Таълим мазмуни ва ўрта махсус, касб – ҳунар таълими - Педагогиka - Рефераты

Таълим мазмуни ва ўрта махсус, касб – ҳунар таълими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

272 KB

Таълим мазмуни ва ўрта махсус, касб – ҳунар таълими РЕЖА: 1. Замонавий фан – техника тараққиёти ва унинг мазмун - моҳияти. 2. Таълим мазмунида “Фан таълим  амалиёт” интеграциясининг зарурлиги. 3. Замонавий таълим мазмунини белгилашга асос бўладиган меъёрий ва қонуний асослар. 4 . ДТСнинг таснифи ва уни шакллантиришга қўйилган асосий талаблар. 5. Таълим мазмуни шакллантириш тамойиллари. 6.Таълимни демократлаштириш ва инсонпарварлаштиришнинг мазмун - моҳияти. 7. Таълим мазмунини табақалаштириш. Таълим мазмунида миллий жаҳон тажрибаларини мувофиқлаштириш. 8. Ижтимоий – гуманитор, табий – математик ва ва махсус фанларнинг ўрта махсус, касб – ҳунар таълими ўқув режаларида бир – бирига боғлиқлигини самарадорлигига эришиш. Мажбурий ва ихтиёрий ўқув фанлари 9. Касб – ҳунар коллежлари ва академик лицейлар ўқув режалари. Ўқув дастурлари, дарслик ва ўқув қўлланмалар тавсифлари ва уларни яратишга янгича ёндашув 10. Электрон ўқув адабиётлари ва уларни ишлаб чиқишга қўйилган талаблар. 11. Ўқитувчиларни ўқув дастурлари ва дарсликлардан ижодий фойдаланишга йўллаш 12. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни асосида академик лицей ва касб – ҳунар коллежларининг ўқув фанлари бўйича Давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш ва ҳаётга тадбиқ этиш 1

КИРИШ Инсонни ҳар томонлама баркамол қилиб тарбиялаш халқимизнинг азалий орзуси бўлиб, аждодларимиз маърифат, маънавият ва маданиятни қандай қилиб ёш авалодга ўргатиш - уларни комилликка етаклаш йўллари, қонун – қоидаларини мутассил излаганлар. Бу эса педагогика фанининг майдонга келишига сабаб бўлган. Чунки, инсоннинг маърифатли ва маънавий комилликка эришиши педгогика фанининг етакчилигида амалга оширилади. Маълумки, мамлакатимиз тараққиёти ва келажаги таълим – тарбия соҳасидаги юқори самарадорликка эришишга, уларнинг жаҳон таълими талаблари билан мослиги ва амалий ҳаётдаги ўрнини қай даражада топаётганлигига боғлиқ. Шу маънода таълим–тарбия бериш бўлажак мутахассисларни янгича шароитларда ишлашга тайёрловчи инновацион жараён бўлиб, олдинги эгаллаган билимлар асосида ижобий педагогик самараларни берувчи янгича ёндошув технологияларини яратиш ва жорий этишдан иборатдир. Бу талабларни бажариш таълим - тарбия жараёнини илм - фан ва техника – технологияларнинг энг сўнги ютуқлари асосида, замон талабларини ҳисобга олган ҳолда ташкил этиш муаммоси мавжудлигини таъкидлайди. Таълим-тарбия со ҳ асида Республикамизда қатор тадбирлар амалга оширилмоқда. Жумладан, «Таълим тўғрисида» ги қонун, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ва жаҳон таълими андозлари талабларларига мос келувчи «Давлат таълим стандартлари» да давр билан ҳамнафас, яъни «Интеллектуал аср»нинг фаол иштирокчиларини тайёрлаш кўзда тутилган. ХХI асрнинг фаол иштирокчиси эса кенг маънода таълим – тарбия ва уларнинг ривожланиши ҳақидаги маълумотлар билан боғланган ҳолда баркамол шахсни вояга етказишдек инновацион жараёни ўзида мужассамлаштиради. 2

1. Замонавий фан – техника тараққиёти ва унинг мазмун - моҳияти. Маълумки, ҳар қандай олатда ҳам илмий – техника тараққиётининг босиб ўтган тарихий асослари бор. Бунга яқин келажакка бир назар солайлик. XX асрнинг ўрталарига келиб фаннинг ижтимоий ҳаётдаги роли мислсиз даражада ошди. Фанлар тараққиётидаги инқилобларнинг ҳарактери ўзгарди, яъни илм соҳасидаги инқилоблар техника соҳасидаги ахборотлар билан уйғунлашиб кетди ва илмий – техника инқилоби юзага келди. XX аср 40 – йилларининг охирларидаги илмий – техника инқилоби фанининг бевосита ишлаб чиқариш кучларига айланиш натижасида фаннинг ўзида, техникада ва ишлаб чиқаришда катта сифат ўзгаришларига олиб келди. Натижада ҳар 10 – 15 йилда илмий фаолият ҳажми икки марта ошиб кела бошлади. Шу нарсани мамнуният билан қайд этиш мумкинки XX асрнинг 70 – йилларидаги олим ва илмий ходимлар сони бутун фан тараққиёти даврларида яшаган олимлар сонининг 90 % дан кўпроғини ташкил этади, деган хулосаларга ҳам келинди. Умуман олганда шуни қайд этиш мумкинки, жаҳон миқиёсида илмий ходимларнинг ўсиш фоизи аҳолининг ўсиш фоизига қараганда бир неча марта ортиқ, яъни фан ва таълим ижтимоий салоҳиятнинг муҳим омилига айланди. Натижада XX асрларда ихтисослашган илмий ташкилотлар (муассасалар) сони кескин равишда ошди. Фан соҳалари бўйича илмий муассасалар ташкил бўла бошлади ҳамда янги номдаги фанлар йўналишлари ва уларга хос таълим мазмуни юзага кела бошлади. Жумладан, кибернетика (иқтисодий кибернетика, био – мед кибернетика, техника кибернетикаси ва ҳ.к.), математик лингвистика, гиофизика, биотехника, эҳтимоллар назарияси, эргономиа, информатика, техник эстетика ва шу кабилар янги ном олган фан йўналишларидир. Буларнинг ҳаммаси фан соҳаларини ривожлантиришда катта роль ўйнайди. Жумладан. Она ватанимизда қадимги математика, фалакиёт илми, тиббиёт, геодезия, география ва шу каби фанлар ривожида уйғониш даврлари, яъни Шарқ маданий юксалишининг “Олтин даври” деб аталган бўлса, бугунги кунда ҳам маълум ва машҳурлигини йўқотган эмас, 3

яъни бугунги кунда математик статистика ва интеграл тенгламалар, сонлар назарияси, ҳисоблаш математикаси соҳаларида катта ютуқлар қўлга киритилди. Эҳтимоллар назарияси бўйича “Тошкент мактаби” деб ном олган илмий йўналиш дунёга машҳур. Ядро физикаси ва гиофизика, гелотехника ва электроника, аэрогидромеханика ва газ динамикаси ютуқлари халқ хўжалигининг турли соҳаларига тадбиқ қилинмоқди. Биоорганик ва физик, кимё, ўсимлик моддали ва юқори моликулалар бирикмалар кимёси кўплаб табиий ва сунъий кимёвий моддаларни олиш имконини берди. Ботаника ва селекция, зоология ва медицина, биохимия, биофизика ва гиохимия, гиология ва сейсмология йирик муваффақиятларган эришди. Кейинги чорак аср давомида илмий – техник тараққиётга назар ташласак, бу давр ичида кўпинча, айниқса физика, математика, механика, химия, биология каби аниқ фанлар ва шу билан бирга техникада тамомила янгича сифат ва тамойилларга эга бўлган қонунлар, назариялар ва гипотезаларнинг вужудга келганлигини шоҳиди бўламиз. Фанларнинг ўзаро ҳамкорлиги тезлашиб, фаннинг янги соҳалари пайдо бўла бошлади. Булар таълим мазмунига ҳам сезиларли таъсир кўрсатди ва булар ўз навбатида техника – технология тараққиёти учун хизмат қилади. Айниқса, ҳозирги кунда халқ хўжалигини бошқаришни автоматлаштириш кенг кўламда амалга оширилмоқда. Бу борада фан - техника ютуқларини ўз навбатида ёшларга етказиб бориш, ҳозирги замон дарсларга қўйилган талаблардан биридир. 2. Таълим мазмунида “Фан таълим  амалиёт” интеграциясининг зарурлиги. Фан ва техниканинг ишлаб чиқариш билан яқиндан интеграциялашиб бориш бу давр тақозосидир. Шунинг учун ҳам бугунги ёшлар мактабларни битириб ҳозирги замон техникасининг асослари ҳақида маълум тасаввурларга эга бўлишлари лозим. Бугунги юксалаётган фан ва техникамиз бизга жамият қонунлари ва табиатдаги ҳодисалар моҳиятини, бизни ўраб турган муҳитни 4

ривожлантиришни тушуниб етишга ёрдам беради. Илғор фан ва техника – технологиялар туфайли инсон атроф – муҳит билан фаол ҳамкорликда бўлади, унинг яшаш шароитлари яхшиланади. X I X асрнинг охири XX I асрнинг бошларида фан ва техника мисли кўрилмаган даражада ривожланди. Бу даврда саноат, транспорт ва бошқа соҳаларни автоматлаштиришга киришилди. Автоматик бошқариш назариясига асосланган “Кибернетика” номли янги фан вужудга келишига асос бўлди. Ўтган йиллар мобайнида етук олимлар ёрдамида кибернетика фанининг техник асослари бўлмиш компьютерларнинг ўнлаб, юзлаб турлари яратилган бўлиб, улар ҳисоблаш жараёнини енгиллаштиради. Шунга қарамай, бугунги кунда яратилган компьютерларнинг турли кўринишларини, яъни компьютерларни ва мини – компьютерларни такомиллаштиришга олимлар тезлик билан киришдилар. Келгуси давр компьютерлари секундига улардан бир неча минг баробар тез ишлайдиган бўлиши кутилмоқда. Кўриниб турибдики, бугунги дунда ҳисоблаш ишларини тезкор бажариш учун кўплаб компьютерлар зарур. Компьютерлардан физика, математика, астрономия, химия, гиофизика, техника ва бошқа бир талай фан соҳаларига оид турли хил мураккаб математик масалаларни ечишда муваффақиятли фойдаланилмоқда. Айниқса, атом энергияси, қурилиш, космик фазони забт этиш ва бошқа кўпгина соҳаларнинг беқиёс ривожланишини уларга ҳисоблаш техникасини кенг кўламда қўлланилаётганлигининг натижаси деб қараш мумкин. Келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, физика, математика, электроника каби фанларнинг энг улкан ютуқларини мужассамлаштиригна компьютерлар шу пайтгача яратилган ҳар қандай ҳисоблаш машиналаридан ҳам устинлик қилади. Ҳозирги кунда компьютерлар қўлланилмаётган бирон соҳани топиш қийин. Улар дастгоҳ, цех, заводларни бошқаришда ҳам инсонга яқиндан кўмаклашмоқда. Компьютерларнинг икки муҳим хусусияти: ҳисоблашни тез бажариши ва хотирасида катта ҳажмдаги ахборотни ишлаб чиқиш учун жуда кўр имкониятлар яратиб бермоқда. 5

Турли хил жараёнларни ҳар томонлама ўрганишга бўлган эҳтиёж маълум тарздаги ҳисоблаш операцияларини тезлаштириш, ақлий фаолиятининг айрим томонларининг моделлаштириш ва шу каби ишларни автоматлаштиришни талаб қилади. Бу эса фақат ҳозирги кунимиз кашфиётлари эмас, балки келажаги порлоқ давлат барпо этиш учун жиддий ҳаракатларнинг биридир. Тадқиқотлар инсоннинг узоқ яшаши, фаровон турмуши учун яратилишини эътиборга олиб бу соҳадаги олимларнинг кейинги мақсади одам турли организмларга мос ишлаб чиқилган тизимларни бирлаштириш “Сунъий одам” ясашдек буюк мақсадга қаратилган. Умуман олганда ҳозирги замон фан – техника инқилоби автоматика, унинг элементлари ва воситалари ядросини ташкил қилади ва бундай бўлиши ҳозирги давр тақозоси. Демак, учинчи минг йиллик биринчи асрида яшовчи баркамол авлод мунтазам равишда илмий - техник тараққиёт билан таништирилиб борилмоғи лозим экан. Бу тараққиётдан таниш бўлиш учун бугунги кунда Республикамизда кенг имкониятлар мавжуд. Улар: масофавий таълим, “Интернет” тармоғига уланиш, электрон дарсликлар, электрон ўқув қўлланмалар ва ҳакозолардир. Демак, ҳар бир ёш учинчи минг йилликнинг биринчи асри бўлмиш “XXI аср – интеллектуал аср” нинг фаол иштирокчиси бўлиш учун улар мазкур даврнинг таълим – тарбия цивилициясининг фаол иштирокчиси бўлмоғи лозим ва бунинг учун замонавий таълим мазмунини юқоридаги каби фан ва техника ютуқлари билан бойитиб бориш керак. Бунинг учун баркамол авлодни шакллантиришни қуйидагича амалга ошириш мақсадга мувофиқ бўлади:  халқимизнинг бой маънавий ва интеллектуал салоҳияти ҳамда умумбашарий қадриятларига суянган ҳолда таълим – тарбияни ривожлантиришнинг жаҳон талабларини ҳисобга олиб ДТСни такомиллаштириш; 6

 шаклланиши лозим бўлган баркамол авлоднинг маънавий – маърифий тарбиясида бой миллий, маданий – тарихий анъаналари, халқ урф – одатлари ва умумбашарий қадриятларига асосланган самарали ташкилий ва педагогик шакллар ҳамда манбаларни ишлаб чиқиш ва жорий қилиш;  узлуксиз таълим тизимида ўқув – ахборот муҳитини яратиш;  узлуксиз таълим тизимида замонавий ахборот технологиялари ва компьютер тармоқлари базасида таълим жараёнининг ахборотли таъминотини ривожлантириш;  узлуксиз таълим тизимида компьютер – коммуникацияси тармоқлари (компьютерлар, компьютерли тизимлар, касбий компьютерли ўйинлар, электрон телеконференциялар ва ҳ.к.) дан кенг фойдаланишга эришиш;  узлуксиз таълим тизими – даги ютуқларни кенг жорий этишда оммавий ахборот воситаларидан мунтазам фойдаланиб бориш механизмларини асослаш;  юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишнинг аниқ механизмларини ишлаб чиқиш;  узлуксиз таълим тизимида янги ахборот ва педагогик технологияларни ишлаб чиқишга йўналтирилган илмий тадқиқот ишларини салмоғини кенгайтириш, “Фан таълим  амалиёт” интеграциясининг узлуксиз таълим тизимига самарасини аниқлаб бориш;  узлуксиз таълим тизимига илғор ривожланган давлатлар билан ҳамкорликда мутахассислар тайёрлашга эришиш, ҳамкорликларда илмий тадқиқот ишларини олиб бориш ва ҳ.к. 3. Замонавий таълим мазмунини белгилашга асос бўладиган меъёрий ва қонуний асослар. 1997 йил 29 августда Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонуни ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” қабул қилинди 7

