Жисмоний тарбия воситалари - Педагогиka - Рефераты

Жисмоний тарбия воситалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

160.5 KB

Жисмоний тарбия воситалари РЕЖА: 1. Жисмоний машқлар жисмоний тарбиянинг асосий воситаси сифатида 2. Жисмоний машқлар классификацияси 3.Жисмоний машқларни тарихий классификацияси 4.Жисмоний машқларни харакат сифатларини ривожлантиришига қараб классификациялаш 5.Табиатнинг соғломлаштирувчи кучлари ва гигиеник омиллар 6.Жисмоний машқларнинг таъсирини белгиловчи омиллар

Жисмоний .машқлар жисмоний тарбиянинг асосий воситаси бўлиб, у тарихан гимнастика, ўйинлар, спорт ва туризм тарзида гуруҳларга ажратилиб, тарбия жараёнининг воситаси сифатида фойдаланиб келинди. Жисмоний машк деб, жисмоний тарбия қонуниятлари талабларига жавоб берувчи, онгли равишда бажариладиган ихтиёрий ҳаракат фаолиятларининг турли туркуми тушунилади. Бундай ҳаракат фаолиятлари гимнастика, ўйинлар, спорт, туризм машқлари сифатида тарихан тизимлаштирилди, усулияти тўпланди ва тўлдирилди. Жисмоний машқни вужудга келиши тарихан катор дарсликларда (А.Д. Новиков, Б.А. Ашмарин ва бошқалар, 1966, 1979) Ибтидоий жамоа тузуми даврига тўғри келади деб кўрсатилади. Жисмоний машкнинг вужудга келишида объектив сабаб қилиб ибтидоий одамнинг корин тўйдириш мақсадида ов қилиши, субъектив сабаб сифатида онгнинг шакилланиши деб қаралди. Ибтидоий қуролларни ишлатишни билмаган ибтидоий одам ўз ўлжасини (овини) ҳолдан толдиргунча қувлаган. Бу билан овчи организми катта жисмоний тайёргарликка муҳтожлик сезган. Жисмоний тайёргарлиги етарли бўлмаганларининг ўзлари овига ем бўлган. Шунга кўра вақт ўтиши билан ибтидоий одамлар овга гала-гала бўлиб чиқадиган бўлдилар. Ибтидоий қуроллар: тош, киррали тош бойланган найза, хас-чўа билан номигагина беркитилйб қуйилган чоҳлардан ва бошқалардан овчилар фойдалана бошлашган, ижтимоий онг шакллана бошланган. Овда иштирок этолмай қолган қабилани қариялари ёшларга тошни нишинга отиш, уни зарбини кучайтиришни машк қилдира бошлаган ва бу билан тарбияга асос солинган тарбия жараёнининг элементлари шакиллана бошлаган. Кейинчалик улоқтириш, қувиб етиш ёки кочиш учун югуриш, сакрашлар машк қилина бошланган. Бу эса жисмоний машқларни ҳамда жисмоний тарбиянинг элементларини вужудга келиши ва шакилланиш даври деб қаралган. Шу кунга келиб бу машқлар ҳозирги замоннинг енгил атлетика, гимнастика, спорт ўйинлари, якка

курашлари, туризм ва спортнинг бошқа турлари тарзида жисмоний тарбия жараёни учун асосий восита сифатида фойдаланилмоқда. Жисмоний машқлар хилларининг кўпайишига инсоннинг меҳнат фаолияти хам таъсир кўрсатди. Маълумки, меҳнат жисмоний куч, чидамлилик, тезкорлик, чаққонликдек инсоннинг жисми (ҳаракат) сифатларининг маълум даражадаги тайёргарлиги, унинг ривожланганлигини талаб қилади. Тарбия амалиётида, асосан, инсон меҳнат фаолиятида кўллайдиган ҳаракатларини кўпроқ машқ қилади. Жисмоний машқнинг ривожланишида диний маросимлар, байрамлардаги ўйинлар, ракслар, ҳарбий фаолиятдаги, санъатдаги онгли равишда бажариладиган ихтиёрий ҳаракатлар восита бўлиб хизмат қилади. Жисмоний машқлар табиатини табиий қонунлар И.М. Сеченов ва И.П. Павловнинг илмий дунёкарашларида очиб берилган. Ихтиёрий ҳаракат Сеченовнинг фикрича, онг ва ақл билан бошқарилади ҳамда бирор мақсадга йўналтирилган бўлади. Павлов эса ҳаракатларни физиологик механизмини очиб, ҳаракатлар бош мия пустлоқ қисмининг тўплаш хусусияти билан боглиқлигини биринчи, иккинчи сигнал системаси, шартли ҳамда шартсиз рефлексларнинг актив иштирокида вужудга келишлигини илмий исботлади. Жисмоний машқларнинг мазмуни ва шакли. Барча ходиса ва жараёнларга ўхшаш жисмоний машқлар ўзининг мазмуни ва шаклига эга. Жисмоний машқни бажаришда содир бўладиган механик, биологик, психологик жараёнларнинг тўплами жисмоний машқларнинг мазмунини вужудга келтиради, уларнинг таъсиридан- ҳаракат фаолияти учун қобилият ривожланади. Шунингдек машқ мазмунига унинг бўлакларини тўплами, масалан, узунликка сакрашда танага тезлик бериш, депсиниш ҳавода учиш, ерга тушиш звенолари ҳамда машқни бажаришда хал килинадиган вазифалар, шунингдек машкни бажаришдан организмда содир бўладиган функционал ўзгаришлар хақидаги назарий билим ва амалий ҳаракат малакалари киради. Бу элементларнинг барчаси жисмоний машкнинг умумий мазмунини вужудга келтиради. Жисмоний машкнинг шак.пи уларнинг ички ва

ташки структурасини мувофиклигида кўринади. Машкнинг ички структурасига шу фаолиятни бажаришда иштирок этадиган скелет мускуллари, уларнинг қисқариши, чўзилиши, буралиши ва ҳ.к., биомеханик, биохимик боғланишлари — энергия сарфланиши, юрак-томир, нафас олиш, нерв бошқаруви ва бошка органалардаги жараёнлар, уларнинг ўзаро боғлиқлигининг, ўз ичига олади. Биологик, механик, психологик ва бошқа жараёнларнинг машк бажаришда бирини бири билан алоқаси, ўзаро келишилганлиги югуриш машқларида бошкача бўлса, штанга кўтаришда бошкача, яъни ички структура турлича бўлади. Машқнинг ташқи шакли, ташки структураси эса ўша машқнинг ташқи кўриниши, ҳаракатни бажариш пайтига кетган вакт ёки куч сарфлаш меъёри ва ҳаракат интенсивлигини кўриниши билан характерланади. Жисмоний машқлар шакли ва мазмуни ўзаро боғлиқ бўлиб, бир-бирини тақазо этади. Мазмуннинг ўзгариши шаклни ўзгаришига олиб келади. Мазмун шаклга нисбатан асосий ролни ўйнайди. Масалан, ҳар-хил масофада тезлик сифатининг намоён бўлиши югуриш техникасининг хам турлича бўлишига сабабчи бўлади (қадамнинг катталиги, частотаси, тананинг ҳолати ва ҳ.к.). Шакл мазмунга таъсир кўрсатади. Аник маълум бир ҳаракат учун намоён бўлаётган жисмоний сифатлар шу жисмоний машқни бажаришдаги малакага таъсир қилади. Шунинг учун сузувчи кучи билан гимнастикачи кучи, штангачи кучи бири-биридан фарқланади. Жисмоний машқни шакли ва мазмунининг рационал мувофиқлигига эришиш жисмоний тарбия назарияси ва амалиётининг асосий муаммоларидандир. Бу муаммо кисман ҳаракат малакаси ва кўникмасига, шунингдек жисмоний сифатларига хам таълуқлидир. Жисмоний машк техникаси ҳар кандай ҳаракат акти ҳаракат фаолияти таркибидан икки нарсани: а) бажарилаётган ҳаракат, уни бажаришдан келиб чиқадиган максад; б) ҳаракат вазифасини хал қилишнинг усулини фарқлаш керак бўлади. Кўпинча бир хил ҳаракат турли усулиятларда бажарилади, масалан,

