Тарих ўқитишда босма матнлар билан ишлаш усули - Педагогиka - Рефераты

Тарих ўқитишда босма матнлар билан ишлаш усули

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103.5 KB

Тарих ўқитишда босма матнлар билан ишлаш усули Режа: 1. Тарих ўқитишда қўлланиладиган матнлар. Босма матнлар билан ишлашда ўқитувчининг роли. 2. Тарихий ҳужжатларнинг асосий турлари ва улар билан ишлаш услублари. 3. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш ва унда бадиий адабиетдан фойдаланиш.

Тарих ўқитишда қўлланиладиган матнларга дарслик матни , тарихий ҳужжатлар , илмий - аммабоп ва бадиий, тарихий адабиетлар киради. Босма матнлар ўқувчилар тарихий билимларининг асосий манбаи бўлгани каби ўқитувчининг билим манбаининг асосини ташкил этади. Матнлар устида ишлаш ўқувчилар билимини кенгайтиради, тарихий факт ва ҳодисаларнинг моҳиятини, уларнинг қонуниятларини чуқурроқ тушуниб олишларига ердам беради. Мактаб ўқувчилари ҳар хил матнлар устида ишлаб мустақил иш кўриш масаласини ҳосил қиладилар ва тарихий тадқиқот ишларининг дастлабки усуллари билан амалий равишда танишадилар. Тарих ўқитишда дарслик матни устидаги ишлар ўқув узлаштирилиши ва уни эсда сақлаб қолиш, ўқув матнини тақлил қилиш ва ундан тарихий воқеа, ҳодисаларнинг муҳим белгиларини бир-бирига таққослаш, аниқлаштириш ва умумлаштириш каби турли хил мақсадларда u1086 олиб борилади. Шунингдек, матн устида ишлашда хронологияни тайер тарихий тушунчалар таърифни ўзлаштириш ва уларни мустақил аниқлаш, дарсликда баен қилинган воқеа ва ҳодисаларнинг ривожланишини кўзатиб бориш, аниқ тарихий асослар ва статистик маълумотлар асосида

ижтимоий ривожланиш босқичларини билиб олиш, маҳаллий, вақтли, сабаб-натижали ва тарихий алоҳаларнинг қонуниятларини ўзлаштириш ва аниқлаштириш, луғат ишларини мазмунли ва суратли режалар, жадваллар тузиш ва бошқа шу каби унча мураккаб бўлмаган езув ва график ишларини олиб бориш, матн устида дастурлашган таълим элементларини амалга ошириш каби вазифалар ҳам кўзда тутилади. Умумтаълим мактаблари тажрибасида дарслик матни устида ишлашнинг бир қанча усуллари мавжуд: 33 1. тушунтириб ва изоҳлаб ўқиш. Ўқитувчи тарих ўқитишда, айниқса V,VI,VII, VIII синфларда ўқитишнинг дастлабки ойларида бутун мавзу еки унинг бирор бўлимини гоҳ баен қилади, гоҳ дарслик матнини ўқиб, тушунтириб беради. Ўқувчилар тарихий материални тушуниб, матнини ўқишда маълум даражада малака ҳосил қилганларидан кейин матннинг энг муҳим қийин жойларини изоҳлаб ўқишга ўтилади. 2. Дасрлик матни мазмунини таҳлил қилиш ва улар устида ўқувчиларнинг мулоҳазаларини уюштириш катта аҳамиятга эгадир. Бу йўл билан ўқувчилар матнини эътибор билан ўқиб, ундаги

бош масалаларни иккинчи даражадаги масалалардан ажратиб олишга, улар асосида режа тузишга ўрганади. 3. Ўқувчилар боб, параграф ва ундош жойларни бир-биридан ажрата билишга ургатилади. Ўқитувчи янги мавзуни баен қилишдан олдин ўқувчиларга шу параграф ичидаги кичик сарловҳани ўқишни тавсия қилади ва дарсни баен қилиш режаси билан таништиради, уларнинг мазмуни ва ифодаланишдаги тафовутларнинг сабабларини изоҳлаб беради. 4. Дарслик матни мазмунини бевосита узлаштириш билан боғлиқ булган ишлар. Бу дарслик матни устида олиб бориладиган ишнинг марказий масаласидир. Бу ишлар матнини таҳлил қилиш, умумлаштириш, тарихий факторга баҳо бериш, улар ўртасидаги сабаб ва бошқа алоҳаларни u1086 очиб кўрсатиш ва уларни таққослашдан иборатдир. 5. Дарслик матни устида ишлашнинг муҳим омилларидан бири ўқувчиларни уйда ишлаш учун бериладиган вазифани бажаришга ўргатишдир. Режа тузиш, шунга мувофиқ ҳикоя қилишга ўргатиш, матн юзасидан берилган саволларга жавоб топиш, жадвал, чизма, кўрсаткичлар

