Ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirish va yakuniy natijalari - Педагогиka - Рефераты

Ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirish va yakuniy natijalari

Загружено в:

12.02.2024

Скачано:

0

Размер:

301.5 KB

Ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirish va yakuniy natijalari Reja: 1. Ilmiy tadqiqot ishlarini nashrlarni zaruriyati haqida 2. Monografiya, dissertatsiya va avtorefarat 3. Ilmiy uslubiy nashlar. 4. Tadqiqot mavzusini tanlash h amda muammoni asoslash. Axborot manbalarini tahlil qilish. 5. Tadqiqotni amalga oshirish rejasini ishlab chiqish. Olg`a surilayotgan ilmiy farazni tekshirib ko’rish hamda asoslash. 6. Muammo dastlabki holati va o’zgarish dinamikasining ko’rsatkichlari 7. Ilmiy tadqiqotchilik faoliyatlarini shakllantirish bosqichlari 8. Tadqiqotchilikda tajriba-sinov ishlarini o’tkazish metodikasi 9. Ilmiy pedagogik tadqiqotlarni rasmiylashtirish 10. Ilmiy tadqiqotchilik hujjatlarini tayyorlash. 11. Ilmiy pedagogik tadqiqotlar asosidagi ilmiy ishlarni himoya qilish

Ilmiy tadqiqot ishlarini nashrlarni zaruriyati haqida Ta'lim-tarbiya buyicha ilmiy tadqiqot ishlarini mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o'tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo'nalishlari shu faoliyatda ko'zda tutilgan maqsadlarni to'liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, ya'ni texnologiyalarga aylanib bormoqda. Xuddi shu kabi hozirgi vaqtda ta'lim-tarbiya sohasida ham ta'lim texnologiyalariga amal qilish va shu buyicha ilmiy uslubiy tadqiqotlar olib boorish boshlandi. Vaqt o'tishi bilan pedagogik texnologiyalarni qo'llash darajasi kengayib borishi natijasida mazmuni ham tegishlicha o'zgarib bordi. 1979 yilda AQShning pedagogik texnologiyalar va kommunikasiyalar assosiasiyasi pedagogic texnologiyalar ma'nosi to'g'risidagi bahs-munozaralarga yakun yasab, ularning rasmiy ta'rifini e'lon qildi: “Pedagogik texnologiya odamlarning g'oyalarni, bilimlarni o'zlashtirishi, ta'lim olishni rejalashtirish, ta'minlash, baholash va boshqarish faoliyatini tashkil etish vositalarini o'z ichiga qamrab olgan majmuaviy integrativ jarayondir”. Yuqorida keltirilganlardan xulosa shuki, pedagogik texnologiyalarning asosiy tushunchasi, o'quv jarayoniga majmua sifatida yondashishdir. «Bunda ta'lim-tarbiya ishtirok etuvchi barcha narsa va hodisalar o'zaro funksional bog'liqlikda bo'lib, bir butunlikni, ya'ni majmuani tashkil qilad 1 i 3 . 1 Pedagogik jarayon majmuining muayyan bir vaqt mobaynida bosqichma-bosqich amalga oshirilishi pedagogik texnologiya deyiladi». Fan-texnikani yuksak taraqqiyoti tufayli texnologiya tushunchasi ham takomillashib va mazmunan chuqurlashib borgan. Patent, lisenziyalar sotiladigan va sotib olinadigan bo'lgach, texnologiya deganda tayyor mahsulot olish, xom ashyo va materiallarga ishlov berish usullari, bajariladigan ishlarning ketma-ketligi va qanday tarzda bajarilishi haqidagi hujjat ham tushuniladigan bo'ldi. Masalan, sanoatda ishlab chiqariladigan mahsulot, aytaylik detali loyihalaganda qanday materialdan tayyorlanadi, shakli qanday bo'ladi, buning uchun standart belgilari, chizmalarga ulardagi o'lchamlarni aniqlash va boshqa talablar aks ettiriladi. Fan-

texnika taraqqiyoti “Texnologiya”ni fan sifatida ham o'rganishni va ilmiy uslubiy tadqiqotlar olib borishni ob'ektiv zururiyat qilib qo'ydi. Buni o’z navbatida ilmiy uslubiy nashrlarda e’lon qilinib kelinishi ilmiy tadqiqotlarni bahs munozaralarni kekb, chiqishiga sabab bo’layapdi. Oliy maktab o'qituvchisining innovasion faoliyati oliy maktab pedagogikasining bosh muammolaridan biri bo’lib, u buyicha ilmiy uslubiy tadqiqotlar olib boorish, tadqiqotlar natijalarini ilmiy uslubiy nashrlarda e’lon qilib borish zaruriyatga aylandi. Innovasiya (inglizcha innovation) – yangilik kiritish, yangilikdir. A.I. Prigojin innovastiya deganda, muayyan ijtimoiy birlikka - tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga yangi, nisbatan turg'un unsurlarni kiritib boruvchi maqsadga muvofiq o'zgarishlarni tushunadi. Bu innovator faoliyatidir. Tadqiqotchilar innovasion jarayonlar tarkibiy qismlarini o'rganishning ikki yondashuvini ajratadilar: yangilikning individual mikrosathi va alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning o'zaro ta'sirini mikrosathi. Birinchi yondashuvda, hayotga joriy etilgan qandaydir yangi g'oya yoritiladi. Ikkinchi yondashuvda, alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning o'zaro ta'siri, ularning birligi, raqobati va natijada birining o'rnini ikkinchisi egallashidir. Bu konsepsiya yangilik kiritishga nisbatan o'lchanadigan jarayon ekanligidan kelib chiqadi. Shuni aytib utish kerakki, yangilik kiritishga bo’lgan urinishlar va ilmiy tadqiqotlarni jadal rivojlanishida, ularni tadqiqotchilar bilan tanishtirishda ilmiy nashrlarni urni muhim hisoblanadi. Ilmiy uslubiy adabiyotlarda innovasiya jarayonning sxemasi berib boriladi. Yangilik kirtish ham ichki mantiq ham vaqtga nisbatan qonuniy rivojlangan va uning atrof-muhitga o'zaro ta'sirini ifodalaydigan dinamik tizimdir. Pedagogik innovasiyada R.N. Yusufbekova innovasion jarayon tuzilmasining uch blokini farqlaydi: Birinchi blok - pedagogikadagi yangini ajratish bloki. Bunga pedagogikadagi yangi, pedagogik yangilikning tasnifi, yangini yaratish shart-sharoiti, yangilikning

me'yorlari, uni o'zlashtirish va foydalanishga tayyorligi, an'ana va novatorlik, pedagogikadagi yangini yaratish bosqichlari kiradi. Ikkinchi blok - yangini idrok qilish, o'zlashtirish va baholash bloki: pedagogik hamjamiyatlar, yangini baholash va uni o'zlashtirish jarayonlarining rang- barangligi, pedagogikadagi konservatorlik va novatorlik, innovasiya muhiti, pedagogik jamiyatlarning yangini idrok etish va baholashga tayyorligi. Uchinchi blok – yangidan foydalanish va uni joriy etish bloki, ya'ni yangini tadbiq etish, foydalanish va keng joriy etish qonuniyatlari va turlaridir. Yuqoridagi yangilikli o’zgarishlardek, fan olamidagi ilmiy tadqiqot ishlarini natijalarini ilmiy anjumanlarda ilmiy ishga oid ilmiy ma’ruzalar o’qishi bilan, ilmiy anjumanlardagi ilmiy maqolalar tuplamida, mintaqaviy, respublika va xalqaro miqyosidagi ilmiy uslubiy jurnallarda e’lon qilinadi. Aytilgan nashrlarda ilmiy ma’ruza va maqolalar chop qildiriladi. Shuningdek, mamlakatimizda umum o’rta ta’lim muammolarini e’lon qilishga muljallangan “Xalq ta’limi”, kasb hunar kollejlarida uzluksiz ta’lim muaammolariga oid ilmiy uslubiy tadqiqot natijalari e’lon qilishga muljallangan “Uzluksiz ta’lim”, oily ta’lim muammolariga bag’ishlangan “Ta’lim,Fan va innovatsiya”, kabi ilmiy uslubiy jurnallar faoliyat kursatishmoqda. Bundan tashqari “Maktab va hayot”, “Ta’lim texnologiyalari”, “Kasb hunar ta’limi” boshqa ilmiy uslubiy jurnallar faoliyat kursatishmoqda. Barcha ilmiy ishlar ilmiy tadqiqot ishlariga oid bo’lib, ular monografiyalar, darsliklar, ilmiy risolalar, ilmiy maqolalar, ilmiy ma`ruza tezislari, o’quv qullanmalar, uslubiy tavsiyanomalar, tavsiya va kursatmalar hisoblanadi. Ularni mazmun mohiyati haqida birma-bir ta’rif berishga harakat qilamiz. Monografiya, dissertatsiya va avtorefarat Monografiya - Aniq biror olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishini bir qis mini yoritishga muljallangan ilmiy asar hisoblanal. Monografiyada kupincha 4-5 boblik dotorlik dissertatsiya ishining asosan bir yoki ikki bobidagi ilmiy tadqiqot ishlarini mazmun mohiyatini yoritishi mumkin. Monografiyada biror ilmiy tadqi qotda kurilayotgan hodisa yoki jarayonini muvofiqlashtirishning ustuvor yo’nalish lari

asoslab beriladi. Monografiyada biror hodisa, jarayon, tizimining tuzilishi, tashkiliy metodologiyasini, bevosita amalga oshirish jarayonini, shu jarayonda mu vofiqlashtirish yoki modernizatsiyalashtirish ishlari, takomillashtirish ishlari va boshqa ilmiy izlanish natijalari yoritiladi. Masalan, yuqori malakali kadrlar tayyor lash tizimini tashkiliy jarayoni, yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini o’quv jarayoni, yuqori malakali kadrlar tayyorlash mobaynida malaka va ko’nik malari ning shakllantirish jarayonini, o’qitishning usul va formalarini tako millashtirish, darsdan tashqari ta’lim jarayonlarini muvofiqlashtirishning ustuvor yo’nalishlari yoritiladi. Shuningek, monografiyada biror aniq tizimga oid ilmiy tadqiqotlar olib borayotgan doktorantlar va ilmiy tadqiqotchilarga tavsiyalar berish kuzda tutiladi. Qo’yida aniq bir monografiyani misol tariqasida keltiramiz. “YUqori malakali o’qituvchi kadrlar tayyorlash jarayonini muvofiqlashtirishi ustivor yunalishlarini uslubiy pedagogik asoslari” nomli doktorlik ilmiy tadqiqot ishi olti paragriflardan iborat “YUMO’KTTni muvofiqlashtirishning zamonaviy tenden siyalarini ilmiy uslubiy tahlili” deb nomlangan birinchi bob, olti paragriflardan iborat “Yuqori malakali o`qituvchi kadrlar tayyorlash tizimini tashkiliy metodo logik asoslarini muvofiqlashtirish jarayonni pedagogik uslublarini ishlab chiqish ” deb nomlangan ikkinchi bob, olti paragriflardan iborat “YUMO’KTT o`quv jarayonini muvofiqlashtirishning uslubiy asoslari” deb nomlangan uchinchi bob, turt paragriflardan iborat “YUMO’K tayyorlashni amaliy saviyasini oshirishning uslubiy pedagogik asoslari” deb nomlangan turtinchi bob, etti paragriflardan iborat “Bo’lajak yuqori malakali o’qituvchi kadrlarda zamon talabidagi etuklik kunikma va malakalarini shakllantirish texnologiyasini muvofiqlashtirishni ilmiy pedagogic asoslari” deb nomlangan beshinchi boblardan iborat bo’lib, umumiy xulosalar, ilovalar, e’lon qilingan ishlar ro`xati, foydalanilgan adabiyotlarni o’z ichiga oladi. Shu beshta bobni beshta monogr1a34 fiya qilib tayyorlash va chop qilish mumkin, ya’ni “Yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini muvofiqlashtirish asoslari “. Monografiya T.: «Nashriyot», yil, …. bet, “Yuqori malakali kadrlar etukligini shakllantirishning iqtisodiy pedagogic asoslari “. Monografiya T.: «Nashriyot», yil, …. bet, “Yuqori malakali o’qituvchilarni kasbiy etukligiga oid

