Tadqiqotchi faoliyati va unga quyiladigan malakaviy talablar - Педагогиka - Рефераты

Tadqiqotchi faoliyati va unga quyiladigan malakaviy talablar

Загружено в:

15.09.2023

Скачано:

0

Размер:

463 KB

Tadqiqotchi faoliyati va unga quyiladigan malakaviy talablar Reja : 1. Tadqiqotchi uchun zarur bo’lgan malakaviy talablar 2. Zehn va ishchanlikni saqlash 3. Tadqiqot texnologiyasi va tadqiqot samaradorligini ta’minlash 4. Olimning ijtimoiy mas’uliyati

Tadqiqotchi uchun zarur bo’lgan malakaviy talablar Har bir ishni, shu jumladan, ilmiy ishni sifatli bajarish uchun tadqiqotchi kasbiy malakaga ega bo’lishi lozim. Sifatli ish – bu ilmiy muammoni yangicha yondashuv asosida xal qilish, yangi xulosaga kelish, ma’lumotlarni yangi xossa yoki qonuniyatni ochish imkoniyatini beradigan darajada tasniflash, umumlashtirish va tushuntirish, o’zida yangi natijalarni aks ettirgan maqola, risola yoki dissertasiya yozishdir. Kasbiy malakasi o’zi nima? Kasbiy malaka ma’lum faoliyatni ijro etish uchun zarur bo’lgan fazilatlarga (o’quv, zehn, mahorat va boshqalarga), nazariy va tajribaviy amallarni bajarish usullaridan foydalana bilish xislatiga ega bo’lishdir. Kasbiy malakaga ega bo’lishni asosida qobiliyat, ya’ni, u yoki bu ishni bajarishga yaraydigan layoqat, moyillik yotadi. Ishga bo’lgan qobiliyatni psixologik, intellektual, pedagogik jihatlari (sifatlari) mavjud. Faylasuflar va psixologlarni aytishlaricha, ilmiy faoliyatni unumdor bo’lishida tadqiqotchidagi qiziqish va hayratda qolish qobiliyati yetakchi rol o’ynaydi. Qiziqish shunday nuqtaga qaratiladiki, u qiziquvchanlikka, qiziqish tug’dirgan predmetga berilib ketishiga aylanadi. Bunday holatga tushgan inson qiziqish uyg’otgan masala bilan shug’ullanmasdan yura olmaydi, muammo va uni hal qilish ishtiyoqi butun vujudini qamrab oladi. Har bir kishida barmoqlar bo’lsada, mo’yqalam va bo’yoqlar sotib ola olsa ham, lekin bu uni rassom qilmaydi. Qiziqishdan tashqari yana o’quv, tirishqoqlik, mahorat, faollik kabi xislatlar darkor. Tadqiqotning samarali bo’lishini muhim sharti ishga berilib ketish, ishni muntazam amalga oshishi. Muttasil izlanish jarayonida ilhom, nogahon yorishish, ijodiy tush ko’rish shaklida namoyon bo’ladigan ruhiy holatlar sodir bo’ladi. Kasbiy malaka uchun zarur bo’lgan sifat va xislatlar, ularni bir-biriga ilhombaxsh impulslar berishi 1-rasmda ifodalangan.

Kasbiy malakani takomillashtirishni muhim pedagogik yo’li tadqiqotchida qayd etilgan sifatlarni shakllantirish va tarbiyalashdan iboratdir. Avvalambor, kasbiy yo’nalishni tanlash paytida strategik maqsadni aniqlab olish lozim. Kim bo’lmoqchisiz: muhandismi, texnologmi, nazariyotchimi? Tanlangan kasbiy yo’nalishni qaysi sohasi: fundamental nazariy izlanishmi yoki konstruktiv qurilmalarni yasash,kashfiyotmi yoki ixtiro qilish sizni ko’proq qiziqtiradi? Har sohada izlanish olib borish va ijod qilishni o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Tabiatan berilgan qobiliyatni qo’yilgan maqsadni amalga oshirishga qaratish kerak. Maqsadni ro’yobga chiqaradigan ma’naviy kuch motiv (bois)dir. Motiv yoki bilish motivasiyasi inson faoliyatini obyektga yo’naltiradi, istak, maylni harakatga keltirish orqali tadqiqotchiga izlanish energiyasini beradi. 1 - rasm Qiziqish Kabiy malaka xislatlari Qobiliyat Tirishqoqlik Mahorat, ijodkorlik Faoliyatli bo`lish O`quv Zehn Muntazam shug`ullanish

Faoliyat yo’nalishi va barqarorligini ta’minlaydigan xislat ruhiy ko’rsatmadir. Bu xislat tadqiqotchi faoliyatini tartibga soladi, boshqaradi. Ruhiy ko’rsatma orqali tadqiqotchida faoliyat maqsadi va motivasiyasi birlashadi, o’zgarayotgan vaziyatda ham izlanish energiyasi kamaymaydi. Shunday qilib, maqsad, motivasiya va ruhiy ko’rsatma tadqiqot jarayonida birlashadi, kasbiy malakani shakllanishida ma’naviy asos bo’lib xizmat qiladi. (2rasm). Kasbiy malakaning Motivasiyasi shakllangan izlanuvchi yetarli sharoit bo’lmaganda ham, hyech narsani bahona qilmasdan tadqiqotni amalga oshirib boraveradi. Fan tarixida motivasiya kuchini ko’rsatadigan misollar ko’p. VIII asr boshida ummaviya xaliflaridan Xamid bin Muoviya «falsafa toshi» muammosi bilan 2 - rasm ma’naviy asoslari Maqsad Motivatsiya (bois) Ruhiy ko’rsatma tayyorgarlik mayl yo’naltirilganlik Izlanish faoliyati