баландликка сакрашда планкага тўғридан, чап, ўнг томонлардан югуриб келиб ва планкага яқин ёки ундан узокдаги оёқ билан депсиниш мумкин. Аслида эса шу машқни юқорида қайд қилинганидан бошқачароқ, осон, оз энергия сарфлаб, белгиланган хдракатни (вазифани) самарали ҳал этиш усулияти мавжуд. Ҳаракат вазифасини осон самарали ҳал килиш учун танланган ҳаракат акти (фаолият)ни — жисмоний машк техникаси деб аташ қабул қилинган. Техника - грекча сўз бўлиб «бажара олиш санъати» деган маънони билдиради. Жисмоний машк техникаси доим ўзгариб туради ва такомиллашади. Такомиллашган ҳаракат техникаси юқори натижа кўрсатиш гарови бўлиб унга спортчиларнинг тинимсиз тер тўкиши оркали эришилади. Спортчининг жисмоний тайёргарлигини ортиши ёки унинг гавдаси тузилиши (анатомияси), бошқача айтганда жисмоний ривожланганликни кўрсатувчи кўрсаткичларнинг турли-туманлиги (сон суягини калтали ёки узунлиги, елка суяги ўлчамининг турли хиллиги ва ҳ.к.) спорт тури — жисмоний машқлар бажариш техникасини асосини унинг звенолари ёки деталларини ўзгаришига, алмашишига сабаб бўлиши мумкин. Техника унинг асоси, звенолари ва деталлари деб қисмларга бўлинган. Техниканииг асоси деганда ҳаракат орқали қўйилган вазифасини бажариш учун керак бўладиган ҳаракат фаолияти тизимининг ўзақ қисми тушунилади.. Кўлланган усуллар тананинг қисмларини ўзаро келишган ҳолда, ҳаракат актининг кетма-кетлиги тизимини бузмай, жисмоний сифатлари (куч, тезкорлик, чақконлик, мускуллар эгалувчанлиги ва бўғинлар ҳаракатчанлиги) нинг кераклича намоён қилинишини тақазо этади. Усул самарали бўлса, амалиётда унумли кўлланиши мумкин ва узок вақт ўзининг ҳаётий — амалийлигини сақлаб қолади. Масалан, баландликка сакрашнинг «Фосбери-флоп» усули самарали бўлса ҳам, ҳозиргача кўпчилик спортчилар «перекидной» усулидан фойдаланадилар. Янги ўрганувчилар учун эса ҳозирги кунгача «қадамлаб сакраб ўтиш» усулидан фойдаланилиш сакраш техникасини ўзлаштиришда керакли самара беради.

Техникани звеноси дейилганда, бажарилаёетган ҳаракатнинг асосий механизми — сакрашларда депсиниш, улоктиришларда финал куч сарфлашни бажариш учун ёрдам берадиган ҳаракат фаолияти таркибидаги бўлаклар тушунилади. .Педагогик жараёнда машқнинг асосий звеноси механизмини ўзлаштириш ўқитишнинг негизи деб қаралади. Техниканинг ўзлаштирилиши машк техникасининг асосини ўрганиш демакдир. Техниканинг детали бу, ҳаракат таркибига кирган, лекин унинг асосига, звеноларига зиён етказмайдиган кўшимча ҳаракатлар ёки шу ҳаракат механизми таркибидаги энг майда бўлаклардир. Уни ҳаракат таркиби1а бажарса ҳам бажармаса хам бўлади. Масалан, узунликка сакрашда кимдир танага тезлик беришни кескин тезланиш билан, кимдир тезланишни астасекинлик билан бошлайди; қиска масофага югурувчи — ҳам тўсиқлар оша, ҳам тўсиқлар сиз югуриш йўлкасида тез ҳаркатлана олади. Старт учун старт колодкасини ўрнатиш эса иккала масофада турлича, улар кайсидир детали билан бирибиридан фарқ қилади, лекин бу детал машк техникасини асос ёки звеносига зиён етказмайди. Рационал спорт техникаси. Рационал спорт техникасининг асосий қоидаси шундан иборатки фаолиятни бажаришда актив ва пассив ҳаракатлантирувчи кучлардан тўлақонли ва мақсадга мувофиқ равишда фойдаланиб, шу вактнинг ўзида уни тормозловчи (сусайтирувчи, самарадорликни пасайтирувчи) кучларни камайтириш тушунилади. Ньютоннинг учта қонуни механик ҳаракатларга бағишланган. Лекин инсон ҳаракатлари ҳақида гап кетганда жисмоний машқларнинг рационал техникаси ҳақида хулосага келиш учун механиканинг бу қоидаларита таяниб бўлмайди. Нимага? Масалан, физика қонунига кўра, имкони борича баландга сакраш учун назарий жиҳатдан, сакрашни оёкга роса чуқур ўтириш билан бажариш лозим. Аммо тажриба кўрсатмокдаки, инсоннинг сакраш имконияти чегараси айтарли юқори, агар у иложи борича катта бўлмаган ярим ўтириш билан депсиниш (депсиниш оёғининг тизза бўғинидан

қисқагина букиш) сакраш самарадорлигига ҳам ижобий, ҳам салбий фойда бериши мумкин. Хулоса қилсак рационал техникани эгаллашда фақат механика қонунларига таяниш билан чекланмай, ҳаракатни материянинг энг юқори шаклларига, улардан бири бўлмиш биологик қонуниятларига ҳам таянишга тўғри келади. Жисмоний машқлар билан шуғулланиш давомида ҳаракат координацияси деган тушунчага дуч келамиз. Бу сифатнинг шаклланиш меъёрининг бузилиши ҳаракатлар тавсифини билмаслик окибатидандир. Ҳаракатларнинг тавсифи. Жисмоний маданият ўқитувчилари, мутахассис тренерлар, физкультура фаолларигина эмас, балки мавжуд жамият аъзоларинг барчаси ўз ҳаракати ва ҳаракат фаолиятларини таҳлил қилибгина колмай, касбдоши, тенгдоши, фарзанди ва бошкаларнинг ҳаракатларини ҳам таҳлил эта олиши малакасига эга бўлиши зарур. Ҳ ' аракатлар тананинг фазодаги (бўшлиқдаги) ҳолатига қараб; ҳаракат траекторияси (йўлига); ҳаракатнинг йўналишига; ҳаракат амплитудаси (оғиши)га қараб; бажариш учун сарфланган вақти; ҳаракатни тезлиги; ҳаракатни давомийлиги (узунлилиги); темпи, ритми, кучига қараб тавсифланади. Юқорида қайд қилинган ҳаракат ҳолатларини таҳлил қила олсакгина ҳаракатларни тавсифлай олишимиз мумкин. Амалиётда тананинг фазодаги ҳолатини, ҳаракатнинг троекторияси (йўли)га қараб тавсифлаймиз. Тананинг ҳолати (позаси) — бўғинлар, тананинг қисмлари (бўлаклари) нинг ҳаракати фазода ҳаракатнинг маълум элементларини юзага келтиради. Гавда қисмларини фазода энкайган, букрайган, танани айрим аъзоларини йиғиштирилганлиги, ҳаракатлар давомида бу позалар ва туришларни узлуксиз ўзгариб туриши ва ҳ.к.лар ўз навбатида жисмоний юкнинг ҳажмини ортишига олиб келади. Тананинг вертикал ҳолати — осилиш ва таянишлар, горизонтал

ҳолатлар, горизонтал мувозанат сақлашлар, аралаш осилишлар, таянишлар ва ҳ.к.лар. Танани энгаштирилган, букланган ҳолатлари: таяниб етишлар, энкайган ҳолда оёқлар билан олдинга, орқага, ён томонларга «катта қадамлар». Тананинг айрим бўғинлари ҳаракатлари — инсон жисмининг ажратиб олинган қисмидаги икки биологик звенони фазода туриш жойини ўзгариши бўлиб, букиш ва тўғрилашдек содда ҳаракат вазифаларини ҳал қилишга йўналиш бериши мумкин. Индивид ҳаракат фаолиятида унинг жисми бўғинларидаги ҳаркатлар бир вақтнинг ўзидаги, кетма-кет, қатор, оҳиста бажариладиган навбатма-навбат, ёки давомийлиги қисқа, узун бўлган ҳаракатларга бирлашиши мумкин. Шуни ҳисобига ҳаракатларни энг соддасидан энг қийинигача бўлган ҳаракат вазифаларни ҳал қилиш имкони яратилади. Ҳаракат координатлари — тўғри чизиқ ва бурчак ўлчовларида аниқланадиган тананинг бошқа қисмига нисбатан фазовий чегараси, ҳисоблаш бошлангунгача гавданинг ёки унинг бўлакларини нисбатан қаердалиги (старт чизиғи, гимнастика жиҳози, уни ўқи ва бошқалар)га нисбатан аниқланади. Тананинг ҳолатлари ичида машқни бажаришни бошлашдан олдинги ҳолат - « дастлабки ҳолати» деб аталадиган қисми, машқ техникасини ўзлаштириш ёки бажаришда муҳим аҳамият касб этади. Олдинига у анатомо- физиологик вазифани ҳал этиши эътиборга олинса, бошқа томондан, шу ҳаракатни бажарилишига ижобий ёрдам беради. Дастлабки ҳолат ҳаракатни бажаришни бошлаш учун энг оптимал ҳолат бўлиб ҳаракат бошлангандан кейин бажариладиган ҳаракатларнинг кетма-кетлилигига қулайлик яратади. Спринтер учун «паст старт», дарвозабон учун «тўпни кутиш ҳолати» ва ҳ.к.лар. Бу ҳолатларни академик Ухтомский оптимал ҳолат деб атади. Кўринишидан дастлабки ҳолат осойишта бўлса ҳам аслида организм энергия сарфлаш билан қатор мускуллар гуруҳи мускул иши бажаришга пухта тайёргарлик кўраётган,

