Жисмоний тарбия таълимининг усулиятлари - Педагогиka - Рефераты

Жисмоний тарбия таълимининг усулиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

142.5 KB

Жисмоний тарбия таълимининг усулиятлари РЕЖА: 1. Сўздан фойдаланиш усулияти 2. Ҳаракатяи кўрсатиш орқали ҳис килдириш усулиятлари 3. Амалий усулиятлар

Жисмоний тарбиянинг ўқитиш предмети сифатидаги махсус билим ва ҳаракат фаолиятлари ўқитувчидан ўқитишга хос маълум усуллар ва усулиятларни билишни талаб этади. Таълим (ўкитиш)нинг усулиятлари кўп бўлишига қарамай уларнинг ҳеч бири универсал эмас. Таълим усулиятларининг тавсифини билиш бу услублар таркибидан қулайини танлаб олишга, ўқитиш вазифаларини ҳал қилиш учун нисбатан самаралиларини ажратиб олишга имкон беради. Ўқитиш жараёнининг турли шароитда, турли хилдаги шуғулланувчилар билан кенг доирадаги вазифаларни ҳал этиш имкониятини берадиган ва тарбиячи ёки мураббий кўллайдиган фаолиятни усулият деб аташ қабул қилинган бўлади. Масалан: кўргазмалилик билан ҳаракат фаолиятлари билан таништириш, уларни турли ёшдаги ўқувчилар, катталарда такомиллаштиришдек турли хилдаги таълим вазифаларини осон хал килишда фойдаланиш мумкин. Усул — бу педагогнинг шундай таъсир фаолиятики, ўқитишнинг қандайдир маълум бир шароитида таълимнинг хусусий вазифаларини (ёки ўша вазифаларни бирор кисмини) осон хал этиш учун қўлланилади. Масалан: машқни ўқувчига ёнламасига-ўзи ён томони билан туриб кўрсатиши ўқувчига тўғри туриб кўрсатгандан яхшироқ самара беради. Тушунча осон ҳал бўлади. Ҳар бир методнинг турли хил методик усуллари бўлиши мумкин. Улар сон-саноқсиз даражада кўп бўлиб, маълум вақт мобайнида айримлари йўк бўлиб кетса, айримларининг кўринишлари ўзгаради, ўқитувчининг ижодий изланиши, фаолияти натижасида янгилари ҳам вужудга келиб, амалда кўлланилади. Кўпинча ўқитиш даражасига хос методик усуллар ҳажмини ўқитувчи, мураббийни кўпроқ билиши уларнинг фаолиятига баҳо беришда муҳим роль ўйнайди. Тажрибасиз ўқитувчиларда баъзан усулият — методик усулнинг ташқи аломатларини ўзида мужассамлагандек кўриниши мумкин. Масалан: айрим машқларни бўлакларга ажратиб ўргатиш уларнинг тизимини ярата

олмасликка олиб келади, натижалар кутилгандай бўлмайди. Бу усул кўп ҳолда методик усулга ўхшаш бўлади. Аслида у янги ҳаракатни ўзлаштиришда кўлланиладиган асосий усулиятдир. Таълимнинг усулиятларига кўйилган умумий талаблар. Ҳ ар қандай конкрет ҳолатда у ёки бу усулиятни мақсадга мувофик ҳолда қўллаш қатор талабларга риоя қилишни тақазо этади: 1. Усулият албатта илмий асосланган бўлишлиги (олий нерв фаолияти) мувофиклиги. , 2. Кўйилган вазифага ўкитишнинг усулиятини мувофиклиги. Вазифагарнинг олдиндан аниқ белгиланмаслиги таълим усулиятларини тўғри танлаш имконини бермайди. Мисол, дарсда "козёл"дан оеқларни кериб таяниб сакрашни ўргатиш (ўқитиш) вазифаси қўйилган бўлса, усулиятни танлаш мумкин бўлмай қолади (бўлакларга ажратиш билан ва ҳаракатни тўла бажариш билан ўқитиш методларига таяниш мумкин холос). Нисбатан аниқ вазифа, масалан, "козёл"дан оёқларни кериб сакрашда қўллар билан "депсиниш"ни ўргатиш куйилса, машқни бўлакларга ажратиш билан ўргатиш усутиятини қўллашга имконият пайдо бўлади. 3. Таълим усулиятини ўкитиш жараёиида тарбиялаш характерный шакллантириши. Ҳар бир танланган усулият айнан шу ҳаракат фаолиятини ўкитишнинг фақат эффектини таъминлаш нуқтаи назаридангина бахоланмай, тарбия вазифалари позицияси талабига қараб хам баҳоланиши зарур. 4. Усулиятларнинг кўлланиши таълим тизимидаги барча принципларнинг мувофиклиги ва амалда кўлланилишига таянишига лозимлиги. Усулиятни алоҳида олинган прицип билан алоқасини бир томонлама изоҳлаш ва уни тушунтиришга йўл қўйиб бўлмайди. Масалан: агар ўқитувчи кўрсатиш усулиятини қўллаган бўлса, уни кўргазмалилик принципига тўла риоя қилаётир деган хулосамиз нотўғри бўлади. Маълумки, бу принцип қатор усулиятлар тизими орқали кўлланилади. 5. Ўкув материалининг хусусиятларининг мувофиклиги. Ўкитиш методлари маълум даражада бўлсада жисмоний машкларни турларига боғлик