shunday qiziqib ketadiki, hatto xalifalikdan voz kechadi va qolgan umrini fanlarni, xususan, kimyoni o’rganishga bag’ishlaydi. Tadqiqotchi uchun zarur bo’lgan xislatlardan biri tirishqoqlikdir. Bu xislat tadqiqot yo’lida uchrab turadigan qiyinchiliklarni sabr-toqat bilan bilan yengib o’tish imkoniyatini beradi. «Tirishqoqlik – deydi ingliz yozuvchisi Bernard Shou – ilm sari yagona yo’ldir» Yana bir muhim talab (tavsiya) ustoz, u yaratgan ilmiy maktab an’analarini davom ettirish, shakllangan tadqiqot an’analarini yangi mazmun bilan boyitishdir. Ilmiy maktab o’ziga xos betakror jamoadir. U har qanday yangilikka nisbatan ochiq va bir butun tizimdir. Bunday tizim (maktab) alohida tadqiqotchida bo’lmagan sifat va imkoniyatlarga ega bo’ladi. Ilmiy maktab dargohiga kirgan magistrant tez orada eng yangi yutuqlar bilan oziqlanib turgan fanning «qaynab turgan qozonida» faoliyat ko’rsata boshlaydi. Ustozga bo’lgan iltifot va e’tiqod Sharqda hamisha e’zozlanib kelingan. XXI asr fanida ham ilmiy an’ana ahamiyati saqlangan. Haqiqatan ham har tomonlama murakkablashib ketayotgan bilimlar, tasavvurlar va nazariyalar okeanida ustozning yo’l ko’rsatuvchi g’oyalari va o’gitlari bamisoli kompasdek zarur. Izlanish boshlandimi, tadqiqotchi sobitqadamlik bilan ishni olib borishi kerak. Ishni boshida qiyinchilik yoki muvaffaqiyatsizlik sodir bo’lishi mumkin. Hatto uchayotgan raketaning kursdan og’ish hodisasi bo’lib turadi. Lekin, maqsad, umumiy izlanish yo’nalishi to’g’ri belgilangan bo’lsa, unda salbiy natija aks aloqa mexanizmi orqali qayd qilinadi, qayerda xatolikka yo’l qo’yilgani aniqlanadi, ish oxirigacha yetkaziladi. Ish jarayonida muammoni mazmuni bo’yichami, faktlar xususidami, qanday bo’lmasin, sodir bo’layotgan o’zgarishlarga e’tibor berish kerak. Shu o’rinda G. Alder ishlab chiqqan va Sinab ko’r, Ishla, Natijaga erishgin deb nomlangan SIN modelidan foydalanish mumkin (Qarang: Alder G. NLP: sovremenn ы ye psixotexnologii. – SPB: Piter, 2001, 13-14 betlar.).

Sinab ko’rishda, bitta qadam natija bermasa, boshqa qadam qo’yiladi, ya’ni boshqa chora imkoniyatlar ishga solindi. Shu jarayonda tadqiqotchilik kasbi, uquv va izlanish faoliyati takomillashib boradi. Samarali faoliyat modelini G.Alder quyidagicha ifodalaydi. 3-rasm Endi qobiliyatni o’stirishning intellektual vosita va mexanizmlarini ko’rib chiqamiz. Intellektual qobiliyat tafakkur faoliyatida namoyon bo’lib, bu sohada ham bir qator qoida va talablar borki, ularni bajarish izlanuvchiga kutilgan ijobiy natijalarni beradi. Bular quyidagilardan iborat: - diqqatni asosiy muammo nuqtasiga yig’ish; - muammo bo’yicha o’zimizga savol berib turish; - alohida obrazlardan bir-butun model – tuzilmani ishlab chiqishga o’tish; - o’xshashliklarni (analogiyalarni) izlash, ulardan foydalanish; - obrazlar bilan fikrlash, modellar bilan ishlash; - xotira faolligini o’stirish; - obyektga har tomonlama yondashuv (intellektual uddaburonlik) qobiliyatini tarbiyalash; Nima kerakligini aniqlang Uddaburon bo’ling Ishlang Sodir bo’layotgan o’zgarishlarni kuzating Aks aloqani o’rnating

- muammo yechimi bo’yicha alternativ yo’llarni izlash qobiliyatini shakllantirish; - ilmiy bashorat qilish qobiliyatini o’stirish; - fikrni mantiqan to’g’ri ifodalash, mulohazalarni qog’ozga aniq bayon qilish. Qayd etilgan xislatlarni tadqiqotchida shakllantirish izlanish samaradorligini ta’minlaydigan muhim shartdir. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, tadqiqot-to’xtovsiz amalga oshadigan intellektual mehnat, yangilikni kashf etish, ixtiro qilish faoliyatidir. Bunday faoliyat darajasiga yetishish uchun yosh tadqiqotchi o’zida bir qator (yuqorida qayd etilgan) psixologik, pedagogik va intellektual ko’nikmalarni, malakaviy o’quv va kasbiy mahoratni shakllantirish lozim. Zehn va ishchanlikni saqlash Tadqiqotchining asosiy intellektual quroli-zehndir. «Zehn» arabcha so’zdan olingan bo’lib, tushunish qobiliyati, fahm, uquv kabi ma’nolarni anglatadi. Yana bir ibora: zehn solmoq diqqat bilan kuzatmoqni bildiradi. Zehnning bir qator turlari mavjud: amaliy zehn, hissiy-obrazli zehn, verbal (og’zaki so’zlarga nisbatan) zehn, mavhumlashgan zehn, operator zehni va boshqalar. Mavhumlashgan zehn tafakkurni o’tkirligi va qobiliyatida namoyon bo’ladi. Bunday zehn fundamental muammolar bilan shug’ullanadigan nazariyotchilarda rivojlangan bo’ladi. Yosh tadqiqotchi o’z zehnini muntazam mashq qilish, vazifalarni bajarish va o’zo’zini nazorat qilish yo’li bilan takomillashtiradi. Zehn kuchini o’stiradigan ruhiy-emosional omillar ham mavjud. Bular: motivasiya, ishtiyoq, kayfiyat, o’z ishidan qoniqish yoki qoniqmaslik, ilmiy muammoga berilib ketish, ishlash qobiliyati, hamkasbdoshlarning ishlarini tanqidiy tahlil qilish va boshqalar. Izlanish samaradorligini oshiradigan muhim ruhiy-energetik zaxira ishchanlikdir. Bu ishga berilib ketish holatini muntazam jarayonga aylanishida namoyon bo’ladi.