kunikma va malakalarning uslubiy pedagogik asoslari“. Monografiya T.: «Nashriyot», yil, …. bet, “Texnoloigiya ta’limi o’qituvchisini tayyorlash jarayonini uslubiy pedagogic asoslariasoslari “. Monografiya T.: «Nashriyot», yil, …. bet, kabi nomlarda chop etish mumkin. Dissertatsiya – jarayon, hodisa, harakat, predmetlarni mazmun mohiyati va shaklini yzngilash va o’zgartitishga qaratilgan oddiy va ixcham texnologiyali, unimli va yuqori sifatga intiladigan qaralayotgan muammolarning dolzarbligi, echimi, natijasi va yakuniy xulosaga ega bo’lgan, ilmiy texnikaviy rejalarda qayd qilingan, ilmiy va asosli ravishda tuzilgan rejalar buyicha amalga oshiriladigan ilmiy tadqiqotlarni yoritishga muljallab tayyorlangan ilmiy asar hisoblanadi. Dissertatsiyada ilmiy yunalish sohasi, mutaxassislikni ilmiy shifri, bajarilgan oily va ilmiy tekshirish muassalari, tadqiqotni sinab kurilgan tashkiloti, tadqiqotga ilmiy uslubiy jiatidan ishonch bildiradigan 2yoki 3ta rasmiy opponentlar, dissertatsiya himoya vaqti va himoya qiladigan ilmiy uslubiy tashkilotlar kursatiladi. Avtorefarat - Dissertatsiyaning umumiy maszminini, tadqiqotda olingan mav zuni dolzarbligi, echimi, natijasi va yakuniy xulosasi, tadqiqot dissertatsining bar cha boblarida amalga oshirilgan ishlar ni qisqacha ma’lumoti, tadqiqot ishini nati jasi buyicha umumiy xulosalar va boshqa uslubiy kursatgichlarni yoritadigan dis sertatsiyaning kichraytirilgan va kichik(40betgacha) hajmda tayyorlangan ilmiy asar hisoblanadi. Ilmiy uslubiy nashlar. Darslik – tayyorlanishi kerak bo’lgan fan uchun ruxsat berilgan o’quv dasturi asosida o’rganuvchilarga o’qitilishga muljallangan, dars materiali va manbalarini didaktik talab ketma-ketligida joylashtirib, tayyorlangan asar hisoblanadi. Darslikni tayyorlanishi va chop eti 1 r 3 i 5 lishini oily ta’lim muassalari uchun darslik tayyorlash misolida qoyidagi tartibda amalga oshirilishini qarab chiqaviz. Darslik tegishli talablar va o’quv dasturlari asosida tayyorlanib, darslik tayyorlangan fan kafedrasida taqrizlar bilan muhokama qilinadi. Namunaviy o’quv dasturi asosida tayyorlangan darslikka ikkita taqriz olinilishi kerak. Taqrizlarning biri yozilgan darslik

fani qaysi kafedrada bo’lsa, usha kafedrani bir a’zosidan bir ichki taqriz, darslik yozilgan fanning istalgan mutaxassisidan bir tashqi taqriz olinadi. Muho kamagacha kafedraning a’zolari ham darslik bilan tanishishlari mumkin. Muhoka mada vaqtida taqrizchilar, darslik bilan tanishgan kafedra a’zolari darslikni kam chilik va o’rganuvchilar uchun ijobiy ahamiyatlari haqida fikrlar va uslubiy tav siyalar berishadi. Agar darslik ijobiy tomondan ma’qullansa, darslikni chop qilish haqida kafedra qaror qilishadi. Asosiy muhokama asosan kafedrada bo’ladi. Muho kamada darslik muvafaqiyatli utishi yoki qayta ishlashuchun qaytarilishi mumkin. Darslikni nashrga tavsiya qilish haqidagi kafedra qarori va taqrizlari bilan fakultet ilmiy kengashiga taqdim qilinadi va muhokama qilinadi. Darslikni nashrga tavsiya qilish haqidagi kafedra va fakultet yig’lishlari qarorlari va taqrizlari bilan institut ilmiy kengashiga muhokama uchun taqdimi qilinadi. Institut ilmiy kengash muho kamasidan muvafaqiyatli utgan darslik institut kengashini nashga tavsiya qilingan va Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi “Muvofiqlashtiruvchi ken gash”ga taqdim qilingani haqidagi qarorlari bilan Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi “Muvofiqlashtiruvchi kengash” iga taqdim qilinadi. Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi “Muvofiqlashtiruvchi kengash” ida muho kama qilish uchun mutaxassis ekspertlsarga beriladi. Mutaxassis ekspertlar dars likni barcha talablari asosida kurib chiqishib, nashrga berish yoki bermaslik buiyicha xulosaviy taqrizlar beradilar. Agar mutaxassis ekspertlar tomonidan darslik ijobiy baholanib, nashrga ruxsat berilsa, unda darslik ruxsat beruvchi mualliflik guvohnomasi bilan darslik chop etishga tula ruxsat beriladi. Aksincha bo’lsa, darslik qayta ishlashga qaytariladi. O’quv qullanma - tayyorlanishi kerak bo’lgan fan uchun o’quv dasturi asosida o’rganuvchilarga dars materiali136 va manbalarini qanday va qaysi uslublarda o’qitish, dars materiali va manbalarini qanday va qay vaqtda qaysi didaktik talab ketma- ketligida bayon qilinishi tavsiya qilinib, tayyorlangan asardir. O’quv qullanmani tayyorlanishi va chop etirilishini oily ta’lim muassalari uchun o’quv qullanma tayyorlash misolida qoyidagi tartibda amalga oshirilishini keltiramiz. O’quv qullanma tegishli talablar va o’quv dasturlari asosida tayyor lanadi. Shuni aytib utish joizki, o’quv qullanmani tayyorlashda o’qitish va urgatish mohiyatiga kura,

o’quv dasturidan chetga chiqish mumkin. Aniq fan uchun tayyorlangan o’quv qullanma fan qaysi kafedrada bo’lsa, usha kafedrada taqrizlar bilan muhokama qilinadi. Tayyorlangan o’quv qullanmaga ikkita taqriz olinilishi kerak. Taqrizlarning biri yozilgan tayyorlangan o’quv qullanma fani qaysi kafedrada bo’lsa, usha kafedrani bir a’zosidan bir ichki taqriz, tayyorlangan o’quv qullanma yozilgan fanning istalgan mutaxassisidan bir tashqi taqriz olinadi. Muhokamagacha kafedraning a’zolari ham tayyorlangan o’quv qullanma bilan tanishishlari mumkin. Muhokamada vaqtida taqrizchilar, tayyorlangan o’quv qullanma bilan tanishgan kafedra a’zolari tayyorlangan o’quv qullanmani kamchi lik va o’rganuvchilar uchun ijobiy ahamiyatlari haqida fikrlar va uslubiy tav siya lar berishadi. Agar tayyorlangan o’quv qullanma ijobiy tomondan ma’qullansa, tayyorlangan o’quv qullanmani chop qilish haqida kafedra qaror qilishadi. Asosiy muhokama asosan kafedrada bo’ladi. Muhokamada tayyorlangan o’quv qullanma muvafaqiyatli utishi yoki qayta ishlashuchun qaytarilishi mumkin. Tayyorlangan o’quv qullanmani nashrga tavsiya qilish haqidagi kafedra qarori va taqrizlari bilan fakultet ilmiy kengashiga taqdim qilinadi va muhokama qilinadi. Tayyorlangan o’quv qullanmani nashrga tavsiya qilish haqidagi kafedra va fakultet yig’lishlari qarorlari va taqrizlari bilan institut ilmiy kengashiga muhokama uchun taqdimi qilinadi. Institut ilmiy kengash muhokamasidan muvafaqiyatli utgan tayyorlangan o’quv qullanma institut kengashini nashga tavsiya qilingan va Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi “Muvofiqlashtiruvchi ken gash”ga taqdim qilingani haqidagi qarorlari bilan Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi “Muvofiqlashtiruvchi ken gash” iga taqdim qilinadi. Tayyorlangan o’quv qullanma Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi “Muvofiqlashtiruvchi kengash” da muhokama qilish uchun mutaxassis ekspertlsarga beriladi. Mutaxassis ekspertlar tayyorlangan o’quv qullanmani barcha talablari asosida kurib chiqishib, nashrga berish yoki bermaslik buiyicha xulosaviy taqrizlar beradilar. Agar mutaxassis ekspertlar tomonidan tayyorlangan o’quv qullanma ijobiy baholanib, nashrga ruxsat berilsa, unda tayyorlangan o’quv qullanma ruxsat beruvchi mualliflik guvohnomasi bilan tayyorlangan o’quv qullanma chop etishga tula ruxsat beriladi. Aksincha bo’lsa, tayyorlangan o’quv qullanma qayta ishlashga qaytariladi.