бўлиб, айрим ҳолларда фақат сўз билан ифодалашнинг ўзи кифоя қилса, нисбатан қийин вазифаларни хал килишда эса кўрсаткш усулиятини ҳам қўллаб туришга тўғри келади. Уйналадиган машклар, гимнастика, спорт ва туризм тарзидаги машқларни ўқитиш ўзининг хусусий усулиятларига эга эмас. Жисмоний тарбия усулиятлари жисмоний машқларнинг барча турлари учун бир хилдир. Шу билан бирга бу турларнинг ҳар кайсиси кандайдир даражада бўлсада, бир хил усулиятнинг усуллардан фойдаланишга йўналтирилган бўлиб бошқаларидан нисбатаи озрок фойдаланилади. Бундай қарамлилик қанчалар кам бўлса^ўқитиш натижаси шунча яхши бўлади. 6. Ўқувчилар индивиди ва гуруҳни тайёргарлигини мувофиклиги. Масалан, айрим ҳаракат фаолиял^ларини ўзлаштиришда яхши тайёргарликка эга ўқувчилар учун қисмларга ажратиб ўргатиш методини қўллаш мақсадга мувофиқ эмас, нисбатан тайёрг<арлиги мавжуд бўлганлари учун эса бу ҳаракат фаолиятни эгаллашни йўлланма берувчи машқлар билан бошлаш лозим бўлади. Сўз билан ифодалаш усулиятидан фойдаланишда ўкувчиларнинг умумий билимлари даражаси бир мунча юқори бўлса ўрганиш жараёни осон кечади. Масалан: "вираж" бўйлаб югуришни тушунтиришда уларни физика соҳаси бўйича билимига таянишимизга тўғри келади ва ҳ.к. 7. Ўқитувчининг индивидуал хусусиятлари ва имкониятлярйтш мувофиклиги. Албатта, ҳар бир педагог таълимнинг барча усулиятларини тўла хажмда эгаллаган бўлиши, баъзи ўқитувчилар айрим усулиятларни яхши, айримларини эса яхши билмайдилар. Жисмоний тарбия жараёнида ўқитувчининг бундай хусусиятларни ҳисобга олишга тўғри келади. Агар маълум ҳолатда икки хил усулиятдан бир хил натижа чиқиши аниқ бўлиб қолса, албатта, ўқитувчи ўзи пухта билган усулиятни кўллаши лозим. 8. Машғулотлар шароитининг музофикдиги. Масалан, мактабдаги дарсларда тирмашиб чиқишга ўргатиш фақат бир ёки икки аркон билан амалга оширилса, ҳаракатни бир бутунлигича тўла ўргатиш усулиятидан

фойдаланиш самара бермайди чунки машғулотнинг зичлигига путур етади. Сўздан фойдаланиш методида ўкитувчи залнинг акустикасини ва спорт майдонининг сатҳини ҳисобга олмаса ўзи учун қўшимча нокерак муаммоларга дуч келади . 9. Усулиятларнинг турли хилларидан фойдаланиш талаби, Усулиятларнинг ҳеч кайсиси бири гегемон, етакчи ёки универсал бўла олмайди. Уларнинг барча турларидан фойдаланиш, таълимнинг самарасини оширади. Ҳар бир усулиятнинг ўзига хос яхши томондари бўлишини эътибордан соқит қилиб бўлмайди. Улардан саводсизларга фошзланчшнкнт оқибати яхши бўлмайди. Самара бераётган усулиятлар бошқа пайтда умуман яроқсиз, хатто зарарли хам бўлиб колиши мумкин. Шунинг учун педагогика жараёни таълимнинг усулиятларидан мақсадга мувофиқини танлай билишни такозо этади. Кўрсатиш тушунтириш билан, ту-лунтиришни кўрсатиш билан ифодалаш, тузатишлар Кўрсатмалар ва ҳоказолар билам қўшиб олиб борилган ўкувтарбия жараёни амалиётда ўз самарасини тез кўрсатади. Шуғулланувчиларнинг барчаси учун ярайдиган, таълим шароитининг барчаси шароитига мое келадиган усулиятлар умуман йўқ десак хато қилмаган бўламиз. Амалиётда қайси бир усулиятни универсал метод сифатида юкори баҳоласак, уни барча ўкитувчи қўллай бошлайди, бу ўз навбатида, ўқитувчи ижодкорлигини чегарашб кўяди, ўкувчининг барча имкониятларидан фойдаланиш имконини бермайди. Бу фикр П.Ф. Лесгафт томонидан образли тарзда ифодаланган: "'айтиш мумкинки: "Усул-бу мен". Усул шундан иборатки, билимли, тушунадиган ўқитувчи ўз ишини ўзи олиб бораверади". Таълим усулиятларини тавсифи. Ўқувчиларнинг билимларини ошириш, малака ва кўникмаларни эгаллаш учун таълим методлари уч гуруҳга ажратилади. Ҳар бир гуруҳ бир неча хил методларни ўз ичида мужассамлаштирган. Мужассамлаштирилган усулиятларни жисмоний тарбия таълими жараёнидаги ўрнига кўра сўздан фойдаланиш, кўргазмали ҳис қилиш ва амалий усулиятлар деб гуруҳланади ва улардан педагогик жараёнда