Ishchanlik ishlash qobiliyati koeffisiyenti bo’lib, mehnat kunida turlicha qiymatga ega bo’ladi. Psixologik tadqiqotlarda ishchanlik koeffisiyenti qiymatining o’rtacha raqamlari quyidagicha belgilangan: birinchi bosqich- mehnatga kirishish (1-1,5 soat). Organizm uyqu yoki orom holatidan chiqadi. Ikkinchi bosqich-barqaror, unumli ish vaqti (3-4 soat). Uchinchi bosqichda toliqish paydo bo’ladi, ishlash qobiliyatini dinamikasi susayadi. Mehnat kunida bu bosqichlar almashaditushlikkacha, tushdan keyin sutka davomida ishchanlik koeffisiyenti to’lqinsimon o’zgarib, maksimumlari 9-13 va 16-20 soatlarga to’g’ri keladi. Ayrim tadqiqotchilar kechalari unumdor ishlaydilar. Aytish kerakki, keltirilgan raqamlar o’rtacha statistik ko’rsatkichdir. Tadqiqotchining individual xislatlariga ko’ra raqamlar u yoki bu tomonga og’ishi mumkin. Bu ko’rsatkichlarni mehnat va dam olish rejimini tashkil qilishda hisobga olish kerak. Hafta davomida ham ish qobiliyati o’zini darajalariga ega. Dushanba – ishga kirishish kuni, seshanba, chorshanba, payshanba – barqaror, unumdor mehnat qilish kunlari, juma va shanba – faoliyat energiyasi astasekin pasayadigan kunlar. Tadqiqot olib borish tafakkur organi bo’lgan miyaning holati va faollik ritmalariga bog’liq. O’z navbatida miyaning faollik darajasi bir qator omillar bilan belgilanadi. Bunda uyqu va o’yg’oqlik ritmlari yetakchi rol o’ynaydi. Mehnat, ovqatlanish, jismoniy tarbiya, sog’lom uyqu va dam olishlarni oqilona tashkil qilish miyaga, shu jumladan, organizmga to’la qonli energetik imkoniyat, kuch-quvvat beradi. Tadqiqot texnologiyasi va tadqiqot samaradorligini ta’minlash Tadqiqotni amalga oshirishda izlanish faoliyati ketma-ketligi va izchilligiga alohida e’tibor berish kerak. Tadqiqotchi kasbi ommaviy kasblardan biriga aylangandagan keyin izlanish olib borishni oqilona modellariga, ya’ni ilmiylik standartini ta’minlaydigan talabtavsiyalarga bo’lgan ehtiyoj kuchayadi. Tadqiqot texnologiyasi mana shu ehtiyojni qondiradi.

Tadqiqot texnologiyasi – bu ilmiy mahnatni tashkil qilishga oid qoidalar, tavsiyalar va talablar majmuasidir. Eng muhim qoida va talablar quyidagilardan iborat. 1. Tadqiqotni amalga oshirishda izlanish faoliyatini izchilligi va ketmaketligini ta’minlash zarur. 2. Diqqatni dolzarb, nazariy va amaliy ahamiyati asoslangan mavzu yoki ilmiy muammoga qaratish lozim. 3. Tadqiqot maqsadi va vazifalarini to’g’ri ta’riflash, bayonini berish. 4. Ish rejasi va tadqiqot bosqichlarini mumkin qadar aniq tuzib chiqish, zarur vositalarni (kompyuterlar, modemlar, disklar, antivirus dasturlar, eksperiment asbob uskunalari va boshqalarni) oldindan tayyorlab qo’yish. 5. Bir bosqichda belgilangan ishni oxirigacha yetkazmasdan boshqasiga o’tilmaydi. Aks holda oldingi bosqichda yo’l qo’yilgan xatolik keyingi bosqichdagi natijaga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 6. To’plangan ma’lumotlarni sifatli qayta ishlash. Bu mavjud g’oya va ochilgan yangi hodisani to’g’ri baholash imkoniyatini beradi. 7. Olinayotgan natijalarni ilmiylik me’yorlari asosida nazorat qilib borish, zaruriyat tug’ilganda shakllanayotgan tasavvurlarga o’zgartirishlar kiritish. 8. Aniq, mantiqan asoslangan, tajribada tasdiqlangan xulosalarga kelish. Bu bilan yangi g’oya yoki nazariya ishlab chiqish uchun zamin yaratiladi. 9. Tadqiqot natijalarini rasmiylashtirishda qabul qilingan talablarga rioya qilish. Tadqiqot murakkab faoliyat turiga kiradi. Bunday faoliyatni amalga oshirish uchun shart-sharoit, asos, ta’minot, izlanish metodologiyasi va nihoyatda, katta aniqlikni talab qiladigan intellektual mehnat zarurdir. Bu turdagi mehnatni ichki mantig’i, bajariladigan operasiyalar ketma-ketligi va izchilligi tadqiqot texnologiyasida ifodalangan.

Shuning uchun ham tadqiqot texnologiyasi talablariga qat’iy rioya qilgan holda ish olib borish mehnatni yuqori darajada tashkil qilish imkoniyatini beradi, bo’lajak yutuqlar kafolati bo’lib qoladi. Tadqiqot samaradorligini ta’minlash Tadqiqot aqliy mehnatning ixtisoslashgan bir turidir. Bu sohada mehnat samaradorligiga erishish bir qator obyektiv va subyektiv omillarga bog’liq. Birinchisiga jamiyatni fanga munosabati, davlat siyosati, tadqiqot olib borish uchun yaratilgan sharoit, moliyaviy, texnik va axborotli ta’minot kiradi. Fanning hozirgi taraqqiyot bosqichida tadqiqot olib borish uchun qayd etilgan sharoit va ta’minotni mavjud bo’lishi, aytish mumkinki, hal qiluvchi rol o’ynaydi. Tadqiqot samaradorligining subyektiv shart-sharoitlari ayrim ma’naviy omillardan iborat. Bu tadqiqotchi, ilmiy rahbar, jamoa va an’anaga bog’liq tomonlar bo’lib, xususan: - tadqiqotchining zehni, intellekt koeffisiyenti (ijodiy test bilan aniqlanadi); - tadqiqotchining bilimi va tajribasi; - jamoada ilmiy rahbarlik tarzi, rahbarning ijodiy potensiali; - ilmiy vorislik; - ilmiy an’ana; - jamoadagi ruhiy-ma’naviy muhitni tashkl qiladi. Tadqiqot individual va jamoaviy ilmiy mehnat birligidir. Bu birlikda yetakchi o’rinni ilmiy rahbar egallaydi. Fanda ilmiy maktabni mavjud bo’lishi, ijodiy izlanish muhitini shakllanishi, ilmiy vorislikni saqlash, yosh tadqiqotchilarni tayyorlash va o’stirish ko’p jihatdan ilmiy rahbarga bog’liq. Tabiiy-ki, shogirdlar va yosh olimlarning g’ayrat-shijoati, fanga fidoyiligi, tarishqoqlik bilan ijod mevalarini yig’ishlari ilmiy an’ana va maktabga nisbatan munosib javob bo’ladi.