Uslubiy qullanma – Biror bir fanni ayrim bob yoki bo’limlarini samarali o’qitish, nazariy yoki amaliy o’qitishga oid uslubiy fikrlar yoritilgan ilmiy uslubiy asar hisoblanib, bunda Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligini ruxsati kuzda tutil maydi. Uslubiy qullanmani tayyorlanishi va chop etirilishini oily ta’lim muassa lari uchun uslubiy qullanma tayyorlash misolida qoyidagi tartibda amalga oshirilishini keltiramiz. Uslubiy qullanma tegishli talablar va o’quv dasturlarini biror bo’limi yoki shu bo’limlarni amaliy o’qitish qismi buyicha tayyorlanadi. Shuni aytib utish joizki, uslubiy qullanmani tayyorlashda o’qitish va urgatish mohiyatiga kura, o’quv dasturidan chetga chiqish mumkin. Aniq fan uchun tayyorlangan uslubiy qullanma fan qaysi kafedrada bo’lsa, usha kafedrada taqrizlar bilan muhokama qilinadi. Tayyorlangan uslubiy qullanmaga ikkita taqriz olinilishi kerak. Taqrizlarning biri yozilgan tayyorlangan uslubiy qullanma fani qaysi kafedrada bo’lsa, usha kafedrani bir a’zosidan bir ichki taqriz, tayyorlangan uslubiy qullanma yozilgan fanning istalgan mutaxassisidan bir tashqi taqriz olinadi. Muhokamagacha kafedraning a’zolari ham tayyorlangan uslubiy qullanma bilan tanishishlari mumkin. Muhokamada vaqtida taqrizchilar, tayyorlangan uslubiy qullanma bilan tanishgan kafedra a’zolari tayyorlangan o’quv qullanmani kamchilik va o’rganuvchilar uchun ijobiy ahamiyatlari haqida fikrlar va uslubiy tavsiyalar berishadi. Agar tayyorlangan uslubiy qullanma ijobiy tomondan ma’ qullansa, tayyorlangan uslubiy qullanmani chop qilish haqida kafedra qaror qili shadi. Asosiy muhokama asosan kafedrada bo’ladi. Muhokamada tayyorlangan uslubiy qullanma muvafaqiyatli utishi yoki qayta ishlash uchun qaytarilishi mumkin. Tayyorlangan uslubiy qullanmani nashrga tavsiya qilish haqidagi kafedra qarori va taqrizlari bilan fakultet ilmiy kengashiga taqdim qilinadi va muhokama qilinadi. Tayyorlangan uslubiy qullanmani nashrga tavsiya qilish haqidagi kafedra va fakultet yig’lishlari qarorlari va taqrizlari bilan institut ilmiy kengashiga muho kama uchun taqdimi qilinadi. Institut ilmiy kengash muhokamasidan muvafa qiyatli utgan tayyorlangan uslubiy qullanma institut kengashini nashrga tavsiya qilingan qarorlari asosida chop qilinadi. Aksincha bo’lsa, tayyorlangan uslubiy qullanma qayta ishlashga qaytariladi.

Uslubiy kursatma - o’qitish jarayonini biror bir loyihasini bajarishga, jarayon ni komponentini, elementni izohlashga, mustaqil ijodiy faoliyat yuritishga yul- yuriq beruvchi uncha katta hajmda bo’lmagan uslubiy tavsiya yoki usdlubiy asar. Uslubiy kursatmalarni chop etish tartibi ham xuddi uslubiy qullanmalardek, oily ta’lim muassasi tavsiyasi bilan amalga oshiriladi. Uslubiy kursatmada mualif tomonidan taklif qilinfyotgan yoki yul-yuriq kursatmasi asosli ravishda, vaqtga nisbatan unumli, oddiy va ixcham, sifat kurinishiga ega bo’lmog’I lozim. Maqola – ilmiy va uslubiy hamda, ilmiy uslubiy mazmunlarda bo’lib, qara layotgan ilmiy, ilmiy uslubiy va uslubiy muammolarni hal qilish zaruriyati yoki uning dolzarbligi, muammoning qo’yilishi, muammoning echilish yullari va tan lanilishi, muammoning echish tafsiloti, muammoni echishdan olingan natija va yakuniy xulosalarni yoritadigan kichik bir asar hisoblanadi. Tadqiqot mavzusini tanlash h amda muammoni asoslash. Axborot manbalarini tahlil qilish. Tadqiqot mavzusini tanlashdan avval tadqiqotchi Davlat ilmiy texnikaviy rejalarida mavjud mavzular tuplamidagi mavzular bilan tahliliy asosda tanishib chiqadi . Texnologiya ta ’ limi yunalishi buyicha tadqiqot mavzulari ham bevosita Davlat ilmiy texnikaviy rejalariga bog ’ liq bo ’ lishi lozim bo ’ ladi . Texnologiya ta ’ limi yunalishi buyicha tayyorlov jarayonida ilmiy tadqiqotlar uslubiy , konstruk tiv va texnologik va muammolarni echishga qaratilgan bo ’ lishi mumkin . Texnolo giya ta ’ limi o ’ qituvchilari tayyorlaydigan oily ta ’ lim muassalarida ku pincha ilmiy tadqiqot yunalishlari bo ’ lajak o ’ qituvchilarni tayyorlash jarayonini muvofiqlash lashtirish muammolariga qaratilgan bo ’ ladi . Agar texnologiya ta ’ limi yunalishi buyicha tadqiqot mavzulari mahsulot ( qishloq xujalik oziq ovqat mahsulotlari ) va material ( yog ’ och , metal , polimer , gazlama ) larga ishlov berib mahsulot yaratishga asoslangan dars mash g ` ulot larini tashkil qilish va utkazishning uslubiy asoslariga qaratilgan bo ’ lsa , unda tadqiqotchi o ’ qitish muammolari ustida ilmiy izlanish olib borishi kerak bo ’ ladi . Tadqiqotchi ni uslubiy

tahlil , uzlashtirish qobiliyati ushbu yunalish buyicha mavzu tanlashida muhim ahamiyat kasb etadi . Agar texnologiya ta ’ limi yunalishi buyicha tadqiqot mavzulari konstruktiv muammolarga qaratilgan bo ’ lsa , unda tadqiqot ilmiy yunalishi mahsulot va mate reiallar va ularga ishlov berish jarayonida ishlatiladigan o ’ quv jihozlarini konstruk tsiyasini loyihalash bo ’ lishi mumkin . Shuning uchun bu tadqiqotga yaqin bulgan fanlarni tadqiqotchi qanchalik puxta o ’ zlashtirganlariga bog ’ liq bo ’ ladi . Tadqiqot da bajarilayotgan konstruktiv muammolarga bag ` ishlangan ilmiy izlanishda loyi halash uchun qaralayotgan mexanizm yoki moslamani qaysi maqsadda ishlatilishi , ular bajarish kerak bulgan vazifasi , tuzilishi , ushbu mexanizm yoki moslamani kon struktiv jihatidan takomillashtirish muamolarini tadqiqotchi qay darajada bilishi mavzu tanlashda muhim hisoblanadi . Agar texnologiya ta ’ limi yunalishi buyicha tadqiqot mavzulari texnologik muammolarga qaratilgan bo ’ lsa , unda tadqiqot ilmiy yunalishi mahsulot va mate riallarga ishlov berishning texnologik j 1 a40 rayonlariga bag ` ishlangan muammolarni echimiga oid bo ’ ladi . Bunda tadqiqot ishlari mahsulot va materiallarga ishlov berib mahsulot yaratishning texnologik jarayonlarni muvofiq ketma - ketligini loyihalash dan iborat bo ’ ladi . Tadqiqotchini ushbu yunalishida mavzu tanlashida mahsulot va material larga ishlov berib , mahsulot tayyorlashga yaqin bo ’ lgan fanlardan tadqi qotchi qanchalik xabador bo ’ lishiga bo ’ liq bo ’ ladi . Demak , texnologiya ta ’ limi yunalishi buyicha uch xil yunalishda ilmiy tadqiqot ishlari mavzulari bo ’ lishi mumkin , tadqiqot mavzusini tanlashda tadqiqotchini shu yunalishlar buyicha bilimi , dunyoqarashi , mustaqil ijodiy ishlash qobiliyatlari muhim ahamiyatga ega ekan . Shuningdek , ilmiy rahbarni yul - yuriqli maslahati ham muhim hisoblanadi . Tadqiqot ishini mavzusini dolzarbligini hisoblashda O ` zbekiston Respublikasi « Ta ’ lim to ` g ` risida » gi Qonun va « Kadrlar tayyorlash milliy dasturi » da qo ’ yilgan vazifalardan kelib chiqib , olib borilayotgan tadqiqot mavzusini sohasi buyicha amalga oshiriladigan ishlar aniqlashtirilishi lozim bo ’ ladi .

Ushbu ishlarni amalga oshirish uchun ilmiy tadqiqotda qanday ishlarni , qanday tartibda olib borishi lozimligini aniqlashtirish kerak bo ’ ladi . Shundan kelib chiqqan holda , amalga oshiriladigan muvofiqlashtiruvchi , takomillashtirudchi , yangilik kirituvchi ilmiy tadqiqot ishlarini aniqlashtirish kerak bo ’ ladi . Masalan , texnologiya ta ’ limi yunalishi buyicha keng qamrovli , puxta bilim va kunikma hamda uquv malakalarini tuliq egallagan oqituvchilar tayyorlaydigan oily ta ’ lim tizim faoliyatini zaruriyat talabi asosida rivojlantirish uchun muvofiqlashtiruvchi modernizastiyalash ishlarini amalga oshirmoq zarurdir . Oliy ta ’ limda tayyorlanayotgan o ’ qituvchi kadrlarini yangicha fikrlaydigan , o ` qitishning zamonaviy uslub va usullaridan samarali foydalana oladigan darajaga etkaza oladigan qilish uchun muvofiqlashgan ta ’ lim tarbiya jarayonini tashkil qilish zarur . Muvofiqlashtirilgan ta ’ lim jarayonisiz , o ` z faoliyatiga tanqidiy yondashuvchi yuqori malakali va o ` qimishli insonlar ommasini yaratuvchi oliy ta ’ limsiz birorta mamlakat real barqaror rivojlanishni ta ’ minlay olmaydi . Bilimlardan hamkorlikda foydalanish , xalqaro hamkorlik va yangi pedagogik texnologiyalarni qo ’ llash oliy ta ’ lim tizim faoliyatini amaliy saviyasini oshishiga yangi imkoniyatlar yaratadi . O ’ qituvchilar tayyorlaydigan oliy ta ’ lim talabalari uchun shunday ta ’ limini tizimini tashkil qilish kerakki , ular tanqidiy fikrlash , ijtimoiy muammolarni tahlil qilish , jamiyat oldida turgan muammolar echimini topish va ulardan oqilona foydalanish hamda o ` z zimmasiga ijtimoiy ma ’ suliyatni olishga qodir bo ` lishi , yangi pedogogik va didaktik yondashuvlarga , ularning rivojlanishiga yo ` l ochishga imkoniyat yaratilsin . Ular ko ` nikmalarga ega bo ` lishga ko ` mak berishi , bilimdonlik , ijodiy - tanqidiy tahlil , mustaqil fikrlash va zamonaviy fan texnika birikuviga asoslangan qobiliyatlarni rivojlantirishni kuzda tutadigan ta ’ lim jarayonini yaratish zarur . Har qanday bo ` lajak mutaxassis kadrlarni etuk mahoratli bo ` lishi ko ` p jihatdan umum o ` rta ta ’ lim maktablarida olgan va o ` zlashtirgan boshlang ` ich va tayanch hisoblanmish bilim va uquv mahoratlariga bog ` liqdir . Shu sababli mehnat ( texnologiya ) ta ’ limi o ` qituvchisi tayyorlaydigan pedagogika institutlari oldiga etuk mahoratli pedagog o ` qituvchilarni tayyorlash tizimini zudlik