тулдириш ва бошқа хил график ишларни бажариш уй вазифасини ижодий ва мустақил бажариш намуналаридир. 6. Тарих ўқитишда ўқувчиларни дарслик матнидан зарур тез топа билишга ўрганиш ҳам таълимнинг муҳим элементидир. 7. Ўқувчиларнинг фаол ақлий фаолиятининг муҳим усулларидан бири, уларнинг ўқувчи баен қилган янги материални ўзлаштиришда мавжуд билимларни ишга сола билишдир. Ўқувчилар олган билимларини эсдан чиқариб юбормаслик учун вақти, вақти билан уларнинг эътибори дарслик матнига қаратилади. 8. Уйда ишлаб ишлаб келиш учун берилган топшириқларни ўқувчилар қандай бажарганликларини текшириш маълум бўлган, оғзаки еки езма жавобларидан хатоларни, аниқсизликларни туғдириш учун ҳам дарслик матнига мурожат қилинади. Шундай қилиб, Ўзбекистон тарихи ва умуман тарих ўқитишда дарслик матни устидаги ишлар турли хил методик усуллар ердамида, ўқитиш жараенининг барча босқичларида материални ўзлаштириш, билимларини мустаҳкамлаш, ўзлаштириш дарсини текшириш пайтларида олиб борилади.

2. Тарихий ҳужжатлар аввало, ўқитувчининг баенини аниқлаштириш, чуқурлаштириш ва унга янада аниқлик киритиш учун хизмат қилади, аенинин ишончли ва эмоционал булишини таъминлайди, утмишнинг эркин образларини, тарихий воқеаларнинг яҳлит манзарасини гавдалантиришга, урганилаетган давр хусусиятларини англаб олишга ердам беради, ҳужжат устида ишлаш ўқувчиларни актлар ва ҳодисаларни мустақил равишда аниқлашга, уларни пухта англаб олиб, хулосалар чиқаришга ургатади. Тарихий ҳужжатлар билан ишлашнинг яна бир муҳим томони шундаки, бу иш ўувчиларни тарихий тадқиқот методининг элементлари билан таништиради, ҳамда уларни тарихий ҳужжатларга танқидий қарашга ургатади. Методистлардан Н.В.Андреевская, В.Н.Бернадский, М.А.Зиновьев, В.Г.Карцов, А.А.Вагин, Н.В.Сперанскаяларнинг асарларида ҳужжатларнинг ўқиш материали конкретлаштириладиган услуб сифатидаги аҳамияти кўрсатилади, айниқса И.Я.Лернер ва Н.Г.Дойриларнинг асарларида ўқитишдаги тадқиқий принцип муаммоси урин олади. Масалан, Лернер Россиядаги феодализм 34

даври тарихини урганишда актлар, қонунчилик ҳужжатлар, статистика, мемуар ва бошқа ҳужжат турларидан фойдаланишни мисоллари келтирилади. Мактаб дарсликларида (тарих бўйича) ҳужжатли материаллар берилган бўлади: 1. Адабий характердаги манбалар Уларга йилнома ва хроникалардан парчалар, мемуарлардан фрагментлар, памфлет, статьялар киради. 2. Акт характеридаги манбалар. (грамота, давлат актлари, қонун матнлари, қидириш ишлари (следственные дела) киради. Бу ҳужжатлар ижтимоий, сиесий тузум, мораль, религия (дин ҳақида маълумот беради. Уларнинг мазмуни бўйича танглаб олишга ўқитувчи бошчилик қилади. 3. Бадиий адабий ҳужжатлар: Халқ оғзаки ижодиети (мифлар, эпослар ва адабий асарлар) проза, поэзия, сатира бадиий асарларда тарихий ҳақиқат тасвирланади, улар давр колоритини беради. 4. Дарсликларда келтирилган тарихий манбалар, тарихий тараққиетнинг муҳим муаммоларини тасвирлади: ижтимоий-иқтисодий аҳвол, ички ва ташқи сиесат, ижтимоий ҳаракатлар.