Olimning ijtimoiy mas’uliyati Fan muayyan odamlar – olimlar tomonidan amalga oshiriluvchi faoliyat turi sifatida namoyon bo’ladi. Ba’zan fan hatto olimlar bajaradigan ish sifatida ham ta’riflanadi. Olimlar asosan tarqoq holda faoliyat olib boradilar, ularning ayrimlari maxfiy laboratoriyalarda ishlasa, ayrimlari murakkab hisoblash va isbotlashlar bilan shug’ullanadi. Ularning hammasi faqat o’z hamkasblari tushunadigan tildan foydalanadi. Ayni vaqtda kashfiyot muayyan olimning shaxsiy hissasidan qat’i nazar u yoki bu tarzda amalga oshirilgani haqidagi tasavvur o’rnini nazariya ortida muayyan olim, faylasuf yoki mutafakkir shaxsi turishini aniq tushunish egallamoqda. Xo’sh, hozirgi zamon olimi kim va u qanday sifatlarga ega? Pol Feyerabend qalamiga mansub sahifalar davrimiz olimining o’ziga xos xususiyatlarini anglab yetish, uning portretini yaratishga qaratilgan falsafiy ijodning yorqin namunasidir. U o’z do’sti va hamkasbi Imre Lakatos obraziga murojaat etib, olim portretini yaratadi. Portret juda aniq yaratilgan, chunki metodologning asosiy vazifasi haqiqatni ko’rsatishdir. Zamondoshlarining xotiralariga ko’ra, Pol Feyerabendning o’zi hazilmutoyibaga moyilligi kuchli, ekstravagant shaxs bo’lgan. U istiblishment, soxta iyerarxiya va har xil dabdababozliklar ustidan kulgan. Har qanday yorqin, tanqidiy kayfiyatdagi shaxs sifatida, u ayovsiz tanqid tig’i ostiga olingan va muqarrar tarzda o’ziga nisbatan dushmanlik tuyg’ularini uyg’otgan. Shunday qilib, hozirgi zamon olimi eng bahsli g’oyalarni vijdoni qiynalmay himoya qilishga qodir. U biron-bir muassasa va mafkuraga nisbatan boqiy muhabbat yoki nafrat tuyg’ularini his etmaydi. Uning maqsadlari barqaror bo’lishi yoki mulohazalar, zerikish, tajribaning o’zgarishi yoki atrofdagilarda kuchli taassurot qoldirish niyati ta’sirida o’zgarishi mumkin. U maqsadga yo bir o’zi, yo uyushgan guruh yordamida erishishga harakat qilishi mumkin. Bunda u aql-idrok, emosiyalar, mutoyiba, «jiddiy manfaatdorlik pozisiyasi» va odamlar o’ylab topgan har qanday vositalardan foydalanishi mumkin. U doim universal g’oyalar va universal andozalarga ochiq-oydin qarshi chiqadi. U ilmiy halollikni shijoat bilan himoya qilishda har qanday Nobel mukofoti sohibidan o’zishga qodir. U Karlos

Kastaneda tavsiflagan taomillar, hodisalar va kechinmalarga juda qiziqadi Feyerabend akademik yo’nalish bilan ziddiyatga kirishib, olim o’zini tabiat qonunlari bilan bog’lashga yo’l qo’ymagani uchungina muvaffaqiyatga erishadi, deb e’lon qiladi. Olim konformizm yo’lini butunlay rad etadi. Uning tafakkurida aql va antiaql, ma’no va ma’nosizlik, mo’ljal va tasodif, ong va ongsizlik, insonparvarlik va antigumanizm yaxlit holda mujassamlashadi. Ba’zan u o’z opponentlarining kayfiyatini juda aniq tushunadi, biroq emosional, ma’naviy va ijtimoiy tizginlardan nafratlanishi ham mumkin. Xullas, insoniyat va fanga faqat o’z ishi bilan shug’ullangan odamlargina foyda keltiradi. Olim portretiga yana shuni qo’shimcha qilish lozimki, u haqiqatni hamma narsadan ustun qo’yadi, bilim – hayotning oliy in’omi, haqiqat har qanday e’tiqodlar, mafkuralar va jamoatchilik fikridan muhimroq ekanligi, olimning vazifasi haqiqatni targ’ib qilishdan iboratligi, demak, u shogirdlar va izdoshlarga ega bo’lishi lozimligiga uning ishonchi komil. Koinot va tabiatning azaliy muammolarini o’rganar ekan, u dunyoning o’tinchini eshitmaydi. Haqiqatni izlash, cheksiz olamni «anglash sifatini oshirish»ni olim o’z hayotining mazmuni deb hisoblaydi. Darhaqiqat, jonli mavjudot tug’ilishi bilan anglash qobiliyatiga ega bo’ladi va o’lganidan keyin undan ayriladi, biroq anglash sifati inson bosib o’tgan hayot yo’li, uning tajribasi va o’zlashtirgan bilimlar majmui bilan belgilanadi. Har bir inson o’z borlig’ini anglash va olam qonunlarini tushunib yetishga intilishda erkindir. «Ilm odamlari» ilmiy izlanishlarning mahsullarini faqat fan sohasida tayyorgarlikka ega, bilimdon odamlarga berishlari mumkin. Tayyorgarlikka ega bo’lmagan odamlar ularni o’zlashtira olmaydilar. Shu narsa diqqatga sazovorki, «ilm odamlari» - olimlar butun dunyo bo’ylab tarqalgan va butun insoniyatga tegishli. Ular bir-birini qidiradi, bir-biri bilan aloqa qiladi. Olimlarning uchrashuvlari va muloqotini ta’minlash shakllari har xil nom bilan ataladi – bular seminarlar va konferensiyalar, simpoziumlar va kongresslar. Biroq muloqotning eng qulay va keng tarqalgan yo’li –olimlarning ilmiy asarlarini

