Табиатнинг хилма-хиллиги. Табиат зоналари - Педагогиka - Рефераты

Табиатнинг хилма-хиллиги. Табиат зоналари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

Табиатнинг хилма-хиллиги. Табиат зоналари Режа: 1. Жонажон ўлка ҳақида суҳбат. 2. Табиий харита, табиий зоналар харитаси билан амалий ишлаш. 3. Табиатнинг хилма –хиллиги ва табиий зоналар ҳақида ҳикоя.

Табиат ҳодисалари ҳақида Табиат қонунларини билишнинг аҳамияти Фан табиатни бир-биридан ажралиб қолган, бир-бирига боғланмаган якка-якка жисмлар ва ҳодисаларнинг тасодифий йиғиндиси, деб қарамай, балки бир-бирига узвий боғланган, бир-бирига боғлиқ бўлган, бир-бирига сабабчи бўлган жисм ва ҳодисалардан иборат деб қарайди. Табиат ҳодисалари ўртасидаги бу боғланишларни табиат қонунлари тариқасида ифода этилади. Қонун – моддий дунёнинг энг умумий ва энг муҳим боғланишларининг ифодасидир. Шунинг учун илмий қонунлар сезиб идрок этишга қараганда ҳақиқатни чуқурроқ, тўғрироқ ва тўлароқ акс эттиради. Одам табиат қонунларини, табиатдаги боғланишлар ва муносабатларни билиш билан табиатни бошқариш, унинг кучини эгаллаш ва унинг бойликларидан ўзининг амалий мақсадлари учун фойдаланиш имкониятига эга бўлади. Мана шунинг учун табиатни ўрганадиган барча фанлар моддий дунёнинг қонуний боғланишларини билишга, табиат қонунларини очишга интилганлар ва интилмоқдалар. Ўсиб бораётган авлодга билим бериш билан бирга бизнинг мактабларимиз ўқувчиларни табиатнинг энг муҳим қонунлари билангина таништириши керак. Табиатни ўқитишда табиат қонунлари Бошланғич мактаб ўқувчилари табиат қонунларини ўзлаштира оладилар, деб айтиш мумкинми? Табиат қонуни - моддий дунёнинг энг умумий, энг муҳим томонлари ҳамда боғланишларнинг ифодаси. Бироқ, Бошланғич синф ўқувчилари асосан айрим жисмлар ҳамда ҳодисаларнигина тушуна оладилар ва содда хулосалар чиқара оладилар. Бошланғич синф ўқувчилари табиат қонунларини ҳозирги замон Фани қандай ифодаласа, худи шундай қилиб ўзлаштириб оладилар, деб бўлмайди. Бундан, кўпинча, Бошланғич синф ўқувчиларига табиат қонунларини ҳозирги замон фани ифода этган тарзда чуқур бериб бўлмаса, демак бу

ёшдаги болаларни табиат қонунлари билан таништиришнинг ҳожати ҳам йўқ, деган хулоса чиқарадилар. Бундай фикр гўё, табиат қонунларини қўпол равишда соддалаштиришга ва фанни бузишга олиб боради. Бу хулоса хатодир. Хатолик ўқувчилар томонидан табиат қонунларини ўрганиш жараёнига ноўғри қарашдадир. Болалар табиат қонунини бирданига билиб олмайдилар. Юқори синф ўқувчилари ҳозирги замон фани ифодалаган табиат қонунларини онгли равишда тушуниб, билиб олишлари учун уларга пастки синфлардаёқ айрим ҳодисалар ўртасидаги табиат қонунлари яққол кўринадиган энг содда боғланишларни тушунарли ва очиқ мисоллар билан кўрсатиш керак. Бошланғич синфларда ўтиладиган табиатшунослик дастурида Бошланғич синф ўқувчиларига қандай содда боғланишларни очиб бериш лозимлиги кўрсатилган. Масалан, сув исиганда кенгаяди, совуганда тораяди, қайнаганда буғланади, буғни совутганда яна сувга айланади, қаттиқ жисмлар ва буғ ҳам исиганда кенгаяди, совуганда тораяди, деган тушунчани ўқувчилар ўзлаштиришлари керак. Ўқитувчи Бошланғич синф ўқувчиларига табиат ҳодисалари ўртасидаги энг содда бундай боғланишларни ойдинлаштириб бериш билан бирга, бу ҳодисаларни чуқур тушунтириб бера олмайди. Ўқувчилар ўрта мактабда модда тузилишининг молекуляр назарияси билан танишганларида бу ҳодисаларнинг асосини ва сабабини тушуна оладилар. Бу вақтда қонуннинг ўзи ўқувчилар учун муайян ва аниқ бўлиб қолади. Ўқувчилар қонуннинг миқдорий ифодалари (қаттиқ, суюқ, газсимон жисмларнинг ҳар хил кенгайиш коэффициентлари) билан танишадилар. Бу қонун юқори синфларда ўтиладиган физика курсида яна ҳам чуқурроқ берилади. Бошланғич синфда ўқувчиларга табиатнинг фақат тушунарли бўлган, энг содда қонунлари ва боғланишлари берилади, ҳамда берилиши керак. Агар Бошланғич мактабда шу тарзда иш олиб борилмаса, болалар ўзлари кузатган ҳодисалар ўртасидаги боғланишларни ўз ҳолича белгилай бошлайдилар, ёки катталар томонидан тасдиқланган нарсаларга танқидий кўз