нафас олиш, нерв, юрак-томир тизими, модда алмашинувидек кенг физиологик жараен авжида бўлади. Дастлабки ҳолатни жисмоний машк бажаришдагина аҳамияти катта бўлмай машк давомида танани кандай холда (ҳолатдапозада) туриши хам муҳим аҳамиятга эгадир. Спринтер, стайер, марафончи, чанғида, конькида югурувчиларнинг гавдаларини вертикаллигини маълум градусга ошган ҳолда ушлаши машкни самарадорлигига маълум даражада (узунликка, баландликка, сакровчининг депсинишдан кейинги ҳолати) ижобий ёки салбий таъсир этади. Айрим спорт турларида ва жисмоний машкларда тананинг умумий хрлати билан унинг айрим қисмлари (бўлаклари)нинг ҳолати биомеханик мақсадга йўналтирилган бўлибгина колмай (конькида фигурали учувчилар, гимнастлар, акробатлар, сувга сакровчилар ва бадиий гимнастикалар) ҳаракатларни кузатаётганларда ёки уни бажарувчиларда эстетик ҳис туйғуни шакллантиради ва уларга завк беради. Ҳаракатларнинг равонлиги, кетма- кетлиги, эркинлиги, кийинчиликсиз бажариш инсон жисмиыинг кандай ҳолатдалигига боғликлиги жисмоний машқлар техникасини эгаллашда, ҳаракатни ўргатиш жараёнида, хатоларни аниқлаш ва уларни тузатишда муҳим роль ўйнайди. Ҳаракатнинг йўли (траекторияси) жисмоний машқ техникасини ўзлаштиришда, уни намойиш килишда муҳим аҳамиятга эга. Машқни бажаришда тана ҳаракати йўлининг кандай шаклдалиги, йўналиши ва ҳаракатнинг амплитудаси кандайлигини аниқлай олсак, ажратсакгина гавданинг (ёки унинг кисмлари) ҳаракатини аниклаймиз. Инсон органзмининг анатомиясини турлича экани бир хил ҳаракатни бажаришда ҳар бир индивид учун турлича ҳаракат йўлини танлашни таказо килади. Ҳаркатнинг шаклига қараб уларнинг тўғри чизиқ бўйлаб бўлиши мумкинлиги аниқланди. Кузатишлар шуни кўрсатадики, индивиднинг ҳаракати ҳеч қачон тўғри чизик бўйлаб эмас, балки оддий ҳаракатлар ҳам қатор мускуллар гуруҳини турлича айланма ҳаракатлардан иборат. Уларни организмининг энергия сарфлаши учун

самарали томони катта бўлиб, тананинг маълум бўлаклардаги ҳаракатлар орқали катта куч сарфлаш лозим бўлган ҳаракатларни бажара олиш имконининг яратилишидир. Масалан, боксчи зарбаси учун елка мускулларининг маълум қисмигина турлича ҳаракат қилсагина бас, лозим бўлган мақсад амалга ошади. Ҳаракатнинг йўналиши ~ машқнинг эффективлиги шунда ортадики, бажарилиши лозим бўлган ҳаракат учун керак бўлган мускуллар машқнинг техникасини аниқ, равон бажаради қўлларни тирсакдан кўкрак олдида кафтларни пастга қилиб букган ҳолда «ривок»ларнинг бажарилиши кўкрак мускулларини таранглатади ва бўшатади. Агар шу ҳаракатни тирсакни бир оз пастга туширган ҳолда бажарсак, машк ўз аҳамиятини йўқотади. Баскетбол тўпини саватга тушириш учун тўпнинг йўналишини олти градусдан тўрт градусгача ўзгартириш тўпни саватга тушиши имкониятини йўқга чиқариши мумкин. Амалиётда ҳаракатнинг йўналиши тананинг сатхига ёки бирор мўлжалига қараб белгиланади. Кўлни олдинга кўтаришда биз гавдага нисбатан уни ҳолатига қараб ҳаракат йўналишини белгилаймиз. Ядрони маълум баландликга ўрнатилган «планка» устидан ошириб ирғитишда бизга мўлжал бўлиб планка хизмат қилади. Инсон танаси пастга-юкорига, олдинга-оркага, ўнга-чапга, томон йўналишда ҳаракат қилади. Ҳаракатни аплитудасй — ҳаракатнинг оғишидир. Физикада амплитуда деб маятникнинг тинч холатига нисбатан ўнг ва чапга оғиши (градуслари) тушунилади. Бизда эса тананинг айрим қисмларининг оғиш ҳаракати тушунилади. Тўғри йўналишдаги ҳаракатнинг амплитудаси қадамнинг узунлиги (75см) ёки шартли белгисига қараб, ярим, тўла ўтириш ва бошқалар орқали аникланади. Одам танасининг айрим кисмларнинг амплитудаси ўша тананинг бўғинлари эластиклигига боғлиқ бўлади. Ҳаракатлар актив ва пассив мускул кискаришида рўй беради. Спорт тренировкасида, турмуш шароитида бўладиган ишлар ҳаракатнинг

амплитудасига боғлиқ. Катта қўзғалиш учун мослаштирилмаган мускулни катта амплитудада ҳаракат қилишга мажбур қилиш шикастланишга олиб келади. Агарда ҳаракатнинг амплитудаси кўйилган вазифа талабларига жавоб бермаса, у ҳаракатлар аник ҳаракатлар сифатида намоён бўла олмайди. Ҳаракатлар ажралиш вақтларига кўра ҳам тавсифланади. Ҳаракатнинг тезлиги деб и неон жисмини ёки уни айрим бўлагини маълум вақт бирлиги ичида фазода ўрин алмашиши тушунилади. Бошқачасига — тезлик йўл узунлигини тананинг ёки уни маълум кисмини шу йўлни босиб ўтиш учун сарфланган вақтга нисбати билан ўлчанади. Тезликни аниқлашда метр секунддан фойдаланилади. Йўлнинг ҳамма нуқталарида ҳаракат тезлиги бир хил бўлса, бу ҳаракат маромли текис ҳаракат ёки йўлнинг айрим нуқталарида тезлик ҳар-хил бўлса, бу ҳаракат маромсиз нотекис ҳаракат деб тушунилади. Қиска вакт давомида тезликни оширилиши тезланиш деб аталади. Ҳаракат ижобий ва салбий хам бўлиши мумкин. Ҳаркат юқори тезликда бошланиб, мароми тезлашиб ва секинлашиб турса, бу каби ҳаракат кескин ҳаракат деб номланади. Одамда доимий тезлик ва тезланиш билан бажариладиган ҳаракатлар онда-сонда учрайди. Бундан ташқари, техникаси тўғри бажарилган жисмоний машқларда бирданига тез ёки сакрашлар билан бажариладиган машклар бўлмайди. Нотўғри бажарилган машқлар тезлиги тез сакрашлар орқали бажарилади. Айрим ҳолларда ҳаракатнинг тезлиги деганда, тананинг ҳаракат тезлиги тушунилмай, унинг айрим бўлаклари (кисмлари) тезлиги ҳам тушунилади. Юқоридагилар, бўғинларнинг узун — калталиги, ташқи муҳит таъсири, қаршилиги, ҳаракат қобилиятларининг турли-туманлигидек бошқа факторларга ҳам боғлиқ бўлиб тезликни намоён қилишда етакчи ўринни эгаллайди. Спортчида ҳаракат тезлиги асосий сифатлардан биридир. Тезликни юқори бўлиши юқори кўрсаткич омилидир. Тезлик намоён қилишдан кўра уни ушлай олиш (мусобака, машқ бажариш давомида) муҳим

роль ўйнайди. Тезликни олдиндан режалаштирилган жадвал бўйича ушлай олиш мунтазам машғулотлар орқали эришилади. Ҳаракатни давомийлиги. Ҳаракатни узок давом этишида асосий ролни тананинг кисмлари эгаллайди. Машқни бажарилиш муддатини ўзгартириб, яъни бажарилиш вақтини озайтириб ёки кўпайтириб, дарснинг умумий нагрузкасига таъсир этиш мумкин. Жисмоний машқлар техникасида ҳаракатни айрим звеноларини узунлиги (улоқтириш учун югуриш, сузишда кулоч отиш, чанғида сирғаниш ва ҳ.к.) катта аҳамиятга эга бўлиб, бажарилаётган иш ёки уни муддати ҳақида ахборотлар бериб турилади. Ҳаракатнинг темпи деганда ҳаракат циклининг қайтарилиш частотаси ёки маълум вақт бирлиги ичида бажарилган ҳаракат тушунилади. Юриш темпи минутига 120-140 қадамдан, эшкакни сувга ботириш тезлиги 30-40 маротаба бўлади. Темп билан тезликни фарқлашимиз лозим. Масалан, қўлни бир темпда турли баландяикка кўтариш ва тушуриш ҳаракатини такрорлаш мумкин, лекин бунда кул ҳаракати тезлиги турличадир. Югуриш қадамларининг узунлиги бир хил бўлмасада, қадам частотаси бир маромда бўлса югуриш тезлиги хам турли хилда бўлади. Ҳаракат ритми деганда, атив мускул зўриқиши ва таранглашишининг маълум вақт ичида пассив ва кучсиз ҳаракат фазалари билан боғлик ҳолда намоён бўладиган характерли томонларини тушунамиз. Бу хусусият ҳар қандай тўлиқ ҳаракат актида мавжуд бўлади. Шундай қилиб, ҳаракат ритмининг фазода маълум вақт давомида зўриқишнинг ҳаракат тизими таркибида нисбатан тўғри ва ўз ўрнида уюштирилиши билан белгилашимиз мумкин. Ҳар кандай, хатто нотўғри бажарилган ҳаракат акти таркибида ҳам (ҳаракат бўлакларининг узун қискалигига боғлиқ) маълум ҳаракат ритми бор. Демак ритм рационал, тўғри, юкори натижага олиб келувчи ёки норационал, нотўғри, натижа самарасини пасайтирувчи бўлиши мумкин. Ритмни мажбурий шарти мавжуд ҳаракат таркибида кучли, уни бошқа бўлакларига нисбатан урғу берадиган, эътиборга лойик ҳаракат таркибидаги ҳодиса (ҳаракат)нинг борлиги уларнинг ўрин алмашинувини маълум вақт