e’lon qilish. Maxfiy ishlovlarni hisobga olmaganda, har bir olim muammoga nisbatan o’z yondashuvi, erishishga o’z hayotini bag’ishlagan natijalari bilan butun dunyoni tanishtirishga harakat qiladi. Ma’lum ma’noda olim – noaniqlik, bemulohazalik va yolg’onyashiqlar maydonidagi jangchi. Kurash bahs orqali olib boriladi. Bahsda haqiqat tug’iladi. Ilmiy bahs, munozara jangning qabul qilingan shakllari bo’lib, unda olim- jangchi o’zi aniqlagan haqiqiy bilimni himoya qiladi. Kurash bir necha frontlarda boradi. Olim jaholat va mutaassiblikka, o’z manmanligiga qarshi kurashadi. Muvaffaqiyatsizliklar olimni tanlagan yo’lidan to’xtata olmaydi. Shu sababli olim niyat yordamida boshqariladigan kuch-g’ayratning uzluksiz oqimi sifatida tushuniladigan ulkan irodali shaxs, deb aytish mumkin. Ilgari ma’lum bo’lmagan narsalarni aql chirog’i bilan yoritishga qaratilgan o’z faoliyatida u katta qiyinchiliklarni yengib o’tadi. Haqiqiy olim bilimlarni insoniyat ravnaqi uchun foydali qilishga intiladi, u odamlar ustidan hokimiyatni egallash va ularni boshqarishga urinishlardan uzoq bo’ladi. Oqilona qobiliyatlarning haddan ortiq rivojlanishi dunyoni idrok etishning boshqa barcha yo’llari torayishi va hatto buzilishiga sabab bo’ladi, degan taxmin mavjud. Albatta, borliq haqidagi ma’lumotlar axborot bazasining kamayishi uni yaxlit tushunib yetishga ko’maklashmaydi, balki aksincha, dunyoni tor tushunishga yo’l ochadi. Olimlar intuisiyaga tayanar ekan, bu bilan ular o’zining oqilonalik chegarasidan chetga chiqishga intilishini e’lon qiladi. Rasionalizm obyektni va dunyoning butun rangbarangligini konsepsiya chegarasiga so’zlar va tushunchalar tarzida sig’dirishga harakat qiladi. Rasionalizm olimni ma’lum narsalar va hodisalar bilan bog’laydi va uni noma’lumni ma’lumga aylantirishga yo’naltirib, o’zi ma’lum koordinatalar tizimida qolishni ma’qul ko’radi. Butun fan binosining poydevorini tashkil etuvchi ilmiy tushuntirish mexanizmining mohiyati shundan iborat. Fan tarixchilari professionallashuv jarayoni haqida so’z yuritar ekanlar, XX asrda fanda havaskorlar va diletantlar o’rnini asta-sekin maoshga ishlovchi

professionallar kelgani va bu jarayon mobaynida ilmiy adabiyotlarning ohangi o’zgarganini qayd etadilar. Faktlarga qat’iy rioya qiluvchi teran fikrlash uslubi jiddiy professional olim uchun me’yorga aylandi. Professionallashuv va ixtisoslashuv jarayonlarining kuchayishi olimlarning qadriyatlari va mo’ljallariga ambivalent tarzda ham ta’sir ko’rsatdi. Bir tomondan, professionallar o’z sohalarida qat’iy nazorat o’rnatib, havaskor-noprofessionallarga yo’lni berkitdilar. Biroq, boshqa tomondan, ular o’zlari bevosita shug’ullanmaydigan masalalar, o’z kasbiy bilimlari doirasidan chetga chiquvchi muammolar xususida fikr yuritish va bahslashishga qarshi emaslar. Olimning mo’ljallarida doimo mavjud bo’lgan ambivalentlik R. Merton asarida o’z ifodasini topdi. 1965 yilda nashr etilgan «Olimning ambivalentligi» kitobida 2 olimlar o’z faoliyatida mo’ljal oluvchi qarama- qarshi yo’nalishdagi normativ talablar mavjudligi qayd etilgan. Normalar va qarshi normalarning qarama-qarshiligi ilmiy tadqiqotning deyarli har bir jihatida seziladi. Masalan, olim o’zi erishgan natijalari bilan hamkasblarini mumkin qadar tezroq tanishtirishi lozim. Biroq ularda xato o’tib ketmasligi uchun u o’z natijalarini e’lon qilishdan oldin sinchiklab tekshirishi shart. Bundan tashqari, olim yangi g’oyalar va yo’nalishlarga nisbatan ta’sirchan bo’lishi lozim. Biroq, ayni vaqtda, u o’z ilmiy prinsiplarini himoya qilishi va intellektual modaga berilmasligi kerak. Olimdan o’tmishdoshlar va zamondoshlarning o’z qiziqishlari sohasiga mansub barcha asarlarini bilish talab etiladi. Ayni vaqtda u tafakkurning mustaqilligini saqlab qolishi va uning erudisiyasi qarashlarining o’ziga xosligiga ta’sir ko’rsatmasligi darkor. Olim o’zi erishgan natijalarni fan xazinasiga kiritishga harakat qilishi lozim, biroq u oldingi paradigma doirasida olingan barcha bilimlarga shubha bilan qarashi kerak. Shunday qilib, fan qadriyatlar va me’yorlar tizimining ambivalentligi doim olimning oldiga quyidagi muammoni ko’ndalang qilib qo’yadi: bir tomondan, insoniyat ravnaqi uchun yashash va ishlash, boshqa tomondan – o’z tadqiqotlarining natijalari halokatli bo’lgan taqdirda, ulardan foydalanish oqibatlari uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olmaslik.