Бу қонунда таъкидлашича таълимнинг мазмуни ҳар бир ўсиб келаётган ёш авлодни жамият бахт – саодати йўлидаги баркамол авлод қилиб тарбиялаш билан белгиланган. Ушбу қонун ва миллий дастур фуқароларга таълим – тарбия бериш, касб – ҳунар ўргатишнинг ҳуқуқий асосларини белгилаш ва ҳар кимнинг билим олишдан иборат конституциявий ҳуқуқини таъминлашга қаратилган. Таълимнинг асосий мазмунини унинг вазифаларида ойдинлаштирилади. Асосий вазифаларга ақлий тарбия билан боғлиқ бўлган вазифалар киради. Бу вазифалар ичида илмий ва техникавий билимлар ҳамда улар билан боғлиқ бўлган малака ва кўникмалар билан қуроллаштириш алоҳида аҳамиятга эга. Бунда аждодларимиз томонидан қолдирилган тарихий ва маданий қадриятлар ҳамда улар ҳаётининг маъноси, жамиятда инсоннинг тутган ўрни, таълим – тарбияси, одоб – ахлоқи ҳақида ҳикматли фикрлар борки, улар бугунги таълим тараққиёти учун ҳам миллий мактаб яратишдаги ёшларимизда инсонпарварлик, поклик, иймон – эътиқод, мурувват, ватанпарварлик, меҳнатсеварлик миллатлараро дўстлик муносабатлари, қаҳрамонлик, қадрлик сингари туйғуларни тарбиялашда ўта муҳимдир. Шу билан бирга таълим – тарбия муассасалари учун алоҳида вазифалар қўйилган бўлиб, уларнинг мазмуни ҳам “Таълим тўғрисида”ги қонун билан муштаракдир. Таълим муассасаларида бериладиган маълумот мазмуни тарихий хусусиятга эга. Кишилик жамияти тараққиётининг барча босқисларида ёш авлодга бериладиган маълумот мазмуни, унинг ҳажми, муайян ижтимоий тизимнинг иқтисодий талаби ва эҳтиёжи, фан – техника тараққиёти даражаси, маданияти ҳолати билан белгиланиб келинган. Фан – техника ва технология тараққиёти юқори даражада бўлган бугунги кунда таълим муассасаларида бериладиган маълумотмазмуни таълим олувчиларга илмий билимлар бериш, уларнинг фаол ижтимоий фаолияти ташкил этишлари йўлида кўникма ва малакаларини шакллантиришни ифодалайди. Мустақил Ўзбекистон Республикаси таълим муассасаларида ташкил этиладиган 8

таълимнинг мазмуни, аввало, баркамол ва малакавий мутахассисни тайёрлаш жараёни мазмуни билан белгиланади. Ушбу мақсадни ўзида акс этган маълумот мазмуни қуйидаги Давлат таълим стандарти, ўқув дастурлари, ўқув режаси ва дарсликлар мазмунида намоён бўлади. 4 . ДТСнинг таснифи ва уни шакллантиришга қўйилган асосий талаблар. Давлат таълим стандарти (ДТС) умумий ўрта таълим, касб – ҳунар таълими ҳамда олий таълим учун алоҳида – алоҳида ишлаб чиқарилади. Умумий ўрта таълимнинг ДТС ўқувчилар умумтаълим тайёргарлиги савиясига қўйиладиган мажбурий минимал даражани белгилаб берди. Ўз навбатида касб – ҳунар таълимининг ДТС ўқувчилар касб – ҳунар тайёрлигига, савиясига қўйилган (Олий таълим ДТС талаблар мутахассислик тайёргарлигига, савиясига қўйиладиган) мажбурий минимал даражани белгилайди. ДТС таълим мазмуни шакллари, воситалари, усуллари ва уларнинг сифатини баҳолаш тартибини белгилайди. Таълим мазмунини ўзаги ҳисобланган стандарт воситасида, мамлакат ҳудудида фаолият кўрсатаётган турли таълим муассасаларида (давлат ва нодавлат) таълимнинг барқарор даражасини таъминлаш шарти амалга оширилади. ДТС ўз моҳиятига кўра ўқув дастурлари, дарсликлар, ўқув қўлланмалари, низомлар, ўқув режаси ва бошқа меъёрий ҳужжатларини яратиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Умумий ўрта (касб – ҳунар ва олий) таълимнинг ДТС ўзининг тузилиши ва мазмунига кўра давлат, ҳудуд таълим муассасалари манфаатлари ва воситалари мувозанатини акс эттиради ҳамда энг муҳими таълим олувчи шахси, унинг интилишлари қобилияти ва қизиқишлари устуворлигидан келиб чиқади. 9

ДТСни, унинг талабларини бажариш Ўзбекистон Республикаси ҳудудида фаолият кўрсатаётган мулкчилик шакли ва идоравий бўйсинишдан қатий назар барча таълим муассасалари учун мажбурийдир. Умумий ўрта (касб – ҳунар ва олий) таълимнинг ДТС қуйидаги тамойилларига таянган ҳолда ишлаб чиқилади.  ДТС ни давлат ва жамият талаблари ва шахс эҳтиёжига мослиги;  Ўқув дустарлари мазмунининг жамият ижтимоий – иқтисодий тараққиёти ҳамда фан – техник ривожланиши билан боғлиқ;  Умумий ўрта (касб – ҳунар ва олий) таълим мазмунининг инсонпарварлиги;  Таълим мазмунининг республикадаги барча ҳудудлардаги бирлиги ва яхлитлиги;  Умумий ўрта (касб – ҳунар ва олий) таълимнинг мазмуни, шакли, воситалари ва усулларини танлашда инновацион (илғор) технология ютуқларига таяниш;  Педагогик тафаккурда қарор топган анъанавий қарашлар билан “Таълим тўғрисида”ги қонун ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” мазмунида ифодаланган замонавий талабларнинг узвийлиги;  Илғор демократик хорижий мамлакатларнинг таълим соҳасида меъёрини белгилаш тажрибаларида миллий ҳусусиятларни ҳисобга олган ҳолда фойдаланиш. ДТС нинг таркибий қисми сифатида умумий ўрта (касб – ҳунар ва олий) таълим муассасалари учун таянч ўқув режаси ишлаб чиқилади. Таянч ўқув режа таълим соҳаларини меъёрлаш ҳамда таълим муассасаларини молиявий таминотини таъминлашга асос бўлувчи давлат муассасаларини молиявий таминотини таъминлашга асос бўлувчи давлат ҳужжати саналади. Таянч ўқув режаси ўқув предмети бўйича бериладиган таълим мазмунини таълим олувчига етказиш учун ажратилган ўқув соатларининг минимум ҳажмидаги миқдорини белгилайди. 5. Таълим мазмунини шакллантириш тамойиллари. 10

Маълумки, таълим мазмуни инсонни ўқитиш жараёнида эгаллаши лозим бўлган билим, кўникма ва малакалар ҳажми ҳамда ҳарактери билан белгиланади. Шу сабабли ҳам таълим мазмуни режалаштирилган мақсадга мувофиқ ҳолдаги йўналиш ва ҳажм бўйича шакллантирилади . У тегишли меъёрий ҳужжатлар: таълим стандартлари, ўқув режа, ўқув дастурлари шаклида расмийлаштирилиб, ўрнатилган тартибда тасдиқланади. Таълим мазмунини тўғри белгиланиши ҳамда унга зарур ўзгартиришлар киритишда таълим мазмунининг янгиланиб бориш имкониятлари, яъни таълим мазмунини модернизация қилишни ҳам эътиборга олиш лозим. Белгиланган мазмун асосида ўқув фанлари, ўқув соатлари, машғулот турлари аниқланади ва бунда таълим мазмуни томойилларига асосланади. Таълим мазмуни тамойиллари таълим беришнинг маълум объектив қонуниятларини ўзида акс эттиради. Шунингдек, у таълим берувчи ва таълим олувчи фаолиятининг муҳим ички томонларини акс эттиради ҳамда турли шаклда, турли мазмунда ва ҳар хил йўсинда ташкил этиладиган таълимнинг самарадорлигини белгилайди. Қуйида таълим мазмуни тамойиллари тўғрисида тўхталамиз: 1. Таълим мазмунининг узвийлиги тамойили – бу таълим жараёнида таълим олувчига етказиладиган маълумотларнинг қатъий мантиқий изчилликка риоя қилинишидир. Бунда ўргатилган билимлар ва шаклланган тасаввурлар олдинги ўрганилганларидан келиб чиқади, уларни мустаҳкамлайди, чуқурлаштиради ва таълимнинг кейинги босқичи учун пропедевтик материал сифатида шакллантирилади. Мазкур тамойил ўқиш жараёнида дидактиканинг умумийликдан хусусийликка (дедукция) ва аксинча хусусийликдан умумийликка (индукция) қоидасини ва ўқув фанларининг бир – бири билан узвий боғлиқ бўлишини таъминлайди. 2. Таълимнинг амалиёт билан боғлиқлиги тамойили – бу таълим мазмунининг амалда ўз ифодасини топиш жараёни билан узвий боғлиқ бўлиб, у таълимни “Фан  таълим  амалиёт” каби узвийликда олиб бориш жараёнидир. 11

Ушбу тамойил дидактиканинг асосий қоидаларидан бири бўлиб, руҳий ҳодисалар билан яхлит таълим жараёнини ташкил этади. 3. Таълим ва тарбия мазмунининг уйғунлиги тамойили – бу кишиларга билим ва тарбия бериш жараёнидан иборат бўлиб, бунда эгалланган билим ва кўникмаларни ҳаётга қўллай олишга ўргатилади, ҳаётда таълим олувчиларнинг ҳам интеллектуал, ҳам маънавий жиҳатдан уйғунликда ривожланиши таъминланади. Яхлит таълим - тарбия жараёнида иккала ўзаро боғлиқ жуфтлик, яъни билим бериш ва тарбиявий кўникмаларни шакллантириш ҳамда шаклланган таълимий – тарбиявий билимлар ва кўникмалар бўйича фаолият кўрсатишга ўргатиш, объектив борлиқдаги қонуниятларни ўрганиш ва унинг амалий муносабатларини таркиб топтиришда намоён бўлади. Шу сабабли таълим олувчиларга билим беришда эгалланган билимни амалда ишлатишга ўргатиш билан бирга таълим тарбияловчи ҳам бўлиши керак. 4. Ўқув материалини тўғри танлаш. Бунда таълим мазмунига оид қуйидаги жиҳатларга эътибор берилади: ўқув материалини танлашда машғулотнинг мақсади, таълим олувчиларнинг олдинги машғулотларда олган билим ва малакаларига; фан асосларига оид билимларга; таълим олувчиларнинг жисмоний ривожланганлигига ва шу кабиларга. Ўқув материали мазмуни таълим олувчиларнинг олдинги тажрибалари ва фан асослари бўйича олган билимларига ҳамда машғулотнинг мақсадига мувофиқ ҳолда танланади. 5. Таълим мазмунининг кўргазмалилик тамойили – бу таълим воситаларидан фойдаланишнинг дидактик тамойилидир. Шу сабабли ўрганилаётган тушунчаларнинг мазмунини очиб беришга оид манбалар (педагогик ҳодиса ва жараёнлар) ажратиб олиниб ўрганилади ва ўргатилади. Ажратиб олинган манбаларнинг кўргазмалилигини кучайтириш учун турли кодлаш усуллари (рангли, рақамли, ҳарфли ва шу кабилар) қўлланилади. Манбаларни ўқитиш жараёнида улар билан ишлаш услубларидан асосийлари кузатиш ва тажриба ўтказиш ҳисобланади. 12

Таълимнинг кўргазмалилик тамойили. Ўрганилаётган ҳодиса ва воқеаларни жонли идрок этиш асосида ўзлаштиришни кўзда тутади. Бу ўқув материалини аниқ образлар орқали бевосита идрок қилишни таъминлайди. Таълим жараёнида кўргазмали воситалардан тўғри фойдаланиш таълим олувчиларнинг педагогика, психология, тарбиявий ишлар методикаси, ўқитиш услуби ва техникага оид фанларни пухта ўзлаштириб олишга уларда малака ҳосил бўлишига ёрдам беради. Агар кўргазмали қурол бирон фикрни билдириш учун ёрдамчи восита бўлса, нутқ асосий қурол ҳисобланади. Кўргазмали қурол кузатишни ривожлантириш учун қўлланилса, нутқ қисқа бўлиб кузатишнинг мақсад ва вазифаларини амалга оширишга қаратилган бўлади [4]. Таълимнинг кўргазмалилик тамойили – бу таълим жараёнидаги сифатни оширишга, таълим олувчиларнинг билим олишларини осонлаштиришга (ойдинлаштиришга) қаратилган фаолият бўлиб, унда таълим олувчилардаги ўрганилаётган жараёнларни (нарса ва ҳодисаларни) бевосита ҳиссий – амалий жиҳатдан идрок қилиш асосида билимларни онгли равишда ўзлаштириш жараёнига асосдир. 6. Таълимда узвийлик ва узлуксизлик тамойили – бу таълимда зарур физиологик – психологик қонуният ҳисобланиб, билимни мантиқий боғлиқликда ўрганишни таъминлаб беради. Бу тамойил ҳар бир фан бўйича дастурий ва услубий тавсияномалар яратишда жорий қилинади ва улар тушунчалар, далиллар ва бошқа фикрлар орасидаги алоқадорликлардан келиб чиққан қонун ва қоидалар билан амалий ишларни бажариш ўртасидаги мантиқий боғлиқликларни ўрганиш орқали амалга оширилади. Бу қонуният таълимни ташкил этишнинг асоси ҳисобланади. Бунга амал қилмаслик таълим мазмунига салбий таъсирни келтириб чиқаради, яъни таълим олувчилар тафаккурида ўзаро боғлиқ бўлмаган узуқ – юлуқ билимларнинг пайдо бўлишига олиб келади. 13

7. Таълимда онглилик ва фаоллик тамойили . Бунда таълим олувчилар билимини ҳаётда қўллай билишлари учун таълим мазмуни ва унга мос таълим бериш жараёнини фаол фикрлаш фаолиятига айлантиришга тўғри келади, яъни ўқитишни шундай ташкил этиш керакки, бунда таълим олувчилар билимларини дарс машғулотларида онгли ва фаол қатнашиб эгаллаб олсинлар. Шунда таълим олувчиларда онг ўсиб, ижтимоий ташаббускорлик ва ўқув фаолиятида мустақиллик таркиб топади. Таълимнинг онглилик тамойили таълим олувчиларда таъриф, тушунча ва қоидаларни ёдлаш ва эсда сақлаш билан уларни эгаллаш эмас, балки бу билимларни ҳаётий ҳодисалар ва жараёнлар билан боғлиқ бўлган мазмунини тушунишларидадир. Бу тамойил тафаккурини шакллантирувчи қоида бўлганлиги учун ҳам таълим олувчиларни муаммони мустақил ҳал қилишга ўргатади. 8. Таълим мазмунини илмий асосда ташкил этиш тамойили . Бу таълим олувчиларни ўқитиш ишларини фаоллаштирадиган, онгини ўстирадиган, илмий дунёқарашини кенгайтирадиган, уларни мустақил таълим олишга йўналтирадиган усулларга ўргатади ҳамда педагогик, техник атамалардан тўғри фойдаланишга одатлантиради. 6. Таълимни демократлаштириш ва инсонпарварлаштиришнинг мазмун – моҳияти. Таълимни демократлаштириш Демокрация (demos – халқ ва kratos – ҳокимият, халқ ҳокимияти маъносини англатади). Ҳар қандай даврнинг, ҳар қандай жамиятнинг ва ҳар қандай халқнинг ўзига хос демокрацияси бўлади. Яъни, демократик тамойилларни белгилашда, жамиятнинг объектив ва субъектив шарт – шароитлари асосида шаклланган, халқнинг, миллатнинг ижтимоий онги ва психологиясини хал қилувчи аҳамият касб этади. Демак, демократия инсониятнинг маданияти, маънавияти, ижтимоий онги, менталитети, идроки, билим доираси, ишбилармонлик қобилияти, унинг жамиятда эркин яшаши ва 14