интервалида такрорланишидир. Рационал спорт техникасини эгаллашнинг энг аҳамиятли кўрсаткичларидан бири жисмоний машқни бажаришда мускул зўриқишининг тўғри ва ўз вақтида навбатлашувига эришишдир. Ҳаракатнинг акцент (эътибор) берадиган қисмига энг кучли зўрикиш тўпланади. Бу зўриқишдан келиб чиққан ҳаракат маълум вақт пассив давом этади. Акцент берилган даврнинг иытенсивлиги қанчалик" кучли бўлса, иш самараси шунча юқори бўлади, ҳаракатнинг пассив фазасидан тўлақонли фойдаланиш мумкин. Тренировкалар таъсиридан зўриқишнинг кескин кучайиши ва пасайиши ҳамда ҳаракатнинг актив ва пассив фазаларининг давомийлиги чўзилиши мумкин. Юкори малакали спортчиларда ҳаракат ритми стандарт шароитда турғун характерда бўлади. Ҳар кандай аник ҳаракат фаолияти маълум шахс томонидан техник жиҳатдан юқори мақом даражасида бажарилса шу машқни бажаришдаги рационал ритм эътиборимизга тушади. Лекин уни ҳар қандай ритмга хам абстракт ҳолда қўллаш мумкин бўладиган «ритм» деб караш нотўғридир. Ҳар бир спортчини индивидуат хусусиятлари эвазига ҳаракатни бажаришда ўз ритми бўлади. Лекин ритмдаги вариация белгиланган чегарада ушбу фаолиятнинг асосий рационал структурасидан чиқмаслиги керак. Шунга кўра, ритм ҳаракат фаолияти таркибидаги алоҳидаалоҳида элементларни бир бутун килиб боғлайди, ҳаракатни тезлаштириш ёки секинлаштириш билан унинг умумий ритмик шакли ўзгармайди. Жисмоний машқларнинг ритмлари инсон томонидан онгли равишда рационал техниканинг объектив қонунлари асосида шакиллантирилади ва бошкарилади. Таьлим жараёнида шуғулланувчи ёки ўкувчига ҳаракатнинг акцент берилган кисмларига вақтнинг қисқа муддатларида катта зўриқишни тўплаб, уни ишлатаолса, асосан ишлаётган мускулларни бирлаштириб уларга дам бериш имкони яратилади. Натижа эса яхши бўлади. Юқори малакали спортчилар, цирк артистлари машқ бажаришдаги ўзлари учун мослаб

шакллантирган ритмлар асосида ҳаракатнинг акцент берадиган қисмигагина катта зўрикишда бажарадилар. Ҳаракатларнинг кучи инсон жисми ёки унинг айрим қисмлари ҳаракатига таъсир қиладиган ичқи ва ташки кучларга бўламиз. Ички кучга: а) ҳаракат таянч аппаратининг пассив кучи — мускулнинг эластиклиги кучи, мускулларни таранглашиш кучи, чўзилаолшлиги ва бошқалар; б) ҳаракат аппаратининг актив кучи — мускулни тортиша олиш кучи; в) реактив кучлар — тана мускуллари звеноларининг ўзаро муносабатида вужудга келадиган юқори тезланиш ҳосил қиладиган тезланиш ҳаракатлари билан намоён бўладиган куч. Ташки куч: - инсон жисмига ташкаридан таъсир қиладиган кучлар: а) тананинг ўз оғирлиги (вазни)дан вужудга келадиган куч; б) таяниш реакцияси кучлари; в) ташки таъсир қаршилиги (сув, ҳаво)ни енгиш ва жисман ташки таъсирга қарши (якка курашлар) куч намоён қилиш, инерция кучи ва бошқалар. Ҳаракат кучи деб амалиётда ҳаракатдаги тананинг қисмини бирор ташки объектга жисмоний таъсири кабул килинган. Бу атамадан баландликка сакрашда депсинишда кучи, самбо ва қиличбозликда ракибнинг қарши босими (жисмоний машқ динамикаси) тушунилади. Амалиётда ҳаркатнинг бир неча параметрини комплексли ифодаловчи умумлаштирувчи сифатидаги ҳаракатлардан хам фойдаланилади: а) тўғри ҳаракатлар, кайсики йўналиши, амплитудаси тезлиги ва бошқалари билан қўйилган ҳаракат вазифасига мое келади; б) нотўғри ҳаракатлар, яъни қисман бўлсада, қўйилган ҳаракат вазифасига мувофик бўлмаган ҳаракатлар; в) тежамли ҳаракатлар, кўзланган мақсадга минимал даражада керак бўлганлари; г) тежамсиз ҳаракатлар, ортикча, керак бўлмаган мускул зўриқиши орқали бажариладиган ҳаракатлар; д) жадаллик билан бажариладиган харакатлар; е) кучни яккол намоён бўлишини талаб этадиган ҳаракатлар; ж) суст ҳаракатлар сифат жиҳатидан айрим ҳаракатларни сўз билан ифодалаб бўлмайди, уларни

бирор жонли зот ҳаркатига қиёслаб тушунтирилади. 1.Жисмоний машқлар классификацияси Жисмоний машқларни классификация қилиш — уни туркумлаш, хиллаш демакдир. Жисмоний тарбия тизимларининг тарихий таҳлили шуни кўрсатадики, жамиятнинг ривожланиш боскичларида жисмоний .машқлар танлаш ва туркумлашда ўша жамият учун прогрессив ва тарбия вазифасини бажаришга мое келадиганларигагина эътибор берилган. Тарихий ривожланишнинг турли босқичларида тарбиянинг мақсад ва вазифаси ўзгариб турган, демак, жисмоний тарбия тизими хам ўзгарган, бу эса унинг омилларининг хам ўзгаришига сабаб бўлди. Грецияда тарихий беш кураш ~ пентатлон, Гутс-Мутснинг табиий харакатлари, Песталоцци ва Шписнинг XVIII аср учун танланган «элементар харакатлари» ва бошқалар. Демак, давр узгариши билан жисмоний тарбия тизими, унинг вазифалари ва воситалари ўзгарди. Шведларни педагогик гимнастикасида жисмоний машқлар анатомик хусусиятга қараб классификация килинди, чунки улар тизимининг асосий мақсади тана тузилишининг кўриниши яхшилаш эди. Бу эса жисмоний тарбия тизимининг йўналишини торрок бўлишига олиб келди. Чехларнинг «Сокол гимнастикаси» жисмоний машқларнинг ташқи формасига караб спорт жиҳозида бажариладиган, спорт жихрзисиз бажараладиган машқлар гуруҳлари деб туркумланади. Бунинг ижобий томони шундаки, пайдо бўлган янги жисмоний машқлар бу туркумларнинг бирида ўз ўрнини топар эди. Французларнинг Эбер системасида жисмоний машклар қисқа утилитар мазмунига қараб: юриш, югуриш, сакраш, тирмашиб чикиш, оғирлик кўтариш машқлари, улоқтириш, сузиш, ҳужум ва ҳимоя қилиш машқ : лари деб туркумланди.