билан қарамай, ўз ҳолича ўзлаштира бошлайдилар. Мана шундай ҳолларда ўқувчилар онгида кўпинча ҳақиқатни акс эттирадиган боғланишлар ҳосил бўлади. Мактаб тажрибасидан бу фикрни тасдиқлайдиган бир неча мисоллар келтирамиз. Биринчи мисол: - Шамол нимадан ҳосил бўлади? - Шамол дарахтларнинг қимирлашидан, шохларнинг силкинишидан ҳосил бўлади, - деб жавоб берадилар. - Шамол тутундан ҳам ҳосил бўлади: тутун ҳар томонга эгилиб букилишидан шамол туради. - Шамол булутлардан ҳам ҳосил бўлади: булут қорни юзини ёпиб олганда улардан совуқ шамол эсади. Бу жавобларнинг ҳаммаси – болаларнинг шамол билан дарахт, шамол билан тутун, шамол билан булут ўртасида қандайдир боғланиш борлигини сезганликларини кўрсатади. Бундай боғланиш шубҳасиз бор нарса. Лекин ўқитувчи ўқувчиларга ёрдам бермаса ва раҳбарлик қилмаса, ўқувчилар бу кузатилган нарсаларнинг қайси бири сабаб, қайси бири натижа эканлигини аниқлай олмайдилар. Болалар боғланишни нотўғри, яъни табиатдаги ҳақиқий боғланишга қарама-қарши тушунганлар. Иккинчи мисол: - Қурбақани ўлдирсанг, шамол туради, деган афсона гаплар бор. Бу афсоналарда муҳит таъсири кўриниб туради. Эҳтимол , бирор киши қурбақа ўлдириб турган вақтда тўсатдан шамол туриб кетган бўлса керак. Бу хилдаги ҳодисаларнинг тасодифий тўғри келишини кишилар сабаб, боғланиш деб тушунганлар. Тасодифан тўғри келиб қолган мана шундай ноўғри боғланишларни баъзи кишилар ўз турмушларида кўпинча ҳодисанинг сабабларига айлантириб юборганлар. Кўпинча бу хилдаги тасодифий боғланишлар диний, хурофий анъаналар бўлиб қолган. Мактаб тарбиясини олмаган, ўз ҳолига ташлаб қўйилган болалар мана шундай диний, хурофий анъаналарни