кенг фойдаланилади. Ўқитишнинг усулиятлари I Сўздан фойдаланиш усулиятлари Кўргазмали ҳис қилиш усулиятлари Амалий усулиятлари Ҳикоя Ифодалаш Тушунтириш Суҳбат Муҳокама Топширик Кўрсатма Бахрлаш Буйруқ Кўрсатиш, намойиш этиш, плакатлар, Кинограммалар, доскага бўр билан чизиш, ўкувчиларни ўзи чизгани, макетлар, моделлар, ранг ва товуш сигналлар Катъиян ва қисман регламентлаштириш ва ҳаракатни бир бутунлигича тўла ургатиш Уйин ва мусоба қа Усулиятлариинг мавжуд уч гуруҳи орқали ўзлаштирилган фаолияти билан организмнинг турли анализаторлири тизими ердамида таништириш таъминланади: ўкувчи эшитади, уқади, ўзи ҳаракат жараёнини ҳис қилади. Ишга иккала сигнал системаси жалб қилинади. Ҳаракат фаолиятини ўқитишда амалий усулиятлар мух.им аҳамият касб этади. Биринчиси иккинчисига пойдевор қўйса, уни куриб битириш — яъни ҳаракат фаолиятининг ижроси ўйин ёки мусобақа усулияти орқали амалга оширилади. 1. Сўздан фойдаланиш усулияти Ўқитувчи ўз фаолиятини асосан сўз ердамида (конструктивлик,

ташкилотчилик, изланувчанлик оркали) амалга оширади, шунингдек ўқувчилар билан ўзаро мулоқат ва муносабат ўрнатади. Сўз таълим жараёнини фаоллаштиради, айтарли тўла ва аниқ тасаввурнинг шакллантиради, таълимнинг вазифасини чуқурроқ ҳис қилиш ва фикрлашга ёрдам беради. Сўз ердамида ўқитувчи ўқув материалидан фойдаланади, унинг ўзлаштирилиши натижасини баҳолайди ва таҳлил қилади, бу билан ўкувчини ўз-ўзини баҳолашга ўргатади. Ва ниҳоят, сўз бўлмаганда, ўқитувчи таълимнинг барча жараёнига хос ҳолатларни, ўқувчининг хулки юриш- туриши ва бошқа шу ўхшаш жараёнларни бошқара олмаган бўлар эди. Шундай қилиб, ўқитувчи с5/знинг икки функциясидан фойдаланиш имконига эга: биринчиси - сўзнинг маъноси орқали ўқитилаётган материалнинг мазмунини ифодалаш; иккинчисидан эмоционаллик - ўқувчининг ҳиссиётига таъсир этиши функциялари. Сўзнинг маъноси ҳаракат вазифасини ҳал килишда ўқувчилар учун уни мазмунини тушунарли ифодалайдиган бўлсин. Б.А. Ашмарин қуйидаги услубий тавсияларни таклиф этади. /. Сўз маъносининг мазмуни ўқувчилар хусусиятлари ва таълим вазифаларига мувофиклашган бўлиши; Янги ҳаракат фаолиятини ўзлаштиришдан аввал дастлабки тушунтиришдан фойдаланиш, бу билан ҳаракат фаолияти асосини англаш ва сўнг ҳаракат техникасини деталларини баён қилиш ва унга тушуниб етиш. 2. Сўздан фойдаланган ҳолда ўзлаштириладиган ҳаракат фаолиятини фойдасиии тушунтириш. Масалан, болалар тирмашиб чиқишнинг эркин усулини бир оз билганликлари сабабли, кқпинча координация талаб қиладиган уч усул билан тирмашиб чиқишни ўрганиш хоҳиши пасайиши юз беради. Тушунарли тарзда бу усулнинг афзалликлари тушунарли сўзлаб берилса, ўзлаштришга салбий муносабатни йўққа чиқариш мумкин. 3. Сўзнинг ҳаракат фаолиятидаги алоҳида ҳаракатларнинг ўзаро боғлиқлигини аниқлашдаги зарурлиги. Айникса, йўлланма берувчи

машқларни бажаришда буни ёддан чиқармаслик лозим. Бундай машқлар айтарли эмоционал бўлмай, уларни ўзлаштирилаётган асосий ҳаракат фаолиятлари билан боғлиқлигини англаш кераклиги талаб қилинади. 4. Ўқитувчининг машқ техникаси асосини тушунтиришдаги нутқига катта аҳамият бериш, асосий зўриқиш талаб қилинадиган дакиқаларини эслатиш. Одатда бу мақсадда кўрсатма айтиш тарзидаги ифода ва иборалар ("қўлларни", "бошни", "алеоп". ва ҳ.к.лар)дан фойдаланилади. 5. Сўз образли бўлиши кераклиги. Образ воситасида ифодалаш машкин кўргазмалилигини оширади ва ўкувчиларга фаолиятни анча тушунарли қилади. Ўқувчилар билимлари ва ҳаракат тажрибасини ҳисобга олган ҳолда, ўқитувчи қўйилган вазифаларни бажариш билан боғлиқ бўлган керакли деталларга ўқувчи диққатини қаратади мумкин. 6. Ўқувчиларга хали автоматлашмаган ҳолда бажараётган ҳаракатлари ҳақида (тузатишга тўғри келиб қолган пайтлардагиси бундан мустасно) гапириш максадга мувофик эмас. Ўқитувчи ўкувчининг автоматлашган ҳаракатлари ҳақида гапирса, ўкувчи ижро вақтида ҳаракатни ўша фазалари устида ўйлайди, натижада автоматлашган ҳаракатлар таркибида узилишлар содир бўлади. Сўзнинг эмоционаллик хизмати ўкув ва тарбиявий вазифаларни ҳал этишда муҳим аҳамиятга эга. Эмоционал жиҳатдан ранго-ранглик сўзнинг таъсир кучини оширади ва маъносини тушунарли қилади. У ўкитувчининг ўз фанига, ўқувчига бўлган муносабатини билдиради, ўкувчи қизиқишини оширади, ўзининг ютуғига ишонтиради қийинчиликларни енгиш уч'ун ишонч туғдиради. Умумий педагогика жараёнида сўздан доимо фойдаланилади. Жисмоний тарбия жараёнида уни қўллаш ўзига хос мазмуни ва услубий хусусиятлари билан ажралиб туради. Айтиб бериш (ҳикоя) Ўқувчи фаолиятини ўйин тарзида ташкиллаш учун кўпинча ўкитувчи томонидан айтиб бериш қўлланилади. Сўз билан ифодалаш — бу ҳаракат фаолияти ҳақида тасаввур ҳосил