Австрия педагоглари классификациям хам кенг камровли эмас эди. Жисмоний машқларнинг оригинал классификациясини рус анатоми, врачи, педагоги П.Ф.Лесгафт ишлаб чиқиб, мактаб ёшидагиларда жисмоний тарбияни амалга ошириш учун мўлжаллади ва куйидагича асосий гуруҳларга бўлди: 1. Содда машқлар. 2. Мураккаб машклар ёки юкламанинг ортиши билан бажариладиган машклар. 3. Фазодаги ҳолатига ёки мускул ишининг бажарилиш вактига кўра бажариладиган машклар. 4. Техник жиҳатдан қийин, тизимли равишда бажариладиган машклар. Машқларнинг туркумланиши кўрсатиб турибдики, П.Ф. Лесгафт классификацияси дидактик принципларга йўналтирилган. Лекии бу хам жисмоний тарбия тарихий омилларини тўлақонли ўз таркибига сиғдира олмаган. Ҳозиргача тўлик илмий асосланган жисмоний машклар классификацияси мавжуд эмас. Собиқ совет жисмоний тарбия тизими ҳам бу вазифани уддаламади. 2.Жисмоний машқларни тарихий классификацияси Тарихан жисмоний машклар — ўйинлар тарзидаги, гимнастика кўринишидаги, спорт ва туризм машқларига туркумланган эди. Ўйинлар, гимнастика, спорт, туризм жисмоний тарбия тизимининг асосий омиллари сифатида тан олиниб келинган ва ҳозирги кунда ҳам машклар классификацияси таркибида ўз аҳамиятини йўкотгани йўқ. Кўпчилик олимларнинг фикрига қарама-карши уларок, ҳар доим ўзгаришда. Тарихий кабул килинган жисмоний машклар туркуми давр ўтиши билан ўз ўрнини ўзидан прогрессив бўлганларга бўшатиб бермокда ёки ўша машклар ривожланмоқда, такомиллаштирилмоқда. Жисмоний тарбия жараёнида уларнинг асосий омиллиги тарбия тизимларида илмий асосланган. Демак, ўйин, гимнастика, спорт, туризм таркибига кирган жисмоний машклар туркуми дейиш бизда айрим ҳолларда нотўғри фикр туғдириши мумкин. Чунки, спорт туркумига кирган югуриш, юриш, сакрашлар жисмоний машқ

сифатида ўйинларда, гимнастика таркибида, туризм машклари тарзида хам учраши мумкин. Машқлар бир-бири билан ўзаро узвий боғлик ҳолда фойдаланилади. Ўйин атамаси хилма-хил фаолиятни ифодалайди. Табиат ўйини, куч ўйини ва бошқалар. Маданият соҳаси бўйича эса, актёр ўйини, олимпиада ўйинлари ёки спорт ўйини, буларнинг ҳаммаси хилма-хил маъно беради. Ўйин тарихий тўпланган ижтимоий ҳодиса сифатида фаолиятнинг айрим тури ҳисобланади. Ўзининг ҳаётий аҳамияти оркалигина жамиятда ўзига қизиқиш уйғотади ва айрим одамларни ўзига тортади. Ўйин фаолиятида одам ўзини ўраб олган муҳит билан ўзгача алоқада, бир максадга йўналтирилган фаолиятда бўлади ва хам жисмоний ҳам ақлий кобилиятини машқ Тренировка) килдиради. Меҳнатдан фарқли ўлароқ, ўйин пайтида моддий неъмат яратилмайди. Ўз ҳаёти учун табиат инъомларидан бевосита фойдаланмайди. Ўйин шароитида хилма-хил ҳаркатни танлаш имконияти бор. Бу эса ўйновчининг ўз ҳис-ҳаяжонини, ижодий кобилиятини, фаоллигини ҳамда ташаббусини ишга солишга мажбур қилади. Ҳозирги кунда ўйинчилар сонига қараб яккама-якка жамоа бўлиб, кўпчилик (омма билан) ўйнайдиган ўйинлар мавжуд. Бу эса педагогика ва ҳаётда ҳаракатли ўйинлар ва спорт ўйинлари сифатида тарбиявий восита бўлиб хизмат қилиб келмоқда. Ҳаркатли ўйинлар жисмоний тарбия воситаси сифатида жамоали, жамоага уюшмай, ўзининг маълум спорт майдонига, стандарт қоидасига эга бўлмаган, қийин жисмоний машқларнинг айрим элементларини ўз ичига олган ҳаракатлар тарзидаУлар аста-секинлик билан кийинлаштирилиб бир шаклга киргизилиб, спорт ўйинларига айланди. Демак, спорт ўйини хам ҳаракатли ўйиндир. Спорт ўйинлари жисмоний тарбия воситаси сифатида ўзининг катъий ўйин қоидалари ва талабларига, спорт майдони жихрзларига эга. Ўйин пайтида вазифаларни бир индивид хал қилмай. жамоа ҳал килади. Бу ўйинлар бўйича мунтазам мусобакалар уюштирилади. Ўйинчиларга даража

(разряд) ва унвонлар берилади. Спорт ўйинлари мунтазам ўсишда ва ривожланишда (техникаси ва тактикасини ривожланиши унинг самарадорлигини кучайтиради). Жамоа бўлиб ўйнайдиган ҳаракатли ўйинлар уч турга бўлинади: а) ўйинчиларни жамоаларга ажратмай ўйнайдиган ўйинлар; б) жамоали ўйинга айланиб кетадиган ўйинлар; в) жамоаларга бўлиб ўйналадиган ўйинлар (барча спорт ўйинлари киради): Кейинчалик эса ўйин ўйинчиларнинг ўзаро фаолияти шаклига кўра (командали ўйналадиган ўйинлар) қуйидагиларга булинади: а) ўйин пайтида рақиб команда ўйинчилари танаси, унинг кисмлари бир-бирига тегмай ўйналадиган ўйинлар - волейбол, городки, бадминтон, стол тенниси, шахмат-шашка ва ҳ.к. б) рақиб ўйинчилари бир-бирига тегиши билан ўйналадиган ўйинлар: футбол, баскетбол, регби, хоккей, маиса устидаги рус лаптаси ва бошқалар. Тарихан мавжуд жисмоний тарбия тизимлари ўйиннинг шу томонларни ҳисобга олиб, жамият аъзолари ҳар томонлама жисмонан гармоник тарбиялашнинг асосий омилларидан бири деб тан олганлар ва тарбия жараёнида ундан фойдаланганлар. Гимнастика — ўйинлар, спорт, туризм қатори у хам жисмоний тарбия воситасидир. Асосий вазифаси турли ҳаётий фаолият учун умумий жисмоний тайёргарликни йўлга қўйиш воситасидир. Бундан ташқари, ўзининг гавдасини тута билиши ёки тананинг аъзолари ҳаракатини бошқара олиши, танадаги жисмоний камчиликларни тўғрилашдек махсус вазифаларни хам хал кила олади. Ҳозирги кунда жаҳон халқлари гимнастикаси тизимини танқидий ўрганилиб, кераксизларини улоқтириб, фойдали томонини ўзида илмий мужассамлаштирилган ҳолда жисмоний тарбия шароитида ижобий фойдаланилмоқда. Гимнастикада жисмоний машқларнинг барчаси кўлланилиши мумкин. Аслида эса куйидаги машқлар кўринишида қўлланилади. а) сафланиш ва кайга сафланиш машқлари. Бу машқлар сафланишнинг рационал йўллари, гавдани тўғри тутиш, командаларга бўйсуниш, қадди-

қоматни ростлаш ва бошқа вазифаларни ҳал қилади; б) асосий жисмоний машклар. Бу машқлар тананинг барча аъзоларига умумий ёки айрим ажратиб олинган аъзоларини ривожлантиришда фойдаланилади, ҳаракат малакаларининг тез шакилланиши учун қулайлик яратади;' в) эркин машклар. Бу ном оркали мусика остида бажариладиган ҳаракатлар комбинацияси тарзида тузилган машқлар тушунилади. Эркин машқлар билан шуғулланувчиларнинг ҳаракатини кузатсак, биз ҳаракатларни мусика ритми, темпига тушаётганлигини ёки унинг нафосатли, гўзаллигини кўриб, инсон ҳаракатлари заҳирасининг жуда бетакрор эканлигини шоҳиди бўламиз; г) зарурий ҳаётий-амалий машклар: юриш, югуриш, сакраш, улоқтириш, тирмашиб чиқиш, юк кўтариш ва бошқа қатор машқлар. Булар жисмоний сифатларни ривожлантиришдаги асосий воситалар саналади; д) махсус гимнастика снарядларида бажариладиган машклар, перекладинада, брусьяда, конь, хатқада, яккачўпда ва бошқаларда бажариладиган машқлар. Улар куч, чаққонлик, бўғинлар ҳаракатчанлиги, мускуллар эластикаси, руҳий ва бошқа сифатларни тарбиялайди; е) акробатика машклари. кўлда туриш, ёнбош томонга танани букмай айланиш, «рандат», «фляг» ва бошқа қатор якка жуфт, гуруҳ бўлиб бажариладиган машклар киради. Улар асосий зарурий ҳаётий ҳаракат ва кўникма!арни тарбиялайди. Спорт маҳоратини оширишда ва умумжисмоний тайёргарлик учун етакчи воситадир; ж) бадиий гимнастика: рақс тарзидаги, жисмсиз, жисмлар билан бажариладиган машқлар бўлиб, ўз ичига юриш, сакраш, эгалувчанлик талаб қиладиган қатор машқларни олади ва уларни мусиқа билан қушиб бажариш тушунилади ва у спортнинг алоҳида тури саналади . Гимнастика машклари тизими доимо ривожланиб ва таркиби бойиб бормоқда. Илмий тадқиқот ишлари ва кузатишлар айрим машкларнинг