эшитавериб бунга ишониб қоладилар. Бу хилдаги диний, хурофий анъаналар табиатда рўй берадиган ҳодисаларни болалар онгида ноўғри акс эттиради, болаларни табиатга меҳр-муҳаббат руҳида тарбиялашга халал беради ва уларнинг ахлоқига таъсир этиб, катта зарар келтиради. Масалан, бақа ҳақидаги диний гаплар орқасидан қишлоқ хўжалиги учун жуда фойдали бўлган бақани болаларгина эмас, ҳатто катталар ҳам кўплаб ўлдирадилар. Мана шунинг учун табиат ўқитувчиси Бошланғич синф ўқувчиларига табиат ҳодисалари ўртасидаги боғланишларни тўғри ва аниқ кўрсатиб бериши, ҳамда табиат қонунлари билан болаларни таништиришлари зарур. Мана шу боғланишларни аниқлаш ва уларни англаб олиш жараёнлари устидан ўқитувчи мунтазам раҳбарлик қилиб бориши керак. Табиат ҳодисалари ўртасидаги содда боғланишлар билан ўқувчиларни таништириш методикаси Табиат қонунлари тажрибалар қилиш йўли билан очилади. Одамлар табиат қонунларини очиш ва уларни ифодалаш учун табиатга таъсир қилиш жараёнларида табиатдаги айрим ҳодисалар устида ўн, ҳатто юз мингларча тажрибалар қилганлар ва кузатишлар ўтказганлар. Табиат қонунларини англаб олиш учун табиатдаги айрим ҳодисаларни кузатиш, эксперимент ва тажрибалар қилиш лозим. Бу хилдаги йўлдан мактабда ҳам фойдаланиш керак. Табиат қонунларини фақат унинг оғзаки ифодаларини ёд олдириш билангина ўргатиш асло ярамайди. Ўқитувчи табиат ҳодисалари ўртасидаги боғланишларни қандай қилиб ўқувчиларга очиб бериши ва бу қонунларни ўқувчиларга қандай англата олиши ҳақидаги мактаб тажрибаларидан бир неча мисолларни келтирамиз Биринчи мисол . 1 синф ўқувчилари қишда экскурсияга бориб, қор билан музнинг хоссасини ўрганиш учун муз ва қор келтирадилар. Ўқитувчи қорни колбага ёки кимёвий стаканга солиб, уни спирт лампасида қиздира бошлайди. Болалар қорнинг эришини кузатадилар.

 Болалар сиз нимани кўраётирсиз? (Қор эрияпти. Қордан сув ҳосил бўлаяпти).  Қор нима учун эрияпти?  Чунки сиз уни қиздиряпсиз.  Нима учун ҳозир эшикдаги қорлар эримаяпти?  Чунки эшик совуқ.  Эшикдаги қор қачон эрийди?  Эрта баҳорда, қуёш қорни исита бошлаган вақтда эрийди.  Қорни иситганда у нима бўлади?  Қор иссиқдан эрийди. Синфда ва табиатда ўтказилган мана шундай кузатишлар асосида ҳодисалар ўртасидаги боғланишни аниқланади: қорни иситилганда, у эрийди ва сувга айланади. Муз устида ҳам шундай кузатишлар ўтказиб, муз ҳам иссиқдан эрийди, деган хулоса чиқарилади. 1-синфда манна шу икки ҳодиса ўртасидаги боғланишларни аниқлаш билан чегараланиш мумкин. 4-синфда эса болалар кузатиши ва тажрибалар асосида қор ҳам музнинг қандай ҳароратда эрий бошлашини биладилар; ҳарорат кўтарилиши билан эришнинг тезлашиб боришини кузатадилар; музнинг эриш тезлиги билан қорнинг эриш тезлигини солиштирадилар ва ҳоказо. Мана бунда боғланишлар аниқ ойдинлашади ва мазмунлироқ бўлади, лекин болаларнинг билиши бевосита кузатган ҳодисалари доирасидан чиқмайди. Ўқувчилар юқори синфларда физика курсини ўрганиш вақтида эриш ҳодисасини молекуляр назария асосида ўрганадилар. Ўқитувчи бу жойда боғланиш борлигини кўрсатиш билангина чекланмайди, балки бу ҳодисанинг сабабларини тушунтиради. Болалар қор ва музнинг эришини қаттиқ жисмларнинг суюқланиши билан солиштириб кўрадилар. Бу жойда боғланиш умумийроқ, чуқурроқ бўлиб қолади. Иккинчи мисол .