меҳнат қилиш кўникмаси билан биргаликда шаклланиб, ривожланиб борадиган табиий тарихий жараёндир. Демократлаштириш – олий ўқув юртини бошқаришдан тортиб, бутун ички тузилиши ва фаолиятини ўз ичига олади. У ҳар қандай буйруқбозликдан, айрим шахс ва жамият аъзоларининг шахсий фикрларидан холос этади, ўзаро бир – бирини тўғри тушуниш, ишонч ва дўстона хамкорлик асосида миллий, маънавий ижодий эркинлик бериш, ўқув – тарбия ишининг шакллари, услубларини яхшилаш унинг моҳиятини ташкил этади. Демократлаштирилган тарбияга таянган ўқитувчининг фаолият доираси кенгаяди. Олий ўқув юртлари, оила ва жамоатчиликнинг ҳамкорлик қилиш ўқув тарбия ишининг мазмунини бойитади ва таълим – тарбия борасида бир – бирини тўлдириб боради. Бунда айниқса, дарс жараёнини демократлаштириш зарур. Педагог ўз фаолиятини талабалар фаоллигини оширишга, уларнинг ўқув – тарбия ишларини ҳал қилишга қаратади, яъни гуруҳ жамоасига таяниб иш кўради. Умуман олганда дарсда ва дарсдан ташқари тарбиявий тадбирларни демократик усулда ташкил этиш ўқувчиларни ижодий фикрлашга, ҳар бир ишда фаол иштирок этиш ҳамда ташаббус кўрсатишга, гуруҳ жамоаси ишига астойдил ёндашишга ўргатиб, таълим – тарбия ишининг самарадорлигини оширади. Таълимни инсонпарварлаштириш – бу инсонга таълим беришда уларга нафақат билим бериш, касб – ҳунарни эгаллашни ўргатиш, балки яхшиликни севишни, инсонийлик амалиётини ҳам ўргатиш, яъни инсонийлик сифатларини намоён этиш қобилиятларини ҳосил қилишга кўмаклашиш жараёнидир. Демак, инсон моҳиятидаги эзгуликни тўла намоён эта олиш учун жамиятда шарт – шароит ва имконият яратиши муҳимдир. Шу маънода таълимнинг мақсади таълим олувчиларни инсониятнинг энг эзгу сифатлари, маданий – маърифий мерослари билан таништиришдир. Бунда улар фаолият кўрсатаётган жамият тузилмалари ва қадриятлари ўта муҳимдир. Бинобарин 15

инсонда инсонийлик сифатларини шакллантирмоқчи бўлган жамият ўз – ўзини соғломлаштириш ва умуминсоний қадриятларга таяниб иш кўриш керак. Қадимги донишмандларнинг “Ўз – ўзингни англа!” – деган ўлмас ҳикмати бизгача етиб келган. Бу ажойиб дурдона фикрдан қанчадан – қанча маъно бор. Айни пайтда у барча нарсаларнинг ўлчови ва табиати ҳақидаги фан калитидир (очқичидир). Демак, инсон ўз – ўзини ўрганмасдан ва англамасдан туриб инсонийлаша олмайди. Ўз – ўзини англаш инсоннинг ўзида инсоний сифатларни барқарорлаштиришга ёрдам беради. Зиёлилик ҳам, ижодкорлик ҳам инсонийлик ўлчови эмас. Аммо инсонийлашишни ҳам ижодий, ҳам амалий фаолият тарзида қарамоқ керак. Таълим бериш фаолияти шубҳасиз, инсоннинг маънавий ҳаёти билан чамбарчас боғлиқдир. У доимо ақлий ва онгли фаолиятни тақозо этади. Таълимдаги барча ишлар, энг аввало, инсон онгини ривожлантиришга йўналтирилади. Аммо бу борадаги фаолиятда изчил фикр юритиш, режали ишларни амалга ошириш, ҳақиқатни англаш асосидагина самарали натижаларга эришади. Зеро педагогик жараён доимий фикрлаш ва ижод қилиш жараёнидир. Демак, таълимни инсонпарварлаштириш муаммоси таълим олувчилар онгини, тафаккурини, энг муҳими маънавиятини шакллантириш ва ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади. Инсонпарварлик муаммосига илмий – назарий, методологик, дидактик нуқтаи – назардан ёндашилса бу соҳадаги илмий тадқиқот ишини олиб бориш учун шубҳасиз долзарб мавзудир. Педагогик фаолиятдаги ушбу йўналиш (соҳа, тармоқ) таълим олувчига мажбурий тарзда билимларни бериш эмас, балки уларда илмий билимларни ижодий ўзлаштиришга нисбатан ички эҳтиёж, ҳавас, қизиқиш, интилиш ва рағбатни юзага келтириш лозим. Бу жараёнда яна бир омиллардан бири таълим олувчиларнинг эркин ҳаракат қилиши ва мустақил фаолият юритишига шароит яратиш. Шунда уларни ижодкорликка, янгиликка, 16

интилувчанликка ундаш мумкин ва энг асосийси уларнинг таълим жараёнидаги хилма – хил фикрларини эркин ифодалай олишлик қобилиятлари ўсади ва ҳаттоки натижада кутилмаган ғояларни (фикрларни) илгари суриш ҳолатлари ҳам учраши мумкин. Шу сабабли ҳам таълимни инсонпарварлаштиришда қуйидагиларга эътибор берилса, ушбу соҳада олиб бориладиган фаолияти самаралироқ бўлади:  таълим беришда таълим олувчи ўз ҳуқуқларини билишлигини баҳолаш ва лозим топилганда уларни таъкидлаб қўйиш. Бунда таълим олувчи инстеллектуал салоҳиятини юксалтиришда унга суянишни онгли равишда тушунмоғи лозим;  таълим жараёнини таълим олувчининг билим олиш имкониятларини ва қобилиятларини эътиборга олган ҳолда юритиш. Бунда зўриқишга йўл қўйиш катта хато бўлади ва таълим олувчи ушбу таълим соҳасига салбий ҳолатдаги муносабатда бўлишига олиб келади;  таълим жараёнида таълим олувчининг ақлий, жисмоний ҳамда маънавий дунёқарашини намоён этишга имконият яратиш керак ва улар таълим жараёнида соғлом муҳит яратишга мунтазам равишда қайғуриш лозим;  таълим жараёнида таълимнинг фаол усуллари тўғрисида кенг қамровли тушунтириш ишлари олиб бориш ҳамда таълим жараёнида ўқитувчи ва таълим олувчининг тенг муносабатда бўлиш жараёнларини таъминловчи таълим турларидан фойдаланиш орқали уларни ижодкорлик сари етаклаш;  Озод ва обод Ватан, Эркин ва фаровон Ҳаёт қуришдек буюк вазифани бажаришда фаол қатнашувчи баркамол авлодни тарбюиялашни эркинлаштиришнинг барча тамойилларига амал қилиш ва илғор методлардан самарали фойдаланиш, шунингдек, илм – фан ва техника – технологияларнинг энг сўнги ютуқлари асосида янги ахборот ва педагогик технологияларни ишлаб чиқиш ва жорий этишга эришиш. 17

7. Таълим мазмунини табакалаштириш. Таълим мазмунида миллий ва жаҳон тажрибаларини мувофиқлаштириш. Таълим мазмунини табакалаштириш ўзига хоси ижодий жараён булиб у таълим олувчиларнинг индивидуал хусусиятлари ва интеллектуал салоҳиятини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади ҳамда шулар асосида таълим олувчилар гуруҳларга ажратилади. Бунда ўрганилаётган манбанинг (мавзунинг бобнинг, фаннинг, курснинг, соҳанинг ва шу кабиларнинг) мазмуни, ҳажми, мураккаблиги билан бир – биридан фарқланадиган турли даражадаги ўқув дастурлари ва режалари, дидактик ва инновацион коммуникатив дидактик материаллар тайёрланади ҳамда уларни бажариш ва улардан фойдаланиш методологияси тайёрланади. Таълим мазмунининг ҳажми кишилик жамият тажрибалари, маданияти, маърифати қўламига, ҳарактери эса унинг даражаси, йўналиши ва энг аввало эҳтиёжлари, орзу – умидларига бинон таълим мазмуни , унинг таркиби ва йўналиши келиб чиқади. Таълим жараёнида таълим олувчилар таълим (ўқув материали) мазмунини ўзлаштирадилар. Бу мазмун қанча кам ва тушунарли бўлса, таълим жараёни ҳам унга мос ҳолда қисқа бўлади. Аммо, бу жараён самарадорлиги аниқ бошланғич ва сўнгги ҳолатига кўра баҳоланади. Умуман олганда педагогикада таълим мазмуни деганда жамият тараққиёти давомида уларга мос, ўз тасдиғини топган ва тўпланган тажрибалар тугунилади ва улар бир пайтнинг ўзида таълим мақсадлари, ўзлаштириш объекти, таълим натижаси сифатида намоён бўлади. Педагогик манбаларда таълим мазмуни ҳақидаги масала мунозарали ҳарактерга эга. Бу тушунчани изоҳлашга кўплаб ёндашувлар мавжуд бўлиб, унинг моҳияти ва илдизлари узоқ ўтмишга бориб тақалади. “Жаҳон илм – маърифатининг буюк номоёндаларидан бири Муҳаммад ибн Мусо ал – Хоразмий инсон хулқ – атвори, хатти – ҳаракати мантиқий фикрлашга асосланганлигини у мукаммал шаклланиши мумкин, деган эди. 18

Абу Наср Фаробий эса, таълим фақатгина сўз ва ўрганиш билангина бўлади, тарбия амалий ёки тажриба билан, яъни шу халқ, шу миллатнинг амалий малакаларига иборат бўлган иш – ҳаракат, касб – ҳунар берилган бўлиши, ўрганишдандир, дейди. Алишер Навоийнинг асарларида мактаб ва мадрасалардаги таълим тарбия усуллари, таълим олиш тамойиллари, талабаларга билим берадиган мударрис ва устоз – мураббийларнинг ўзлари доно ва тарбияси юксак педагогик маҳоратга эга бўлиши зарурлиги уқтирилган” [5]. Билимларни эгаллашга йўналтирилган таълим мазмуни шахснинг ижтимоийлашувига имкон бериб, у таълим олувчининг “фан таълим  амалиёт” тизимидаги соҳалар билан мулоқотини белгилайди. Ушбу ёндашувга кўра, билимлар таълим олувчиларнинг интеллектуал мулкига айланади. И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин ва шу каби педагог олимлар томонидан таълим мазмуни моҳияти аниқланган. Уларнинг фикрига кўра таълим мазмуни фақат билим ва кўникмалардан иборат эмас. Зеро, билим ва иш – ҳаракат усуллари таълим мазмунининг муҳим элементидир. Рус педагог олими И.Я.Лернер билимларни қуйидаги уч вазифа (функция) сини ажратиб кўрсатади. 1. Ўрганилаётган реал воқелик ҳақида умумий тасаввур ҳосил қилиш, жамият ва инсоннинг яхлит ривожланишини илмий тасаввур этиш; 2. Иш ҳаракат усулларини мўлжалга олиш асосларини яратиш ёки иш – ҳаракат усулларининг йўналишини аниқлаш; 3. Ўсиб – ўрганилаётган объектларга нисбатан эмационал муносабатлар асосларини шакллантириш, шу йўл билан дунёқарашни тарбиялаш воситаси бўлади. Ижтимоий тажрибалар: билим, иш – ҳаракат усуллари, ижодий тажриба ёки изланувчан фаолият ҳамда эмационал қадрият муносабатларини ўзига қамраб олади. Таълимда узлуксизликни таъминлаш ўқув пердмети қисмларидаги зарур ва тўғри нисбатни ўрганиш заруриятидан келиб чиқади. Шунингдек, 19

узвийлик тушунчаси таълимнинг турли босқичи, шакли, методларида билим, иш – ҳаракат усуллари ва шахсий фазилатларига қўйиладиган талабларни кўзда тутади. Узвийлик қуйидаги икки омилни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади: 1. Фаннинг мазмуни ва мантиқи. 2. Билимларни ўзлаштириш жараёни қонуниятлари. Ўқув предметини ўзлаштиришда биринчи омилнинг аҳамияти муҳим бўлиб, тушунча, далил, қонунлар каби ўқув предмети мазмунини ташкил этувчи таркибий элемент, кетма – кет, аста – секинлик билан ўрганилаётган объект моҳиятини имкон қадар англаб боришга шароит яратади. Иккинчи омил илмий билимларга ишлов беришни талаб этади. Шундай қилиб, узвийлик фақатгина тўғри чизиқли эмас, балки ўқув материалларини таълим олувчилар томонидан ўзлаштирилиши қулай бўлган ҳолда шакллантириш йўли билан амалга оширилади. Узвийликни кетма – кет амалга ошириш таълим истиқболи тавсифини беради. Бунда алоҳида мавзулар бир – биридан тубдан ажралган эмас, балки биринчиси иккин чиси учун асос ва иккинчисини мўлжал сифатида ҳисобга олинишини кўзда тутади. Амалда таълим мазмунини лойиҳалаштириш қуйидаги икки даражада амалга оширилади:  блок модули ўқув дастури даражасида;  аниқ мақсадга мувофиқ ўқув матереали сифатида. Бунда ихтисослик қайси касбга мансублиги, шунингдек, касбнинг ўзи қандай фаолият турига тегишли эканлигини ҳам аниқлаштиради. Аниқ йўналишда танлаб олинган таълим мазмунини юқоридан пастга “қаватма- қават” таҳлил этилади. Юқори қатлам иқтисодий соҳасига тегишли бўлса, ўрта қават касб-ҳунарга ва пастки қават алоҳида ихтисосларга тўғри келади. Бундай ёндашув замонавий касб-ҳунар таълими мазмуни яхлит тизим сифатида йиқоридан пастга томон тадқиқ етилади. Таълим мазмунини танлаб олишга умумий ёндашувлар: 20

I. Таълимда узвийлик ўқув предметининг ташкилий қисмларининг тўғри нисбати ва зарурий боғлиқлигини таъмин этади. Ўқув материалининг жойлашуви ва бу материални ўзлаштириш усулларини танлашдаги узвийлик қуйидаги икки омилни ҳисобга олиш билан амалгам оширилади: Ушбу ўқув предмети тегишли фан мазмуни ва мантиқи ҳамда билимларни ўзлаштириш жараёнининг қонуниятларини, фаннинг мазмуни ва мантиғи ўқув предметининг узвийлигини таъмин етишда муҳим аҳамият касб етади: тушунча, қонунлар ва далиллар, ўқув предмети мазмунинг ўзаги ҳисобланиб, кетма-кет жойлашади ва ўрганилаётган соҳага оид билимларнинг кенгайиб боришини таъминлайди, олдингилари кейингилари билан узвий боғлиқ бўлади. Билимларни ўзлаштириш жараёни қонуниятлари омили илмий билимларни тўғридан тўғри ўқув предмети мазмуни сифатида талқин етишига йўл қўймайди, унга дидактик ишлов беришни талаб етади. Шундай қилиб, узвийлик фақатгина тўғри чизиқли емас, балки ўқув материалини концентирик жойлашувида ҳам амалга оширилади. Тушунчаларни кенг ва чуқур алоқадорлигини ўрганиш мазмунини бойитишга уни ўзлаштириш шаклларининг узвийлигини таъмин етади. Узвийлик алоҳида ўқув предметларинигина емас, балки турли ўқув предметларининг ўзаро муносабатларини ҳам қамраб олиш зарур. Бунинг учун турли ўқув предметлатини ўрганишда объектив алоқадорлиги асосий ҳ исобланади. II . Таълим мазмуни аввал ДТС, сўнгра ўқув режа ва дастури шаклида лойи ҳ алаштирилади. Таълим мазмуни таълим жараёнинг асосий э лементи (ташкил етувчи компоненти) ни ўзлаштириш натижасида ижтимоий мақсадларга э ришилади. Ўзлаштириш зар у р бўлган ижтимоий маданий тажрибанинг тавсифи ва ҳажми аниқ шарт – шароит, имкон, замон, шунингдек таълим муассасасининг тури ва даражасига боғлиқ бўлади. 21