килиш уеули бўлиб, фаолиятнинг характерли белгилари сўз орқали саналади, нима қилиш лозимлиги тушунтирилади, нима сабабдан айнан шундай килиш зарурлиги гапирилади. Ундан ўқувчининг ҳаракат тажрибаси ва билимига асосланиб дастлабки - бирламчи тушунча хрсил килиш ёки энг содда ҳаракатларни ўзлаштиришда фойдаланилади. Тушунтириш - ҳаракат фаолиятларига онгли муносабатнинг муҳим усулларидан бири бўлиб, у "нима учун?" деган асосий саволга жавоб беради. Суҳбат — бир томондан, фаолликни оширади, ўз фикрини айтиш малакасини шакиллантиради, бошқа томондан, ўкитувчига ўз ўқувчиларининг билиш, бажарилган ишни баҳолаш учун ёрдам беради. Суҳбат фақат ўқитувчининг ўкувчиларга берган саволлари ва уларга ўқувчиларнинг жавоблари ёки ўз Дунекарашларини эркин гапириб бериш, ўртага ташлаш тарзида амалга оширилади. Муҳокама — бирор вазифани аниқ хал килиб бўлинганидан сўнг ўтказилиши билан суҳбатдан фарқ қилади. Муҳокама ўқитувчи томонидан ўтказилса, бир томонлама ўкувчилар иштироки билан ўтказилса икки томонлама бўлди деб айтиш мумкин. Топшириқ — дарс олдидан вазифа қўйиш ёки дарс давомида хусусий вазифа ққйиш тарзида берилади. Вазифанинг биринчи шакли шу билан характерланадики, ўкитувчи бирданига вазифани бажаришнинг бир неча усулларини топширик тарзида тушунтиради. Ўқувчиларга эеа факат талаб қилинганларни бажариш вазифаси колади холос. Топшириқни иккинчи шакли ўкувчилар учун нисбатан қийинроқ бўлиб, улар ўқитувчидан вазифани фақат ифода тарзида оладилар, уни ҳал килиш, ечишни мустақил қидиришга мажбур бўладилар. Баҳолаш ҳаракат фаолиятининг бажарилишининг таҳлили натижасидир. Кўрсатма — қисқалиги билан ажралиб туради ва сўзеиз бажаришни талаб қилади. Бу ўқувчи диққатини фақат вазифани бажариш лозимлиги ва

бир вақтнинг ўзида уни бажариш мумкинлигига қаратади ва ўқувчининг ишончини ошириш учун хизмат қилади. Кўрсатма орқали ўқувчи вазифани ҳал этишнинг аниқ мўлжалини, шунингдек, хеч бир асослашеиз хатоларни тузатиш усулларини олади. Команда — жисмоний тарбия жараёнидаги хусусий ва энг куп таркалган сўздан фойдаланиш усулияти. У фаолиятни сўзеиз бажариш, ҳаракатни тугатиш ёки темпни ўзгартиришнинг буйруғи шаклидир. Сафдаги командалар (армияда, дарсда, тренировка ва бошқа машғулотлардаги), ҳакамликдаги махсус реплика (сўз лашлаш ў лар, старт олищ командалари ва бошқалар тарзида учрайди. Мактабгача ёшдаги болачарда командалар қўллаиилмайди, Кичик мактаб ёшдаги брлаларда эса командалар чекланган бўлади. Командаларнинг самарадорлигига сўзни зарур урғу билан талаффуз эта билиш, нутк ва ўқувчилар ҳаракати ритмини ҳис кила олиш ва ривожлантириш, овознинг оҳаНлги ва кучи, уни турлича ўзгартира олиш кобилияти, қадди қомати, қўлларининг ифодали ҳаракатлантира олиши ҳамда ўқувчиларнинг интизомига юқори даражадаги таъсир этадиган воситалардандир. Санок, — керак бўлган ҳаракат темпини йўлга кўйишда фойдаланилади. У бир неча усуллар орқали амалга ощйрилади; овоз билан ҳисоблаш ("бир! икки, уч, тўрт!"), бир бўғинли сўзлар қушиб санаш ("бир- икки-нафас олинг!") ва ниҳоят, турли хилдаги кўшиб санашлар, қарсак, ритмни овоз бериш ва ҳ.к. 2.Ҳаракатяи кўрсатиш орқали ҳис килдириш усулиятлари Бу гуруҳдаги усулиятлзр шуғулланузчиларга ҳаракат фаолиятини бажарилишни кўриш ва эшитиш орқали таъминлайди. Кўриш, бажарилаётган пайитдагк эшитиш ҳам шуғулланувчиларда ҳаракат фаолияти хакида ҳар томонлама кенг тасаввур ҳосил килади, бу назбатдаги такрорлаш учун тахминий асосни кенгайтйради. Кўргазмали ҳис қилдирйш нисбатан