Болалар биринчи синфданоқ об-ҳавони ва мавсумий ҳодисаларни кузатиб, табиат календарига белги қўйиб борадилар.. ўқитувчи сентабрь ва декабрь ойлари календарини доскага осиб қўйиб, ўтган 3 ой ичида табиатда қандай ўзгаришлар бўлганини айтиб беришни болаларга таклиф қилади. Бунда болалар: кузда ерда ўсимлик ўсар эди, ҳозир эсаерни қор қоплаган, кузда дарахтларда барг бор эди, ҳозир эса улар тўкилиб кетган, кузда ҳашаротлар кўп эди, ҳозир эса ҳашаротларрр йўқ деб жавоб берадилар. - Нима учун табиатда бундай ўзгаришлар бўлди? Ўқитувчи табиат календаридаги белгиларга қараб сентябрь ҳамда декабрь ойларида об-ҳаво қандай бўлганини солиштириб кўришни ўқувчиларга таклиф қилади. Болалар сентябрь ойида совуқ бўлмай, декабрь ойида ҳар куни деярли ҳар куни совуқ бўлгинини айтиб берадилар. Ўқувчилар ўқитувчи ёрдамида совуқ тушиши билан табиатда ўзгаришлар бўлди, деган хулоса чиқарадилар. Кейинроқ баҳор ойларидан биттасини олиб, уни қиш ойларининг биттаси билан худи шу тартибда солиштириб кўрилади ва кузатиш асосида хулосалар чиқарилади. Баҳорда табиат уйғонади, чунки қуёш кучлироқ иситади, ҳаво исиб қолади, деган хулоса чиқарилади. 1-синфда об-ҳаво билан табиатдаги ўзгариш ўртасидаги аниқ боғланишларни белгилаш билангина чекланади ва нима учун биргина қуёшнинг ўзи йилнинг ҳар хил фаслида ҳар хил иситади, деган савол устида асло тўхталмайди. Бундай саволга болалар кейинроқ, яъни 5 синфда табииёт дарсида йил фаслларининг ўзгариши ҳамда Ер ўқининг оғмалиги билан танишгандан сўнг жавоб оладилар. Ўқувчиларга табиат ҳодисалари ўртасидаги боғланишларни шу тартибда борган сари чуқурроқ, борган сари умумийроқ қилиб очиб берилади. Учинчи мисол . 4-синфда гранитнинг емирилишини ўрганилган вақтда ўқитувчи қаттиқ жисмларнинг иссиқдан кенгайиши ва совуқдан торайиши билан ҳам болаларни таништиради. Бунинг учун ўқитувчи болаларга танга устида

қилинадиган ҳаммага маълум бўлган тажрибани кўрсатади. Болалар қиздирилмаган танга тахтачага қоқилган майда михлар орасидан ўтишини ва қиздирилгандан сўнг бу танга михлар орасига сиғмаслигини кузатадилар. Танга совугандан сўнг мих орасидан бемалол ўтади. Мана бу тажриба билан танга қиздирилганда кенгаяди, совуганда тораяди, деган хулоса чиқарилади.  Агар танга ўрнига ундан ҳам кичикроқ танга олинганда нима бўлар эди?  Бунда ҳам худди юқоридаги аҳвол бўлар эди.  Болалар, сиз арава ғилдирагига темир ҳалқанинг қандай қилиб кийгизилишини кўрганмисиз?  Мен кўрганман: темир халқани ғилдиракка кийгизишдан илгари уни яхшилаб қиздирадилар. Шундай қилинганда темир халқа ғилдиракка маҳкам ўрнашади ва тушиб кетмайди. Ўқитувчи нима учун темир халқани қиздирадилар? деб сўрайди. Чунки темир халқани қиздирганда халқа кенгаяди ва уни ғилдиракка бемалол кийгизиш мумкин бўлади. Темир халқа совугандан сўнг тораяди ва ғилдиракни маҳкам қисиб қолади. Юқорида келтирилган мисолларнинг ҳаммасида методик усуллар аниқ кўринади, бу усуллар ёрдамида ўқитувчи ўқувчилар табиат ҳодисалари ўртасидаги боғланишларни онгли равишда ўзлаштиришига эришади. Ўқитувчи аввало табиатнинг ўрганилаётган қонунининг таъсири аниқ кўринадиган ҳодисаларни (беш тийинлик танганинг кенгайиши, қор ва музни эритиш тажрибасини) бевосита кузатиш учун ўқувчиларга имконият беради. Ўқитувчи бир-бирига боғлиқ бўлган бир қанча саволар бериб, ҳодисалар ўртасида боғланиш борлигига ўқувчилар диққатини жалб қилади. Агар ҳодисалар ўртасидаги бу боғланиш дарҳол кўзга ташланмаса, у вақтда ўқитувчи бу боғланишларни аниқ қилиб кўрсатадиган ҳар хил усуллар қўллайди. Масалан, қишки табиат ҳодисаларини кузатиб боришнинг ўзи қиш келиши билан табиатда бўлган ўзгаришлар ва уларнинг сабаблари тўғрисида ҳеч нарса бера олмайди. Табиатда бўладиган ўзгаришлар ва уларнинг