Ko’pincha haqiqiy olimlar shijoatli odamlar bo’lsa-da, ularning aksariyati kundalik hayotda katta qiyinchiliklarga duch kelishi, ular, ta’bir joiz bo’lsa, «bu dunyoning odamlari emasligi»ga e’tibor qaratiladi. Turmushda ular doim ham oqilona ish tutavermaydi, xuddi yosh bolalardek qarov va homiylikka muhtoj bo’ladi, chunki ularning tafakkuri vaqtning har lahzasida fanning olis ufqlari sari intiladi. J. Xolton A.Eynshteynning olimni harakatlantiruvchi omillar haqidagi fikrlariga tayanib, quyidagi modelni taklif qiladi: «Olim, mutafakkir yoki ijodkor tajribada yuzaga kelgan dunyoning tartibsizligidan yashirinish uchun olamning soddalashtirilgan aniq qiyofasini yaratadi va unga o’z emosional hayotining og’irlik markazini joylashtiradi» Olim tadqiqot obyekti yaxlit va to’laqonli ekanligiga o’zini ishontiradi. Eksperimentning qat’iy belgilangan chegaralari uzib yuborgan obyektning o’zaro aloqalari olingan natijalarga ta’sir ko’rsatmaydigan, ikkinchi darajali deb baholanadi. Olim obyektni ideallashtirishga majbur bo’ladi, aks holda u eksperiment o’tkaza olmaydi, ya’ni tabiat oldiga o’zi ta’riflagan ayrim savollarni qo’yib, ularga o’zini qanoatlantiruvchi javoblar ololmaydi. Hamonki shunday ekan, mazkur farazlar asosida tuzilgan bashorat va prognozlar taxminiy xususiyat kasb etadi. Olim tabiatga aralashuvning barcha oqibatlarini bashorat qilishga qodir emas. Ilmiy faoliyat natijalarini talqin qilish ham ko’p sonli qiyinchiliklar va muammolar tug’diradi, chunki olim ko’rgan yoki tushungan narsani til vositalari bilan rasmiylashtirish talab etiladi. Shunday qilib, olim til me’yorlari va shakllari olamiga kirishga majbur bo’ladi. Bu yerda talqindagi tafovut omili olim qayerda va qanday o’qigani, uning mo’ljallari, mazkur eksperimentda qanday istiqbollarni ko’rayotganini namoyon etadi. Bu va boshqa ko’plab shunga o’xshash muammolarni bir tezis – ilmiy bilishning ijtimoiy tabiati, olim faoliyatining ijtimoiy belgilanganligi haqidagi tezis bilan birlashtirish mumkin. N. Gilbert va M.Makley o’tkazgan olimlar fikrlarining tahlili «Mulohazalarning variantliligi metodologik kamchiliklar oqibati emas, balki ularning uzviy xossasidir», degan xulosaga olib keldi. Olimlar ba’zan

qo’llanilayotgan atamalar va nazariyalarning aniq-ravshan ko’rinib turgan ma’nosini tushunishni xohlamaydigan o’z hamkasblarining xulq- atvorini har xil baholaydilar. Olimlar o’z moyilliklari va fikrlarida o’ta beqaror bo’lib, ba’zan ularni hatto butunlay qarama-qarshi nuqtai nazar bilan almashtirishlari va intellektual raqiblar tomoniga o’tishlari mumkin. Natijada olim – haqiqat, yagona va obyektiv haqiqat risari, degan ideal shubha ostida qoladi. Agar bahsda haqiqat tug’ilgudek bo’lsa, u har xil fikrlar, qaramaqarshiliklar va bir-birini inkor etuvchi nuqtai nazarlarga qaramay, olimlar erishadigan murosasi madora mahsuli hisoblanadi. Shunday qilib, olimning mehnati va konsensus, ya’ni murosaga kelish muammosi uning portretini to’ldiradi. Bir qutbda nazariyaning mazmuni, uni tuzish metodlari xususida talab etiladigan yakdillik, eksperimental bazani asoslash va uning oqibatlari haqidagi xulosalar tursa, boshqa qutbda – opponent dalillarini tushunish, ularni munozara uchun o’rinli shaklga solishni xohlamaslik turadi. Tadqiqotchilar konsensus ham, diskonsensus ham ochiq va yashirin tarzda mavjud bo’lishi mumkinligini qayd etadilar. Ochiq konsensus darsliklarda, monografiyalarda o’z aksini topadi. U institusional yo’l: o’quv yurtlarida yangi kafedralar ochilishi, tadqiqotlar uchun mablag’lar ajratilishi bilan namoyon bo’ladi. Yashirin konsensus olimlar muhokama chog’ida «og’ir» mavzularni ko’tarmasligi yoki ular o’zlari ayni bir masala xususida bir xil fikrlashlarini taxmin qilishlarida namoyon bo’ladi. Konsensusga erishish taxminan quyidagi darajalarda amalga oshiriladi: 1) paradigma darajasi; 2) ilmiy tadqiqot dasturi darajasi; 3) maktablar va yo’nalishlar darajasi; 4) individual qarorlar va kelishuvlar darajasi. Ma’lum yutuqlarga erishgan olimlar o’z mavqyeini saqlab qolishga harakat qiladilar. Binobarin, ular o’zlari fanga qo’shgan hissaga muvofiq bo’lgan mavjud tasavvurlar tez almashishidan manfaatdor emaslar. Shu sababli olim mehnati

tabiatning buyuk kitobi sahifalarida o’z izini qoldirish umidi bilan bog’liq. F. Frank olimlarni hamma narsani soddalashtirishda ko’p ayblashlarini qayd etadi. Bu to’g’ri: soddalashtirishsiz fan mavjud bo’lishi mumkin emas. Olimning ishi oddiy ta’riflarni topishdan iborat. Olim biron-bir oddiy tushunchaga ta’rif berganidan so’ng, u mazkur ta’rifdan kuzatilayotgan faktlarni chiqarishi, so’ngra ular kuzatish bilan amalda muvofiq ekanligiga ishonch hosil qilish uchun bu oqibatlarni tekshirishi lozim. Shunday qilib, F. Frank fikriga ko’ra, olimning mehnati uch qismdan iborat bo’ladi: 1) prinsiplarni ilgari surish; 2) mazkur prinsiplarga tegishli kuzatilayotgan faktlarni olish uchun ulardan mantiqiy xulosalar chiqarish; 3) kuzatilayotgan faktlarni eksperiment o’tkazish yo’li bilan tekshirish. F. Frank bu uch qism inson ruhining uch har xil qobiliyati yordamida amalga oshirilishini ko’rsatadi. Agar eksperiment o’tkazish yo’li bilan tekshirish kuzatish, hissiy taassurotlarni qayd etish qobiliyati yordamida amalga oshirilsa, ikkinchi qism esa mantiqiy fikrlashni talab qilsa, u holda biz prinsiplarni qay yo’l bilan olamiz? Bu yerda F. Frank borliqni tushunib yetishning nafaqat oqilona, balki nooqilona usuli imkoniyatlarini ham hisobga olib, ancha ilg’or fikr yuritadi. «Umumiy prinsiplar insonga tushida kelishi, fanning umumiy prinsiplarini olish uchun zarur bo’lgan qobiliyatni esa biz tasavvur deb nomlashimiz mumkin», deb qayd etadi u. Hozirgi zamon olimining portretini Maks Veber taklif qilgan chizgilar bilan to’ldirish mumkin. U olimning burchi o’zini, o’z tafakkurining inersiyasini tinimsiz yengishdan iborat, deb hisoblaydi. Hozirgi davr olimi – bu avvalo professional va mutaxassis. Kunlarning birida o’zining butun taqdiri qo’lyozmaning mazkur joyidagi mana shu taxminlarni u to’g’ri yoki noto’g’ri ilgari surayotganiga bog’liq ekanligi haqida o’ylashga qodir bo’lmagan odam fan bilan shug’ullanmasligi kerak. Olim ilmiy faoliyatga o’zining butun vujudi bilan berilishga qodir bo’lishi lozim. «Ehtiros eng muhim omil – ilhomning dastlabki shartidir.