Таълим мазмуни ташкил етувчи таркибий қисмлари сифатида қ у йидагиларни кўрсатиш мумкин: а) самарали амалий фаолият тажрибаси, яъни меҳнат, иқтисодиёт, сиёсат и жтимоий ва бошқа со ҳ алардаги вазифаларни м у ваффақиятли бажариш ; б) билиш тажрибаси атроф олам ривожланиши қонуниятларини англаш методла р и ва натижалари ; в) умумий мақсадларга еришиш жараёнидаги ижтимоий ўзаро таъсирлар тажрибаси; г) ахлоқий э тик тажриба ; д) маънавий – маданий тажриба ва шу кабилар. Ўқитиш мазмуни таълим муассаларида ўрганиладиган ўқув предметларини ўрганиш жараёнида ўзлаштирилади. Ўқитиш мазмининг тузилмаси, яъни турли э лементларнинг ўзаро м у носабатларининг кетма- кетлиги, давомийлигини ўқув режасини аниқлаб берди. Шу пайтгача ўқитиш мазмуни бажариладиган вазифаларнинг мираккаблик даражаси ва мазмунига биноан аниқланади. Масалан, умумий таълимнинг асосий вазифаси инсонни ҳар томонлама ривожлантириш, ҳаёт ва меҳнат, касб танлашга ва келгусида касб-ҳунар сир- синоатларини ўрганишга тайёрлашдан иборат. Аниқ касб бўйича таълим мазминини и нтегратив ё ндашув асосида танлаб олишда унинг қайси соҳа бўйича ишлаб чиқаришга мансублиги ҳисобга олинади. Интегратив ёндашув асосида касб – ҳунар таълими мазмунини танлаб олишда меъёрий асос таснифлагич ва ДТС, ТТС ҳисобланади. Демак, касб – ҳунар таълими мазмунини танлаб олишда дастлабки асос касб – ҳунар тури ҳисобланади. Ажратиб о л и нган таълим мазм у ни юқоридан пастга томон таҳлил э тилади. Юқотидаги қ а тлам соҳага ва ало ҳ ида ишлаб чиқариш фаолият кўринишларига мос бўлади. Ўрта қатлам тутиш касбларга тўғри келади. Таҳлил бориш и да э нг авволо умумий таълим мазмуни, кейин хусусий мазмун, яъни касб-ҳунарнинг ўзига тегишли мазмуни танлаб 22

олинади. Бундай д и д а ктив таҳлил мазмунининг унифакациялашган қисмларини ажратиб олиб, касбий таълим мазмунини и л м ий асосда маълум тизим ёки тузилмага келтириш имконини беради. Бу ёндашув ўқув дастурини ушлаб чиқиш (тузиш) имконини беради. Блоклар мазмунини танла б олишда ҳ ар бир олдинги блок кейингисига таянч сифатида қараб кенгайтирилади ва чуқурлаштирилади. Бу, ўз навбатида, узвийлик ва яхлитликни таъминлашга хизмат қилади. Шунингдек, касб-ҳунар педагогикасида касб-ҳунар таълимининг ўзига ҳос жихатларини хисобга олиб, умумдидактик при ц лар билан уйғунликда қўланилади [ 3 ] . 8. Ижтимоий – гуманитор, табий – математик ва ва махсус фанларнинг ўрта махсус, касб – ҳунар таълими ўқув режаларида бир – бирига боғлиқлигини самарадорлигига эришиш. Мажбурий ва ихтиёрий ўқув фанлари Маълумки, замонавий касб – ҳунар коллежларида бўлажак мутахассисларни тайёрлашда “Миллий модел” негизида ҳар томонлама камол топган, маънавий ва касбий етук, жамият тараққиётига муносиб ҳисса қўшувчи таълим ва касб – ҳунар дастурларини онгли равишда танлаш ва кейинчалик пухта ўзлаштириш учун ижтимоий – сиёсий, ҳуқуқий, психологик ва бошқа тарздаги педагогик – ташкилий шароитларни яратишни, жамият, давлат ва оила олдидаги ўз жавобгарликларини ҳис этадиган бўлажак мутахассисларни тарбиялашга эътибор қаратилиши лозим. Бўлажак мутахассисларни тайёрлашдаги ўқув режага киритилган 23 та фан касб – ҳунар коллежларининг “Умумтаълим фанлари” блокининг асосини ташкил этади. Булардаги математика, информатика, физика, ҳуқуқшунослик, маънавият асослари, ахборот технологиялари, эстетика, миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар, иқтисодиёт асослари каби фанлари бўлажак мутахассисларни тайёрлашда умумкасбий фанлари ва мутахассислик фанлари блоклари билан узвий боғлиқ ҳолда олиб борилиши 23

бўлажак мутахассисларни интеллектуал салоҳияти ва касбий етук қилиб тарбиялашнинг ғоявий – дидактик асосини ташкил этади. Умумтаълим фанлари блокидаги ижтимоий фанлар бўлажак мутахассисларнинг айнан жамият қонуниятларини ва иқтисодий алоқалар таъмойилларини, меҳнат бозорининг функционал вазифалари ва унда шахснинг (лозим топилганда жамоанинг, яъни фирманинг, ўқув муассасаларининг ва шу кабилар) ўз ўрнини топиши учун зарур бўлган билим, кўникма ва малакаларни беради. Айниқса, касб – ҳунар коллежининг ўқув режасидаги “Маънавият асослари” бир қатор ижтимоий - гуманитор фанлар мазмунини қамраб олади ва айнан мазкур фан мазмни ҳам маънафий жиҳатдан, ҳам иқтисодий жиҳатдан, ҳам фундаментал фанлар асослари жиҳатлари билан маньазам равишжа бойитилиб, ривожлантирилиб борилмоғи лозим бўлади. Умуман олганда, умумтаълим фанлар блокидаги ижтимоий фанларни бўлажак мутахассисларни тайёрлашдаги қолган фанлар блоклари билан интеграциялашган ҳолда олиб бориш ўрта махсус, касб – ҳунар таълимидаги бўлажак мутахассисларни касбий ва маънавий етук қилиб тарбиялашда муҳим фундаментал асос бўлади. Мутахассислик фанлари блоки. Касб – ҳунар таълимидаги бўлажак мутахассисларни касбий фаолиятга тайёрлашда махсус (мутахассислик) фанларининг ўзига хос салмоқли ҳиссаси бор. Улар эгалланиши лозим бўлган ихтисосликни ўрганишнинг асосини ташкил этади ва турли кўникма ҳамда малакаларни ўз ичига олади. Мутахассислик фанлари блокининг асосий вазифаларидан бири аниқ бир касб бўйича техникалар ёки технологик жараёнлар бўйича ўқувчиларда касбий жиҳатдан шаклланиши керак бўлган кўникма ва асосини ташкил этувчи билимлар мажмуасини ҳосил қилишдан иборат. Мазкур фан блокининг асосий мақсади тайёрланадиган мутахассисларни касбий фаолиятга тайёрлашнинг ядросини ташкил этиб, улар бўлажак мутахассисларнинг амалий фаолиятга бемалол кириб боришига шароит 24

яратишдан иборатдир. Бунда ушбу блокка кирувчи фанлар мазмуни, ўқитиш мақсади ва вазифалари, методлари, шакллари, воситалари, ташкиллаштирилиши, ўтказилиш жойи, жиҳозланиши, ажратилган вақти билан бошқа фанлар блокларидан ва умумтаълим фанларидан фарқ бўлади, чунки бу блок бўлажак мутахассисларни касбий фаолиятга тайёрлашда муҳимдир. Шу сабабли бўлажак мутахассисларни тайёрлашда доимо ушбу соҳага тегишли моддий – техника база, ўқув – ахборотли таъминот ва касбий етук ўқитувчилар билан таъминлаш касб – ҳунар таълимда устивор вазифадир. Мутахассислик фанлар блокига кирувчи фанларни ўқитишда назарий ва амалиёт бирлиги муҳим аҳамият касб этади. Бўлажак мутахассисларни тайёрлашда кўпроқ амалий касбий фаолиятга тегишли кўникма ва малакалар муҳим ўрин тутганлиги сабабли назарий материалларни баён қилишда амалдаги тренежёрлардан ҳамда кичик габаритли (ўлчамли) универсал қурилмалардан фойдаланишга кўпроқ эътибор берган маъқул, чунки булар орқали амалий фаолиятга киришиб кетиш осон кечади ва амалий машғулотларни ташкил этишда ҳам анчагина самара беради. Бу эса назарий ва амалий машғулотларни ўқувчилар онгига сингдиришда уйғун ҳолдаги вариантни кафолатлайди. Шу сабабли ҳам мутахассислик фанларидан ўқув – услубий мажмуаларни яратишда уларга оид ўқув – ахборотли – услубий мажмуа ва мультимедиали таълим технологияларини жорий этишни эътиборга олиш лозим, чунки ҳозирги давр ахборотлаштирилган жамият асридан иборатдир. Демак, касб – ҳунар таълимида амалий билимлар, кўникмалар ва малакалар назарий билимлардан кам эмас ва албатта улардан кўзланган мақсад бўлажак мутахассисларни касбиф фаолиятга тайёрлашнинг самарали йўлларини яратиш ва жорий этишдан иборатдир. Касб – ҳунар коллежларидаги (мутахассислар ва касблар) таълим йўналиши бўйича ўқув режасига эътибор берадиган бўлсак, унда асосан қуйидаги ўқув фанлари блоклари бор: умумтаълим фанлари; умум касбий 25

фанлар; мутахассислик фанлари; ўқув амалиёти; ишлаб чиқариш амалиёти; Давлат аттестацияси; Коллеж ихтиёридаги соат. Ўқув фанлари блоки – бу таълим дастурининг кадрлар тайёрлаш жараёнида аниқ мақсад ва вазифаларга эришиш учун муайян билим соҳаси ёки фаолиятнинг ўзлаштирилишини таъминлайдиган ўқув фанларини бирлаштирувчи таркибий қисм. Бу блокларнинг ҳар бирининг бўлажак мутахассисларни тайёрлашда ўз ўрни ва роли ҳамда вазифаси бор. Бу ерда уларга тегишли қуйидаги маълумотларни келтирамиз. Умумтаълим фанлари блоки бўлажак мутахассисларни тайёрлашда таълим дастурининг мажбурий фанлар блокига кириб, уларнинг ёрдамида билишнинг усуллари, ахборот тўплаш, уларни қайта ишлаш ва узатиш усулларининг жамиятдаги ўрни ва аҳамияти жиҳатидаги тасаввурларни шакллантириш; табиий фанларнинг ўзаро фундаментал бўлиши; замонавий табиий фанларнинг тадқиқ этиш консепцияси; табиатдан оқилона фойдаланиш ва инсон фаолиятининг экологик тамоийллари; табиатга путур етказмайдиган технологиялар яратиш истиқболлари, коинотнинг табий объект эканлиги ва унинг эволюцияси ҳақидаги илмий тасаввурларини шакллантириш; муайян билим соҳаси учун зурур бўлган фундаментал фанларни чуқур ўрганишнинг назарий асосларини ўргатишлар амалга оширилади. Умумкасбий фанлар блоки бўлажак мутахассисларни тайёрлашдаги таълим дастурининг мажбурий фанлар блокига кириб, улар ёндамида умумтаълим фанлар блоки билан мутахассислик фанлари блокининг назарий боғлиқфликларини таъминлайди. Ихтисослик (мутахассислик) фанлари блоки ҳам бўлажак мутахассисларни тайёрлашдаги таълим дастурининг мажбурий фанлар блокига кириб, улар ёрдамида бўлажак мутахассисларнинг касбий фаолиятига бевосита тегишли бўлган махсус билимларни, касбий фаолият бўйича кўникмаларни ва усулларни шакллантиришни таъминлайди. 26

Ўқув амалиёти блоки бўлажак мутахассисларни тайёрлашдаги таълим дастурининг мажбурий фанлар блокига кириб, унинг ёрдамида назарий олган билимларни амалий фаолиятдаги ўз аксини топишнинг воситалари, омиллари, шакллари ва услубларининг ҳаётийлигини, шунингдек, “Фан – таълим – амалиёти” узвийлигини акмалий жиҳатдан асослаши таъминланади. Ишлаб чиқариш амалиёти блоки бўлажак мутахассисларни тайёрлашдаги таълим дастурининг мажбурий фанлар блокига кириб, улар ёрдамида бўлажак мутахассисларнинг касбий тайёргарлиги бўйича эгаллаган билим ва кўникмаларини касбий малакага айлантиришга тайёрланади ва бўлажак мутахассисларнинг ўзини “Меҳнат бозори”га, яъни касбий фаолиятга тайёрлайдиган ва шунинг билан бирга якуний давлат аттестациясига қатнашишга ҳам имконият яратилиши таъминланади. Коллеж ихтиёридаги блок бўлажак мутахассисларни тайёрлашдаги таълим дастурининг таълим сифатига қўйиладиган талабалар ва “Меҳнат бозори” коньюктураси тез ўзгараётган шароитда таълим дастурининг сафарбарлиги ва мослашувчан бўлишини таъминлайди. Якуний давлат аттестациясини блокида умумий натижалар баҳоларини аниқлаш жараёни кечади. Бу босқич бўлажак мутахассиснинг ўз касбига оид фанларни нечоғлик пухта ўзлаштирилганлигини ва касбий фаолиятга тайёргарлик даражаларини баҳолаш имкониятини беради. Бу орқали ўтказилган таълим – тарбия жараёнига хулоса ясашга ҳам имконият яратилади ва улар асосида касб – ҳунар коллежларини битирувчисига тавсиялар берилиши мумкин бўлади. Якуний Давлат аттестатцияси назоратлари натижалари тўғрисидаги қарорни жамоавий қабул қилинади. Касб – ҳунар таълимида, уларнинг ўқув режасидаги фанлар блокларининг узвий алоқадорлиги бўлажак мутахассисларни тайёрлашнинг интеграциялашган жараёнларини амалга оширишнинг асосий негизи ҳисобланади. Бу асосий негиз бўлажак мутахассисларни илмий – назарий ва амалий тайёргарлигини ҳамда уларни касбий фаолиятга тайёрлашнинг 27