сабабларини болаларга очиқ-ойдин кўрсатиш учун ўқитувчи олдиндан табиат календарини тузиб бориш ишини уюштиради. Бу календарга ҳар қайси мавсумда бўладиган ўзига хос ҳодисаларни ёзиб борилади. Ҳар бир ой учун тузилган календарни бир-бирига солиштириш табиатда қандай ўзгаришлар бўлганини аниқ кўриш имкониятини беради. Бу ўзгаришларни об-ҳавода бўлган ўзгаришлар билан солиштириб кўриш эса об-ҳаво ҳолати (совуқ тушиши, ҳавонинг исиши) билан табиатдаги мавсумий ўзгаришлар ўртасидаги боғланишларни англашга ёрдам беради. Баъзан ҳодисалар ўртасидаги боғланишларни ақлий мушоҳада йўли билан танилади. Масалан, 4-синфда ўқувчиларга нафас олганда карбонат ангидрид ҳосил бўлишини исбот этиб бериш учун ўқитувчи ўпкадан чиққан ҳавони оҳакли сувдан ўтказади, бунда оҳакли сув лойқаланади. Бу ишдан аввал ўқувчилар карбонат ангидриддан оҳакли сувнинг лойқаланишини кўрган эдилар. Мана шундан сўнг ўқувчилар ўпкамиздан чиққан ҳаво оҳакли сувни лойқалайди, оҳакли сувнинг карбонат ангидриддан лойқаланишини биламиз, демак ўпкамиздан чиққан ҳавода карбонат ангидрид бор экан, деб ақлий мушоҳада қиладилар. Шундай қилиб, кузатилаётган ҳодисани илгариги кўрганларга ва тасаввурларга асосланиб, ақлий мушоҳада йўли билан тушунтирилади. Биз таҳлил қилган хамма мисолларда иш кузатишдан бошланади. Бироқ, болалар айрим ҳодисаларнигина кузата оладилар, табиат ходисалари ўртасидаги умумий богланишларни ифода этади. Бу айрим богланишларни қандай қилиб умумлаштирилади? Одамлар табиатнинг бирорта қонунини очиш ва уни ифодалашдан илгари жуда кўп тажриба қилишлари ва кузатиш ўтказишлари лозимлиги хақида юқорида сўзлаган эдик. Бироқ ўқитувчи мактабда болаларни ўқитиш пайтида нихоятда кўп бўлган бу тажрибалардан фақат энг типик, яъни мазкур табиат қонуни аниқ кўринадиган бир-иккисини танлаб, бу тажрибаларни бажариб кўрсатади, сўнгра бошқа одамлар томонидан кузатилган унга ўхшаш далиллар хақида сўзлаб беради ва буларнинг ҳаммасига асосланиб болаларни