чуқуррок, тезроқ ва пухтароқ узлаштиришга имконият беради, ўзлащтириладиган ҳаракат фаолиятига кизиқишни орттиради. Болаларни ўқитишда кўргазмали ҳис килдиришда муҳим роль ўйнайди. чунки уларда таклид килиш, гирик мисолларга бевосита ижрони кўришга интилиш жуда кучли ривожланган. Кўрсатиб ҳис эттириш шундагина қўл келадики, качонки, машкни ижросини к.ўриш орқали кабул кидинаётган ҳаракат фаолияти структураси тушунарли ва ўқувчи онгига етган бўлса, улар таълим жараёнидаги фаол ва самарали фаолия'гга туртки Зулади. Агарда. шуғулланиш жараёнй жонсиз, фаолиятлар иомигагина бажарйлйши мумкин, бунда ўқувчилар пассив йжрочига айланади. Натижада ўрганувчи ўзининг ҳаракат фаолиятини таҳлил қилишта ҳаракат килмай, диккат эътиборини ҳаракагнинг ташки томонига кўринишига каратади холос, бу ўз навбатида, психик жараёнларнинг активлигини пасайтиради, фикирлашнинг бир томонлама бўлишига олиб келади. Ҳаракат фаолиятининг ўқитувчи (ёки ўқувчи) томонидан намойиш қилниши жисмоний тарбия таълимида зарурий кенг таркалган усулиятлардан ҳисобланади. Ўқувчининг онги унга кўргазмали сингдирилганига тақлид килиб ўрганиш тахлил қила олиш қобилиятига боғлиқ. Агар ўқувчи кўрганини таҳлил қила олса ва у таҳлилга ўргатилган бўлса, унда тақлид килиш ўқувчининг билими, ўзлаштириш кобилиятини ўсиши учун самарали усуллардан бирига айланади. Ўкитувчининг сўзисиз тақлид килиш "кўргину бажар" принципи асосида ўқитиши, курган машқини бажарилишини тушунмай, фикрламай мантиқсиз такрорлашга айланади. Натижада ўқувчи ўқитувчиси кўрсатганини кўр-кўрона бажарадиган, ҳаракат фаолиятларининг асосий қонуниятларинииг англамайдиган ижрочиларига айланиб қолишига йўл қўймаслик лозим. Кўрганига тақлид килиш асосан ўкувчининг ёши ва жисмоний тайёргарлиги даражасига боғлик. Кичик мактаб ёшидаги болаларда тақлид

қилишга интилиш, синчковлиги, қизиқувчанлиги орқали содир бўлади (асосан, катталарга ўхшашга уриниш), катта мактаб ёшидаги болаларда эса ҳаракат фаолиятига онгли муносабат, ҳаракат техникасини тушуниб, осонроқ ва тезроқ эгаллашга интилиш асосида содир бўлади. Кўрганига тақлид килишнинг самарадорлиги тўрт факторига боғлиқ: 1) ўқувчиларнинг тақлид қилишга тайёрлиги, уларнинг тайёргарлиги даражасининг тақлид қилинадиган объектнинт ўрганишдаги кийинчилигига мувофиклиги, шунга кўра, жисмоний машқ ижроси қийинлиги шундай даражада бўлсинки, уни эгаллаш учун ўқувчидан фақат максимал зўрикиш талаб қилинсин; 2) ўқувчиларнинг тақлид объекти ҳақидаги тасаввурларини тўлалиги; 3) ўкувчида қизиқишга сабаб бўладиган тақлиднинг таълимга хос туб мотиви учун имкон яратиш, уни моҳияти даражасини фарқлай билаш; 4) ўқувчини тақлидга хоҳиши, кузатаётганини актив такрорлаш (В.В. Белинович, 1958). Жисмоний машкни кўрсатиш учун қўйиладиган методик талаблар: а) ўрганилаётган ҳаракат фаолиятини ижодий такрорлашга имконият очиш мақсадида кўрсатишни коментария килиш билан олиб бориш; б) кўрсатиш пайитида ўкувчиларнинг ўқитувчининг эмоционал ҳолатига тақлид қилишини эътибордан четда қолдирмаслик оркали таълим жараёнига муносабатни шакллантириш муҳим аҳамият касб этади. Кўрсатишнииг мазмунини ўқитиш вазифалари мазмунига мувофикдиги: а) кўриши орқали тўла тасаввур ҳосил қилиб, машқни такрорлай билиш, кўрса-ю ҳаракатини бажара олмаса талхлимда Самара, бўлмайди; б) ҳаракат фаолиятини эгаллаш, ўрганишни кўрсатиш талаб этилса, машқ техникасининг ижроси кўрсатувда ишдивидуаллаштирилиши ва спорт маҳоратини юкори даражада ифодалайдиган бўлиши лозим; в) ўқувчи диққатини алоҳида ҳаракатларга ва акцентлаштирилган зўрикишларга каратиш лозим бўлиб қолса, кўрсатишда машкнинг айнан ўша