bilan isloh qilish tariqasida ko ` rib chiqishning kompleks vazifalarini qo ` yadi . Ayniqsa , bizning mamlakatimizga ato etgan tengsiz boylik hisoblanish mustaqilligimizni mustahkamlash uchun ham yosh avlodni etuk qilib tarbiyalashda ushbu kompleks vazifalarni og ` ishmay bajarish talab etiladi . Bu esa , boshqa o ` qituvchi kadrlarni tayyorlash kabi bo ` lajak mehnat ( texnologiya ) ta ’ limi o ` qituvchisini etishtirib berayotgan pedagogika insti tutlariga ham tayyorlash tizimining amaliy saviyasini oshirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishi bugungi kunda dolzarb bo ’ lib qolmoqda . Tadqiqoyning konstepstiyasi . Ob ’ ektiv va subektiv qonunlar , « Ta ’ lim to ` g ` risida » gi qonunda belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda , tadqiqotda qo ’ yilgan maqsadni amalga oshirish borasida davlat siyosatining ustivor yunalishlari , huquqiy - me ’ oriy hujattlarda belgilab berilgan vazifalarni amaliyotga tadbiq etish , ilmiy amaliy va yazariy yondashuvlar , xalqaro tajribalar va muammolarmni o ’ rganish , tadqiqotda muvofiqlashtirish , takomillashtirish ishlarini amalga oshirii kuzda tutiladi . Masalan , bo ’ lajak texnologiya ta ’ limi oqituvchisini har tomonlama etuk qilib tayyorlash borasida davlat siyosatining ustivor yunalishlari , texnologiya ta ’ limi o ’ qituvchisini tayyorlash buyicha qabul qilingan va yaratilgan huquqiy - me ’ yoriy hujatlarda belgilab berilgan vazifalarni amaliyotga tadbiq etish : ilmiy - amaliy va nazariy yondashuvlar , xalqro tajribalar va muammolarni o ’ rganish ; o ’ qituvchilarni tayyorlashning amaliy saviyasini oshirish asoslari , tayyolash mobaynida ta ’ lim jarayonini zamonaviy talablar asosida tashkil etish ; texnologiya ta ’ limi yunalishi buyicha zamon talabidagi etuk texnologiya ta ’ limi o ’ qituvchi shaxsini shakllantirishning uzviyligini ta ’ minlashda ta ’ lim muassalari bilan o ’ zaro hamkorligini yulga quyish ; o ’ qituvchilarni tayyorlash jarayonini muvofiqlashtirishning pedagogik - psixologik omillarini aniqlash , taj riba - sinov natijalarini tahlil qilish va samaradorligini aniqlash ; texnologiya ta ’ limi faning ilg ’ or ilmiy - metodik yutuqlariga asoslanib , bo ’ lajak texnologiya ta ’ limi oqituvchini tayyorlash jarayonini modernizastiyalash yunalishida oily ta ’ lim tizim faoliyatlarini muvofiqlashtirish orqali uning rivojlantirilishi kuzda tutadi .

Tadqiqot ishini boshlanishida eng avvalo, tadqiqotchi tadqiqotga ta’luqli barcha turdagi adabiyotlarni ilmiy tahlil asosida urganib chiqish talab qilinadi. Buning uchun tadqiqotchi tadqiqotga ta’luqli bo’lgan barcha axborot manbalarini guruhlashtirgan holda tahlil qilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Umuman har qanday ilmiy uslubiy tadqiqotga axborot manbalarini uch guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhiga, tadqiqotchini tadqiqotga kirishib ketishga yordamlashadigan axborot manbalari kiradi. Bu guruhdagi axborot manbalariga tadqiqotda qaralayotgan mavjud hodisa, jarayon, predmet, harakat, texnologiyalar haqida, ularni mavjudlik qonunlari, tuzilmalari, hakatlanish texnologiyalari, vazifa va majburiyatlari buyicha axborot ma’lumot manbalarini beruvchi o’quv adabiyotlar kiradi. Ular o’quv darsliklari va qullanmalar hisoblanishi mumkin. Tadqiqotchilar bu guruhdagi adabiyotlarni qanchalik chuqur uhgansalar, shunchalik, tadqiqot ob’ekti va pretdmeti haqida tuliq ma’lumotga ega bo’ladilar. Ikkinchi guruhdagi axborot manbalariga tadqiqot mavzusida tanlangan muammolar, usha buyicha qilingan ishlar tarixiga oid ma’lumotlar beruvchi adabiyotlar kiradi. Bularga tarixiy manbali adabiyotlar, ommalashtirilgan ishlarga oid adabiyotlar kirishi mumkin. Va nihoyat, uchinchi guruh axborot manbalariga tadqiqot vavzusi oid zamoyaviy tendeytsiyalar, ilg’or texnologiyalarni amalga oshirgan ilmiy tadqiqot ishlarini o’z ichiga oluvchi ilmiy uslubiy adabiyotlar kiradi. Tadqiqotchini amalga oshgan ilmiy tadqiqotini qilingan ilmiy tadqiqot ishlaridan farqi, afzaligi, samaradorligi va sifatini shu ilmiy uslubiy adabiyotlar orqali bilish mumkin. Tadqiqotni amalga oshirish rejasini ishlab chiqish. Olg`a surilayotgan ilmiy farazni tekshirib ko’rish hamda asoslash. Har bir tadqiqotda asosiy masalalar va farazlar bo’ladi. Tadqiqotning bu aso siy masalalari va farazlari tadqiqot yunalishida muammolarni rivojlantirish mu vafa qiyatli amalga oshiriladi, qachokim ob’ekt muammosini echish jarayonga maqsadli yunaltirilsa, zamoyaviy tendeytsiya metodlaridan samarali foydalanilsa, tadqiqot komponentlarini kafolatlangan natijaga erishishida ularning aloqadorlik faoliyati to’g’ri tashkil qilinsa, tadqiqotchi tomonidan har bir muammoni echish metodikasi zamonaviy

texnologiyalardan fodalanib ishlab chiqilsa, ishlab chiqil gan metodika amaliyotga tadbiq etilsa. Shuningdek, tadqiqot maqsadidan kelib chiqib, ilgari surilgan ilmiy farazda muammo echimi samarali natijalarga erishish mumkin. Faqat ayrim shartlar baja rilsagina bo’lishi mumkin. Ya’ni, agar muammoni tip va turlari buyicha uni mazmuniga mos keluvchi zamoyaviy yangilik tendentsiyalaridan muntazam foydalanib borilsa: ob’ertni muammoga bo’lgan qiziqishi ortadi, muammoga oid kunikma va malakalarni egalash osonlashadi, ob’ektda mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliyatlari hamda amaliy ilmiy ishlarni bajarish kunikmalarini rivojlanishi tezlashadi, tadqiqotchi tadqiqotda qarayotgan ob’ekt yoki ob’ekt egasi kelajakda qiynalmay faoliyat yuritadi. Ushbu shartni bajarilishini texnologiya ta’limi miso lida tushuntirishga harakat qilamiz. Agar texnologiya ta’limi darslarida dars tiplari buyicha o’quv mazmuniga mos keluvchi zamonaviy pedagogik texnologiya metod laridan muntazam ravishda foydalanib borilsa, unda talabalarning texnologiya ta’ limiga bo’lgan qiziqishi ortadi, ularda texnologiya ta’limiga oid bilim, kunikma va malakalarni osonlik bilan egallaydi, ularda mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliyatlari hamda amaliy ishlarni bajarish konikmalari tez rivojlanadi, ular kelajakda o’z kasb larini puxta egalashda qiynalmaydi. Bundan tashqari, texnologiya ta’limini o’qi tishda o’zbek allomalarining boy ilmiy meroalaridan foydalanish, ularning ilmiy tadqiqot ishlarini talabalar yodiga tushirish, milliy qadriyatlar va an’analarning kuchayishiga sabab bo’ladi. Bunday yondashuv ta’lim jarayonini samarasini or tishiga hamda talabalarning ilmiy ijodiy faolligi oshishiga imkon beradi. Buni uchun talabalarga buyuk o’zbek allomalari hayoti va ilmiy ishlari ishlari bilan bo’liq ma’lumotlarini o’rgatish, fanni o’rganishda atoqli o’zbek allomalarining ilmiy ishlaridan foydalanish imkoniyatlarini izlash va joriy qilish, boy utmish buyicha umumiy xulosalar chiqarishni urgatish ishlarini amalga oshirish kerak bo’ladi. Yuqoridagi olg’a surilgan farazlarda g’oya shartlarni muvafaqiyatli ado etish uchun har bir tadqiqotni amalga oshirish rejasini muvofiqlashgan holda ishlab chiqish kerak bo’ladi. Tadqiqotni amalga oshirish rejasi - o’zida tadqiqot muammosini asoslani shini, uni qo’yilishi, echish metodikasi, muammoni echish bosqichlari, echilish

jarayoni, eksperiment sinovlarini olib boorish, eksperiment natijaslartini taqqoslash va solish tirish, natijasini olish, olingan natijani ishonchligi tekshirish, tadqiqotni natijalarini rasviylashtirish yoki dissertatsiya tayyorlash, amaliyotga joriy qilish ja rayonlarini mujasamlashtirish kerak. Tadqiqot rejasida tadqiqotni olib boorishni taxminiy davomiyligi, tadqiqotni amalga oshirish bosqichlarini vaqtlari, taqiqot olib borishda kerak bo’ladigan vositalar miqdori va hajmi keltiriladi. Tadqiqotda qo’yilgan maqsad va unga ershish uchun tadqiqotda bajarilishi kerak bo’lgan barcha vazifalar tadqiqot rejasida yaqqol kursatilishi lozim. Misol tariqasida texnologiya ta’limiga oid ilmiy pedagogic tadqiqot rejalarini qamrab olish diapozonini keltiramiz. Texnologiya ta’limi yunalishiga ilmiy tadqiqot ishiga oid tuzilasigan rejalarda: tadqiqot ishini dolzarbligi. (bugungi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda), tadqiqoyning konstepstiyasi, muammoning o’rganilganlik darajasi, dissertastiya ishining ITI tematik rejasi bilan bog’liqligi, madqiqotning maqsadi, tadqiqot ob’ekti, tadqiqot predmeti, tadqiqotning vazifalari (1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.), tadqiqotning metodologik asoslari, tadqiqot uslublari, tadqiqotning ilmiy yangiligi, tadqiqotning ilmiy taxmini(farazi): (1. 2. 3. 4. 5), tadqiqotning nazariy ahamiyati, tadqiqotning amaliy ahamiyati, tadqiqot natijalarining asoslanganligi va ishonchlilik darajasi, himoyaga olib chiqiladigan holatlar:(1. 2. 3. 4. 5. 6), tadqiqot natijalarini joriy qilinishi, ishni muhokamadan o’tganlik holati, natijalarni nashr etilishi, dissertastiyaning tuzilishi bo’lim va bandlardan bo’lishi kerak. Rejadagi bu bo’limlarni axborot mazmuni bajarila yotgan ilmiy tadqiqot ishlarini mohiyat mazmuniga bo’liq bo’ladi, reja bo’limlari shunga qarab rasmiylashtiriladi. Muammo dastlabki holati va o’zgarish dinamikasining ko’rsatkichlari Har qanday jamiyatning rivojlanishi shu jamiyatni ishlab chiqarish jarayonini rivojiga uzviy bog`liqdir. Bu rivojlanish esa uz uzidan ravshanki, jamiyat ishlab chiqarish texnologiyalarini yangilanib borishini toqozo etadi. Ishlab chiqarish texnologiyasini zamon talabi asosida yangilash va rivojlantirish darajasi esa ilmiy tadqiqot ishlasrini qanchalik darajada samarali yulga qo’yilganiga bog’liqdir. Jumladan, ishlab chiqarish texnologiyasini zamon talabida ushlab turadigan yuqori