табиат қонунларини англашга ва ифодалашга ўргатади. Ўқитувчи болаларни инсоният минг йиллар мобайнида очган табиат қонуни билан бир дарс давомида таништиради. Бунга инсоният томонидан мингларча йиллар давомида тўпланган тажрибаларни болаларга, улар тафаккури устидан усталик билан раҳбарлик қилиб турилгани ҳолда якунлаб бериш бериш билан эришилади. Бироқ тажрибаларни якунлаб бериш тайёр хулосаларни ва оғзаки ифодаларни ёдлаб олишнигина кўзда тутилмай, балки болаларнинг ўзлари ҳодисаларни сезиш билан идрок қилиши кўзда тутилади. Ўқитувчи томонидан маълум мақсадда танланиб қўйилган, ёки сунъий равишда синфда бажариб кўрсатилган типик ҳодисаларни кузатиш, болалар фикрининг аниқ, айрим ҳодисалардан умумий ҳодисаларни билишга кўчиши учун ёрдам берадиган воситадир. Ўқитувчи томонидан бериладиган мисол ва хулосалар сезги органи билан қабул қилиш мумкин бўлган мустаҳкам заминга асосланган бўлгандагина улар ўқувчиларга тушунарли бўлади ва ўқувчилар уларни онгли равишда ўзлаштира оладилар. Ҳодисалар ўртасидаги боғланишларни болалар онгли равишда ўзлаштиришлари учун уларнинг фикрлаш қобилиятини кучайтириш лозим. Бунга эришмоқ учун болаларга савол беришни билиш керак. Берилган саволлар кузатилаётган ҳодиса устида ўйлашга, ҳар хил фикрлар айтишга ва бу фикрларнинг тўғрилигини тажриба ҳам мулоҳаза йўли билан текшириб кўришга мажбур этиши керак. Буни мактаб тажрибаларидан олинган мисоллар устида тушунтирамиз. Мисол: Сувни ҳайдаш (4-синф) Ўқитувчи қуйидаги кичкина тарихни ўқувчиларга сўзлаб беради: «Денгиздаги пороходнинг машинаси синиб қолди. Сузиш мумкин эмас. Бу вақтда ичиладиган чучук сув ҳам тугаб қолди. Денгиз суви эса тахир, шўр ( унда тузлар эриган), уни ичиш мумкин эмас. Гарчи денгиз тўла сув бўлсада, кишилар ташналикдан жуда қийналдилар. Нима қилиш керак? Тахир, шўр сувни туздан тозалаб, уни ичишга яроқли сувга айлантириш мумкин эмасми?»

Бу савол ўқувчиларни ўйлашга мажбур этади ва улар ҳар хил фикрлар айта бошлайдилар. 1-ўқувчи: Мен денгиз сувини қандай қилиб туздан тозалашни биламан. Денгизнинг шўр сувини фильтр қоғоздан ўтказиш керак. Ўқитувчи: Туз фильтрда қоладими? Эрийдиган моддалар устида қилинган тажрибаларимизни эслаб кўринг. Биз ўтган дарсда шўр сувни фильтрдан ўтказиб, фильтрдан ўтган сувнинг мазасини тотиб кўрган эдик, унинг мазаси қанақа эди? 2-ўқувчи: Унинг мазаси фильтрдан ўтказишдан аввал қандай бўлса, шундай қолган эди. Сувда эриган моддалар фильтрда қолмайди. Ўқитувчи: Демак, шўр сувни фильтрдан ўтказишнинг фойдаси йўқ экан, энди нима қилиш керак? 3-ўқувчи: С увни қайнатиш керак. 4-ўқувчи: Туз қаёққа кетади? Агар шўр шўрвани узоқ қайнатилса шўрва яна ҳам шўрроқ бўлиб қолади, сув камаяди, туз эса қолаверади. 5-ўқувчи: Сувни тозалаш мумкин эмас. Тезроқ қирғоққа сузиб бориб, чучук сув олиб келиш керак. Ўқитувчи: Агар қироғоқ узоқ бўлсачи? Бу вақтда одамлар қирғоққа етиб богунча ташналикдан ҳалок бўладиларку. Мен бу масалани ҳал қилиш учун сизларга ёрдам бераман. Агар сувни буғга айлантирсак, сўнгра. . . 3-ўқувчи: Мен биламан, мен топдим. Денгиз сувини узоқ вақт қайнатиш керак. Сув буғланади ва бу буғ совутилса, сувга айланади. Бу чучук сув бўлади. Ўқитувчи: Нима учун бу сув чучук сув бўлади, деб ўйлайсиз? 3-ўқувчи: Чунки сув буғланади, лекин туз буғланмайди. Биз тўйинган мода устида тажриба қилганимизда сув буғланиб кетди, тузнинг ҳаммаси эса тунука идишда қолаверди. Бу мисолда ўқитувчи ўқувчиларнинг тафаккури устидан раҳбарлик қилиб бориши кўрсатилган. Ўқитувчи қўйилган масала устида болаларни ўйлашга мажбур этди ва ўзи бу масалани ҳал қилиш учун болалар томонидан