жойлари такрорий, урғу бериб, секинлаштирилиб намоён килинади, аниқ бўлмаган, палапартиш кўрсатишларга йўл кўйилмаслиги, ижро эса ўқувчилар томонидан намуна сифатида кабул килиниши керак бўлади. Жисмоний машкни ўкувчи томондан кўрсатишга куйидаги ҳолларда рухсат берилиши мумкнн: а) ўкитувчи саломатлиги ёмонлиги туфайли ҳаракат фаолиятини кўрсата олмаса; б) кўрсатишда ўкитувчи имкони бўлмай ноқулай ҳолатда қоладиган ҳолатда луриб қоладиган бўлса (масалан, боши ерга қараб ёки ўқувчиларга орқаси билан туриб қолса); в) ўкитувчи ўкувчида ҳаракатни бутунлай бажариб бўлмайди деган фикр тўла онгига еингиб қолганини сезган тақдирда уни йўқотиш учун; г) ўкувчи мисолида машк ижросини индивидуаллашган техникасини намойишкорона бажариш керак бўлиб қолган такдирда. Кўрсатишда ўкитувчи шундай низомга риоя қилиши керакки, у барча укувчиларга раҳбарлик кила олеин (юқорироқда туриб бутун бажарилишини кўришни турли томондан кузатиш имкониятига эга бўлсин, синфни назоратда тутиш), ўкувчилар машкни факат бир томондан эмас (масалан, ён профилда оёқларни букиш ёзишнинг кўриниши қандай бўлади ва ҳ.к.) кўрсата олеин. «Бундай бажариш керак эмаслигини кўрсатиш"ни ўкитувчи томонидан намойиш қилишга рухсат бериладиган ҳолатлар: ўқувчи бажарилган машқга танқидий қарашни билса; ўзларининг ҳаракатларини таққослаш солиштириш малакасига зга бўлса; машқни таҳлил кила оладиган бўлганларида; кўрсатишни ишонтирадиган тушунтиришлар билан олиб бора олса ва ўкувчини танқид, масҳара қилиш мақсадида бўлмаса. "Ойнада" аксини кўргандек кўрсатувлар фақат содда ҳаракатлар, асосан, умумий ривожлантирувчи машқларни кўрсатишда қўлланилиши тавсия этилади. Кийин ҳаракатларни бу усулда кўрсатиш қоидага кўра ижронинг табиийлигини, енгиллигини йўқолишига олиб келиши амалиётда

исботланган. Кўргазмали куролларни намойиш қилиш. Ҳаракат фаолиятини предметли тасвирини ҳис қилиш учун қўлланилади. Намойиш қилиш кўрсатишдан кўра қулайликга эга ва керак бўлса диккатни статик ҳолатларга, фазаларнинг алмашинишига қаратиш имконияти мавжуд бўлади. Намойиш педагогик вазифа билан қанчалар аниқ боғлик бўлса, уни дидактик аҳамияти шунчалар ортади. У кўшимча усул бўлиб қўлланилаётган у ёки бу методни тўлдириш учун хизмат қилади. Кўргазмали қурол ўзининг ўлчови, шакли, ранги, ўз элементлари жойлашишининг зичлиги билан ўқувчи томонидан жадвални кабул қила олиш принципларини ифодаласин, турлича кўргазмали қуролларнинг ҳар бирини намойиш килинишида риоя килиниши лозим бўлган айрим усулият қоидаларга бўйсунсин. Плакатлар ҳаракат хрлатини кўрсатишда бажаришда урғу берадиган қийин жойларни ўзида акс эттириши, ўқувчи диккатини чалғитадиган элементлардан ҳоли бўлиши зарур. Айникса, мазмунига кўра фаолият таркибидаги ҳаракатлар кетма-кетлигини бир вақтнинг ўзида акс эттирган плакатларнинг киммати юқори бўлади. Намойиш килиш — ўқувчилар томонидан материални қабул килишга шароит яратиши зарур: биринчидан, болаларда кузатиладиган предметга қизиқишни шакллантириши; иккинчидан, уларнинг диққати таълимнинг аник вазифаларига ҳал қиладиган етакчи элементларга йўналтирилган бўлиши зарур. Тушунтириш ва намойиш қилиш вақти ва ҳажмини таълимнинг вазифасига бўйсундириш керак бўлади. Ҳар қандай ҳолда ҳам кўргазмали ҳис қилиш ўкитувчи саволлари ва ўқувчининг жавобларини натижаларни аниқлаш учун аҳамияти каттадир. Плакатларни намойиш қилиш техникасининг барча учун бир хил талаблари мавжуд эмас. Улар дарсдан, машғулотдан олдин илиб кўйилади ёки дарс давомида ҳаракат фаолиятининг зарур бўлган фазалари, элементларини ўқувчилар диққатининг аник вазифаларни хал килишга йўналтириб намойиш килиш учун амалиётда