изчиллигини таъминлашни кафолатлайди. Айниқса, мутахассисларни тайёрлашдаги изчилликни амалга ошириш давомида шакллантириладиган умумлаштирилган (жорий хулосалар ва тавсиялар) бўлажак мутахассисга билим ва кўникмаларни ўзларининг касбий фаолиятига, қолаверса келгуси ишлаб чиқариш, илмий ва ижтимоий ҳаётда аниқ (муайян) ҳолатларда қўллаш имконини беради, яъни улар ўз касбий фаолиятига тегишли малакаларни тўлиқ эгаллаган бўладилар. Қайд этилган алоқадорлик нафақат бўлажак мутахассисларга таълим беришнинг мақсад ва вазифаларини самарали амалга оширишни таъминлайди, балки у бўлажак мутахассисларнинг билим салоҳиятини ривожлантириш ва тарбиялашни инновацион даражада ҳал этмоқда. Бу бўлажак мутахассисларнинг ижодий тафаккурини юксалтиришнинг мураккаб мажмуаларини шакллантириш ва улардан бўлажак мутахассисларни таёрлашдаги амалий фаолиятда кенг фойдаланишга асосий пойдевор бўлади. Ҳозирги кундаги таълим тизими нафақат шу ўқув режадаги фанларни билишни, балки узлуксиз таълим тизимидаги ўрта умумтаълим муассасаларидаги (касб – ҳунар таълимигача бўлган даврдаги таълимдаги) ўрганиладиган мавзуга мос маълумотларни оқилона ўрганиб, улардан “Фан таълим  амалиёт” тизимида самарали фойдаланишни тақозо этмоқда. Шундагина бўлажак мутахассислардаги касбий фаолиятлар ДТС даги билим, кўникма ва малакаларга қўйилган талабларга тўла жавоб бера олади ва бўлажак мутахассисларни рақобатбардош қилиб тайёрлашга эришилади ҳамда уларга ишонч билан касбий фаолиятини амалга оширишга йўлланма бера оламиз [5]. 9.Касб – ҳунар коллежлари ва академик лицейлар ўқув режалари. Ўқув дастурлари, дарслик ва ўқув қўлланмалар тавсифлари ва уларни яратишга янгича ёндашув Ўқув режа – ҳар бир мутахассислик бўйича малака ва ДТС да келтирилган талабларни таъминловчи муайян таълим йўналиши бўйича ўқув 28

фаолияти турлари, ўқув фанлари ва курсларининг таркиби, уларни курс ва семестр давомида ўрганишнинг изчиллиги ва соатларидаги қатнашишини белгилайдиган ҳужжат. Ўқув режасига кирган фанлар мазмунини ўқув дастурлари ва мавзулар режаси ташкил этади [8]. Ўқув режаси ўқув шаклларини, ўқув предметларининг рўйхатини ва ҳажмини, уларнинг ўқув ҳафталари, ярим йилликлари бўйича тақсимланишини белгилайдиган, бўлажак мутахассисларни ўқув предметлари, касбий ва умумтаълим тайёргарлиги орасида ўзаро боғлиқликни таъминловчи меъёрий ҳужжат. Ўқув режасининг модули – узлуксиз таълим мазмунининг асосий инвариант таркибий компонентларини акс эттирувчи ўқув режасини тақдим этиш шакли. Таълим муассасалари учун мўлжалланган ўқув режаси ишлаб чиқилади ва тегишли вазирлик томонидан тасдиқланади (Республика Халқ таълими ва Олий ва ўрта махсус таълим вазирликлари томонидан). Ўқув режаси таълим муассасаси маъмуриятига юборилади ҳамда мазкур режа асосида ўқув жадвали тузилади. Ўқув жадвалида ҳафта давомида ўқитиладиган ўқув фанларининг номи ва уларга ажратилган соатлар миқдори кўрсатилади. Ўқув фани – таълим муассасаларида ўрганиш учун фан, техника, санъат, ишлаб чиқариш фаолиятининг муайян соҳасидан саралаб олинган билимлар, ўқув ва кўникмалар тизими. Ўқув фани дастури ҳам ҳудди ўқув режаси каби муҳим давлат ҳужжати бўлиб, унда муайян ўқув предмети мазмуни очиб берилади ва ўқув йили давомида таълим олувчилар томонидан ўзлаштирилиши зарур бўлган билим, кўникма ва малакалар ҳажми кўрсатилади. Ўқув фани дастури – таълим мазмуни, унинг таълим олувчилар томонидан ўзлаштирилишининг энг мақбул усуллари, ахборот манбалари кўрсатилган норматив ҳужжат. 29

Ўқув фани дастурлари тегишли таълим (умумий ўрта, ўрта махсус, касб ҳунар ёки Олий таълим) туридаги барча таълим муассасалари учун ягона, унинг талаблари тўла равишда бажарилиши мажбурийдир. Дастур тушунтириш хати, бўлим ва мавзулар бўйича ажратилган соатлар ҳажми, дастур материали мазмуни ҳамда тавсия этиладиган адабиётлар рўйхатидан иборат. Тушунтириш хатида ўқув предметининг аҳамияти, унинг фанлар тизимида тутган ўрни, улар ўртасидаги алоқадорлик, материални ўрганиш жараёнида ҳал этилиши лозим бўлган айрим бўлим ва мавзуларни ўрганиш хусусиятлари ўрганилади. Ўқитиш (таълим) методлари ва воситаларини қўллашга доир тавсиялар берилади. Соатлар ҳисобини асосли ўринларда ўзлаштирилишига йўл қўйилади. Ўқув дастури материали бўлимлар ва мавзулар бўйича тақсимланган бўлиб, ҳар бир мавзуни ўрганиш учун ўзлаштириши мажбурий бўлган тушунчалар тизимини, шунингдек, кўникма ва малакаларнинг аниқ кўрсаткичи берилади, ниҳоят, таълим олувчиларга қўйиладиган якуний талаблар баён этилади. Ўқув дастуридаги материал таълим ва тарбия мақсадлари, дидактик тамойиллар узвийлик ва изчилликка мувофиқ равишда танланади ва тақсимланади. Ўқув дастурлари қуйидаги тамойиллар асосида тузилади: 1. Дастур мазмунининг илмий хусусиятига эгалиги. 2. Дастур мазмунининг ижтимоий – ғоявий хусусиятга эгалиги. 3. Назарий ғояларнинг амалиёт билан бирлиги. 4. Дастур мазмунининг ижобий – тарихий хусусиятга эгалиги ва аниқ ҳояга асосланганлиги. 5. Дастур мазмунининг муайян тизимга эга бўлиши. 6. Ўқув предметлари ўртасидаги ўзаро алоқадорлик, боғланишларнинг мавжудлиги. 30

7. Ўқув дастурини тайёрлашдаги таълим олувчиларнинг психологик ва руҳий хусусиятларини эътиборга олиш. Демак, ўқув режаси ва дастури таълим муассасаси маъмурияти, таълим олувчилар жамоаларининг сўзсиз амал қилишлари лозим бўлган давлат ҳужжатларидир. Таълим жараёнини самарали олиб бориш учун буларга мос дарсликлар тайёрланади. Ҳар бир ўқув предметининг мазмунини ДТС ва ўқув режасида кўрсатилган ҳажмда дидактик талаблар асосида китоб (дарслик) ёзилади. Дарслик – ДТС, ўқув дастури, услубияти ва дидактик талаблари асосида белгиланган, миллий мафкура ғоялари сингидирилган, муайян ўқув фанининг мавзулари тўлиқ ёритилган, тегишли фан асосларини мукаммал ўзлаштиришга қаратилган ҳамда турдош таълим йўналишларида фойдаланиш имкониятлари ҳисобга олинган нашр. Дарсликни бу педагогик тизимнинг ахборотли модели деб аташ мумкин. Бунга сабаб ҳар бир ўқитувчи дарсликда таълим олувчилар бажарилиши керак бўлган ўқув жараёнининг маълум босқичлари кўрсатилган бўлиб, таълим олувчилар учун мавзуларни ўқиб, ундаги топшириқларни маълум ҳаракатлар кўринишида бажаришади: текширади, ечади, жавоб беради ва ҳ.к. Бу ҳаракатлар дарслик матнларида очиқ ёки яширин шаклда берилиши мумкин. Демак, дарслик бу – муайян ўқув предмети мазмунини ўқув дастурида кўсатилган ҳажмда, дидактик талабларга мувофиқ равишда батафсил баён қилинган китоб бўлиб, унинг ҳарактерли хусусияти дарслик мазмунининг ўқув дастури мазмунига мос келишидир. Дарсликдаги материал бўлимлар бўйича тақсимланади. Ҳар бир мавзу, муайян боб, унинг таркибида бўлган бандлар асосида очиб берилади. Дарсликнинг кириш қисмида фаннинг жамият ва табиатдаги ўрни, роли ва методологик асоси, мақсади, вазифалари ва ечимини кутаётган муаммолари, бошқа фанлар билан боғлиқлиги, бўлажак мутахассиснинг касбий фаолиятидаги аҳамияти ҳақидаги маълумотлар, фанга тегишги соҳа 31

ёки ишлаб чиқаришнинг замонавий тараққиёти ҳамда талабанинг фан бўйича эгаллаши лозим бўлган билим, кўникма ва малакалар ёритилиши талаб қилинади. Кириш тушунарли ва қисқа баён этилиши лозим. Дарсликнинг асосий матни – бу таълим олувчи томонидан ўрганилиши ва ўзлаштириши мажбурий бўлган ўқув ахборотининг асосий манбаи вазифасини бажаради. Матннинг моҳиятини асосий тушунчалар, қонунлар, қоидалар, назариялар, мезонлар, тамойиллар ва фаолият усуллари ҳақидаги билимлар ташкил этади. Дарсликдаги қўшимча материаллар. Бу матнлар – асосий матнда баён қилинган ҳолатларни мустаҳкамлаб ва чуқурлаштиришга, касбий қобилиятларни ривожлантиришга хизмат қилувчи ўқув материалини ўз ичига олади. Қўшимча матнларга белгилашлар, ҳужжатлар (хрестоматик) материаллар, амалий кўникмаларни шакллантиришга йўналтирилган машқлар, хулосалар, тавсиялар, маълумотлар киради. Қўшимча матнлар ўқув материалини ўзлаштиришга ёрдам бериш билан бирга ижодкорликка ундовчи ва тарбиявий функцияларни бажаришга йўналтирилган бўлиши лозим. Дарсликнинг тушунтириш матни – ўқув материалини тушунишга ва чуқурроқ ўзлаштиришга мўлжалланган хусусий ёзма тузилма. Бу матнлар таълим олувчиларнинг мустақил ўқув фаолиятини ташкил қилишда муҳим аҳамиятга эга. Тушунтирувчи матнларга изоҳлар, иловалар, таянч иборалар, тушунтиришлар, луғатлар, рамзлар ва кўрсаткичлар киради. Бу матнлар тушунарли, қисқа ва маълум тушунчани аниқ шакллантирадиган бўлиши керак. Дарсликнинг тажрибавий – амалий матнларида – фан ўқув материалини ўзлаштиришда ва мустақил тарзда билим олишда билим олувчи бажарадиган амалий фаолият усуллари, аниқ маълумотлар олиш учун назарий билимларни қўллаш тамойили ва қоидалари, асосий тадқиқот усуллари тавсифланиши; масалалар, машқлар, тажриба ва эксперимент усуллари баён қилиниши лозим. 32

Дарсликдаги мустақил ишлаш учун саволлар ва топшириқлар матнига қуйидаги талаблар қўйилади:  таълим олувчилар томонидан ўтилган мавзуларнинг мустаҳкам ўзлаштирилишини таъминлаш;  таълим олувчиларни билим олишга қизиқтиришни риволантириш;  фикрлаш фаолиятини ривожлантириш, таққослаш, синтез ва таҳлил қилиш усулларидан фойдалана олиш маҳоратларини шакллантириш;  таълим олувчиларнинг амалий топшириқларни бажара олиш имкониятларини инобатга олиш;  тасдиқларнинг аниқлиги ва тушунарлилиги, ягона намунага мос келиши. Дарсликдаги билим ва кўникмаларни назорат қилиш материаллари матнидаги назорат саволлари таълим олувчиларни билим олишга қизиқишларини, мустақил фикрлаш фаолиятини ривожлантиришга, таққослаш, синтез ва таҳлил қилиш усулларидан фойдалана олиш маҳоратини шакллантиришга йўналтирилган бўлиши керак. Дарсликдаги информацион – услубий таъминот – бу ушбу фанга оид асосий ва қўшимча ўқув манбалари, электрон таълим ресурслари ҳамда услубий қўлланмаларни ўз ичига олади. Дарсликдаги қўшимча маълумотлар матнига мазкур дарсликдан фойдаланиш тартиби, ўқув матералини ўранишга тегишли электрон воситалар (мультимедиа, виртуал стендлар, анимациялар ва ҳ.к.) ва улардан фойдаланиш тартиблари киради. Ўқув қўлланма – бу дарсликни қисман тўлдирувчи, муайян фан дастури бўйича тузилган ва фан асосларининг чуқур ўзлаштиришни таъминловчи айрим боб ва бўлимларни кенг тарзда ёритишга ёки машқ ва машғулотлар олиб боришга мўлжалланган нашр. 33

10. Электрон ўқув адабиётлари ва уларни ишлаб чиқишга қўйилган талаблар. Кейинги пайтларда дарслик ва ўқув қўлланмалар яратишга янгича ёндашувлар пайдо бўлмоқда. Бу борада электрон ўқув адабиётларини яратиш ўзининг ижобий педагогик самараларини бермоқда. Бунда электрон китоблар (мультимедиа китоблар, ярим медиа китоблар, гипремедиа китоблар, интеллектуал китоблар, телемедиа китоблар, кибернетик китоблар), электрон нашр, электрон таълим ресурслари, электрон услубий қўлланма, электрон форумлар, электрон шаклдаги ўқув – услубий материаллар, электрон ўқув нашри ва шу кабиларнинг аҳамияти беқиёс. Қуйида улар тавсифларини келтирамиз. Электрон дарслик – бу анъанавий дарсликдан фарқли ўлароқ, фанга оид тегишли материалларни динамик талқинда, яъни фойдаланувчи эътиборини жалб қилувчи турли ранглардан, мультимедиа, аудио ва видео анимациялар, гипермурожаатлардан ўринли фойдаланган ҳолда тузилган ёхуд дастурларштирилган дарсликлар. У компьютер технологиясига асосланган ўқув услубини қўллашга, мустақил таълим олишга ҳамда фанга оид ўқув материаллари, илмий адабиётларнинг ҳар томонлама самарали ўзлаштирилишига мўлжалланган адабиёт. Шунингдек, у муайян фаннинг ўқув ҳажмини тўлиқ қамраган ва масофавий ўқитиш ҳамда мустақил ўрганиш учун компьютер технологияларига асосланган, бўлиб, унда материаллар (ўқув ва илмий материаллар фақат виртуал (матн) шаклида, ўқув материаллари эса виртуал (матн) ва икки ўлчамли график шаклида) мультимедиа элементлари, яъни маълумот икки – уч ўлчамли график кўринишида, видео, анимация ва қисман виртуал (матн) шаклида, объектларга нисбатан ҳаракатланиш тасаввурини ифодалайдиган шаклда яратилади. Электрон китобларни яратиш таълим тизимига CD – ROM ва мультимедиа технологияларининг кенг жорий қилиниши, электрон ўқув адабиётларининг ишлаб чиқилишига ва уларнинг таълим - тарбияда 34