Birgina mo’ljal bilan hyech narsaga erishib bo’lmaydi. Albatta, mo’ljal ham dastlabki shartlardan biri hisoblanadi. Qo’qqisdan paydo bo’lgan faraz mehnat o’rnini bosmaydi. Boshqa tomondan, mehnat bunday farazning o’rnini bosishga yoki majburiy keltirib chiqarishga qodir emas. Ehtiros ham bunga ojiz. Ko’rsatilgan ikki omil va faqat birgalikda farazning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Biroq faraz u bizga kerak bo’lgan paytda emas, o’zi ma’qul ko’rgan paytda paydo bo’ladi. Ilmiy xodim har qanday ilmiy ishning yo’ldoshi bo’lgan tavakkalchilikni ham bo’yniga olishi kerak. Ilm jabhasida faqat bir ishga xizmat qiluvchi odamgina shaxs hisoblanadi». Ilmiy elita va intellektuallar ilmiy muhitning alohida tipini tashkil etadi. Ilmiy elita va intellektuallar – intellektual mulk bunyodkorlari. Intellektual mulkning o’zini umuman olganda kelib chiqishi mazkur olim yoki ilmiy jamoa mehnati bilan bog’liq bo’lgan bilim va axborotga mulk sifatida egalik qilish huquqi deb ta’riflash mumkin. Elita (lotincha «yeligo» so’zidan) «tanlash» degan ma’noni anglatadi. O’z- o’zidan ravshanki, ziyolilarning rang-barang qatlamida ularning sara nusxalari va tipajlari alohida ajralib turadi. Shu sababli ziyolilar qatlami muhitida intellektual elita doimo mavjudligini dadil taxmin qilish mumkin. Bu ma’naviy boyliklar bunyodkorlari, professional hamjamiyat tan olgan atoqli nazariyachilar, muhandislar va tibbiyotchilarni o’z ichiga oluvchi jamiyat gultoji, desak, mubolag’a bo’lmaydi. Superintellektual elitaga Nobel mukofoti sohiblari kiritiladi. Bu inson faoliyati barcha jabhalarining ilmiy rivojlanishiga juda katta shaxsiy hissa qo’shgan olimlarning kichik guruhidir. Elita ko’p sonli bo’lmaydi. Uning nufuzi miqdor omilining ta’siri bilan bog’liq emas. Shu sababli aholining eng ko’p moddiy boyliklarni o’zlashtirgan qismi emas, balki intellektual elitagina haqiqiy elita bo’lishi mumkin. Ayrim mutafakkirlar, masalan, Rene Genon haqiqiy elita tushunchasini butun tabiat bilan uyg’unlikda ish ko’ruvchi, sof intellektuallik va ma’naviyatni o’zida mujassamlashtirgan ma’naviy elitaning shakllanishi bilan bog’laydi. Umuman olganda, intellektual elita elitar bo’lmasligi ham mumkin. Bu qarama-qarshilik

bozor iqtisodiyotining, ayniqsa uning elita o’ziga munosib hayotni ta’minlashi mushkul bo’lgan dastlabki bosqichlari oqibatidir. O’tgan davr adabiyotlarida intellektual elita muammosini muhokama qilishga yo’l qo’yilmagan. Marksiz-leninizm mafkurasi elitalar nazariyasining ilmiylikka zid xususiyatini to’la fosh etgan, deb hisoblangan. Shu sababli u mazkur atamadan foydalanmagan. Elitaning qabul qilinishi iyerarxiyaviylikning qabul qilinishiga sabab bo’ladi. Bugungi kunda mazkur hodisaning maqomi va intellektual ahamiyati tan olingan. Intellektual elita tanqidiy, mustaqil fikrlashi bilan tavsiflanadi. Erta rivojlanish va katta qobiliyatga egalik empirik mezon bo’lib xizmat qiladi. Intellektual elita masalalarini o’rganishga baQishlangan kollektiv monografiya mualliflari qayd etganidek, «tug’ma qobiliyat o’z holicha hyech narsani hal qilmaydi. Bu qobiliyatni rivojlantirish lozim. Bunga faqat ma’lumot olish, ilmiy bilimlar va metodologiyani o’zlashtirish yo’li bilan erishiladi. Shuningdek, qulay umumiy madaniy muhit va individlar ijtimoiy hayotining yaxshi shart-sharoitlari ham zarur. Nihoyat, omad deb atash odat tusini olgan muayyan holatlarning qulay kesishuvi kerak». Tadqiqotchilar intellektual elita tipologiyasini tavsiflar ekanlar, ba’zan «prometeylar» va «sintetiklar» atamalariga murojaat etadilar. Bu nomlar mohiyati intuisiya darajasida aniq. Prometeylar – bu yangi tushunchalar, nazariyalar, yangi fikrlash uslublarining bunyodkorlari. Sintetiklar umumlashtiruvchi xususiyatga ega kashfiyotlar qilishga moyil bo’ladilar. Intellektual elitaga mansublikning eng diqqatga sazovor ko’rsatkichi kashfiyot yoki ta’limotga stixiyali tarzda uning muallifi nomi berilishidir. Intellektual elitaning hamma vakillariga ular faoliyatining barcha davrlarida yuqori darajada mahsuldorlik xosdir. Intellektual elita o’ta faolligining ikki davri ko’p kuzatiladi. Birinchi davr 32-36 yoshga, ikkinchisi – 42-46 yoshga to’g’ri keladi. Shunday qilib, intellektual elita – ziyolilarning tuQma emas, balki funksional tipi. U o’z zimmasiga yuklangan jamiyatning ma’naviy va intellektual rivojlanishini ta’minlash funksiyasi bilan bog’liq. Mazkur qatlamning o’ziga xos