қўлланади . Ўкувчиларни чалғитмаслик учун намойишдан сўнг улар тезлик билан йиғиштириб олиниши ёки жоиз бўлса, қолдирилиши хам мумкин. Доскага бўр билан чизмалар чизиш ўқитувчи етарли даражада чиройли чиза олиш қобилиятига эга бўлсагина рухсат этилади. Бу плакатлардан бир оз афзалликга эга бўлиши мумкин, лекин уларнинг ўрнини тўла боса олмайди. Биринчидан, ҳаракат фаолиятини аста-секинлик билан чизаётиб, ҳаракат фазаларини навбат билан алмашиниши, машқ техникасининг асоси, унинг деталлари ҳақида эсда қоларли тасаввурни ҳосил қилиш осон бўлади. Иккинчидан, раем жуда хам содда, майда чуйдалардан холи бўлиши мумкин, у ўз навбатида, ўкувчиларни чалғитмайди. Учинчидан, доскадаги раем — намойиш килишнинг энг оператив методи, дарснинг ҳар қандай дақиқасида қўшимча вақт сарфламай, ўқитувчи ундан фойдаланиши мумкин. Ўқувчиларнинг ўзларини ҳаракат фаолияти хақидаги чизмалари, ўз фикрларини график тарзда ифодалаш, бажара олишни образли килишни ўйлашга ўргатади. Жисмли қўлланмалар нисбатан чегараланган дидатик имкониятларга эга. Тўла кўриниши, ёнбошдан, шарнирли моделлари ҳаракатнинг айрим звенолари, гавданинг тўла ҳаракати траекторияси, амплитудасини намойиш қилиш имконини беради. Кинофильм, барча техник кийинчиликларга қарамай, педагогик жараёнда жуда катта дидактик имкониятларга эга. Кинофильм ҳаракат фаолияти ижросининг энг юқори спорт маҳорати даражасида, колаверса, уни катталаштириб секинлаштириб, турли плоскостьда, тўлалигича, айрим деталларига акцентни қаратиб куп маротабалаб такрорлаш имконини беради. Кўргазмали ҳис қилишда ҳаракат ҳолатининг тездаштирилган частотада кинога олиш жудда катта аҳамиятга эга, чунки унда оддий кинога олишдагига нисбатан' жуда секинлаштирилган суратлар хреил бўлади. Бу, ўз навбатида, ҳаракатнинг барча деталларини кўриш имконини беради. Овоз ва рангли сигналлар керак бўлган товушли ва рангли мўлжаллар - ҳаракатни бошлаш ёки тугаллаш (ёки алоҳида ҳаракатлар) учун лозим бўлган

темп, ритм, амплитуда ва ҳоказоларни беришда кўл келади. Бу метрономни "уриши" ҳаракатга керакли темп бериш учун, ердаги белгилар, байрокчалар, улоқтириш ва ҳ.к. Кенг тарқала бошлаган электрон овозли етакчилар, автоматлаштирилган мўлжаллар (мишеньлар), зудлик билан ахборот берувчи махсус қурилмалар таълим жараёнининг самарадорлигига таъсир кўрсатмоқда. 3. Амалий усулиятлар Бу усулиятлар ўқувчиларнинг ўзларини актив ҳаракат фаолиятларига асосланган. Шартли равишда уларни икқи гуруҳга ажратамиз: қатийян ва қисман регламентлаштирилган машқ усулиятлари (Б.А. Ашмарин). Улар орасидаги фарқ нисбий. Даражаси ва характери турлича бўлсада, регламентлаш дақиқаси ҳар бир усулиятда хам мавжуд. Маълум шароитда турлича кичик гуруҳлардаги (подгруппадаги) икки хил усулият бирлаштири- лиши мумкин. Кисман регламентлаштирилган машқ усулияти ва мусобақа усулияти орқали бир хил ҳаракат фаолияти ўқита-верилиши мумкин. Қатъийян регламентлаштирилган машк усулияти ҳаракат шаклини, нагрузка катталигини, унинг ортишини, дам олиш билан тўғри навбатлашувини ва ҳоказоларни регламентлаштириш орқали ҳаракат фаолиятини кўп маротабалаб бажариш билан характерланади. Бунинг натижасида алоҳида ҳаракатларни танлаб олиб, аста-секинлик билан улардан зарур бўлган харакат фаолиятини тузишга имконият яратилади. Ҳаракат фаолиятини ўзлаштиришдаги бўлакларга (кисмларга) ажратишни тўла ўргатиш усулияти билан бир бирини тўлдириши ва турли шароитга мувофиқ, ўқув вазифаларини аниқ белгилаб ўқувчиларнинг гуруҳли ва индивидуал характеристикасига, таълим этаплари, ўқув материалининг характери ва мазмуни, ўқув воситаларининг сони (жиҳозлар,

снарядлар ва бошқалар)га караб қўлланилиши керак. Асосан, бу усулиятдан жисмоний сифатларни ривожлантириш мақсадида фойдаланилади. Машқ белгиланган вақт ичида танланган ҳаракат суръати (темпи), ритми, амплитудаси ҳаракат фазаларинй ўзгаришсиз берилган кетма-кетликда олдиндан тузилган дастур асосида бажаришни таказо қилади. Кисмларга (бўлакларга) ажратиш билан ўзлаштириш усулияти бршланишида ҳаракат фаолиятини алоҳида бўлакларга ажратиб, уларни аста- секин зарур бўлган умумийликка бирлаштиришни назарда тутади. Бу усулиятни тўлақонли амалга ошириш кўп ҳолда харакат фаолиятининг алоҳида бўлакларини қисмларга ажрата олиш ва уни ажратиш лозим эмаслигини билишни ҳамда амалда уни бажара олишни уддалай оладимийўқми шунга боғлиқ . Педагогика амалиётидаги қатор илмий ва амалий изланишлар ҳар кандай харакат фаолиятини таркиб топдирган бўлакларга - қисмларга ажратиш мумкинлигини исботлади. Кисмларга ажратиш чегараси ва унинг характери таълимнинг вазифаларига мувофиқ ҳолда, машқни бўлаклай олишни билишни тақазо этади. Бир бутун таркибдаги алоҳида элементлар орасида белгилангаи муносабатлар ўрнатилади. Бир бутун бўлишни аниқлаш фақат уни қисмларга ажратишни англаш, бир бутун бўлиш қонуниятларини билиш орқали амалга оширилади. Бўлакларга бўлиш кисмларга ажратиб ўргатиш усулиятининг характерли белгиси ҳисобдланади. У бутун бир харакат фаолиятини эгаллашни енгллаштирувчи бошланғич бир этап холос, якуни бўлиб ҳаракатни тўла ўрганиш тушунилади. Якунида ўқувчилар ҳаракат фаолиятини бошланишидан охиригача бир бутун деб қабул килишлари лозим. Бу қўшилишнинг ижросида асосий ва иккинчи даражали элементлар бўлиши мумкин эмас, уларнинг ҳаммаси муҳимдир. Барчаси у ёки бу даражада ўзида умумий ютуқга пойдевор қуради. Ҳаракат фаолиятини кисмларга ажратиш усуллари турли туман бўлади, лекин уларнинг ҳар бири охирида аник йўлланма берувчи машқларнинг