Ҳужжатли материаллар билан ишлаш натижаси ишни туғри ташкил қилишга боғлиқ. Дарснинг мақсадида келиб чиқа ўтириб, ўқув материалнинг мазмунига қарай ҳужжатларни урганиш йўллари аниқланади: Агар ҳужжатлар тарихий воқеаларнинг маъносини бердиган булсагина ўқитувчининг баенига қўшилади. Масалан: ”Бородино жанги” мавзусида жанг олдидаги Наполеон ва Кутузовларнинг аскарларга мурожаатларини келтириш мумкин. ”Наполеон”: Аскарлар ”Мана сизлар кутган жанг. “алаба сизларга боғлиқ. У бизга ҳам керакли нарсаларни қулай уй беради. Ватанга тезроқ қайтамиз”. Кутузов: ”Сизларга она ерни ҳимоя қилишга, эътиқод ва ҳақиқат билан охирги томчи қонинггиз қолгунча хизмат қилишингизга туғри келади”. Буларни таққослаб, ўқитувчи тушунтириб беради, ватанга садоқат, тарбиявий жиҳотлари очиб берилади. Тарихий ҳужжатлар ўқитувчининг баенига урганилаетган жараенларни конкретлаштириш учун ҳам киргизилади. Масалан: Амир Темур давлати мавзусида Шорофуддин Али Яздий асарларидан фойдаланиш мумкин. Масалан бу асарлардан парчалар келтириш орқали тарихий шахсларнинг

ижтимоий-сиесий қарашларини ифода этишга бўлади. Агарда ҳужжат матнлари дарсликларидаги булимларнинг мазмуни билан боғлиқ булган, ўқувчиларга тушунарли булган матнлар мустақил урганиш учун( қушимча топшириқ сифатида хом) берилади. Масалан: (Жаҳон тарихи 7 -синф) п. 30. Француз халқининг инглизларга қарши кураши. Жанна Д Арк Мавзусига боғлиқ бўлган дарсликда келтирилган ”Орлеон енидаги ғалабадан французлар қўшинидаги руҳий ҳолат ҳақида ”Задогон йигитнинг ота-онасига езган мактубини келтириш мумкин: Қиролнинг қушини бўнгача мисли курилмаган даражада катта, одамлар урушга ҳеч қачон ҳозиргидек баҳону дил киришган эмас эди. Менинг ротам ҳам усиб бораяпти, аммо саройнинг пули жуда кам, бирон ердам булишга кузим етмайди. Бинобарин, оножон илтимос қиламанки еримни сотинг еки шон шарафимизни сақлаб қолиш учун пул топишнинг бошқа йўлини қидиринг”. Тарихий ҳужжатлар устида ишлашнинг турли усуллари бор: Биринчидан, ўқитувчи тарихий ҳужжатни узи тақлил қилиб бериши мумкин. Иккинчидан, тарихий ҳужжатларни ўқитувчининг бевосита раҳбарлигида дарсда, таҳлил қилиши мумкин.

Учиншидан, ўқувчиларга ўқитувчи маълум ҳужжатларни уйда мустақил тақлил қилиб келиши топширилиши мумкин. 35 Тарих фанини ўқитишни ҳар томонлама тарихий ҳужжатлар билан таништириши орқали олиб бориш мумкин, бу ҳолат ўқитувчи баенини янада аниқлаштирида ва қизиқарли булишини таъминлайди. 3. Тарихнинг бошқа курслари сингари Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш ва ўрганишда бадиий адабиетнинг роли каттадир. Бадиий _________адабиетдан дарсда, дарсдан ташқари машғулотларда фойдаланилади ва ўқувчиларга мустақил ўқишга тавсия қилинади. Тарих ўқитишда, шу жумаладан Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда фойдаланиладиган бадиий адабиетларни ҳам қўйидаги икки турга: ə) ўрганилаетган даврнинг адабий едгорликлари ва б) тарихий-насрий бадиий асарларга бўлиш мумкин. Адабий едгорликлар-тарихий ҳодиса ва воқеалар ўз замондошлари томонидан езиб қолдирилган асарлар бўлиб, улар ўтмишни ўрганишда ўзига хос манба бўлиб хизмат қилади.