malakali mutaxassis kadrlarni (YUMMK) zamonaviy texnologik bilim va kunikmalarni qanchalik egallashiga va ishlab chiqarish texnologiyalarini doimo yangilashga qaratilgan ilmiy tadqiqot olib boruvchi(ITOB)lar saviyasiga hamda shu davlatda t’alimni rivojlanish darajasiga(TRD) bog`liqdir. YUMMK armiyasi qanchalik istiqbolli kunikmalarni tuliq egallagan bulsa, ITOB safi va sifati qanchalik yutuqli bo’lsa, TRD yuqori bo’lib, bu davlatni ishlab chiqarish potensiali shunchalik yuqori buladi. Muammoni aniqlash , tahlil qilish, solishtirish va taqqoslash. Muqmmo buyicha qaralayotgan tadqiqot ob’ekti va predmetini dastlabki holatiga xarakteristika berish uchun ularni mavjud ahvoli ilmiy tahlil asosida o’rganib chiqiladi. Muqmmo buyicha qaralayotgan tadqiqot ob’ekti va predmetini dastlabki holatiga xarakteristika berish uchun ularni mavjud ahvoli ilmiy tahlil asosida o’rganishni uch etapda amalga oshirish mumkin. Qaralayotgan tadqiqot ob’ekti va predmetini dastlabki holatiga xarakteristika berish uchun ularni mavjud ahvoli ilmiy tahlil asosida o’rganishning birinchi etapida tadqiqotni mavjudlik sharti va faolliyati ilmiy uslubiy tahlil orqali o’rganiladi. Bu etapda tadqiqot ob’ekti va predmetini mavjudlik shartlari, harakat qonunlari, umumiy tuzilishi, faoliyat buyicha tuzilishi, bo’limlari, rejalashtirish va boshqarish asoslari, soha xususiyatiga kura tarmoqlari va boshqa mavjudlik holat kursatgichlari ilmiy uslubiy tahlillar as 1 o 46 sida o’rganib chiqiladi. Qaralayotgan tadqiqot ob’ekti va predmetini dastlabki holatiga xarakteristika berish uchun ularni mavjud ahvoli ilmiy tahlil asosida o’rganishning ikkinchi etapida tadqiqot ob’ekti va predmeti faolligiga yangilik va o’zgartishlar kiritishda barcha olib borilgan zamonaviy ilmiy tadqiqot tendentsiyalarini tahlil asosida o’rganib chiqiladi. Qaralayotgan tadqiqot ob’ekti va predmetini dastlabki holatiga xarakteristika berish uchun ularni mavjud ahvoli ilmiy tahlil asosida o’rganishning uchinchi etapida olib borilgan ilmiy uslubiy tahlillar asosida tadqiqot ob’ekti va predmeti faoligini muvofiqlashtirish va modernizatsiyalshtirish hamda takomillashtirish zaruriyati va mezonlarini aniqlashtiriladi. Aniqlashtirilgan mezon buyicha tadqiqot ob’ekti va

predmeti faoligini tizimli yondashuv orqali muvofiqlashtirish va modernizatsiyalshtirish hamda takomillashtirishning asosiy yunalishi va yuli hamda uslublari asoslanadi. Muammo masalasini qo’yilishi va uni hal etish. Qaralayotgan tadqiqot ob’ekti va predmetiga tuliq xarakteristikasi va o’zgarish dinamikasini tahlil qilingandan so’ng, tadqiqot ob’ekti va predmetini muvofiq lashtirish va modernizatsiyalshti rish hamda takomillashtirishga ta’sir qiluvchi faktor va omillar tahliliy asosda qa rab chiqiladi. Bunda asosan tadqiqot ob’ekti va predmeti faoligi samarasiga ta’sir qiluvchi va uning sifatini xarakterlovchi asosiy faktor va omillarni hamda ularni kelib chiqish manbalari tahlil qilinadi. Jumladan, tadqiqot ob’ekti va predmeti fao ligi samarasiga tashkiliy, muloqot, tadqiqot ob’ekti va predmeti faoligi samarasini oshirishda yangi ilg’or usul va formalaridan foydalanishga, samarariylikni shakl lantirishga, tadqiqot ob’ekti va predmeti faoligi samarasini oshirishga tashqi muhit quyyadigan talablar tahlil qilinadi. Yuqoridagi tahliliy o’rganishlar asosida tadqiqot ob’ekti va predmeti faoligi samarasini oshirish muammosini masalasi qo’yiladi, tadqiqot muammosi masalasini tanlangan mezonlar buyicha echish yullari asoslanadi. Tadqiqot muammosi masalasini echish ilmiy ketma-ketlikda ilmiy izlanish vazifalarini bajarish orqali amalga oshiriladi. Tadqiqot muammosining yillar mobaynida qabul kontenginti, o’quv jarayoni, o’qitishni usul va formalarini takomillashuvi, etuklik kunikma va malakalarning ishakllanishi, darsdan tashqari ta’lim jarayoni samarasini oshishi, mustail ta’lim, ijodiy izlanish, ilmiy izlanish, ilmiy tadqiqotchiliklarni rivojlanishi va boshqalar buyicha ularning usish dinamikasi kursatgichlari qaralayotgan muammo haqida tuliq ma’lumot olishga imkoniyat yaratadi. Muammoning dastlabki mavjud holatini o’rganish va o’zgarish dinamikasini tahlilini, tadqiqot ob’ekti va predmeti faoligi samarasiga qo’yilgan talablar, ta’sir qilvchi faktor va om 147 illarni ilmiy tahlilini, tadqiqot ob’ekti va predmetini muvofiqlashtirish va moderni zatsiyalshtirish hamda takomillashtirish yunalishi yuli, uslubini asoslashni, tadqiqot ob’ekti va predmeti faoligi samarasini oshirish muammosini masalasi qo’yilishini, tadqiqot muammosi masalasini echishda bajariladigan ilmiy ketma-ketlikda ilmiy izlanish vazifalarini

amalga oshirilishini texnologiya talimi yunalishi buyicha misol tariqasida qisqacha keltiramiz. 1. Tadqiqot muammosi “yuqori malakali o’qituvchi kadrlar tayyorlash jarayonini muvofiqlashtirishi ustivor yunalishlari uslubiy pedagogik asoslash”. 2. Tadqiqot ob’ekti va predmetini dastlabki holatiga xarakteristika berish uchun ularni mavjud ahvoli ilmiy tahlil. Jamiyat rivojlanishiga zarur kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash jarayoni asosan ikkita yirik kompleks, ya’ni kadrlarni tayyor lash hamda qayta tayyorlash tizimlariga bo’linadi. Uz navbatida bu tizimlarning har biri uchta bo’limli tizimlaridan iborat. Birinchisi malakali mutaxassis kadrlarni va ikkinchisi yuqori malakali mutaxassis kadrlarni tayyorlash tizimlari, uchinchisi barcha tur dagi kadrlarni qayta tayyorlash tizimlaridan iborat. Yuqori malakali ka drlarni tayyorlash tizimi (YUM KTT)4-5 yilga muljallangan o`quv rejasi asosida amalga oshadigan ta’lim jarayonini majmuidir. YUMKTT fao liyati samarali amalga oshirish uchun doimo ta’limning bar cha jabhalarida muvo fiq yangi ilg`or axborot va pedagogik texnologiyalarini qullash toqozo qilinadi. Jumladan, YUMKT jarayonida muhim urin tutadigan yuqori mala kali amaliy fan lar o`qituvchilarini tayyorlash tizimi (YUMAFO`TT) ham umum o`rta ta’lim mak tablari va tegishli kasb hunar kollejlariga etuk amaliy fanlar o`qituvchilari etishtirib beradigan vazifani bajarib, hozirda o`z faoliyatini 4-yillik muljallangan o`quv reja si asosida amalga oshiradi. YUMAFO`TTning hozirdagi mavjud bo’lgan tashkiliy faoliyati rektorat, dekanat va kafedralarni funksional ish faoliyati natijasida sodir bo’ladi. YUMAFO`TT tegishli tasdiqlangan 4-5 yilga muljallangan o`quv rejalari asosida faoliyat kursatadi. YUMO`KTT bir jabhasi bo’lgan, yuqori malakali tex nologiya ta’limi o`qituvchisini tayyorlash jarayoni(YUMMTO`TJ) ni faoliyati va tuzilishini ilmiy uslubiy tahlili o`qituvchi lar tayyorlashni tashkiliy jarayonini, o`quv jarayonini, o`qitishni usul va formalarini takomillashtirish, amaliy mashg`u lotlarni utkazishni ilmiy tashkil qilishni, har bir darsini mutaxassislikka bog`lab utishni, etuklikni zamonaviy texnologiya kunikma va malakalarni shakllantirish jarayonini, darsdan tashqari urgatish jarayonidagi uslubiy tadbirlar kompleksini va tayyorlashni boshqa jarayon larni muvofiqlashtirish ishlarni amalga oshirishni toqozo qilishni ta’kidlaydi.