қайтадан тузилаётганлиги, янгиланаётганлиги, айримлари мустаҳкамланаётганлиги ва такомиллашаётганлигини кўрсатмоқда. 1948 йили бўлиб ўтган собиқ Иттифок гимнастикачилари конференциясида гимнастиканинг ҳаётда амалий қўлланишига қараб қуйидаги турларга ажратдилар: Асосий гимнастика — вазифаси умумжисомний тайёргарликни йўлга кўйишдир. Асосий гимнастика машғулотлари ҳар томонлама жисмоний қобилиятларни ривожлантириб, спорт маҳоратини оширишга имконият яратади. Асосий гимнастикага сафланиш ва кайта сафланиш, умумжисмоний машқлар, ҳаётий машклар, акробатика, бадиий гимнастика ва бошқа машқлар ҳамда айрим гимнастик жихрзларда бажариладиган машклар киради. Гигиеник гимнастика билан шуғулланиш организмнинг саломатлигини мустаҳкамлайди. У кишида бардамлик, иш қобилиятини юкори даражада бўлишини таъминлайди. Гигиеник гимнастика эрталаб, кундуз куни, оқшом ёки уйкудан сўнг ўтказилади. Ёши ўтганларда эрталабки гимнастика яккама- якка ёки гуруҳ булиб ўтказилиши аҳамиятли. Улар организмнинг ҳаракат аппарати, юрак томирлари, нафас олиш системаси ва бошка органларнинг ишини нормаллаштиради. Спорт йўналишидаги гимнастика. Спорт гимнастикасининг вазифаси юкори жисмоний тайёргарликка ва спорт маҳоратини ошириш максадида қийин ҳаракатлар қилиш санъатини эгаллашдир. Спорт гимнастикасига эркин машқлар, перекладинадаги машклар, брусьядаги, халқаларда, дастали кон ( эркаклар учун) бревно ва ҳар хил баландликдаги брусьядаги (кизлар учун) ва сакраш машқлари киради. Бадий гимнастика — акробатика ва спорт гимнастикасидек спорт характерига эга. Вазифаси эса ўзининг махсус йўллари билан ҳал этилади. Асосий машклари мусиқа билан боғликдир. У ҳаракат координациясини, ҳаракат пластикасини ривожлантиради. Машқлар рақс характеридаги ҳаракатлар тарзида бажарилади. Машк мазмунига барча машқлар киради.

Гимнастиканинг кўшимча турларига спорт гимнастикаси, ишлаб чиқариш гимнастикаси, даволаш гимнастикаси киритилган. Спорт гимнастикаси шуғулланаетган спортчига ўзи танлаган спорт турида ўз маҳоратини эгаллашга ёрдам беради. Спорт гимнастикаси машқлари умумий ва махсус тайёргарлик жараёнида кўлланилади. Ишлаб чикариш гимнастикасининг асосий вазафаси ишчининг ишлаб чиқариш қобилиятини, меҳнат унумдорлигини оширишдир. Бу гимнастика ишчининг иш режимига киритилади. У халқ хўжалиги корхоналарида, муассасаларида физкультура танаффуси ва ишдан аввал гимнастика паузаси тариқасида олиб борилади. Даволаш гимнастикаси саломатлик ва меҳнат қобилиятини тиклаш вазифасини ҳал килади. Асосан, тана тузилиши камчиликлари, ҳаракат аппарати ишларини яхши йўлга қўйишда хизмат қилади. Дам олиш уйлари, санаториялар, касалхоналардаги даволаш кабинетларида амалга оширилади. Спорт сўзи аввалига ўйин маъносида тушинилар эди, кейинчалик эса кўнгил очиш воситаси деб карала бошланган. Чунки шуғулланувчилар фақат ўзаро куч синашиб мусобакалашар эдилар. Хатто XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларигача партада юкори натижаларга эришиш ёки мусобақада ғолиб чиқиш, кўнгил очиш, дам олиш воситаси деб қаралиб келинди. Узок вақтгача таълим тарбия ишларида аҳамиятга эга бўлмаган ҳаёт учун кераксиз нарса деб баҳо берилди. (Лесгафт, 1909; Эббер, 1925; Гаулгоффер ва Штрейхер, 1930). Спорт кўп қиррали маънога эга бўлиб, ижтимоий ҳаётнинг махсулидир. Жамиятда спорт билан шуғулланиш аҳамияти унинг жисмоний тарбия жараёни деб қабул қилинади. Спорт жамият маданиятининг асосий элементи сифатида спорт маҳоратини ошириш, ҳаракат санъатини эгаллаш, жисмоний сифатларини ривожлантириш орқали жисмоний тарбия жараёнида восита тарзида қўлланилмоқда. Жисмоний тарбияда ҳаракат кобилиятини ривожлантиришнинг имконияти чексиз эканлиги ҳозирги кунда сир эмас. Бунга далил ўрнатилаётган рекордлар, спорт натижаларидир. Спорт

натижаси яхшилаш учун олиб борилаётган изланишлар, янги усулиятлар, воситалар, спорт тайёргарлиги мазмунини бойитмоқда. Бу эса кўплаб спортчи ва тренерларнинг жисмоний тарбия назарияси ва услубиётини янги илмий-амалий қонуниятлар билан бойитаётганлигидан далолат бермоқда. Ҳозирги кунда спортга қўшни қардош мамлакатлар билан ўзаро дўстлик ва ҳамжиҳатлик ўрнатишдек, мусобақалар пайтида чин инсонийлик ҳислатларини чуқурроқ намоён этишни юзага чикариш вазифаси юклатилган. Турли ижтимоий шароитда спортнинг айрим хусусиятлари бир-бири билан бутунлай зид келади, деб қаралади. Бунга собиқ совет спортининг мақсади ва вазифаси ҳамда буржуа спортидаги профессионализмнинг мазмуни мисол бўла олади. Ривожлантан мамлакатларда спорт билан кўпроқ ўқувчилар, талабалар, армия ва флот хизматчилари шуғулланадилар. Асосий сабаб спорт ҳарбий ва ҳаётий тайёргарликдаги муҳим омилдир. Бундан ташқари уларда спортнинг иқтисодий роли асосий ўринни эгалайди. Спортдан улар дам олиш, одам организмининг формаси, функциясини ўзгартириш учун эмас, яшаш, моддий неъмат яратиш учун шуғулланадилар. Спортнинг тарихий ривожланиши шунга олиб келдики, унинг айрим турлари хажаро обрў қозонди, ҳаётий-зарурий аҳамият касб этди, жисмоний тарбия учун асосий восита сифатида тан олинди. Буларга: енгил атлетика, оғир атлетика, классик кураш, бокс, сузиш, баскетбол, футбол, гандбол, теннис, велоспорт, волейбол, сувда тўп ўйини, спорт гимнгастйкаси ва бошқа Осиё, Оврупа, Жахрн чемпионатлари Олимпиада ўйинлари дастурига кирган ва бошқа спорт турлари мансубдир. Булардан ташкари бошка турлар спортнинг миллий турлари деб аталиб (ҳаётий-амалий, ҳарбий-амалий ва ҳ.к.) тарбия жараёнининг асосий воситаси тарзида фойдаланилмокда. Туризм — режа асосида олдиндан мўлжалланган саёҳат, экскурсия, поход, тоғга чиқиш ва сайрлардан иборатки, бунда бирор неъмат яратилмай, жисмоний қобилият ва жисмоний сифатларни ривожлантириш ва актив дам олишга йўналтирилган омил деб қаралади. Геологлар, гидрогеографларнинг

саёҳатларидан маълумки, улар ўз саёҳатларини моддий қиймат яратишга мақсадида режалаштирадилар. Жисмоний тарбия жараёнида эса унинг хусусий томонларидан фойдаланилади. Туристик саёҳатларда табиатнинг маълум тўсиқларидан ўтиш кишиларда аклий, жисмоний, ахлокий - эстетик ҳислатларни тарбиялайди. Уларга жамоага муносабат, кўркмаслик, куч, чидамлилик сифатларини ривожлантиради. Саёҳатда тоғ, даланинг турмуш тарзи, унда яшаш, меҳнат килиш шароитга мослашиш малакаси ва кўникмалари ривожланади. Туризм бошка жисмоний тарбия омилларига нисбатан ҳаётий-амалий шароитда қўлланадиган жисмоний машкларга бой. Шунга кўра, улар ҳаётийлиги ва амалийлиги билан фаркланади. Жисмоний тарбия воситаси сифатида туризм куйидаги асосий хусуситяларга эга: 1. Ҳаётий-амалийлиги хусусияти. Мустақил фаолият, ташаббускорликни тарбиялайди. Раҳбарлик, бошқариш, мўлжал олиш, йўлни танлаш ва уни тўғри топиш, ҳаритани ўқий олишдек қатор малакаларни шакллантиради ва ривожлантиради. 2. Туризм жисмоний сифатлар ва ҳаракатлар малакасини бараварига тарбиялайди, чунки унда ажратиб олинган мутахассисликка керак бўлган ҳислатлар ривожланмайди. 3. Сафарга тайёрланиш ва сафар давомида барча фаолият, ҳаётий аҳамиятга эга бўлган юриш, югуриш, тўсиқлардан ошиш ва бошка ҳаётий- амалий машқлардан фойдаланилади. 4. Туризм шуғулланувчига маълум даражадаги жисмоний тайёргарликка эга бўлиш талабини қўймайди. Шуниси билан у спортга ўхшайди. 5. Туризм пайтида жисмоний машқлар организмга иқлим шароити (совук, иссиқ, шамол каби) ва маршрутининг рельефига қараб таъсир кўрсатади ва унинг таъсири турлича бўлиши мумкин. 6. Туризмда куч синашиш, мусобақалашиш асосий ўринни эгаллайди.