самарали қўлланишига катта имкониятлар яратиш жараёнидан иборат бўлади. Электрон китоблар тўртта йўналишдан иборат бўлади. Улар: Қомусий; маълумот берувчи; ўқитувчи; имтиҳон олувчи. Электрон китоблар ахборот турлари ва уларни фойдаланувчига етказиб бериш билан шуғулланади. Бунда мультимедиали китоблар – бу ахборотларни битта ахборот ташувчи воситасига жамлаган бўлиб, у матнли, овозли, статик, динамик ва видеотасвирли маълумотлардан ташкил топган бўлади. Яриммедиа китоблар – бу мультимедиа китоблардан фарқли равишда маълумотларни етказиб беришда турли воситаларнинг комбинациясидан фойдаланувчи китоблар. Гипермедиа китоблар – бу мультимедиали китобларнинг такомиллашган шакли бўлиб, бунда фойдаланувчи асосий матндан ташқари турли қўшимча манбаларга ҳам (шарҳларга, атамаларнинг изоҳларига, тузатишларига) мурожаат қилиши мумкин. Интеллектуал китоблар – бу имтиҳон олувчи китобларга ўхшаш бўлиб, бунда таълим олувчиларнинг қобилиятлари, билим даражалари махсус тестлар ёрдамида уларнинг компьютер билан мулоқот жараёнида аниқланади ва баҳоланади. Телемедиа китоблар – бу телекоммуникация воситалари ёрдамида масофадан ўқитишга хизмат қилувчи китобдир. Кибернетик китоблар – бу математик моделлаштириш воситалари ёрдамида ҳодисаларни ва объектларни ҳар томонлама ўрганиш ва тадқиқ қилишга ёрдам берувчи китобдир. Электрон таълим ресурслари – бу муайян фан бўйича яратилган электрон ўқув қўланма, электрон кўрсатмалар, электрон маълумотномалар, луғатлар виртуал стендлар, мультимедиали воситалар ва бошқа электрон нашрлар мажмуасидир. 35

Электрон нашр – бу графикли, матнли, рақамли, нутқли, мустақил, видео – фото ва бошқа ахборот объектлари мажмуасидан иборат бўлиб, улар электрон ахборот ташув воситалари ёки компьютер тармоғи орқали тақдим этишга мўлжалланган. Электрон ўқув нашри – бу таълим олувчилар томонидан эгаллаши лозим бўлган билимлар, кўникмалар ва малакаларни ижодий ва фаол равишда ўзлаштиришига кўмаклашувчи нашр бўлиб, у илмий амалий билим соҳасига мос равишдаги тизимлаштирилган ўқув материалини ўз ичига олади. Электрон услубий қўланма – бу таълим – тарбия жараёнидаги педагогик тажрибани (амалиётни) умумлаштириш ва узатиш ҳамда таълим – тарбиявий фаолиятининг янги моделларини шакллантириш ва тарқатишга мўлжалланган нашр. Электрон ўқув қўлланма – бу муайян фаннинг ўқув режасидаги вақт ва ўқув дастуридаги маълумот ҳажмини қисман ёки тўлиқ қамраган ва фанни ўрганишга тегишли маълумотни тўлиқ адаптация қила олган масофавий ўқитиш ва мустақил ўрганиш учун мўлжаллаб тайёрланган нашр. Электрон ўқув қўлланмалар Мултимедиали электрон ўқув қўлланмалар яратишда замонавий ахборот технологияларидан комплекс фойдаланишнинг қуйидаги жиҳатларига асосий эътибор қаратилади: 1. Ичма – ич жойлашган турли бўғинлар ва рангли безакларда гипермурожатлардан фойдаланиш. 2. Маълумотларни тасвирлашда турли хил рангли безаклардан фойдаланиш. 3. Аудио ва видео эффектлар ва уларни бошқаришнинг самарали методларидан фойдаланиш. Мултимедиа муҳитида электрон ўқув қўлланмалар ишлаб чиқиш узоқ муддатли ва катта маблағларни талаб қилувчи жараёндир. Шунинг учун ҳам мультимедия муҳитида электрон ўқув қўлланмаларни яратишнинг барча 36

босқичларини ҳамда ҳар бир босқичида қабул қилиниши мумкин бўлган қарорларни олдиндан белгилаб олиш мақсадга мувофиқдир. Бунда қуйидаги босқичларни бажариш зарур бўлади:  танлаш босқичида мультимедиа муҳитида кўрсатилиши керак бўлган ўқув фани танланади;  тайёргарлик босқичида курс матнни ёзиш, кўргазмали ва маълумотли материалларни тайёрлаш, интерфейс эскизларини ва ўқув дастурининг сценарийларини яратиш бўлжалланади;  асосий босқичда электрон ўқув қўлланмани бевосита яратиш бўйича ишлар амалга оширилади;  якунловчи босқичда электрон ўқув қўлланмани тестдан ўтказиш ва мақомига етказиш ишлари амалга оширилади. Бу босқичда ўқув материалининг қурилмаси ёки тузилмаси ишлаб чиқилади, шунингдек фойдаланувчи билан ўзаро алоқа механизми лойиҳалаштирилади. Асосий ва қўшимча элементлар ажратилади, ахборотли блокларнинг иерархик тузилмаси яратилади. Фойдаланувчи интерфейси, алоҳида блоклар ва экранлар ўртасидаги асосий алоқалар ишлаб чиқилади. Мултимедиали материалларни тайёрлашда одатда икки ўлжамли графикадан ва “Macromedio Flash” дастурига жойлаштирилган интерактив тизим Wib – саҳифалар яратиш учун ҳам қулай восита ҳисобланади. Мультимедиали электрон ўқув қўлланмани яратишда гипермент, гиперкўрсатгич ва уларга тасвир, код номи элементларини киритиш ҳамда уларни ўзаро боғлаш мақсадида HTML – гипермент таҳрирлагичдан фойдаланилади. Мультимедиали электрон – ўқув қўлланма қуйидаги афзалликларга эга:  мультимедиали электрон – ўқув қўлланмада ўқув материалининг мультимедиа, гипермент, овоз, электрон доска шаклларидан фойдаланган ҳолда тақдим этилиши, ўқувчиларга берилаётган ўқув материалини чуқурроқ 37

ва мукаммалроқ ўзлаштириш, дарс мавзуси бўйича тўлиқ тасаввурга эга бўлиш имконини беради;  мультимедиали электрон – ўқув қўлланмада берилаётган маълумотларнинг ҳаракати, ранг, товуш ва жонли тасвирлар билан уйғунлиги мавзуни ўрганишда монотонлик (бир хиллик) га чек қўяди;  ўқитувчи ва ўқувчи ўртасида интерфаол тизим вужудга келиб, бевосита алоқа ўрнатилиши натижасида ўқитувчи дарс жараёнида ўқувчиларнинг фаоллигига қараб уларни баҳолаш имкониятига эга бўлади;  мультимедиали электрон – ўқув қўлланмада ўқиш даражаси ва суръатини ўрганувчининг ўзи танлаш имконияти ўқитишни индивидуаллаштириш имконини беради;  мультимедиали электрон – ўқув қўлланмага киритилган тест топшириқлари ва ўз – ўзини текшириш учун саволлар ўқувчини ўз – ўзини тез ва самарали баҳолашга ва заруриятга қараб, тузатишлар киритишга имкон беради;  олинган билимлар ўқувчи хотирасида узоқ муддат сақланиб, керак бўлганда амалиётда қўллаш имкониятига эришилади [6]. Электрон почта – бу ахборот алмашиш хизматини кўрсатиш воситасидир. Ундан фойдаланувчи ҳар қандай ўқув муассасаси ва ҳаттоки ўз уйида терминал орқали керакли манзилни кўрсатган ҳолда ахборот жўнатиш мумкин ёки қабул қилиб олиш мумкин. Бунинг учун ахборот компьютерда юборилади, у ерда эса тегишли манзилнинг электрон қутисига файл жўнатилади. Электрон почта орқали босма материаллар, фотография, жадвал, график иш қоғозлари ва журналлар керакли манзилга жўнатилади. Бунда асосан ахборотлар (хат - хабарлар)ни узатиш ва қайта ишлашнинг электрон усулидан фойдаланилади. Ахборот узатишнинг ушбу имкониятидан таълим олувчилар, масофавий таълим билан шуғулланувчилар самарали фойдаланиши мумкин. 38

Электрон форумлар – бу интернетнинг халқаро тармоғи ва электрон почталардан фойдаланиб ўтказиладиган семинарлардир. Семинарнинг модеризатори иштирокчиларга материалларни беради. Унинг мазмун – моҳиятини тушунтиради, сўнг савол беради ёки мавзу мазмунини муҳокама этади. Семинар иштирокчиларини материал билан таништиради, саволларга жавоб беради, ўз хулосаларини чиқаради. Ҳар бир иштирокчи муҳокамада иштирок этади. Муҳокама натижалари асосида хулосалар чиқарилади. Хулосалар асосида семинар қатнашчиси тўғри, якуний жавобни олади. Бу эса олган билимларни мустаҳкамлашга таъсир этади [7]. Электрон шаклидаги ўқув – услубий материаллар – булар электрон дарслик, электрон ўқув қўлланмалари, электрон кутубхоналар, мос (CD, Flash ва ҳ.к.) сиғимдаги аудиовизуал материаллар, интерфаол ўқув курслари, кўмпьютерда ҳисоблаш тажрибасини ўтказиш учун лабаратория вазифалари, тест синовларини ўтказиш бўйича тизимлар. 11. Ўқитувчиларни ўқув дастурлари ва дарсликлардан ижодий фойдаланишга йўллаш Ўқитувчи – бу таълим олувчиларни ҳаётга, онгли меҳнатга тайёрлаш учун халқ олдида, давлат олдида, жамият олдида жавоб бера оладиган, ёшларга таълим – тарбия бериш учун махсус тайёргарликка эга бўлган ва педагогик фаолият билан касбий жиҳатдан шуғулланувчи шахсдир. Ўқитувчи ва ўқувчининг дастурли фаолияти – бу ўқув жараёнида аҳамиятсиз ҳаракатларни йўқотиш, самарали ўзаро алоқани таъминлаш ва режалаштирилган натижаларга ўз вақтида эришиш жараёнидан иборатдир. Бунда ўқитувчи технолог – назоратчи сифатида қатнашади. Ушбу жараёнда таълим мақсадини аниқ ифодалаб олиш муҳим аҳамият касб этади. Шунингдек, ўрганилаётган ўқув материалларининг мазмунини саралашда ўқувчиларнинг ўзлаштириш фаолият даражаларини, фанни баён қилишнинг илмий тилини ҳисобга олиши ва ниҳоят, ташкилий шаклларининг мосини 39

танлаб белгиланган вақт доирасида самарали дидактик жараённи ташкил этади. Ўқитувчилар ўз касбий фаолиятини олиб боришдаги ўқув дастурлари ва дарсликлардан фойдаланишда қуйидаги саволларга жавоблар доимо уларда бўлиши керак: 1. Таълим олувчилар қандай концепцияни (қарашни) талқин қилиши ва унга амал қилиши керак? 2. Концепция билан танишиш учун таълим олувчилар қандай фаолиятни амалга ошириш керак? 3. Таълим олувчилар нималарни кузатишлари ва ёзиб боришлари керак? 4. Таълим олувчиларга қандай кўрсатмалар бериш керак? 5. Таълим олувчилар ахборот ёки кашфиётларнинг қандай турлари тўғрисида фикр юритишлари керак? 6. Уларнинг “Кашфиётлари”ни умумлаштириш учун Мен таълим олувчиларга қандай ёрдам бера оламан? 7. Мен таълим олувчиларни қандай бошқаришим ва хатто, уларнинг тушунишлари етарлича бўлмасада, улар аниқлаши мумкин бўлган нарсаларни уларга етказишдан ўзимни тўхтатиб туришим мумкин. Улар концепцияни тўғри шакллантиришлари (ифодалашлари) учун улардаги мавжуд ахборотдан фойдаланишда Мен уларга қандай ёрдам бера оламан? 8. Агар таълим олувчилар нима учун ана шу концепция муҳим бўлиб ҳисобланади, деб мендан сўрашса, мен таълим олувчиларга қандай жавобларни келтиришим мумкин? 9. Таълим олувчилар ушбу концепцияга дахлдор бўлган аввалги тажрибаларга эгадир! Мен ушбу концепцияни таълим олувчилар интеллектуал салоҳияти ва тажрибаси билан қандай боғлай оламан? 10. Ушбу концепция таълим олувчиларга муайян фандан ўзлари учун фойдани кўришда ёрдам беришига қандай мисоллар бор? Фан, техника – технология ва жамиятнинг ўзаро муносабатларини тушунишда ёрдам 40

беришигачи? Фан тарихи ва моҳиятига оид ахборот олиш учун уларга ёрдам беришигачи? Маълумки, ўқитувчиларнинг касбий шаклланиши – бу таълим олувчининг олий ўқув юрти даргоҳида ўқув – билув фаолиятидан иборат бўлган жараён. Албатта, уларда тайёрланадиган мутахассис йўналишга мос ўқув режа ҳамда ДТСга мос ўқув дастурлари ишлаб чиқилади ва уларга мос педагогик жараён давом эттирилади. Бу орқали таълим олувчиларга касб сир – асрорларини ўргатиш, илмий билимлар бериш, таълим олувчининг касбий маҳорати ҳақида маълумотлар бериб борилади ва улар ўқитувчилик касби ҳақидаги билимга эга бўлиши билан бирга маълум кўникмаларга эга бўлади. Таълим жараёнида ўқув дастурлари бўйича амалга ошириладиган семинар, амалий ва лабаратория машғулотлари назарий билимларни мустаҳкамлашга ҳамда уларни кўникмага айлантиришгагина эмас, балки таълим олувчиларни амалий фаолиятга ижодий ёндаша оладиган қилиб тайёрлаш ҳам эътиборда бўлмоғи лозим. Бундай машғулотлар эгалламоқчи бўлган касбининг тўғри танланганлигига ишонч ҳиссини уйғотади ва ўз соҳасининг деярли барча жабҳаларига ижодий ёндаша олиш қобилиятини шакллантиради. Профессор Қ.Т.Олимов, доц. Р.Х.Нурбоев ва бош мутахассис М.Р.Эшпўлатовларнинг тадқиқотлари натижалари ҳам замонавий ўқув адабиётлари (дарслик, ўқув қўланма ва шу кабилар)ни яратиш борасида ўта қимматлидир [6]. Қуйида уларнинг “Олий таълим дарслиги модели, функциялари ва унга қўйилган талаблар” номли ишидан зарур маълумотларни келтириб ўтамиз. Дарслик ўқув методик мажмуанинг ядроси ҳисобланиб, унинг атрофида қолган ўқув воситалари ва манбалари гуруҳлаштирилади. Бошқача айтганда, дарслик педагог ва талабанинг ўзаро ҳамкорлигини таъминловчи ўқитиш манбаидир. “Узлуксиз таълим тизими учун ўқув адабиётларнинг янги авлодини яратиш концепцияси”га мувофиқ “Дарслик – давлат таълим стандарти, 41