3.YUMO`TT faoliyatini muvofiqlashtirishning zamonaviy tendensiyalarini uslubiy pedagogik tahlili. Ta’lim jarayonini o’zlashtirish sifatini boshqarish muammosi haqida gap ketganda bu erdagi faoliyatda katta ilmiy izlanish maydoni borligi aytib utish zarur. Hozircha bu sohada erkin usulllar va empirizm – nazariy umumlashtirishni inkor qilib, hissiy idrokni tajribani bilishning birdan bir manbai deb biladigan yunalish hukmronlik qilmoqda. Oliy o’quv yurtlari(OO`YU) da YUMO’TT amaliyoti murakkablashdi, yangi texnikalarni paydo bo’lishi bilan, o`quv rejalari yangi texnologiya buyicha qayta kurib chiqilmadi, faqat soatlar miqdori mexanik ravishda kupaytiriladi xolos. Bu esa katta bo’lmagan (20% dan kuproq) yaxshi o’zlashtiruvchi, qolganlari o’rtacha o’zlashtiruvchi bo’lgan eshituvchilar differensiallashgan o`quv gruppalaridagi o’rganuvchilarni nagruz kasi oshmog`iga olib keldi. Shu vaziyatdagi tayyorlangan, o’rtacha holdagilar keyingi faoliyatlarida sust qatnashadilar. Keyingi vaqtlarda umumiy holda barcha turdagi yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimi(YUMKTT)ni turli jabhalarini takomillashtirish buyicha salmoqli ishlar qilingan va bozor munosabati talablari buyicha ham bir muncha ishlar qilingan. Ayniqsa, bu ishlardan o`quv va tarbiya jarayoniga hamda butun yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayon(YUMKTJ)iga kibernetika va EHMlarini qullash ishlarida bir qancha olimlarning ishlari dikkatga sazovor bo’lib, bozor sharoitida yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtiriga asos bo’ladigan ishlar qilingan Kurib chiqilgan ishlarni tahlili shuni kursatasiki, olib borilgan tadqiqotlarda ta’lim tizimini u yoki bu tyomoni kurilgan, tizimga ta’sir qiluvchi faktorlar e’tiborga olinmagan, o’rganuvchini 14 o9 ’rganishdan maqsadi kursatilmagan, oliy ta’lim tizimida kadrlar tayyorlashni butun tizimi sifatida qaralmagan, tayyorlash jarayonlarini asosiy yadrosi bo’lgan tayyorlov o’quv rejalarini tuzishni uslublari kurilmagan, murrakab pedagogik tizimga jarayonini tashqi muhitga bog’liqligi va ta’sir omillari qaralmagan. Bu murakkab pedagogik tizimli jarayonni muvofiqlashtirish, uning o’quv tejasini shakllantirish haqida ushbu ishda o`quv jarayoni, o’quv

fanlari, o`quv meterial dozasi, o`quv vaqti, davomiyligi, o’zlashtirish, bayon qilish kabi elementlar orqali fikr yuritiladi. 4. Tadqiqot ob’ekti va predmeti faoligi samarasiga qo’yilgan talablar, ta’sir qilvchi faktor va omillarni ilmiy tahlili. YUMO`TTga qo’yilgan talablarni rivojla nish intensivligi sharoitida tizim faoliyatiga kura besh xil klassifikatsiyalash mum kin, ya’ni YUMO’ tayyorlashning tashkiliy, o`quv, ta’limning usul va for malari dan foydalanish, ta’lim jarayonida kunikma va malakalarni shakllantirish va o`quv jarayonidan tashqari ta’lim jara yonlariga qo’yilgan kompleks talablarga bulish mumkin. YUMO`TTni tashkiliy jarayoniga uch gruppaga bo’lingan talablar, o`quv jarayoniga ikki gruppa talablar, o`qitishning usul va formalaridan foydala nish jarayoniga ikki gruppa talablar, etuklik kunikma va malakalarini shakllantirish jarayoniga turt gruppa talablar, darsdan tashqari ta’lim jarayoniga qo’yilgan talablar tahlil qilindi. YUMO’KTT faoliyati sifatiga ta’sir qiluvchi faktorlarini ilmiy tahlil qilish, ulardan asosiylarini belgilashlar kiritilgan holda tuzism faoliyat sifatiga ta’sir qiluvchi faktorlarni tahlil qilishga imkoniyat yaratadi. Yuqori malakali o’qituvchi kadrlarni tayyorlashni mavjud bo’lgan tashkiliy strukturasi va hozirdagi uni tashkil qilish jarayoniga qo’yilgan talab va ta’sir qiluvchi faktorlar tahlilidan foydalanib jarayonni tuliq ilmiy tahlilda asoslash hamda rivojlanish intensivligi sharoitda YUMO` etukligini ta’minlaydigan tayyorlash tizimini tashkiliy jarayoniga qo’yiladigan talablar va uni amalga oshirishda hisobga olinishi shart bo’lgan faktorlarni tesishli yusinda asoslash kerak. YUMO`KTT tashkiliy jarayoniga qo’yilgan talablarni hayotiy realligini asoslashdan boshlanib, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, pedagogik, ilmiylik va kasbiy tayyorlash funksiyasini amalga oshishishni va ularga ta’sir qiluvchi faktorlarni hamda ularni rivojlanish intensivligi sharoitida o’zgarishni tahlil qilish bilan tamom qilish kerak. 5. Tadqiqot ob’ekti va predmetini muvofiqlashtirish va modernizatsiya lashtirish hamda takomillashtirish yunalishi, yuli, uslubini asoslash. YUMO`K TTni muvofiqlashtirish beshta elementar tizim yunalish faoliyatini rivojlantirish orqali amalga oshiriladi va umumiy o`rta ta’lim maktablari va kasb hunar kollej larini amaliy fanlar o`qituvchilariga bo’lgan ehtiyojini qondiradi. YUMO`KTT faoliya tini yulga

soluvchi va uni boshqaruvchi hisoblanmish tash kiliy yunalishi, marka ziy yadrosi va ijrochisi hisoblangan o`quv jarayonni yuna lishi, talaba va o`qituv chi orasidagi dialog muloqotini aks ettiruvchi o`qitish jara yonining usul va forma larini muvofiqlashtirish yunalishini, etuklik kunikma va malakalarini shakl lantirish jarayonini muvofiqlashtirish yunalishi, darsdan tash qari ta’lim jarayonini mu vofiqlashtiruvchi yunalishlaridan iborat bo’ladi. Kurib utilganidek, har biri bir necha yullarni qamrovchi ushbu beshta elementar yunalish faoliyatini amalga oshi shidan tayyorlangan o`qituvchilar inson aqliy zako vati o’zgaruvchanlik darajasi bilan ifodalanadi. Ushbu o’zgarishni amaliyotda shu beshta elementar tizim muam molari ma’lum bir yunalishda hal qilish uchun unga shakllanishi kerak bo’l gan uslub va usullar birinchidan, muammolarni echish zarurligini ketma-ketlikda baja rishga, ikkinchidan, echilishi zarur bo’lgan muammolarni istiqbol darajasiga va nihoyat uchinchidan, tayyorlanishi kerak bo’lgan o`qi tuvchilar amaliy fanlarning qaysi yunalishiga tegishligiga bog`liq holda olinishi kerak. YUMO`TT oliy ta’lim tizim (OTT)da muhim rol uynashi, murakkab pedagogik va o’zgaruvchan bo’lganligi va eng avvalo informatsion bog`lanish borligini e’tiborga olib, jarayonni muvofiqlashtirish uchun uni ilmiy tahlil qilishga kompleks tizimli yondoshuv uslubi tanladi. Ilmiy tadqiqotchilik faoliyatlarini shakllantirish bosqichlari Ilmiy tadqiqotchilik faoliyatlarini shakllantirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshadi. Bu bosqichni quyidagicha tizimlashtirish mumkin: Ilmiy tadqitqot bosqichlari qo’yidagi ketma-ketlikda bo’lishi mumkin (Rasm- 5): 1-bosqich. Nazariy izlanish bosqichi. Bu bosqichda tadkiqot muammosi ilmiy jihatdai obdon o'ylab ko'riladi. Kerak bo'lganda muammoning hozirgi axvolini chuqurroq tushunib etmoq uchun uzoq va yaqin o'tmishni tarixiy-nazariy analiz qilinadi. Natijada tadqiqotning tub negizi aniqlanadi, tadqiqot maqsadiga mos adekvat metodologiya va tadqiqot metodlari aniqlanadi, tushunchalar apparati kiritiladi, umumiy va xususiy gipotezalar, taxminlar qo'yiladi, tadqiqotni tashkillashtirish elementlari belgilanadi. Bu bosqichda yana tadqiqot ob'ektining (institut, maktab, kollej, lisey

va hokazolar) ish tajribasi o'rganiladi, umumlashtiriladi va analiz qilinadi. O'rganilayotgan muammo bo'yicha talabalar, bitiruvchilar, o'qituvchilar kuzatiladi, suhbat, anketalar o'tkaziladi, intervyular olinadi, o'quv metodik va rejalashtirish hisobot hujjatlari o'rganiladi. Tadqiqot tub maqsadlarini aniqlashtirish maqsadida izlanish eksperimentlari o'tkaziladi. 2-bosqich. Eksperimental-diagnostik bosqichida o'quv-tarbiya jarayonining mexanizmi, xossalari, o'ziga xos qarama-qarshiliklari, jarayon rivojlanishinnng sifat belgilari, tezligi, shiddatkorligi, darajalari o'rganiladi. Bu bosqichda hisobga olish eksperimenti bilan bir qatorda anketalash, suhbatlar, o'z-o'zini baholash, reyting baholash, shkalalash, ranglash kabi metodlar orqali dastlabki sinov shakllantirish eksperimentlari o'tkaziladi. 3-bosqich. Tajriba eksperimental bosqichida nazariy va metodik ishlanmalar, yangi darslik o'quv qo'llanmalari, o'qitishning yangi izchil metodlari tekshirib ko'riladi va tegishli aniqliklar kiritiladi.

4-bosqich. Yakunlovchi umumlashtirish bosqichi hisoblanadi. Tadqiqot natijasida olingan natijalar yana bir bor sistemaga solinadi, ishlab chiqiladi, kerak bo'lgan xollarda ilmiy-tadqiqot natijasida olingan metodik yo'riqnomalar, xulosalar qaytadan tekshirib ko'riladi. Pedagogika muammolariga qaratilgan ilmiy izlanishlar o'tkazishdan maqsad o'qitish va o'rgatish xususiyatlari, samarali usullarni ishlab chiqish va amaliy qo'llash, texnik vositalarini qo'llashga doir masalalarni echishdan iboratdir. Ilmiy pedagogik izlanishlari jarayonini shartli ravishda quyidagi bosqichlarga bo'lish mumkin: 1. O'qituvchining adabiyotlar o'rganish muammoni aniqlashi. O'qituvchi adabiyotlarni o'rganishi davomida quyidagilarni aniqlashi kerak. - o'rganilayotgan muammo to'g'risida adabiyot muallifining fikr - mulohazasi: -o'rganilayotgan muammo to'g'risida an'anaviy usuldan farqliroq kiritgan takliflari; - qanday asosiy masalalar adabiyotlar yoritilmagan; - muammoni echishda keyingi olib boriladigan izlanishlar. O'qitish jarayonida yuzaga keladig 15 a 3 n muammoga quyidagilar kiradi: - o'qituvchi dars jarayonida qanday qiyinchilikka duch kelish; - kamchilik va qiyinchiliklarning yuzaga kelish sabablari. 2. Gipoteza qurish, ya'ni o'qitishni bosqichma-bosqich tashkil etish. Faktlar va ularni taqqoslash orqali izlanuvchi asoslangan taklifni beradi. 3. Izlanish natijalarini rasmiylashtirish va o'quv jarayoniga qo'llash. Tadqiqotchilikda tajriba-sinov ishlarini o’tkazish metodikasi Tajriba-sinov ishlarining mazmuni. Ilmiy tadqiqot ishlarida tajribachilik ishlarining mazmuni tadqiqot rejasidan kelib chiqadi va u tadqiqot ishti rokchilarining qiziqishiga qarab tadqiqotda quyiladigan vazifalarga, tadqiqotning zonasi sharoiti va hususiyatlariga bog’liq holda to’ldirilishi mumkin. Tadqiqot mavzusi kura tadqiqot tajriba sinov ishining vositalari va tajriba cinov ekaperimenti utkazishi kerakli joylar tanlanadi. Tadqiqotning sinov tajriba ishlarining hajmi katta bo’lib, uni tadqiqotni har bir ishtirokchilari bilan tadqiqotchining