xususiyatlariga jumlasiga uning ochiqligini kiritish mumkin. Ziyolilarning aynan iqtidorli vakillari intellektual elita safini to’ldiradilar. Ziyolilarning u yoki bu vakilini intellektual elitaga mansub deb topish masalasini hal qilishda ayrim zarur belgilarga ishora qiluvchi metodikalar mavjud. Bunday belgilar sifatida quyidagilar taklif qilinadi: - muayyan olim fanlar akademiyasi, ilmiy muassasalar va jamiyatlarga haqiqiy a’zo, muxbir a’zo yoki faxriy a’zo etib saylangani; - ilmiy faoliyat uchun mukofot va medallarga sazovor bo’lganlik; - maxsus biografik ma’lumotnomalar va ensiklopediyalarga kiritilganlik; - ilmiy nufuzi katta bo’lgan nashrlarning tahrir hay’atlarida ishtirok etish; - olimning asarlari jahon ilmiy hamjamiyati a’zolari tomonidan yuksak baholanishi va ulardan iqtiboslar olish indeksining yuqoriligi. Fanda amal qiluvchi «Matfey effekti»ga ko’ra, ilmiy hamjamiyat tomonidan e’tirof etilgan olimlar yangi mukofotlarga o’zlarining hali dovruq qozonmagan hamkasblariga qaraganda osonroq erishadilar. Intellektual elitaning ontopsixologiyasi ijodiy o’sishni rag’batlantiruvchi omillarning ikki darajasi mavjudligini ko’rsatadi. Birinchi daraja shaxsiy manfaatlar va ambisiyalarga to’la stimullardan iborat bo’lib, ularning orasida o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish ehtiyoji, liderlikka intilish muhim o’rin tutadi. Ikkinchi daraja ijtimoiy ahamiyatga molik rag’batlantiruvchi omillar bilan belgilanadi. Bu yerda ayrim faoliyat jabhalarining ustunligi, umuman jamiyat yoki uning ayrim tuzilmalari manfaatlari o’z rolini o’ynaydi. Unda ijodkor shaxsning ahamiyatiga urg’u berish, ijodni targ’ib qilishning har xil imkoniyatlaridan, shuningdek moddiy stimullar: grantlar, shaxsiy stipendiyalar, byudjetdan moliyalashtirishdan foydalaniladi. Har qanday jamiyat o’z intellektual salohiyatini o’stirishdan manfaatdor bo’lishi lozim.

Xulosa : - Fan o’zining uchinchi, postnoklassik taraqqiyot bosqichga o’tmoqda, tadqiqot olib borish amaliyoti, yo’llari va usullari tobora murakkablashmoqda. Bunday sharoitda fan sohasida faoliyat ko’rsatmoqchi bo’lgan tadqiqotchi bir qator malakaviy xislatlarga ega bo’lishi, kasbiy talablarga javob berishi kerak. - Kasbiy malaka mavjud va o’stirilishi kerak bo’lgan fazilatlardan (qobiliyat, o’quv, zehn, tirishqoqlik, mahorat va boshqalar) iborat bo’lib, bular fanda ijod qilishni asosiy sharti hisoblanadi. - Samarali tadqiqotning psixologik omillari qatoriga qiziquvchanlik, tadqiqotga berilib ketish, zehn, doimiy faollik kiradi. - Maqsad va motivasiya o’zida yangilikni saqlagan natijani qo’lga kiritishga qaratilgan bo’lishi kerak. - Ilmiy maktab an’analarini davom ettirish ilmiy ijod manbai va zaminidir. - Intellektual qobiliyatni o’stiradigan amallarni (diqqatni to’plash, xotirani mustahkamlash, fikrni mantiqan to’g’ri ifodalash va boshqalar) muntazam bajarib borish kerak. - Tadqiqot texnologiyasi talabalariga rioya qilish ilmiy yutuqlarni muhim shartidir. - Tadqiqotchining kuchli psixologik quroli zehn bo’lib, uni doimo o’stirib borish kerak. - Tirishqoqlik, ishga berilib ketish, aqliy mehnat gigiyenasiga rioya qilish ijod qilish uchun zarur. - Jamoadagi ilmiy an’ana va vorislikni davom ettirish muhim ma’naviy va metodologik qonuniyatdir.

Adabiyotlar : 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. -T.: “O’zbekiston”, 2019 2. Karimov I.A. Yuqori malakali mutaxassislar taraqqiyot omili. T.: 1995. 3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent: ―O’zbekiston, 2017.-491 b. 4. Alemasov V., Mamadaliyev Sh.O. «Ilmiy tadqiqot: metodologiya, metodika, ijodiyot» kursidan katta ilmiy xodimlar-izlanuvchilar va mustaqil izlanuvchilar uchun o’quv qo’llanma. – T.: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2015. – 102 b. 5. Davronov Z., M.Primov “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi” fanidan O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Moliya instituti. – 2014 y. 6. Koxanovsiy V.P. Filosofiya i metodologiya nauki. – Rostov na Donu.: Feniks, 1999. – S 576. 7. Новиков А.М. Как работать над диссертацией / Пособие для аспирантов и соискателей. – М.: Эгвес, 1-е изд. 1994, 2-е изд. 1997, 3-е изд. 1999. 8. Новиков А.М., Новиков Д.А. Методология научного исследования. – М.: Либроком.2010. – 280 с. 9. Peregudov L.V., Saidov M.X., Aliqulov D.Ye. Ilmiy ijod metodologiyasi. – Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002. 10. Saifnazarov I., Muxtarov A., Boboyev A. Iimiy tadqiqot metodologiyasi. O’quv- uslubiy qo’llanma. -T.: TDIIJ, 2017. - 129 b.

Похожие

Zamonaviy tarix darsiga quyiladigan talablar

Baholash usullari, mеzonlari, vazifalari va unga qo`yilgan talablar

Talabalarning bitiruv malakaviy ishi

Matеmatikadan masalalar еcнisнdagi uzviylik va talablar

Ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirish va yakuniy natijalari