7. Туристик саёҳатлар катнашчилари ўзларининг ичларидан раҳбарни сайлаб оладилар. Раҳбар 16 ёшдан юқори, тажрибага эга бўлган киши бўлиши шарт. Туризмда раҳбарнинг ўзи хам катнашчилари билан иштирок этади. У маълум кўшимча вазифаларни бажаради: туристик саёҳат маршрутини, қатнашчилар таркибини, улар шахсини ўрганади, жиҳозларни кўриб чиқади ва амалий масагарни хал қилади. Саёҳат катнашчилари ёш сайёҳлар бўлса, уларга 19 ёшдан кичик бўлмаган мутахасис йўрикчи этиб тайинланади. 8. Туризм машғулотларининг асосий формаси походдир. Походда туризм пайтида билиш керак бўлган барча форма ва усулиятлардан фойдаланилади, бу билан ҳаётий зарурий ҳаракат малакалари шакллантирилади. Машғулотда сузиш, тирмашиб чиқиш ва ҳоказолар, шунингдек, топография билан ишлаш, тўсиклардан ошишларнинг ҳаммаси ўзлаштирилади. Туризмга жисмоний тарбия воситаси тарзида қаралади табиий тўсиқлардан ўтиш, юк кўтаришни жисмоний машқлар билан қўшиб олиб бориш тавсия этилади. 1960-90 йилларгача катор муаллифлар (А.Д. Новиков, Л.П. Матвеев, Б.А. Ашмарин ва бошқалар) тарбия жараёнида қўлланилган машқларни тарихан шаклланган жисмоний тарбия тизимларидаги белгиларига кўра туркумладилар. Лекин тизимларнинг янгиланиши, тарбия жараёнида қўлланиладиган машқларнинг такомиллашганларининг вужудга келиши, янги машқларнинг тарихан қабул қилинган машқлар таркибига сиғмай кола бошладилар. Чунки хусусиятларига қараб улар гимнастика, ўйинлар, спорт ёки туризм машқларидан деярли фарк килар эди. 3.Жисмоний машқларни харакат сифатларини ривожлантиришига қараб классификациялаш

Ҳозирги кунда жисмоний машқлар ҳаракат фаолиятдаги хусусий белгиларга қараб, яъни жисмоний сифатларни — кучни, тезликни, чидамлиликни, чаққонликни, бўғинлар ҳаракатчанлигини ва мускуллар эгилувчаилигини намоён қилишига караб янги псдагогик туркумини амалиётда шакллантириб гуруҳларга ажрата бошладилар. Бу туркумдаги машқлар жисмоний сифатларни алоҳида ажратиб олиб тарбиялаш ёки жисмоний тайёргарликдаги нуксонларни алоҳида ажратиб олиб ривожлантириш учун қўлайдир. Бошқа томондан эса, у ёки бу жисмоний машқни бажариш учун қандай сифатлар лозимлигини олдиндан билиш (куч, тезлик талаб қиладиган ва бошқа сифатларни танлаш) имконини беради. Жисмоний ривожланиш, жисмоний тайёргарлик, жисмоний сифатларни тарбиялашига кўра билим (маълумот) бериш вазифаларини ҳал этиш учун бажариладиган жисмоний машкпар туркуми шаклланди: - асосий (ёки мусобака), яъни ўқув дастурлари асосида ўрганилиши лозим бўлган фаолиятлар. - йўлланма берувчи машқлар — яъни нерв мускул зўрикиши, ташқи томондан ўхшашлиги, ҳаракат таркибидаги айрим элементларнинг яқинлиги билан ўзлаштирилиши лозим бўлган ҳаракатларни ўзлаштирилишини осонлаштирувчи жисмоний машқлардир. Бу туркумдаги машқларнинг характерли томони шундаки, ҳаракат малакасини ривожлантириш ва жисмоний сифатларни такомиллаштириш сунъий равишда ажратилади. Аслида бу жараён бир-бирини таказо этади ва ўзаро узвий боғлиқ. Булар таълимнинг ҳар кайси этапи учун етакчи вазифани ҳал этишга ёрдам берадиган машкларни танлаш учун имконият беради. Жисмоний машкларни алоҳида мускул гуруҳларини ривожлантиришга қараб классификациялаш. Алоҳида мускул гуруҳларини ривожлантиришига караб ҳ ам жисмоний машқлар туркумлана бошландн бўйин, елка камар, бел-ёнбош, ҳаракат таянч аппарати мускуллари ва бошқаларни ривожлантирувчи машклар. Бу

туркумдаги жисмоний машқлар ичида жисмлар билан, жисмсиз бажариладиган, индивидуал, жуфт бўлиб, ўтирган, ётган ҳолда амалга ошириладиган, эгилувчанлик ва кучни ривожлантириш машклари бўлиши мумкин. Спорт турлари бўйича жисмоний машкларни туркумлаш. Ўз навбатида, ҳар бир спорт тури ўз машқларининг индивидуал классификациясига эга: спорт ўйинлари — футбол, баскетбол ва ҳоказолар. Юкорида кайд қилинган жисмоний машқларни жисмоний машкларнинг педагогик классификацияси деб хам атай бошладилар. Виомеханикада ~ статик, динамик, циклик, ациклик, комбинациялаштирилган, ҳаракатнинг тузилиши ёки бажариш ҳолатига қараб туркумланган жисмоний машклар деб гуруҳлана бошланди. Физиологияда — максимал, субмаксимал, меъёрдаги ва мсъёрдан катта қувватни талаб қилиб бажариладиган машқлар деб номланган туркумидан жисмоний тарбия амалиётида фойдаланилмокда. 4.Табиатнинг соғломлаштирувчи кучлари ва гигиеник омиллар Ҳаво, қуёш нури, сув жисмоний тарбия жараёнида табиатнинг соғломлаштирувчи кучлари тарзида жисмоний тарбиянинг воситаси сифатида фойдаланилади. Ҳаётий шароит, муҳит инсонни турли шароитда моддий неъмат яратиш, яшашга мажбур қилади. Бунга кўникиш, унга тайёр бўлиш муҳи.м аҳамиятга эга. Шунинг учун табиатнинг инъоми — ҳаво, сув, куёш нури инсон иш қобилиятини ошириш, саломатлигини мустаҳкамлашнинг асосий воситасидир. Жисмоний тарбия жараёни очик хавода, куёш нури остида, сув ва бошкалардан фойдаланиб жисмоий машқлар бажариш самара беради. Чўмилиш, офтобда тобланиш, ҳавонинг иссиқсовуғи жисмоний машқлар билан инсон организмига турлича таъсир кўрсатади. Машғулотлар давомида бу воситалардан тизимли фойдаланишнинг муҳим аҳамият касб этади.

Ишни шундай ташкиллаш лозимки, жонажон Республикамизпинг географик, иқлимий ва экологик холатини ҳисобга олиб барча вилоят ва худудларда табиатнинг соғломлаштирувчи кучларидан фойдаланишнинг илмий асосланган тизимини ишлаб чиқиш муаммоси ҳал килиниши лозим. Масаган, қуёш нуридан фойдаланишда соат 10.00 дан 12.00 гача алоҳида, 16.00[7.30 гача ё'ш-и, жинси ва бошқа индивидуал хусусиятларини ҳисобга олинмасдан тобланса унинг таъсири турлича бўлади. Жисмоний машқларнинг меъёри, юкламанинг умумий миқдори, машқнинг интенсивлигини эътибордан четна қолдириш табиатни соғломлаштирувчи кучларидан фойдаланишда салбий натижаларга олиб келишни унутмаслигимиз лозим. Шуғулланувчиларга куёш ваннаси, сувда чиниқишнинг назарий билимлари ва улардан тизимли фойдаланиш, ҳавонинг ўзгариши орғанизмнинг иссик-совуққа, кескин ўзгаришларга тез мослашшиши индивиднинг ёшлигидан йўлга кўйишни самараси катта. Хар томонлама чиниқтириш табиат омилларини турли жисмоний машкларни бажариш билан кушиб олиб борилиши ташки муҳитнинг салбий таъсирларига организмнинг қарщилик кўрсата олиш қобилиятини янада оширади. Жисмоний тарбия жараенида эришилган чиниқишнинг самараси "кўчувчан" бўлади, яъни у инсоннинг бошка фаолияти (асосан, меҳнат, ҳарбий хизмат)да намоён бўлади ва жисмоний тарбиянинг ҳаётий- амалийлигини оширади. Колаверса, руҳийиродавий ҳислатларини ҳам кучайтиради. Айниқса, чайқалиш, тебраниш, меъёрсиз нагрузкага чидаш, вазнсизлик ҳолатига тез мослашишдек вазифалар осон ҳал бўлади. 5.Гигиеник омиллар жисмоний тарбия воситаси сифатида Гигиеник омиллар шахсий ва жамоат гигиенаси талабларини ўз ичига олиб, меҳнат гигиенаси, овкатланиш, дам олиш ва ташки муҳитнинг зарарли факторлари ва бошқалар жисмоний машқларни бажариш (даре, мустақил