таклиф қилинган усулларнинг ҳаммасини диққат билан эшитиб борди. Бу музокарада ўқитувчи ўқувчилар томонидан айтилган ноўғри фикрларни дарров рад қилмасдан, балки болалар учун маълум бўлган ва айтган фикрларига қарши келадиган далилларга болалар диққатини жалб қилиб борди. Шу вақтда ўқувчилар бу қарама-қаршиликни тушунадиларда, масалани ҳал қилиш учун янги йўллар қидира бошлайдилар, болалар бу қарама-қаршиликларга барҳам бериб, ноўғри фикрларни ташлаб, ўқитувчи ёрдамида бу масалани тўғри ҳал қилишга муваффақ бўладилар. Ўқувчилар ўз фикрларининг ноўғри эканлигига ўзлари аниқ ишонишлари жуда муҳимдир. Улар фикрларининг ноўғри эканлигини кўрсатиш учун энг яхши усул тажриба йўли билан бу фикрларни амалда синаб кўришдир. Аммо, ўқитувчи ўқувчилар томомнидан айтилган ҳамма фикрларнинг тўғри-ноўғрилигини тажриба йўли билан синаб кўрмоқчи ва исбот этиб бермоқчи бўлса, албатта жуда кўп вақт кетади. Бундай қилиш учун зарурият ҳам йўқ, чунки ўқувчилар томонидан билдирилган кўпчилик фикрларнинг нотўгрилигини ўқувчиларга маълум бўлган фикрларга асосланиб, соддагина мулоҳаза йўли билан исбот этиш мумкин. Юқорида келтирилган мисолда ўқитувчи худди шундай усулни қўллади. Агар болаларга таниш, яъни ўқувчилар биладиган далиллар кам бўлса ёки бу хилдаги далиллар мутлақо бўлмаса, у вақтда ўқувчиларр томонидан айтилган фикрларни тажриба йўли билан текшириб кўрилиши лозим. Масалан, мактаблардан бирига сиқилган буғ таъсирида пробирка оғзидаги тиқиннинг отилиб кетиши тўғрисидаги ҳаммага маълум бўлган тажрибани кўрсатилаётган пайтда болалар нима учун самовар қайнаётганда унинг қопқоғи отилиб кетмайди, деган саволни бериб қолдилар. Бу вақтда ўқувчилар 2 хил фикр айтдилар: 1. Чунки самоварнинг қопқоғи оғир бўлганидан, уни кўтариш учун буғнинг кучи етмайди. 2. Чунки самовар қопқоғида тешик бор, бу тешик орқали сув буғи ташқарига чиқиб кетади.

Бу икки фикрнинг қай бири тўғрилигини ҳал қилиш учун ўқувчиларнинг турмушдан олган тажрибалари ва дарсда олган билимлари етарли бўлмай қолди. Ўқитувчи бу масалани қўшимча тажриба қилиш усули билан ҳал қилиб беради: пробиркага тешикли тиқин тиқиб, сувни қайнатганда сув буғи тиқин тешиги орқали чиқиб кетади ва тиқин отилмайди. Шундай қилиб бу тажриба иккинчи фикрнинг тўғрилигини тасдиқлади. Биринчи фикрни узил- кесил рад қилиш учун ўқитувчи сиқилган буғ самовар қопқоғини кўтаришгина эмас, агар буғ чиқиб кетадиган жой қилинмаса ҳатто паровознинг қалин деворли қозонини ҳам ёриб юборади, деди. Шундай қилиб, бирор нарса устида ҳар хил фикрлар айтиш ва бу фикрларни тажриба ҳамда мунозара йўли билан текшириб кўриш табиат ҳодисалари ўртасидаги боғланишларни яхши ўзлаштиришга ёрдам беради. Бундан ташқари, бу усул дарсда болаларнинг фаоллигини, ўрганилаётган фанга қизиқишини оширади ва болаларнинг мантиқий равишда фикрлаш қобилиятини ривожлантиришга ёрдам беради. Мактабнинг вазифаси ўқувчиларга билим бериш билан бирга, шунингдек уларнинг ҳар хил қобилиятларини, биринчи навбатда фикрлаш ва нутқ қобилиятларини тараққий эттиришдир. Бу масалани ҳал қилиш учун машқ қилиш зарур. Тегишли тажрибалар ва машқлар қилмасдан туриб ўқувчиларни мустақил равишда фикрлашга ва ўз фикрларини сўз билан аниқ ифодалашга ўргатиш мумкин эмас. Ўқитувчи ўқувчиларни хулоса чиқаришга қадар олиб борар экан, у болаларнинг табиат ҳодисалари ўртасидаги боғланишларни ёки қонунларини нақадар онгли равишда ўзлаштирганликларига амин бўлиш керак, олинган билимни мустаҳкамлаш учун машқ қилдириш лозим. Бунда хулосаларни эслаб қолганликларини текшариш билан чекланиш ярамайди. Болалар табиат қонунларининг моҳиятини тушунмай унинг оғзаки ифодасини ёдлаб олишлари ҳам мумкин. Ўқувчиларнинг табиат қонунларини ростдан тушунганликларини текшириб кўриш учун олган билимларини амалда тадбиқ этишга ўқувчиларни мажбур этиш керак. Бунинг учун баъзан