Бадиий адабиет едгорликлари езиб олинган оғзаки ижодиет асарлари, афсоналар, достонлар, қўшиқлар, масаллар ва бошқалар киради. Уларнинг кўпчилиги қайта-қайта ишланган, халқ ҳаелоти билан бойитилган. Масалан, Эрон шоҳи Кайхисравга қарши курашда зур жасорат ва мардлик кўрсатган Тўмарис ҳақидаги, ўз халқининг озодлиги ва мустақиллиги учун ҳаетини қурбон қилган, Эрон аскарларини саҳрога бошлаб бориб ҳалок этган чўпон Широқ ҳақидаги афсоналар, ”Гуруғли”, ”Алпомиш” достонлари шулар жумласидандир. Тожик ва форс адабиетининг классик шоири Абулқосим Фирдавсийнинг жаҳонга машҳур ”Шоҳнома” сида Эрон ва Ўрта Осие халқларининг қаҳрамонона ўтмиши, ватанпарварлиги тасвирланади. Ўрта асрлар адабиетининг отаси, буюк шоир Рудакий ўзининг шеърларида она- Ватанни, унинг табиатини ва одамларини, инсонийликни тараннум этади, ҳақсизлик ва адолатсизликка қарши чиқади. 1069- 1070 йилларда езилган Юсуф Хос Ҳожиб Боласағунийнинг ”Кутадғу билиг” (”Саодатга олиб борувчи билим”) асарида феодаллар, савдогарлар, чорвадорлар, ҳунармандлар ҳақида, феодаллар зулми остида қийналган меҳнаткаш халқнинг аҳволи ҳақида ҳикоя қилинади. XI аср охирларида

яратилган Махмуд Қошғарийнинг ”Девону луғатит турк” (“Туркий тиллар луғати” туплами) асарида Ўрта Осие ва Қозоғистонда яшаган қабила ва халқларнинг тарихи, оғзаки ижодиети ва тилига доир қимматли маълумотлар баен қилинган. XIV-XVI асрлардаги Ўзбекистоннинг сиесий аҳволи, хўжалик ва маданий ҳаетини u1118 ўрганишда Алишер Навоийннг мазмундор ижоди ва унинг тараққийпарвар ғоялари муҳим роль ўйнайди. Айниқса, унинг беш достондан иборат ”Хамса” си, ”Чор девон” деб аталган лирик шеърлари тўплами. ”Маҳбубул қулбу”, ”Муҳокаматул луғайтн” ва бошқа илмий-адабий асарларида инсонпарварлик тараннум этилади. Новоий адолат учун, халқ бахт-саодати учун курашади, ўзининг достонларида оддий кишилар (тоштарошлар, қашчилар ва бошқалар) образини тасвирлайди. Зиҳириддин Муҳаммад Бобурнинг ”Бобурнома” сида 1484-1530 йиллардаги Ўрта Осие, Афғонистон ва Ҳиндистоннинг сиесий, иқтисодий ва маданий ҳаетига доир асосий воқеалар туғрисида қимматли мағлумотлар берилган. Муҳаммад Солиҳнинг ”Шайбонийнома” сида Темурийлар даврида мамлакатни харобаликка олиб келган ўз-аро урушлар яққол тасвирлаб берилган. Адабий едгорликларнинг баъзи бирларига (Ўзбекистон халқлари

тарихига доир) ўқувчиларни танқидий куз билан ургатиб бориш керак. Афсона ва қаҳрамонлик достонларидан фойдаланганда қайси жойи уйдирма ва қайси жойларида мавжуд воқеалик акс этганини тушунтириш лозим. Насрий бадиий асарларидаги тарихий романлар, тарихий мавзуларда езилган қиссалар, урганиладиган давр ҳақидаги ҳикоялар киради. Бу асарлар тарихий манбалар, мемуарлар ва ҳужжатлар илмий езилган бўлиб, уларда ўтмиш воқеалари бадиий тасвирлар ва бадиий образлар орқали ифодаланади. Насрий бадиий асар тарих фани учун ҳужжатли манба була олмаса да, ўқувчиларга ўтмиш аниқ образларда, бадиий шаклда тушунарли ва қизиқарли қилиб ифодалашда муҳим восита бўлиб хизмат қилади, тарихий роман ва қиссаларни ўқиш натижасида ўқувчиларда тарихга қизиқиш 36 уйғонади. Адабий едгорликлар тарих дарсларида кўпинча дарс материалларини хулосалаш ва умумлаштириш учун асос бўлиб хизмат қилса, Насрий бадиий асарлар ўқув материалини ойдинлаштиришни ва ўқувчи баенининг образли ҳамда мароқли бўлишини таъминлайди.