фаннинг ўқув дастури, методикаси ва дидактик талаблари асосида белгиланган, муайян ўқув фанининг мавзулари тўлиқ ёритилган, тегишли фан асосларини мукаммал ўзлаштирилишига қаратилган, ҳамда турдош таълим йўналишларида фойдаланиш имкониятлари ҳисобга олинган нашр”, - деб таъкидланган. Дарслик – давлат таълим стандартида белгиланган асосий ўқув материалини қамраб олган ҳолда, билимларни талабалар томонидан мустақил ўзлаштириб олишга, уларда кўникма ва малакаларни шакллантиришга, керакли ўқув материалини мустақил излаш ва топишга, амалий фаолиятда қўллашни ўргатиш ва ижобий қобилиятларни ривожлантиришга йўналтирилмоғи лозим. Замонавий дарсликлар қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:  ўқув дастурига мос келадиган ва уни тўлалигича қоплайдиган шаклда ёзилиши ва ўқув мақсадининг аниқ ёритилиши;  таълим олувчиларни фаол бўлишга ва танқидий фикрлашга ундаш;  фақат назарий маълумот бериш бериш билан чекланмаслик;  амалий кўникмаларини шакллантирувчи муаммоли саволлар, лойиҳалар, машқлар ва ижодий топшириқлар берилиши;  таълим олувчи билимини ўзини – ўзи баҳолаш ва мустақил таълим олиш учун имконият яратиши;  ўқув материали аниқ мақсад ва вазифаларга йўналтирилиши лозим;  мазмун далиллардан намуналарга , намунадан – фаразга , фараздан – изланишга , изланишдан – амалий қўллашга , абстракт – илмий билимдан – аниқ касбий билимга , билимдан амалий кўникма ва концепцияни шакллантиришга ўтишни таъминланиши;  ўқув материали тушунарли, мантиқий ва тизимли баён этилиши, муҳим маълумотлар ажратиб кўрсатилиши;  миллий хусусиятлар ҳисобга олиниши; 42

 топшириқлар ва вазифалар кенг – кўламли таълим олувчилар бажарадиган амалий ишларни жуфтликда ёки кичик гуруҳларда ташкил этиш имкониятини бериши;  ёшларни шахсий фазилатларини шакллантиришга йўналтирилган бўлиши; ҳаракатдаги жараёнларни кўрсатувчи видео материалларга эга бўлиши;  назарий, амалий мазмунининг ўзаро боғлиқ ҳолда таъминланиши;  ўқув материалини ўрганиш жараёнини осонлаштириш учун расмлар, схемалар ҳамда чизмаларни қўшиб жойлаштириш;  мавзуларнинг соддадан мураккабга тақдим этилиши ва ўзаро боғлиқлигини таъминлаш;  фанлараро ва фан ичида ўзаро боғлиқликнинг таъминланиши;  фан, техника ҳамда технологиялар сўнгги ютуқларининг инобатга олиниши;  фаннинг ўқитиш технологияси ва методикаси талабларига мос келиши. Замонавий дарсликка муаммоли вазиятларни юзага келтирувчи саволлар, масалалар ва топшириқларни киритиш орқали талабаларда зарурий билимни мустақил излаш ва топишга эҳтиёж ҳамда қизиқиш уйғотиши лозим. Замонавий дарслик қуйидаги асосий функцияларни бажариши керак: 1. Ахборотни узутиш функцияси. Бу функция талаба муайян фан бўйича эгаллаши мажбурий бўлган билим ва кўникмалар мазмунини қамраб олинишини таъминлайди. 2. Мувофиқлаштирувчи функция. Дарсликнинг бу функцияси ўқув материалини лойиҳалаш жараёнида бошқа ўқув манбаларида келтирилган материалларни ўрганиш, улар орасидаги узвийликни таъминлаш, талабаларга ахборот оқимини тез ўзлаштириш ва олган билимларни чуқурлаштириш ҳамда амалий фаолият жараёнида қўллаш йўлларини топишни қамраб олади. 3. Тизимловчи функция. Ўқув фани мазмунини тизимланган шаклда қатъий кетма – кетликда оддийдан мураккабга қараб баён қилинишини 43

таъминлайди. Дарсликнинг ушбу функцияси, биринчидан , ўқув материали касбий фаолиятга боғлиқ бўлган асосий назарий билим, амалий кўникма ва малакаларни ўзида қамраб олиши; иккинчидан , дарисликда бирон – бир фаолиятни бажариш кетма – кетлигининг таъминланиши; учинчидан , дарсликда алоҳида аракатлар ва жараёнларни бажаришга талабаларнинг индивидуал эҳтиёжларига йўналтирилган амалий топшириқлар берилиши; тўртинчидан , ўқув материаллари ўзида репродуктив фаолият усулларини ва унга мос ҳолда продуктив жиҳатларни ўзида қамроб олиши; бешинчидан , тушунчалар ва терминлар аниқ бир тартибда сақланишини таъминлаши керак. 4. Мутахассисликка йўналтирилганлик функцияси. Дарсликнинг мазмуни талабанинг мутахассислик бўйича ишлаб чиқариш ва меҳнат жараёнлари, объектлари, техника ва технологиялари тўғрисидаги асосий фундаментал тушунча ва билимга эга бўлишини таъминлаши ҳамда келажакда уларга таяниб янги маълумотларни мустақил таҳлил қилиш ва ўзлаштириш кўникмаларини шакллантиришга қаратилиши керак. 5. Дидактик функцияси. Талабаларнинг қобилияти ва эҳтиёжига мос равишда ўқув материалларини мустақил ўзлаштиришга ҳамда асосий мазмунини ажратиш, таҳлил қилиш, умумлаштириш ва хулосалаш кўникмаларини шакллантириш учун хизмат қилади. 6. Ўзлаштирган билимларни мустаҳкамлаш ва ўз – ўзини назорат қилиш функцияси. Талабанинг ўқитувчи раҳбарлигида ёки мустақил тарзда дарсликдаги назорат саволлари, тест материалларидан фойдаланиб, ўз билимини текшириши ҳамда уларга таянган ҳолда амалий машғулотларни бажара олиш каби фаолиятларга кўмаклашишдан иборат. 7. Мустақил билим олишга қизиқтириш ва ижодкорликка ундовчи функцияси. Ушбу функция талабаларга мустақил тарзда таълим олишга бўлган иштиёқ, эҳтиёж ва заруриятни уйғотиши, қизиқтириши, етишмайдиган билимларни мустақил тарзда тўлдиришга ёрдам беришга йўналтирилган. 44

8. Ривожлантирувчи – тарбияловчи функция. Ушбу функция ўқув материаллари асосида шахснинг ватани ва халқига эътиқоди, маънавий – инсоний хислатлар: Ватанпарварлик, меҳнатсеварлик каби ижобий хислатларнинг фаол шаклланишига кўмак беришдан иборат. 1-схемадаги замонавий дарслик моделига мувофиқ дарслик икки қисмдан иборат бўлади ва қуйидагии асосий компонентларни ўз ичига олади: Биринчи қисмида босма шакли китоб кўринишида нашр этилади ва унинг охирига икки қисмга тегишли компонентлар электрон шаклда дискетада бириктирилади. 45

1 – шакл. Замонавий дарслик модели.Умумий ўқув мақсади ДАРСЛИК Информатцияон услубий таъминот Асосий матн Қонунлар, қоидалар, тамойиллар, объектлар, жараёнлар, назариялар, ғоялар, ҳодисалар, воқеалар ва ҳ.к. Тушунтирувчи ва қўшимча матнлар Изоҳлар, таянч иборалар, тушунтиришлар, белгилашлар, материаллар, эслатма хулосалар, тавсиялар, луғат Амалий матн Муаммоли саволлар, ижодий топшириқлар, мисоллар, масалалар, ҳаётий тажрибалар ва ҳ.к. Ахборот тузатиш, тизимловчи, мувофиқлаштирувчи, тарбиявий ижодкорликка ундовчи ва дидактик функциялар 1. Асосий ўқув матер- иалининг электрон шакли 2. Гипермати (товушли, иллюстрацияли.) 5.Электрон луғат 4. мультимедиали воситалар. Электрон тажриба3. Виртуал объектлар ва жараёнлар Ривожлантирувчи, мустақил билим олишга ва ижодкорликка ундовчи ва дидактик функциялар 1. Электрон тестлар 2. Турли мураккаблик даражадаги электрон топшириқлар 4. Мустақил иш шакллар ва уларни бажариш учун тавсиялар Билимларни мустаҳкамлаш, ўз – ўзини назорат қилиш функцияси 3. Электрон дарслик1. Босма шакли 2. Электрон шакли 46

1. Босма шаклда Кириш . Дарсликнинг кириш қисмида фаннинг жамият ва табиатдаги ўрни, роли ва методологик асоси, мақсади, вазифалари ва ечимини кутаётган муаммолари, бошқа фанлар билан боғлиқлиги, бўлажак мутахассиснинг касбий фаолиятидаги аҳамияти ҳақида маълумотлар, фанга тегишли соҳа ёки ишлаб чиқаришнинг замонавий тараққиёти ёритилиши талаб қилинади. Киришнинг охирида фан бўйича умумий ўқув мақсадлари келтирилиши керак. Ўқув мақсадлари олдиндан кўзланган якуний таълим натижалари тавсифидир. Умумий мақсадларида таълим олувчи эгаллаши лозим бўлган билим, кўникма, малакалар ҳақида умумий тасаввурни беради. Кириш тушунарли ва қисқа баён этилиши лозим. Дарсликнинг иккинчи қисми қуйидаги афзалликлар ва имкониятларига эга:  дарсликнинг иккинчи қисми очиқ тизим бўлиб, ўқитувчи исталган пайтда янги ўқув материалини ва сўнгги ютуқларини киритиш имкониятига эга;  таълим олувчининг мустақил билим олиш, изланиш ва ижодий ишлаш қобилиятларини ривожлантиришга ўз – ўзини баҳолашга имконият яратилади;  мураккаб объектлар, жараёнлар ва ҳодисалар ҳақида анимациялар орқали реал тасуввур ҳосил қилдиради;  электрон топшириқлар ва тестларининг кўп вариантилиги, кўп даражалилиги ва хилма – хиллигини таъминлайди;  ўрганилаётган материални кўриш, эшитиш ва эмоционал хотираларга таъсир қилиш йўллари билан етказиш орқали тушунишни енгиллаштиради; Компьютерли қўллаб – қувватлашлардан фойдаланиб, ўқув предметининг моҳиятига диққатни жалб этган ҳолда кўп сондаги маълумотларни ва топшириқларни қараб чиқиш ва кўпроқ амалий масалалар ечишга ва топшириқларни бажаришга имкон яратади. 47

Дарсликлар янги авлодининг яратилиши, ўқув жараёнига жорий этилиши – талаба ва ўқитувчи фаолиятини уйғунлаштирувчи модел сифатида намоён бўлиши лозим. Олий таълим дарсликларининг янги авлоди юқоридаги талабларга жавоб бериши, ўқитиш мақсадларига эришишда барча функцияларни бажариши, талаба етарли билим, кўникма ва малакаларни эгаллашлари учун умумий топшириқлар тизимига эга бўлиши, ривожлантирувчи ва ўз – ўзини назорат қилиш компонентни қамраб олиши; мазмуний тузилмаси талабаларнинг мустақил билим олиш фаолиятларини бошқаришга йўналитирилган бўлиши керак. 12. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни асосида академик лицей ва касб – ҳунар коллежларининг ўқув фанлари бўйича Давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш ва ҳаётга тадбиқ этиш Касб – ҳунар таълими педагогикаси ижтимоий ҳаётнинг маълум соҳасида фаолят кўрсатиш учун зарур бўлган билим, амалий иш – ҳаракат усуллари ва шахсий фазатларни шакллантириш қонуниятлари, қоидалари, шакл, метод ва восиатлари ҳамда мазмун ҳақидаги педагогиканинг муҳим тармоғидир. Таълим – илм бериш ва тарбиялашни ўзига қамраб олиб, республиканинг ақл – заковат ва илм борасидаги куч – қувватини ривожлантириш, жамият, оила ва давлат олдидаги ўз масъулиятини англайдиган, ҳар жиҳатдан баркамол, эркин шахсни шакллантириш мақсадини кўзлайди ва шунинг учун ҳам у устувор соҳа ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг таълим тизими, шу жумладан касб – ҳунар таълим тизими педагогикасининг методологик асослари қуйидагилар ҳисобланади: - Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси; 48

- Ўзбекистон Респбликасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни; - Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида”ги Қонуни. Шунингдек, буюк мутафаккирлар ва олимларнинг таълим – тарбия ҳақидаги ғоялари, ҳукумат қарорлари, фармон ва фармойишлар кабилар. Мустақил Ўзбекистоннинг “Таълим тўғрисида”ги илк Қонуни 1992 йил 2 июлдан амалга жорий этилган бўлиб, у VII бўлим 44 моддадан иборат эди. Амалдаги “Таълим тўғрисида”ги Қонун 1997 йил 29 августда қабул қилинган бўлиб, 34 та моддадан иборат. Бу қонунга биноан республикамизда шу пайтгача ҳеч бир мамлакатда аввал ишлаб чиқилмаган ва амалга жорий этилмаган “Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни ҳам Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси IX сиссиясида 1997 йил 29 август куни қабул қилинди [1,2]. Маълумки, бўлажак кичик мутахассисларни тайёрлаш иши бевосита давлат ва жамиятнинг талаб ҳамда эҳтиёжларига асосланиб, ўрта махсус, касб – ҳунар таълим тизимидаги тайёрлов йўналишлари касблар ва ихтисосликлар таснифлагичда ўз ифодасини топади. Амалдаги ўрта махсус, касб – ҳунар таълимидаги тайёрлов йўналишлари касблар ва ихтисосликлар таснифлагичда ўз ифоадасини топади. Амалдаги ўрта махсус, касб – ҳунар таълимидаги тайёрлов йўналишлари касблар ва ихтисосликлар умумий давлат таснифлагичи (2006 й)Ўзбекистон Республикасида техникавий, иқтисодий ва ижтимоий ахборотларни таснифлаш ва кодлаштириш бўйича ягона тузилма таркибига киради ва Вазирлар маҳкамасининг “Узлуксиз таълим тизими учун давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш тўғрисида”ги 1998 йил 5 – январдаги 5 – сонли қарори асосида ишлаб чиқилган. Ўрта махсус, касб – ҳунар таълими муассасалари тайёрлов йўналишлари касблар таснифлагичининг таснифлаш объектлари ҳисобланиб, унда тайёрлов йўналишлари номи, коди ва шу тайёрлов йўналишлари туркумига кирувчи касблар номи ва коди ҳамда ихтисосликлар рўйхати келтирилган. 49

Таснифлагичда таълим ҳақидаги меъёрий ҳужжатларни индексациялаш мақсадида фойдаланиладиган таълимнинг халқаро стандарт таснифлаш кодлари ҳам келтирилган. Ўрта махсус, касб – ҳунар таълимидаги тайёрлов йўналишлари касблар ва ихтисосликлар умумдавлат таснифлагичини жорий этиш Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан Ўзбекистон Республикаси стандартлари билан бирга таснифлагичларни ишлаб чиқиш ва юритиш тартибига РСТ Ўз. 6.01.02 95 га мувофиқ равишда амалга оширилади. Таснифлагич ўрта махсус, касб – ҳунар таълими ўқув юртлари битирувчиларини иш билан таъминловчилар, ўрта махсус, касб – ҳунар таълимида Давлат таълим стандартлари ўқув режалари, дастурлари ва бошқа меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқарувчилар таълим муассасалари раҳбарлари, республика ва маҳаллий бошқарув ташкилотлар мутахассислари, вазирликлар, муассасалар ва бошқа республикамиз хўжаликларини ривожлантиришда фаолият кўрсатаётган субъектлар учун мўлжаллангандир. Таснифлагич касб – ҳунар коллежлари ва бошқа ташкилот ҳамда муассасаларнинг қайси вазирликка, қарашлилигидан ва мулкчилик шаклидан қатъий назар айнан қўлланилиши шарт. Таснифлагичда қуйидаги таърифлар қўлланилган: тайёрлов йўналишлари, касблар ва ихтисосликларнинг умумдавлат таснифлагичи (ТЙКИУТ), Ўрта махсус, касб – ҳунар таълими ўқув муассасаларида кичик мутахассисларни тайёрлаш бўйича тайёрлов йўналишлари. Касблар ва мутахассислакларнинг тизимлаштирилган рўйхати. Малака мутахассиснинг касбий тайёргарлик даражаси, ундаги маълум ишни бажариш учун зарур бўлган билим, иш – ҳаракат усулларининг аниқ, тез фурсатда, талаб даражасида бажарилишидир. Мутахассиснинг малакасини белгиловчи кўрсатгич бўлиб, у ҳақидаги тоифа ёки дипломнинг мавжудлиги ҳисобланади. 50