машқ килиш, тренировка) машғулотларида гигиеник талаб ва нормаларга риоя қилишни тақазо этади. Улар жисмоний машқлар таъсирчанлигини, Самарадорлигини оширишини илмий, амалий жихатдан исботлаган. Гигиеник шароитни етарли даражада таъминлаш, жисмоний тарбия учун фойдаланиладиган моддий-техник база, спорт анжомлари, жихозлар ва мавжуд кийим-бошнинг ҳолатига боғлик. Жисмоний машқлар, табиатнинг соғломлаштирувчи кучлари ва гигиеник омилларни рационал қўллаш инсон саломатлигини мустаҳкамлайди ва жисмоний кобилиятларни ривожлантиради. Жисмоний машқлар билан шуғулланиш машғулотлари инсон ҳаётий фаолиятининг органик қисмига айлансагина жисмоний тарбия тизимининг соғломлаштирилишига йўналтирилган принципни амалга оширишнинг имкони бўлади . Бошқа томондан, керак бўлган гигиеник нормаларга риоя қилинсагина жисмоний машқлар керак бўлган самарасини беради. Жисмоний тарбиянинг махсус воситаси ҳисобланмаса ҳам гигеник омиллар жисмоний тарбиянинг вазифасини тўлақонли ҳал қилиш учун аҳамият касб этади. Педагогик жараён канчалик пухта ташкилланмасин, овкатланиш, уйку кун тартибига риоя килинмаса, шунингдек, машғулотлар тиббиёт талабларига жавоб бермайдиган жой ва жиҳозлар билан ўтказилса, улар албатта самарасиз бўлади. Мана шунинг учун мактаблардаги жисмоний тарбия дастурларига гигиенага оид билимлар мазмунини ифодаловчи назарий маълумотлар учун мавзулар тавсия килинган. Улар жисмоний тарбия жараёнидан ташкаридаги инсоннинг ҳаётий фаолиятини ташкилловчи ва жисмоний тарбия жараёни таркибидаги воситалардир. 6.Жисмоний машқларнинг таъсирини белгиловчи омиллар Ҳар хил жисмоний мащқларнинг самараси турли хил ёки турли хилдаги жисмоний машкдар бир хил тарбиявий таъсир кўрсатиши амалиётда

исботланган. Демак, бу жисмоний машқлар доимий бир хил таъсир хусусиятига эга эмаслигининг исботидир. Тарбия жараёнида жисмоний машкларнинг самарали таъсирини белгилай оладиган омилларни билиш педагогик жараённи бошқаришни осонлаштиради. Бу омиллар қуйдагича гуруҳланади: /. Ўқитувчи ва ўқувчиларнинг шахсий тавсифи омили. Таълим жараёни икки томонлама — ўкувчилар ўқийди, ўқитувчи ўқитади. Шунинг учун жисмоний машқларнинг таъсири кенг даражада ким ўқитаётганлигига ва кимларни ўқиётганлигига, ахлоқий сифатларига ва иқтидори (интеллекти)га, жисмоний ривожланганлигига ва тайёргарлиги даражасига, шунингдек, бирламчи бажара олиш малакаси, қизиқиши, ҳаракат фаоллиги ҳамда бошқаларга боғлиқ. 2. Илмий омиллар — жисмоний тарбиянинг қонуниятларини томонидан англаниши меъёрини характерлайди. Жисмоний машқларнинг педагогик, психологик, физиологик хусусиятлари канчалик чуқур ишлаб чикилган бўлса, педагогик вазифаларни ҳал қилиш учун улардан шунчалик самарали фойдаланиш мумкин. 3. Методик омиллар — жисмоний машқлардан фойдаланишда амал қилинадиган жуда кенг қамровдаги талаблар гуруҳини умумлаштиради. Жисмоний машқни ўкитиш давомида ёки бошқа педагогик вазифани хал қилиш учун қўлланаётган усулият (жисмоний кабилиятни очсин, ўзлаштиришни осонлаштирсин) масалан, жисмоний қобилиятларни ривожлантиришда қуйидагилар ҳисобга олинади, биринчидан жисмоний машқдан кутилаётган самара, яъни бу машқ билан қандай вазифалар (билим бериш, тарбиялаш, ёки соғломлаштириш)ни ҳал қилиш; иккинчидан, жисмоний машқни тузилиши, статик ёки динамик машқми, циклик, ациклик ҳаракатми ёки бошқасими; учинчидан, мумкин бўлган такрорлаш усулиятлари (бўлакларга ажратиб ёки машқни тўла бажариш билан ўргатиш мақсадга мувофиқми, такрорлашлар оралиғида актив дам олишни қўллаш керакми ёки пассив дам олишни

таъминлай оладими ва ҳоказолар). Жисмоний машқларнинг бундай характеристикам қўйилган педагогик вазифаларни хал қилиш учун жисмоний тарбия воситалари ва методларини танлаш имконини беради. Жисмоний машқларнинг самараси оптимал юкламани белгилай олиш оркалигина бўлиши мумкин. Фаолиятда юкламанинг давомийлиги ҳамда унинг интенсивлиги, такрорлаш частотаси (интервал в а дам), такрорлашлар орагиғидаги дам олишнинг характерига боғлиқ. Юкламани бошқаришда юқорида кўрсатилаётган ҳолларнинг ўзаро муносабати ҳисобига олиниши шарт. Масалан, машқнинг бажарилиш давомийлигининг ортиши унинг интенсивлигининг пасайишига олиб келиши қонунияти билан белгиланган. Жисмоний машқнинг натижаси унинг ижро усулига боғлиқ. Масалан, арқонга уч усул билан тирмашиб чиқиш эркин усул билан тирмашиб чиқишдан самаралирокдир, чунки уч усул қўлланганда баландрокқа чиқиш имкони бўлади. Жисмоний машқ бажаргандан сўнг организмда махсус функционал ўзгариш вужудга келади ва у маълум вақтгача организмда из қолдиради, сақланиб туради. Вужудга келган ўзгариш фонида кейинги .машқнинг таъсир самараси янада бошкачароқ бўлиши мумкин. Дастлабки ва сўнги машқда машғулот самарадорлиги ортиши ёки пасайиши мумкин. Масалан, диққат учун машқлар навбатидаги қийин координация талаб қилувчи ҳаракатларни бажаришни осонлаштирса, думбалок ошиш машкларидан сўнг мувозанат сақлаш машкларини ўзлаштириш кийинчиликларга сабаб бўлиши мумкин. Таъсирнинг о з ёки кучлилик даражаси ўзининг чуқурлиги ва давомийлиги, ўқувчи ҳолати унинг жисмоний, ақлий тайёргарлиги ва ҳоказоларга боғлик. Машқлар таъсирининг комплексини ишлаб чиқиш ҳаракат фаолиятининг асосий таъсири самарасини ҳисобга олишга имконият яратади. Жисмоний тарбия жараёни машклар таъсири тизимини ҳар бир ёш гуруҳи учун ишлаб чиқишни тақазо этади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора тадбирлари тўғрисида, Вазирлар маҳкамасининг 1999 йил 27 майдаги 271-сонли қарори. 2. Ўзбекистон Республикасида жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш давлат дастури Консеппияси. Вазирлар маҳкамасининг 999 йил 27 майдаги қарорига илова. 3. Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат» Т., Ўзбекистон, 4. Каримов И.А. «Биздан озод ва обод Ватан қолсин» Т., Ўзбекистон, 1994. 5. Каримов И.А. «Баркамол авлод орзуси», «Шарқ» нашриётматбаа концерни бош таҳририяти, Т., 1999. 6. Умумий ўрта таълимнинг Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури, «Шарқ» нашриёт—матбаа концерни бош таҳририяти, Тошкент, 1999. 7. Абдумаликов Р., Юнусэв Т.Т. ва бошқалар. «Ўзбекистонда жисмоний тарбия таълимининг ривожланиши», методик тавсиянома. Т., ЎзДЖТИ, 1992. 8. Турсунов У., «Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси», ўқув қўкулланма, Кўкон, 1992. 9. Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси, дарслик, таржима, Т., «Ўкитувчи», 1967.Шияна, М., Просвещение, 1988. 10. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. Учебник для институтов, физ. культуры. М. ФиС, 1991. • 11. Ф. Хўжаев, Т. Усманхўжаев. Бошланғич синфларда жисмоний тарбия, ўқув қўлланма. Т., "Ўқитувчи", 1996. 12. А. Абдуллаев. Жисмоний тарбия воситалари. Ўкув қўлланмас. Фарғона, 1999.

Похожие

Мехнат ва жисмоний тарбия

Жисмоний тарбия таълимининг усулиятлари

Жисмоний тарбия ва спорт системалари

Жисмоний тарбия ва спорт психологияси

Жисмоний тарбия ва спортни бошқариш функциялари