Илесовнинг ”Нафрат суқмоқлари” да қадимги массагет қабилаларининг ботирлиги, чупон Широқнинг қаҳрамонона жасорати жонли ва қизиқарли тасвирлаб берилган. Унинг ”Доғли улим” қиссасида эса кучманчи сак қабилалари бошлиғи Тумариснинг Эрон подшоси Кайхисравга бўйсинишига рози булмаганлиги, ғазаби келган Эрон подшоси Амударе бўйларига кучли қушин тортиб келганлиги, аммо жасур кучманчилар форслар устидан ажойиб ғалаба қозонганлиги ҳикоя қилинади. В.Виткович ва С.Улуғзоданинг ”Ибн Сино” номли киносценарийси ҳамда К.М.Мойсеевнинг ”Дона Беруний юлдузлари” номли қиссасида ўрта асрлардаги тарихий вазият, ўша даврдаги улуғ олимларнинг ҳаети ва фаолияти билан боғлиқ бўлган воқеалар тарихий аниқлик ва ерқин бадиий шаклда тасвир этиб берилган. Мўғул-татарларнинг Ўрта Осие ва рус ерларига бостириб кириши ва қардош халқларнинг уларга қарши олиб борган қаҳромонона курашлари В.Г.Яннинг тарихий романлар трилогияси: ”Чингизхан”, ”Ботухон” ва ”Сўнги денгизгача” номли асарларида, М.Осимнинг ”Утрор” қиссасида ишонарли ҳамда қизиқарли қилиб тасвирланган. С.П.Бородиннинг ”Самарқанд осмонидаги

юлдузлар” номли уч томлик романида темурийлар ҳукмронлиги даврида сохталаштирилганига қарамай, кўпгина шаҳарлар ва мамлакатлар тасвирланади, турли социал қатламларга мансуб одамларнинг образлари келтирилади. Ойбекнинг ”Навоий”, Г.Голубевнинг ”Улуғбек”, Н.И.Леоновнинг ”Улуғбек-буюк астроном” каби роман ва қиссалари ҳам шу даврларга таалуқлидир. Р.Файзийнинг ”Ҳазрати инсон” , И.Раҳимнинг ”Чин муҳаббат” романлари, Ойдиннинг ”Юрагида ўти бор”, А.Қаҳҳорнинг ”Хотинлар”, ”Олтин юлдуз” ва ”Дардақдан чиққан қаҳрамон ҳиқоялари, “.”уломнинг “Мен Шарқдар келаетирман”, ”Сен етим эмассан”, Ҳамид Олимжоннинг ”Кулинга қурол ол”, ”Йигитларни фронтга жунатиш”, Ойбекнинг “Евга ўлим” шеърлари, К.Яшиннинг ”Ўлим босқинчиларга” пьесаси қардош халқлар ҳамқорлигини шарафлайди. Бу асарларда фронтдаги жангчиларнинг маънавий, руҳий кучи, ҳаетнинг энг оғир дамларида ҳам уларда ҳақ ишнинг ғалабасига ишонч, умидворлик кайфиятининг кучли бўлганлиги, меҳнат аҳлининг жасорати тараннум этилади. Бадиий адабиет асарларидан фойдаланишнинг муваффақияти уларни мақсадга мувофиқ

тангланишига кўп жиҳатдан боғлиқ. Уларни танлашда қўйидаги икки жиҳотга алоҳида эътибор бериш лозим: биринчидан, танланган асарлар таълим-тарбиявий аҳамиятини унда тарихий ҳодисалар нақадар ҳаққоний ва илмий қилиб еритилганлигини, иккинчидан унинг юқори даражадаги бадиий қимматини назарда тутиш керак. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш жараенида бадиий адабиетдан фойдаланганда қўйидагиларга эътибор берилади: а) тарихий арбоблар, халқ оммаси вакилларининг образларини ва халқ оммасининг ролини кўрсатиш; б) тарихий воқеалар ривожланишидаги манзарани гавдалантиришга ердам берадиган парчалар танлаб олинади. Бадиий адабиетдан ўқитувчи баенидагина фойдаланиш билан кифояланиб бўлмайди. Синфдан ва мактабдан ташқари ишлар жараенида тарихий-бадиий адабиетдан фойдаланишга ва унинг ўқувчилар томнидан ўрганилишига ҳам алоҳида аҳамият берилади. Чунки ўқувчиларнинг тарих дастури, шу жумладан Ўзбекистон халқлари тарихи дастури юзасидан ўрганиши зарур бўлган билим ва малакаларнинг ҳаммасини ҳам синф-дарс машғулотлари доирасига сиғдириб