ishtiroki bilangina bajarish mumkin. Ana shu tadqiqot tajriba sinovlari topshiriqlari ma’lum vaqt mobaynida ma’lum kursatgichlariniu olish bajariladi. Tadqiqot tajriba sinov ishlari uchun tadqiqot mavzularini quyidagi bo’limlar bo’yicha tizimlashtirish mumkin: 1. Muammo mohiyatiga kura tajriba eksperiment unkazish shart- sharoitlari. 2. Muammoning echishga qo’yiladigan talablar. 3. Muammoni echish xususiyatlari bilan tanishish. 4. Muammoni echishni o’zgaruvchan va o’zgarmaydigan kursatgichlarini asoslash. 5. Muammoni echishni samarariylik mezonlarini aniqlash. 6. Samarariylik mezonlari asosida muvofiq kursatgichlarini olish. Tadqiqotning rejasidagi tajribalar tadqiqotlarning umumiy va hususiy metodikalarini ishlab chiqish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Tadqiqotchilarning mezon asosidagi tajribachilik metodikasi tadqiqot tajriba- sinov tajribalar xilma-xil bo’lishi, usish va pasayish dinamikasi, sxemalari murakkabroq, takrorlanishlar ko’proq, tajriba davomiyligi uzoqroq bo’ladigan eksperimentga kunikish davriga tezroq o’tishda yordam beradi. Tadqiqotni tajriba sinov eksperimentlari ishlab chiqarish jarayonlarida va fan sohasida utkaziladigan ilmiy tadqiqot tajriba sinov eksperimentlariga ajratish mumkin. Ishlab chiqarish jarayolarida utkaziladiuan tadqiqotni tajriba sinov eksperimentlari mahsulot yaratishga qaratilgan qishloq xujalik ishlab chiqarish jarayonlarida, sanoat ishlab chiqarishida, tog’kon sanoati, qurilish, transport va boshqa jamiyat ishlab chiqarish jabhalari buyicha turlariga bo’lish mumkin. Xuddi shuningdek, fan sohasida utkaziladigan tadqiqotni tajriba sinov eksperimentlarini ham hodisa, jarayon, predmet, harakat va boshqa qonuniyatlarni ochish va o’rganishga qaratilgan tabiy fundamental taqqiqotchilikda utkaziladigan tajriba sinov eksperimentlariga va urganish va urgatish muloqotlarida ta’lim saviyasini oshirishga qaratilgan tajriba eksperimentlariga ajratish mumkin. O’quv-tajriba sinovlari ta’limga oid tadqiqotga ta’luqli bo’lgan tajriba sinov eksperimenti bo’lib, u texnologiya ta’limini tadqiq qilishning metodologik

asoslari fanini asosi hisoblanadi. O’quv-tajriba sinovlari eksperimenti birinchi galda ta’limiy bilish ahamiyatiga ega bo’ladi. O’quv-tajriba sinovlari eksperimentida tadqiqotchi o’qituvchilar, magistrlar, doktarantlar, talabalar tadqiqotchilar sifatida tadqiqot ishlarini olib borishlari mumkin. O’quv-tajriba eksperimenti urgatish muloqotini, o’qituvchilik kasb sir asrorlarini, kelgusida o’quvchilarga dars berish mahoratini, etuk mahoratli bulishga intilish va bu ishlardan tegishli tajriba ma’lumotlarini tahlil qila olishlari va ulardan tegishli xulosalar chiqara bilishlari uchun xizmat qiladi. Shu bilan birga utkazilayotgan tadqiqot tajribalari ta’ lim maqsadiga ham ega bo’lishi, tegishli sharoitlarda ilmiy uslubiy umumlashmalarning asosiga aylanishi lozim. Ta’limning ish amaliyoti ilmiy tadqiqot mavzular uchun tajribalar eng muhim ekanini ko’rsatmoqda. Ma’lumki, ta’limda bir xillikka yo’l qo’yib bo’lmaydi. Chunki, tavsiya etilgan o’qitishni usul va formalari ba’zan ijobiy samara beradi, ba’zan, o’qitish usullarini almashtirishga to’g’ri kelishi mumkin. Buni icboti sifatida, oily ta’limda texnologiya ta’limi bakalavriat yunalishi buyicha o’qituvchi tayyorlashga muljallangan o’quv rejasidagi yazariy yoki amaliy fanlarni, mutaxassislik yoki mutaxassislikka yordamchi fanlarni o’qitish jarayonida o’qitishning amaliy saviyasini oshirish maqsadida utkazilgan ilmiy tadqiqot tajriba eksperimenlari natijasila kurishimiz mumkin. Ya’ni bunda tajiba sinovi o’qitishnin eng muvofiq usulini toppish va asosli isbotlash uchun utkaziladi. O’quv-tajriba sinovlari eksperimentida o’rganuvchilarga o’rgatilishi kerak bo’lgan dars material va manbalari asosida oddiy guruh va eksperiment guruhlarga o’qitilishi kezatiladi. Qoralama yozuvlar yana tekshiriladi, ularni dastlabki ishlov berishda to’plangan materiallar bilan taqqoslanadi, tajribada o’qitish samaradorligi buyicha qo’llangan usul baholanadi va lozim bo’lsa, aniqlik kiritiladi, hisoblashdagi xatolar kuzatiladi. Tajribani o’tkazish metodikasi va texnikasida jiddiy nuqsonlarga yo’l qo’yilgani aniqlansa, u bekor qilinadi. O’qitish samaradorligi haqidagi ma’lumotlarni jadvalga ko’chirishdan oldin standart asosida o’rganuvchilarni o’zlashtirish, egalash, shaklanish kursatgichlari qayta hisoblanadi. Variantlar

bo’yicha olingan kursatgichlar o’rganuvchilarni foiz hisobidagi to’g’ri kelganlari ma’lim bir miqdor bilan ifodalanadi. So’ngra eng muvofiqini toppishda tanlash uchun saralashga beriladi. O’ranuvchilar agar tajriba bir necha takroriylikda uyushtirilgan bo’lsa, kontrolga nisbatan 7-10 foiz qo’shimcha to’g’ri, deb hisoblanishini bilishlari kerak. Lekin o’rganuvchilar o’tkazilgan yoki ilmiy ishlab chiqarish maqsadlarida o’quv-tajribasida amalga oshirilgan tajribalarining ma’lumotlarini ishlab chiqish uchun dispersnoy analizning ancha takomillashgan usuli qo’llanadi. Bu usul tasodifiy o’zgarishlarning chegarasini aniqlash va o’zlashtirish ma’lumotlarining o’rtacha qiymatlari orasidagi farqlarning muhimligini baholash imkonini beradi. O’zgartirilgan ma’lumotlar qayd qilinadi. Tajribada chetga chiqishlar har doim sodir bo’ladi. Ularning sabablari har xil: o’rganuvchilarning qobiliyatlari bir xil emasligi, dars materiakkarini qiyinchiligi buyicha har xilligi, tajribaning uslubiy jixatdan nuqsonlardan iboratdir. Bu sabablar har bir variantni hisobiy ishlarini amalga oshirishda e’tiborga olinishi kerak. Ilmiy tadqiqotni tajriba sinov eksperimentini utkazish tajriba o’tkazish rejalarini tuzish, muammo mazmuni buyicha tadqiqot uchun bir necha variantlar tanlash, tanlangan variantlarni sifati buyicha tekshirish, tajribadan oldin guruhlarni mavjud o’zlashtirish ahvolinio’rganish, har bir variant buyicha tajriba utkazish, tegishli o’zlashtirish kursatgichlarini olish, kursatgichlarni taqqoslash orqali hisoblash, eng muvofiq kursatgichlarini tanlash orqali olish kabi tartibda olib borilishi mimkin. Ilmiy pedagogik tadqiqotlarni rasmiylashtirish Talabalar bajargan ilmiy tadq 15 iq 6 ot natijalarini rasmiylashtirishda nashr etiladigan qo`lyozmalarga qo`yiladigan talablarga to`liq amal qilish lozim. Har qanday ilmiy ish, jumladan, talabaning ilmiy ishi ham, qat’iy tuzilish shakliga ega bo`ladi. U qo`yidagicha bo`lishi mumkin: a) Kirish qismi. Bunda tadqiqot mavzusining dolzabligi asoslanadi, ilmiy ishning maqsadi, vazifalari, tadqiqot metodlari va manbalari ko`rsatiladi, ishda hal qilinadigan muhim masalalar qayd etilib, ularning fan taraqqiyoti, amaliyot uchun nazariy hamda amaliy ahamiyati ifodalanadi.

b) Ilmiy ishning asosiy qismi ikki yoki uch bobdan, har bir bob ikki yoki uchta paragrafdan iborat bo`lishi mumkin. Odatda, birinchi bobda tanlangan mavzuning nazariy asoslari, shu muammo bo`yicha mazkur fanda erishilgan natijalar, ya’ni tadqiqotning ilmiy zamini asoslari aniqlanadi (mavjud nazariy-ilmiy manbalar asosida) hamda tadqiq etilishi ilmiy asoslanishi zarur bo`lgan muammolar belgilanadi. Tadqiqot muammosining amaliyotda mavjud holati tahlil etiladi. Keyingi boblarda tadqiqot jarayonida to`plangan faktlar, axborotlar, materiallar sistemalashtirilib, umumlashtiriladi, ilmiy tahlil etiladi. Tadqiq etilgan masalalarning mazmuni, shakl-usullari, erishilgan asosiy natijalar bayon qilinadi. v) Ilmiy ishning xulosa qismida tadqiqot boshlanishida qo`yilgan maqsadga erishilganligi, belgilangan farazlar isbotlanganligi yoki rad etilganligi, ko`rsatilgan vazifalar qay darajada bajarilgani, tadqiqotning asosiy natijalari, umumiy xulosalar va tavsiyalar ixchamlashtirib ifodalanadi. g) Ilmiy ishning xulosa qismidan keyin, ishni bajarish jarayonida foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati keltiriladi. Bunda ilmiy ish muallifining fan olamidan qay darajada xabardorligi, bilimdonligini ko`rsatadi. Ro`yxatga kiritish uchun o`qilgan, o`rganilgan adabiyotlardan eng muhimlari, ishga bevosita aloqadorligini tanlab ola bilish ham muhimdir. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati, odatda, alfavit tartibida tuziladi. Faqat O`zbekiston Respublikasining me’yoriy hujjatlari, Prezidentning asarlari ro`yxat boshida keltirilib, so`ngra barcha manbalar alfavit tartibida, bibliografiya qoidalariga rioya qilingan holda yoziladi. d) Mundarija ilmiy ishning bosh qismida yoki oxirida, agar ilovalar ham bor bo`lsa, ishning oxirida beriladi. e) Ilmiy ishning qo`lyozmasi: titul varag`i, kirish qism, asosiy boblar, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati, ilovalar, mundarija shaklida rasmiylashtiriladi. Titul varag`ida vazirlik, oliy o`quv yurti, kafedraning nomi, so`ngra muallifning ismi sharifi, mavzuning nomi, ishning holati (Bitiruv ishi, dissertatsiya), ilmiy rahbarning ismi-sharifi, ilmiy darajasi, unvoni, ish bajarilgan joy nomi, yili ko`rsatiladi.