турмушдан табиат қонунларини тасдиқлайдиганн мисоллар келтиришни таклиф этиш, масалан: «Қаттиқ жисмларнингг иссиқдан кенгайишини кўрсатадиган мисоллар келтиринг» дейиш мумкин. Сувнинг 3 ҳолати ва эриш ҳодисасини ўргангандан кейин ўқитувчи ўқувчиларга қумга тасодифан аралашиб қолган тузни тозалашни таклиф этиши мумкин, баъзан ўқитувчи турмушдан олинган ва табиат дарсида махсус текширилмаган ҳодисаларни, масалан: нима учун совукда турган бир шиша керосин иссиқ уйга киритилса керосин шишадан тошиб чиқишини мустақил равишда ҳал қилишни ўқувчиларга таклиф этади. Ўқувчилар шунга ўхшаш ишларни ва машқларни бажариш билан олган билимларини онгли равишда амалда тадбиқ этадилар. Агар ўқувчилар табиат қонунларини тушуниб ўзлаштирмаган бўлсалар, агар улар ҳодисалар ўртасидаги боғланишларни тушунмаган бўлсалар, бу саволларга мутлақо жавоб бера олмайдилар ёки янглиш жавоб берадилар. Ўқитувчи томонидан берилган саволлар, машқлар ва масалалар ўқувчиларнинг билимини синаб кўриш учун хизмат қилиши билан бирга, уларнинг билимларини мутаҳкамлашга, пухтароқ эслаб қолишга ҳам ёрдам беради. Юқорида айтганимиздек, бу хилдаги машқларни келажакда такрорлаш, уларнинг янгидан-янги вариантларини бериш, турмушдан ҳамда дарсдан олинган янги материаллардан фойдаланиш лозим.

ADABIYOTLAR 1. Yusupov E.Falsafa (o’quv qo’llanma) T. «Sharq»1999. 2. Ma'naviyat yulduzlari. T. 1995. 3. Voronov V. va b. Osnovo sovrеmеnnogo еstеstvoznaniya. M.»Voshaya shkola» 1999. 4. Barashnikov V.S.Kvarki, protono` Vsеlеnnaya. M. «Znaniе», 1987. 5. Novikov A. Evolyutsiya Vsеlеnnoy. M. 1990. 6. Glinka N. Umumiy kimyo. «O’qituvchi» T. 1990. 7. Lima dе Fariya. Evolyutsiya bеz otboroa. M. Izd-vo «Mir» 1991. 8. Tsesevich V.P. Chto i kak nablyudat na nebe . 5-ye izd. M., Nauka, 1979 g. 9. Barashnikov V.S. Kvarki, proton Vselennaya.-M., Znaniy, 1987 10. Novikov A. Evalyutsiya Vselennoy.-M., 1990. 11. Kuprin A.M. Lik zemli.-M., Nedra, 1991. 12. Bronshten V.A. Planet i ix nablyudeniye.-M., Nauka, 1979. 13. Komarov V.N. Novaya zanimatelnaya astronomiya.-M., Nauka, 1972. 14. Entsiklopedicheskiy slovar yunogo astronoma / Cost. N.P. Yerplev.-M., Pedagogika, 1986. 15. Shklovskiy I.S. Vselennaya jizn razum.-M., Nauka, 1976.

Похожие

Биологияни ўқитишда таълим – тарбия масалалари

Куръони Карим»да табиат мухофазаси хусусида

География талимида ишчанлик уйинларидан фойдаланиш

Жисмоний тарбия воситалари

Тупрокшуносликни ва агрокимё укитиш жараёнида тарбия