бўлмайди. 37 Ўқувчиларни тарихий-бадиий асарларни доимий равишда ўқиб боришга ўргатиш уларни ўқишга қизиқтириш ва ўқишнинг аҳамиятини тушунтиришдан бошланади. Ўқитувчи ўқувчиларни аввало дарслик ва ўқув қўлланмаларида тарихий-бадиий адабиетлардан келтирилган воқеалар, шеърий парчалар, уларнинг мазмуни билан таништиради, уларни ўрганиш йўлларини кўрсатиб беради, нашр қилинаетган янги асарлардан огоҳ қилади, уларни ўқиб боришни уюштиради. Ўқувчиларни тавсия қилинган тарихий-бадиий адабиетларни ўқишга қизиқтиришда ўқитувчининг ўқилиши керак бўлган ҳар бир асарни ўқувчиларга намойиш қилиб, унинг баъзи муҳим ва мароқли жойларини ифодли ўқиб бериши, уларнинг ана шу асарлар муаллифи билан учрашувларини ташкил этиб, туриши, тарихий мавзуларга бағишланган кеча ва конференциялар ўтказиб туриши, ўқилган асарлар юзасидан мунозаралар уюштириш каби тадбирлари ҳам муҳим ўрин тутади. VII синфда ”Муғул босқинчиларнинг тажовузи ва Ўрта Осие халқларининг уларга қарши

кураши” деган мавзуни ўрганишда унинг таълим тарбия вазифаларини уйғунлаштириб боришнинг муҳим воситаси бўлган ўқитувчи баенининг ишонарли ва эҳтиросли бўлишини таъминлашда бадиий адабиетдан олинган фактлар, баъзи воқеаларнинг аҳамияти кўрсатилади. Дарснинг мақсади: а) Чингизхон бошлиқ мўғул босқинчиларнинг Ўрта Осиега ҳужумини, уларнинг шаҳар ва қишлоқларни, Ўрта Осие халқлари маданиятини ер билан яксон қилиб, халқ бошига оғир мусибатлар солишини; б) Ўрта Осие халқларининг ўз озодлиги ва мустақиллиги учун босқинчиларга қарши олиб қаҳрамона кураши, бошқа халқлар олиб борган умумий курашнинг бир қисми эканлгини ; в) мўғул хонларининг ҳукмронлиги қардош халқлар иродасини буқа олмаганлигини, босқинчиларга қарши биргаликда олиб борилган тўхтовсиз курашлар пировардида босқинчилар зулмидан озод бўлинишига олиб келганлигини кўрсатиб беришдан иборатдир. Мазуни баен қилиш режаси: 1. Чингизхон бошлиқ мўғул истилчиларининг Ўрта Осига бостириб кириши.

2. Ўрта Осие халқларининг мўғул истилочиларига қарши қаҳрамона кураши. 3. Мўғуллар ҳукмронлигининг ўрнатилиши ва унинг оқибатлари. 4. Мўғул-татар ҳукмронлиги ва маҳаллий золимларга қарши Маҳмуд Торобий бошчилигидаги қузғолон. Мавзунинг биринчи қисмини баен этганда ўқувчилар кўз ўнгида XIII аср бошларида Ўрта Осие ва бошқа халқлар бошига тушган мусибатнинг оғир ва даҳшатли манзараси аниқ гавдалантирилиши керак. МЎғуллар истилоси Ўрта Осие халқлари бошига беқиес кулфатлар солганлигини, бой шаҳарларни, суғориш иншоатларини бузиб, боғ- роғларни, экинзорларни, маданиятни оеғ ости қилиб, кўчманчи мўғул қабилаларига топширганлигини, мўғулларнинг забт этилган маҳаллий халқлардан жуда оғир солиқлар олиб турганлигини ўқувчиларга u1096 шунчаки сўзлаб бериш билангина мавзунинг мақсади ва таълим-тарбиявий вазиаларини амалга ошириб бўлмайди. Ўқувчиларга мўғуллар истилоси ўзининг миқиеси, вайронгарчилик кучи, ваҳшийлиги жиҳатида ўша вақтгача жаҳон тарихида рўй берган барча истилолардан энг даҳшатлиси бўлганлигини англатиш, ҳис қилдириш керак. Мўғуллар истилосининг ваҳшиена характерини ўқувчилар кўз

ўнгида гавдалантиршда, уларнинг ҳис-туйғуларига таъсир этишда, босқинчиларга қарши нафратни оширишда тарихий-бадиий адабиетдан фойдаланиш ғоят муҳимдир. Бу асарлардаги ерқин образлар, мароқли воқеа ўқитувчи баенининг ишончли бўлишини таъминлайди, ўқувчиларнинг кафйиятига ижобий таъсир кўрсатади. Мўғулларнинг ваҳшиена истилоси тарихи Миркарим Осимнинг ”Ўтрор” қиссаси билан В.Г.Яннинг ”Чингизхон” романида кенг ва ишончли қилиб баен этилгандир. 38 Ўқитувчи Чингизхон бошлиқ мўғуллрнинг Ўрта Осиега юриши, бу урушнинг босқинчилик характери ҳақида гапириб, ўқувчилар диққатини ”Ўтрор” қисссидан олинган парчага жалб қилади. Шубҳасиз, Ўқитувчи баенига киритилган бу парча ўқувчиларни ҳаяжонлантиради, уларнинг ҳис-тўйғуларига таъсир кўрсатади, босқинчиларга қарши нафрат уйғотади. Темиртошнинг боғида бўлган мудҳиш воқеа, ваҳшйилк, -деб сўзини давом эттиради ўқитувчи, -мўғул босқинчиларининг қадами етган ҳамма жойда ҳам содир бўлган эди. Мўғул босқинчиларининг боғдаги қилмишлари, 70 яшар гуноҳсиз кампирнинг ваҳшиена ўлдирилиши