j) Ilmiy ishning qo`lyozmasi kompyuterda yoki qo`lda yoziladi, bunda ruchka bilan qog`ozning bir tomoniga yozish lozim. Har bir sahifaga tartib raqami qo`yiladi, qog`oz sahifaning chap tomonidan 30 mm., pastki va yuqori tomonidan 25 mm joy qoldiriladi. Qo`lyozma matni satrlari orasi ochiqroq qilib, ikki intervalda, har satrda 56-60 harf belgisi bilan yozilishi shart. Ilmiy tadqiqotchilik hujjatlarini tayyorlash. Ilmiy tadqiqotchilik hujjatlarini tayyorlashga urgatish. Oliy o`quv yurtlarining o`qituvchisidan ilmiy daraja bilan birga muntazam ravishda uz ustida ijodiy ishlash ham talab qilinadi. Har bir talaba-magistrning ilmiy tadqiqot ishiga tegishli kafedraning etarli amaliy ish tajribasiga ega bulgan professor-o`qituvchilari rahbarlik qilishlari tabiiy hol, albatta. Ilmiy rahbarlar tadqiqotchi talabalar bilan olib borilayotgan ilmiy izlanishlar va tadqiqot natijalarini, tadqiqot ishiga kiritilgan uzgartirishlar, tuzatishlar, yangiliklarni muntazam ravishda qayd kilib borishlari lozim. SHuning uchun ilmiy tadqiqot ishi rahbarlari oraliq va joriy natijalar buyicha axborot berib boradilar. Taqdim etilgan ma’lumotlar mutaxassislar ishtirokida tahlil qilinib, muhokamadan utkazib boriladi. Tahlil va muhokamada asosan quyidagilarga e’tibor berish lozim: - mavzu nomi; - mavzu rahbari; - mavzuning maqsadi; - mavzuning mazmun-mohiyati; - mavzu buyicha joriy etilayotgan faol ta’lim usullari, ya’ni innovatsion ta’lim; - qullanilayotgan innovatsion ta’limning maqsadi va uning innovatsiaviy xususiyati hamda qullanilishidan hosil buladigan natija; - mavzu buyicha tadqiqotni boshqarish va davom ettirishga tavsiyalar; - tadqiqotda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanishga tavsiyalar; - qulga kiritilgan natijani tadqiqot maqsadi nuktai nazaridan tahlil qilish hamda tadqiqotning keyingi bosqichiga utish tug`risida yuriknoma va kursatmalar

berish. YUqorida qayd etilgan ilmiy tadqiqot ishlarini rejalashtirish va uning kursatkichlari hamda ilmiy tadqiqotni boshkarish ketma-ketligini e’tiborga olib, oliy o`quv yurtlarida olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari quyidagi tartibda muvofiqlashtirilishi mumkin: - ilmiy maqola yozish; - ilmiy, uslubiy tavsiyanoma tayyorlash; - o`quv, uslubiy qullanma tayyorlash; - ixtiro qilish; - kashfiyot qilish; - mualliflik guvohnomasi olish; - bitiruv malakaviy ishi yoki magistrlik dissertatsiyasi tayyorlash; - patent olish; - referat yozish; - annotatsiya tayyorlash; - ma’ruza tezisi yozish. SHakldan kurinib turibdiki, oliy o`quv yurtlari talabalarining ilmiy tadqiqotchilik faoliyati serqirradir. SHu sababli ham ilmiy tadqiqot ishlarini muvofiqlashtirish va iktidorli, ilmiy salohiyatga ega bulgan talabalarni izlab topish hamda ularning ilmiy salohiyatini rivoj lantirish mamlakatimiz ilm-fanining taraqqiyotini ta’minlashda muhim omil bulib ximat qiladi. Ilmiy pedagogik tadqiqotlar asosidagi ilmiy ishlarni himoya qilish Ma’lum bir vaqt mobaynida olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari oxi riga etganda tadqiqotchi tadqiqot ishini bajargan tashkilotda olib borgan ilmiy tadqiqoti buyicha taqdimot ilmiy hisobotini topshiradi. Hisobot topshirishdan ancha kun oldin tadqiqotchini ilmiy ishiga xos yaqin bo`lgan mutaxassislardan taqrizchi sifatida ikki yoki uch kishiga taqrizga ilmiy ish beriladi. Ushbu taqrizchilar taqrizga berilgan ilmiy ishni taqdimotga cha tulaligacha ilmiy uslubiy jabhalarinio`rganib, ilmiy ish haqida taq dimot hisobotida tadqiqotda bajargan ishlarini ilmiy yangiligini, naza riy va amaliy

ahamiyatlarini, amaliyotga joriy qilingandan sung ilmiy asosli natijalari, tadqiqot ishi natijalari buyicha chop qildirgan ilmiy ishlari, rasmiylashtirgan dissertatsiyasining mazmun mohiyati haqida yozma ravishda taqriz beradi va taqdimot muhokamasida suzga chiqib ilmiy tadqi qot buyicha ijobiy va kamchiliklari haqida tushuntirishlar beradi. Muho kama vaqtida tadqiqotchi taqrizchilarning bergan e’tiroz va kamchilikla riga chiqib javob qaytaradi. Muhokamada tadqiqotchini kamchiliklarini kursatgan holda muhokama buyicha qabul qilingan qarorni oladi. SHundan so`ng, tadqiqotchi agar qarorda kamchiliklarni tuzatib himoyaga tavsiya qilin gan bo`lsa, unda ishni mutaxassislik buyicha himoya qilinadigan ilmiy ken gashga topshiradi. Agar, ilmiy ish talab darajasida bo`lmasa, unda ilmiy qayta ishlash va batafsil tayyorlash qayta ishlashga beriladi. Tadqiqotchi il miy ishni yana boshqatan qayta tayyorlab kelishi kerak bo`ladi. Tadqiqotchi ilmiy ishni himoya qilinadigan muta xassislik ilmiy maxsus kengashiga top shirgandan sung, kengash a’zolaridan ikki uch kishi ishni batafsil o`rgani shib, kengashga ishni qabul qilishiga oid fikrlarini kengash yig`ilishida bildirishadi, agar ekspert hisoblangan tayinlangan kengash a’zolari ilmiy tadqiqot ishini himoyaga qabul qilish haqida ijobiy fikrlar bildirsa lar, ilmiy tadqiqot ishi himoyaga qabul qilinadi. Aks holda ilmiy tadqiqot ishi qayta ishlashga qaytariladi. Ilmiy tadqiqot ishi himoyaga qabul qilin gandan keyin ilmiy tadqiqot ishiga rasmiy opponentlar va etakchi tayinla di, etakchi tashkilot sifatida ilmiy tadqiqot ishi bajarilgan yoki tadqiqot chi ishlaydigan tashkilot qo` yilmaydi, shuningdek rasmiy opponentlar il miy tadqiqot tayyorlangan tashkilot larda va tadqiqotchini yaqin og`a inlari bo`lishiga yul qo`yilmaydi. Ilmiy tadqiqot ishi himoyaga topshi rilgandan sung himoya qilish kuni belgilanadi va avtoreferat chiqarishga ruxsat beriladi. Ilmiy tadqiqot ishi avtorerat chiqqan kundan boshlab bir oy ichida himoya qilishlari kerak. SHuningdek, ilmiy tadqiqot ishini himoya ga qabul qilgan kunida tadqiqotchiga avtoreferat nusxalarini tegishli davlat tashki lotlariga va ilmiy tashkilotlarga yuborishi va yuborilgan avtorefaratlar ni junatish kvitansiyalarini tegishli joylariga topshirishlarini o`qtiradi. Himoya qilinadigan kunigacha ilmiy tadqiqot ishiga istal gan ilmiy tashkilotlar o`zlarining taqrizlarini berishi mumkin.

Himoya qilinadigan kun tadqiqotchi OAKda belgilangan tartibda himoya qiladilar. Himoya qilin gandan so`ng tadqiqotchi ilmiy kengash kotibi bi lan birgalikda OAKga ikki haftadan oshmagan kunlarda ilmiy tadqiqot ishini himoya natijalarini junatishi kerak. Tadqiqotchini ilmiy tadqiqot ishi buyicha himoya qilish natijalarini OAKga junatgan kundan boshlab, uch oy ichida ilmiy tadqiqot ishi ni barcha yuborilgan junatma jild hujjatlarini belgilangan tarbda ku chiqadi. Agar OAK ilmiy kengash hujjatlarni ijobiy holda tasdiqlasa, tadqiqotchiga belgilangan tartibda tadqiqotchiga tegishli diplom nusxa larini rasmiylashtiradi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: SHarq, 1998. 63 b. 2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy Attestatsiya komissiyasi Nizomlari. Ixtisoslashga 1 n 61 kengash haqida. Ilmiy darajalar berish tartibi to’g’risida. Ilmiy unvonlar berish tartibi to’g’risida, ekspert kengash to’g’risida. Nizomlar. –Toshkent, O’zR OAK, 2004. 92 b. 3. Peregudov L.V., Saidov M.X., Aliqulov D.E. Ilmiy ijod metodologiyasi. o‘quv qo‘llanma. –T.: Moliya. 2002. 123 b. 4. Saifnazarov I., Nikitchenko G., Qosimov B. Ilmiy ijod metodologiyasi. O’quv qo’llanma. –T.: Yangi asr avlodi. 2004. 197 b. 5. Bespalko V.P. Pedagogika i progressivno’e texnologiya obucheniya. Institut prof.obr.Ministerstva obrazovaniya Rossiya.- M.,1995.336 s. 6. Muslimov N.A. Kasb ta’limi o‘qituvchisini metodik shakllantirishning nazariy - metodik asoslari. DissertatsiY. ped.fan.dok. - Toshkent.: 2007y. 7. SHaripov SH.S. Kasb-hunar ta`limi tizimida o’quvchilar ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishning uzluksizligi. Monografiya. –Toshkent: «FAN», 2005. 130 b. 8.M.Z. Murtazatv. Yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini muvofiqlashtirish asoslari. Monografiya. T.: «Fan va texnologiya», 2011, 140 bet.

Похожие

Fransiya va Germaniyada ta’limning amalga oshirish yo’llari

Ilmiy tadqiqotda modellashtirish va nazariy tadqiqot usullari

Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari

Ilmiy tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va joriy qilinishi

Fanda ijod qilish va ilmiy tadqiqot tushunchasi