Кичик мутахассис – бу таълим дастурини муваффақиятли ўзлаштиришга, ўрта махсус, касб – ҳунар таълими (ЎМКҲТ) муассасалари битирувчиларига бериладиган малака даражасидир. Кичик мутахассис:  назарий ва амалий билимлар мажмуасига касбий билим, кўникма ва малакаларга;  мазкур жамиятда ўзининг муваффақиятли ҳаёт даражасини таъминлайдиган умумий ва касбий маданият, ижтимоий аҳамиятли хусусиятлар ва шахсий фазилатларга эга бўлади. Касбий фаолият соҳаси касбий билим, кўникма ва малакаларнинг қўлланиш доирасидир, унинг номланиши иқтисодий соҳалар номлари билан мослаштирилган. ЎМКҲТ таълим муассасаларидаги тайёрлов йўналишлари аниқ касбий фаолият соҳасида мутахассисларга касбий таълим бериш доирасидир. Мутахассислар касбий фаолиятининг аниқ соҳаси бўйича тайёрлов йўналишлари номи меҳнат фаолиятининг мазмуни ва хусусияти орқали аниқланади. Тайёрлов йўналишлари, касблар ва ихтисосликларнинг таснифлагич рўйхати бўлиб, у қўшимчалар ва ўзгартиришлар киритиш учун очиқдир. Амалдаги таснифлагичда зарур ҳолларда таснифлагичга ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим Вазирлигининг ўрта махсус, касб – ҳунар таълими Маркази томонидан амалга оширилади деб кўрсатилган. Амалиётга касб – ҳунар таълимининг давлат стандартларини киритишда асосий мақсад уни ҳуқуқий ва ташкилий методик асосида реинтеграция этишдир. Касб – ҳунар таълимини стандартлаштиришнинг назарий асоси академик С.Я.Бат ы шев томонидан ишлаб чиқилган. Уни: босқичли таълим назарияси: тайёрлов йўналишлари, касблар ва ихтисосликларни гуруҳлаш назариялари ташкил этади. 51

Касб – ҳунар таълим давлат стандартлари яқин келажакда ўрта махсус, касб – ҳунар таълими тизимида фаолият кўрсатиши ва ривожланиши мажмуавий белгилаб берувчи ечим сифатида хизмат қилади. Педагогик манбаларда касб – ҳунар таълими давлат стандарти қуйидагича талқин этилади: бўлажак кичик мутахассислар эгаллаши зарур ва етарли бўлган мазмун даражаси ва кўлами; ўқувчиларнинг максимал ўқув юкламаси ҳажми, битирувчиларнинг касбий тайёргарлик даражасига қўйилган талаблар ва ҳакозо. Касб – ҳунар таълим давлат стандартларининг моҳияти унинг ички ва ташқи алоқалари таҳлил этилсагина тўлиқ очилиши мумкин, стандартларнинг ташқи алоқалари энг аввало ижтимоий – иқтисодий мунасабатларида ўз ифодасини топади, бунинг стандарт ижтимоий буюртмани талаблар шаклида ўзида ифодаловчи меъёрий хужжат эканлиги келиб чиқади. Касб – ҳунар таълими стандартининг ички алоқадорлиги эса уни ўзаро алоқадор ва таъсиридаги элементлардан ташкил топган мустақил тизим сифатида қаралганда намоён бўлади. Стандартни ташкил этувчи элементларнинг хусусиятлари, ўзаро алоқадорлиги унинг моҳиятини очиб беришга имкон беради. Ижтимоий – иқтисодий тизимда стандартнинг ролини тушуниш учун унинг функцияларини билиш муҳимдир. Лўнда қилиб айтганда, стандарт нима учун ва кимга керак? Биринчидан , ўқитувчилар ва ўқувчилар учун ўзларининг ҳамкорликдаги фаолиятларини ташкил этиш учун, иккинчидан , касб – ҳунар таълими тизими раҳбарлари учун назорат қилиш механизмини шакллантириш учун; учинчидан , бандлик идоралари ходимлари учун, ишга жойлаштириш ва ва қайта тайёрлаш ишларини ривожлантириш мақсадида; тўртинчидан , ижтимоий ҳамкорлик учун, яъни иш берувчилар, касаба уюшмалари ва барча меҳнат муносабатлари билан шуғулланувчилар учун; бешинчидан , яқин ва узоқ чет эл ҳамкорларимиз учун халқаро меҳнат бозорларида инсон ҳуқуқларини эркин ўзаро таъсирини таъминлаш учун зарур. Шундай қилиб, касб – ҳунар таълими давлат стандарти ўзига хос касбий таълим сифатида бошқариш механизми бўлиб 52

хизмат қилади. Бунинг учун у касбий таълим сифати билан боғлиқ кўплаб компонентларини қамраб олиши керак. Кенг маънода касб – ҳунар таълимининг сифати жамиятни ижтимоий – иқтисодий ривожлантириш вазифаларига қанчалик мос келиши билан аниқланади. Фан – техника тараққиёти билан боғлиқ ҳолда касб – ҳунар таълими ўқув – меъёрий ҳужжатлари тез ўзгарувчанлик хусусиятига эга. Малака даражаси аниқ шахснинг касбий маҳоратини характерлайди. Малака даражаси шахснинг ўқиб ўрганганлигига боғлиқ, демак, уни объектив равишда баҳолаш мумкин бўлган ўлчамлар: ҳажми, сифат даража кўрсаткичларига эга билим, иш ҳаракат усуллари ва шахсий фазилатлар бўлиши мумкин. Касб қанчалик мураккаб бўлса, унга мос ҳолда касб – ҳунар сирларини ўзлаштириш учун шанча кўп вақт талаб этади. Меҳнатнинг интеллектуал даражаси ақлий ва мануал (жисмоний) фаолиятнинг ўзаро муносабатини кўрсатади. Илмийлик даражаси эса меҳнат фаолиятини техник – технологик жиҳатлари билан бевосита боғлиқлигини кўрсатади. Кўп функциялилик меҳнатнинг мураккаблиги турли хилдаги вазифаларни бажариши билан ҳарактерланади. Меҳнат фаолияти алгоритмининг мураккаблиги фақатгина турлича эмас, балки бир пайтнинг ўзида параллел равишда ақлий ва мануал иш ҳаракт усулларини бажарилиши билан ҳарактерланади. Стереотип касб – ҳунар даражасида маҳсулли ва махсулсиз фаолиятларнинг ўзаро нисбатида намоён бўлади. Бошқача қилиб айтганда давлат таълим (тармоқ) стандарти мутахассисликларнинг ёзма модели бўлиб касбий тайёргарлик даражасига қўйилган талабларни ҳамда шахсий талабларни ўзига қамраб олади [3]. VI. МАВЗУНИ МУСТАҲКАМЛАШГА ОИД АМАЛИЙ ТОПШИРИҚЛАР 1. Замонавий фанларнинг пайдо бўлишига асослар нималардан иборат бўлади. Ҳеч бўлмаганда битта фаннинг пайдо бўлиши мисолида тушунтириб беринг. 53

2. “Фан  таълим  амалиёт” интеграциясини амалга ошириш узлуксиз таълим тизимининг қайси бўғинига кўпроқ боғлиқ? Буни аниқ мисоллар асосида тушунтириб беринг. 3. Таълим мазмунига оид тамойиллардан кўзланган мақсад нималардан иборат бўлган. Уларнинг таълим мазмунини белгилашдаги аҳамияти қандай? 4. Ўқув адабиётларга қўйилган талаблар ҳақидаги фикрингиз. Бу талаблар шартми? Шарт бўлса уни педагогика дарслиги мисолида тушунтириб беринг. 5. Электрон ўқув адабиётларнинг зарурлигини асосланг ва унинг анъанавий ўқув адабиётларидан фарқини тушунтиринг. 6. ДТС зарурми? Агар зарур бўлса, Нима учунлигини муайян бир фан ДТС мисолида асосланг. 7. Таълимни инсонпарварлаштиришда кўзланган мақсад нимадан иборат? Шахсга йўналтирилган таълимни услубий жиҳатдан асосланг. VII. ТАЪЛИМ ОЛУВЧИЛАРНИНГ МАВЗУ БЎЙИЧА ЎЗ – ЎЗИНИ ТЕКШИРИШГА ОИД САВОЛЛАР 1. Фан – техника тараққиёти деганда нимани тушунасиз ва унинг жамият тараққиётига таъсири қандай бўлади? 2. Таълим мазмуни тавсифловчи асослар нималардан иборат? 3. Узлуксиз таълим мазмунини белгилашда интеграция жараёнларининг аҳамияти борми? 4. ДТС қандай шакллантирилади? 5. Тамойилнинг вазифаси нимадан иборат ва унинг таълим мазмунини белгилашдаги аҳамияти қандай? 6. Фанлар блоклари ва уларнинг функционал вазифалари нималардан иборат? 7. Ўқув меъёрий ҳужжатлари нималар? 8. Электрон ўқув адабиётларининг турларини айтиб беринг. 9. Замонавий ўқув адабиётларини ишлаб чиқишга қандай талаблар қўйилади? 54

10. Таълимни инсонпарварлаштириш нима учун керак? 11. ЎМКҲТ тизимида ижтимоий ҳамкорлик қандай амалга оширилади? 12. ЎМКҲТ тизимида бошқариш қандай амалга оширилади? VIII. МАВЗУНИ ЎРГАНИШ БЎЙИЧА ИЖОДИЙ ЁНДАШУВНИ АМАЛГА ОШИРИШГА ОИД ТАВСИЯЛАР: 1. Замонавий фанлар мазмун – моҳиятини “Фан таълим  амалиёти” тизимида ўрганилиши лозим. Бу орқали таълим олувчиларда таълимнинг илмийлик ва назария билан амалиётнинг бирлиги тамойилларига амал қилган бўлади ва баён қилинган билим таълим олувчилар онгида узоқ вақт сақланиб қолишига эришилади. 2. Таълим мазмунини меъёрий ва қонуний асослар негизида ўрганиш бўлажак мутахассисларни касбий фаолиятда етук қилиб тайёрлашнинг дидактик асосларидан биридир. Шу сабабли ҳам улардан фойдаланиш рақобатбардош ва касбий етук мутахассислар тайёрлашга эришилади. 3. ДТС нинг таснифига эътибор бериш керак. Қачон мутахассислик ДТСга, Қачон фан ДТСга эътибор беришни билиш керак? Бу орқали бўлажак мутахассисни мақсадли тайёрлаш варианти кафолатланади. 4. Бўлажак мутахассисларни тайёрлашдаги фанлар блокларини функционал вазифаларини аниқ тушуниб олиш керак. Булар ўқув режасидаги қандай улушларга эгалигини билиш ҳам ўта муҳимдир. Шу сабабли бўлажак мутахассисларни тайёрлашдаги фанлар блоклари ва блок ичидаги фанлар мазмунининг мантиқий кетма – кетлигига эътиборни кучайтириш керак. 5. Ўқув – меъёрий, ўқув адабиётларга қўйилган талаблар ва улардан таълим жараёнида фойдаланишга эътибор бериш керак (ДТС, ўқув режа, ўқув дастур, фан дастури, дарслик, ўқув қўлланмалар, электрон ўқув адабиётлар ва ҳ.к.). Бу орқали таълим олувчиларда интизомийлик хусусиятини шакллантирилади ва ўқув ресурсларидан фойдаланишга ижодий ёндашувни шакллантиришга эришилади. 55

6. Ихтисослашган илмий ташкилотлар турларини таълим олувчилар батафсил тушуниш керак ва улардан жамият кутаётган натижалар ҳақидаги маълумотларни аниқланг. бу орқали сизларга муайян йўналиш бўйича ижодий иш қилишга қизиқиш ортади. 7. Замонавий дарсликнинг асосий функцияларини пухта ўрганиш лозим. Муайян фан бўйича асосий функциялар тизимини тайёрланг ва таҳлил қилиб кўринг. 8. ЎМКҲТ да бошқариш ва ундаги ижтимоий ҳамкорликка эътибор бериш лозим. Мазкур бошқарув шаклидан узлуксиз таълим тизимининг муайян таркибий қисмларида фойдаланишни асослаб беришга ҳаракат қилинг. 56

IX. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ: 1. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонун // Олий таълим: Меъёрий – ҳуқуқий ва услубий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент: Истиқлол, 2004. – Б. 4-9. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” тўғрисидаги Қонун // Олий таълим: меъёрий ҳуқуқий ва услубий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент: Истиқлол, 2004. – Б. 9-15. 3. Абдуқудусов О.А., Рашидов Ҳ.Ф. Касб – ҳунар педагогикаси. – Тошкент: ЎМКҲТТКМО ва ЎҚТИ, 2009. – 238 б. 4. Исмоилова З.К. Педагогика. – Тошкент: МОЛТУА, 2008. – 160 б. 5. Йўлдошев Ж.Ф., Ширинов М., Нажмиддинова М. Таълим муассасаларида тарбиявий ишлар тизимига инновацион ёндашув // Тарбия. – Тошкент: 2010. - №2. – Б. 19 – 25. 6. Олимов Қ.Т., Нурбоев Р.Х., Эшпўлатов М.Р. Олий таълим дарслиги модели, функциялари ва унга қўйилган талаблар. – Тошкент: 2009. - № - Б. 7. Тўрақулов О.Х. Ўқитувчиларда замонавий компьютер тармоқларини ўрнатиш ва ишлатиш бўйича кўникма ва малакаларни шакллантиришнинг методик асослари. Пед.фан.ном. ....дис. – Тошкент: 2007. – 155 б. 8. Тўрақулов О.Х. Ахборотлаштирилган таълим муҳитида кичик мутахассислар тайёрлашнинг илмий – методик таъминоти. – Тошкент: ЗМКҲТТКМО ва ЎҚТИ, 2010. – 156 б. 9. Ғайбуллаев Н.Р., Ёдгоров Р., Маматқулова Р. Педагогика. – Тошкент: 2005. – 176 б. 10. Ҳасанбоев Ж., Сарибоев Ҳ., Ниёзов Г., Ҳасанбоева О., Усмонбоева М. Педагогика. – Тошкент: Фан, 2006. – 282 б. Www.ziyonet.uz 57

Похожие

Ўрта махсус касб ҳунар таълими стандартлари таълим ва ўқитиш мазмунига қўйиладиган талаблар

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълим муассасаларининг меъёрий хужжатлари

Урта махсус ва касб-хунар таълими мазмуни

2017-2018 ўқув йили ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларида ўтиладиган “Хотира дарси” учун ҚЎЛЛАНМА

Мутаффаккир олимларнинг касб ҳунар таълими хақидаги фикрлари