босқинчиларнинг йирқичлиги ҳаддан ошиб кетганлигини кўрсатади. Мўғул истилоларидан чексиз азоб чеккан Ўрта Осие халқларининг бутун важуди босқинчиларга қарши қаҳр-ғазаб ва нафрат билан тўлиб-тошган эди. Босқинчилар томонидан ваҳшийларча ўлдирилган муштипар она- кампирдаги қаҳр-ғазаб эса унинг бир учқини эди, холос. Ўрта Осие халқларининг мўғул босқинчи лариган қарши ғазаби ўқувчиларга ана шу йўсинда курсатиб берилади. Бу эса ўқувчида душманга, умуман босқинчиларга қарши нафрат, она юртга, унинг ҳимоячиларига меҳр-муҳаббатни оширади. Мавзунинг ”Ўрта Осие халқларининг мўғул-татар босқинчиларига қарши қаҳрамонана кураши” га бағишланган бўлимини баен этганда, айрим шаҳарлардаги бой табақаларнинг вакиллари, руқонийлар, шунингдек баъзи шаҳарлардаги лашкарбошилар ўз ҳаетлари ва мол- мулкларини сақлаб қолиш мақсадида босқинчилар билан яширин тил бириктириб, она юртга хиенат қилганликларини ва Ўрта Осие халқларниниг мўғул босқинчиларига қарши қаҳрамонона курашганликларини кўрсстиб бериш керак. Ўқитувчи Ўтрор 6 ой мобойнида мудофаачилар томонидан қаҳрамонларча мудофаа

қилинганлиги. Бухоро ва Самарқанд қушинларининг жасорати. Хужанд ҳукмдори Темур Малик бошчилигидаги отряднинг шаҳар ҳимоячилари орасида қилган қаҳрамонлиги, босқинчиларга катта талофат етказганлиги, Хоразмшоҳ давлатининг пойтахти Гуганд (Урганч) шаҳри ҳимоячилари олти ой мобойнида мўғул босқинчиларига қарши қаҳрамонона жанг қилганликлари, ҳар бир шаҳар, қишлоқ, куча ва мавзени мўғуллар жуда кўп қурбонлар бериб, шаҳардаги бой табақаларнинг чиққан хоинлар ердамидагина эгаллашга мувофиқ бўлганликларини сўзлаб беради. Бу ўринда В.Г.Яннинг ”Чингизхон” романидаги олинган қўйидаги парча эсда қоларлидир: “..Жалолиддин етти юз мард отлиқ билан ўрлган мусулмон қўшининнг ўртасида эди. Утепалик устида туриб, жангга раҳбарлик қилаетган Чингизхонни кўрган, йигитлари билан шундай шиддатли ҳужумга ташландики, ҳатто мўғул хонининг ўзи ҳам отига қамчи уриб қоча бошлади. Лекин узоқни кўрувчи ва эҳтиеткорлик билан иш тутувчи Чингизхон жанг олдидан ўн минг сараланган аскарини пистирмади сақлаб қолган эди. Улар енбошдан чиқиб, Жалолиддинга

ҳужум қилдилар, уни улоқтириб таллаб, Аминалмулк босчилигидаги тркманларнинг ўнг қонотига томон отилдилар. Мўғуллар уларнинг сафларига ваҳима солиб, қушининнг уртасига томон қисиб бордилар. Бу ерда улар бир-бирларига аралашиб кетдилар ва чекина бошладилар... Жалолиддин йигитлари билан бирга тушгача олишди, одатдаги осойишталигини u1081 йўқотгач, қутурган йўлборис сингари мўғулларнинг гоҳ унг томонига, гоҳ чап томонига ҳамла қила бошлади... У душман саини ериб ўтишга уриниб, жон-жаҳли билан олишарди. Аҳволнинг мушкуллигини фаҳмлаган Жалолиддин севикли туркман отига минди, калтак ва бошқа ҳарбий кийимларини ташлаб, фақат қиличини қолдирди, Отни буриб, тепаликдаги Сенд даресининг мавж ерига чиқиб, Жалолиддин қиличи билан Чингизхонга таҳдидқилди ва от чоптириб чаклакзор ичига кириб кетди. Чингизхон ниҳоятда ҳайратда қолганлигидан қулини оғзига қўйиб, болларига Жалолиддинни кўрсатди: -Ўқил деган мана шундай бўлиши керакƏ”,-деди. 39 Ўқитувчи ўз баенида юқоридаги келтирилган ва бошқа ерқин тарихий фактлар, қисқа-

қисқа воқеалардан фойдаланиб, Ўрта Осие халқларининг ўз мустақиллиги ва озодлиги учун мўғул босқинчиларига қарши олиб борган қаҳрамонона курашларини ўқувчиларнинг кўз ўнгида гавдалантиради, уларни она юрт озодлигига мустақиллиги учун курашчиларга ҳурмат руҳида тар- баянлайди, уларнинг қаҳромонлиги, жасурлиги, фидокорлиги ўқувчиларга ғурур ва завқ бағишлайди, ҳис-туйғуларига таъсир кўрсатади. Шундай қилиб, бадиий адабиет асарларидан танланган бу хилдаги парчаларнинг ўқитувчи баенига киритилиши материалнинг чуқур ўзлаштирилишига, унинг ишончли ва таъсирли бўлишига ердм беради. Мавзунинг ”Мўғуллар ҳукмронлигининг ўрнатилиши ва унинг оқибатлари” бўлими баенида Ўрта Осие халқлари мўғул босқинчиларига қарши қаҳрамонона курашганликларига қарамай, бу ер даги ўзаро феодал босқинчиларга қарши бирлашган ҳолда зарба ьеришга ҳалақит берганлиги, арим шаҳар амалдорлари ва бой феодалларнинг хоинлиги, Хоразм давлати куршинларига нисбатан Чингизхон қўшинларининг сон жиҳатидан устунлиги ҳамда яхши қуролланганлиги, маҳаллий халқнинг етарли даражада уюшмаганлиги туфайли босқинчилар Ўрта

Осиеда ўз ҳукмронлигини ўрнатишга муваффақ бўлганликлари тушунтириб берилади. Мавзунинг ”Мўғул босқинчилар ва маҳаллий золимларга қарши Маҳмуд Торобий ьосшилигидаги қўзғолон” деган охирги бўлимини тушунтирганда Ўрта Осие мўғуллар ҳукмронлиги ўрнатилган бўлса ҳам, босқинчилар Ўрта Осие халқларининг ўз озодлиги ҳамда мустақилликка нисбатан иродасини буқа олмаганини алоҳида маъқидлаб ўтиш керак. Мўғуллар ҳукмронлигига қарши кутарилган Маҳмул Торобий босчилигидаги ва бошқа қузолонлар бунга мисол бўлиши таъкидланади. Бу қўзғолон ҳақида гапирганда унинг фақат мўғул босқинчиларигагина эмас, балки маҳаллий феодал зодагонларга ҳам қарши қаратилганлигини ва бунинг аҳамиятини тушунтириб бериш керак. Хулоса қилиб айтганимизда, таълим-тарбиянинг асосий манбаи ўқитувчи баенининг ишонарли ва эҳтиросли бўлишида, таълим-тарбия вазифаларини муваффақиятли ҳал қилишда, ўқитувчиларнинг ақлий фаолиятини ва мустақиллигини оширишда бадиий адабиетдан фойдаланишнинг аҳамияти каттадир.

Адабиетлар: 1. Саъдуллаев А. Қадимги Ўзбекистон илк езма манбаларда.Т., 1996 2. Кристева О., Ахрянов А. Тошдаги битиклар.Т.,1987 3. Драчук В. Езувлар ўтмиш сирлари шоҳиди.Т., 1980 4. Ибрат. Фарғона тарихи.Т.,1991 5. Темур тузуклари.Т.,1991 6. Миркарим Осим.Утрар.Т.,1962 7. Амир Саид Олимхон. Бухоро хонлигининг ҳасрати тарихи.Т.,1992 8. Саъдиев А. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш.Т.,1993

Похожие

Фанлар аро ва курслар аро алока боглаш

Китобларни библиогарфик тавсифлаш. Китоблар билан ишлаш

Китобларни библиогарфик тавсифлаш. Китоблар билан ишлаш

Мактаб тарих хонаси (кабинети) ва унинг тарбияви йтаълимдаги урни

Тарих ўқитишнинг оғзаки услуби