вужудга келишига олиб келади. Ўзининг вазифасига кўра ҳамда табиатига кўра тўла бир бутун ҳаракатнинг "бўлаклари-элементлари" билан принципиал фаркга эга бўлмайди ва мақсадга мувофиқ йўналтирилган бўлакларга бўлиш жараёнининг натижаси ҳисобланади. Йўлланма берувчи машкдардан тўла ҳаракат актини ўзлаштиришни осонлаштириш учун олдиндан, бир қатор хусусий билимларни бериш вазифаларни ҳал этишда фойдаланилади. Шунинг учун бир бутун харакат фаолиятининг нерв-мускул зўрикиши элементларининг тузилиши ва характерига мослаб, уларга ухшаш йўлланма берувчи машкларни топиш муҳим аҳамиятга эга. Йўлланма берувчи машқлар марказий нерв тизимидаги эффектли изнинг тўпланишига имкон беради, оқибатда улар энг содда вақтли алокалар маълум ўхшашлик ва координацион умумийликлар оркали асосий машкни ўзлаштиришни енгиллаштиради. Йўлланма берувчи машклар тизими ўкитиш учун мўлжалланган фаолият тахдили натижасида уни таркибий қисмларга бўлиш ва уларга нисбатан жавоб берадиган даражадаги элементлар, уларни ажратиб, ўкитишда қўллашни тақазо этади. Иўлланма берузчи машқлар бир бутун шаклда ва ўқувчилар кучига яраша бўлиши керак. Ҳаракат фаолиятини бўлакларга бўлишнинг характери, иўлланма берувчи машқларнинг сони, уларнинг навбати - ўқитишнинг индивидуал шароитига қараб кўллаш учун ўқитувчи томондан танланади. Ҳар бир иўлланма бериш машқини кўллаш, унинг давомийлиги (узунлиги), моҳияти, кийинлиги ва аҳамиятини эътиборга олишда, ўқувчилар тайёргарлигига қаралади. Иўлланма берувчи машқларни шартли равишда икки хил кўринишда тасаввур қилиш мумкин: 1) бир бутун ҳаракатдан ажратилган қисмлар ёки бутун ҳаракат, лекин улардан деталларни ажратиб олингани билан, фаолиятнинг қисми ҳеч қандай кўшимчасиз соф ҳолда, қисмларга бўлиб ўзлаштирилаётган ҳаракат фаолияти техникасини ажратилган ҳолдаги кўриниши тарзида; 2) иўлланма берувчи машқнинг кўриниши ўзлаштирилаётган

фаолиятнинг белгиланган структурасини тузиш учун қўлланилиши мумкин бўлган шаклидаги кўринишда. Кисмларга бўлиб ўзлаштириш ҳаракат фаолиятини ўзлаштириш жараёнини енгиллаштиради ва педагогик афзалликка эга. Ўкувчи мўлжалланган мақсадга аста-секинлик билан, шахсий тажрибаирни тўплаш орқали келади ва улардан зарур бўлган ҳаракат фаолияти шаклланади. Бутун ҳаракат актидаги ҳар қайси деталнинг ролини тушунган ҳолда диққат бир жойга тўпланади, ҳар бир дақиқа эсда қолади - буларнинг ҳаммаси айрим бўлакларни пухта ўзлаштиришга сабаб бўлади, фаолиятни тўла эгаллаш енгил шароитда ўтади, таълимнинг — ўқитишнинг вақти кискаради. Айрим ҳолларда усулиятнинг самарадорлиги, энг аввало, машқнинг сифатига боғлиқ бўлади, ва ҳаракат маданиятининг ошиши билан кўзга ташланади. Иўлланма берувчи машкларнинг кўплигини дарсларни нисбатан турли туман бўлиши, таълим жараёни қизикарли ўгишига сабаб бўлади. Ҳаракат малакаларини кисмларга ажратиш орқали тўпланган бой ҳаракат заҳираси вазифаларини муваффақиятли ҳал килишга ёрдам беради ва шуғулланувчилар ҳаракат тажрибасини янада оширади. Бўлакларга ажратиб ўқитиш методи йўкотилган малакаларни тезда тикланишига таъсир кўрсатади. Координациясига кўра ўта қийин машкларни ўзлаштиришда бу усулият бебаҳодир. Лозим бўлса бўлакларга ажратиш айрим бўғинлар, ажартиб олинган мускул гуруҳларига алоҳида таъсир этиш имкони бу уеулиятда ўта юқори бўлади. Лекин машк л^ехникасини билмай қисмларга ажратиш, фавқулодда танланган йўлланма берувчи машқлар, улардан нотўғри фойдаланиш ҳаракат малакасининг шаклланиш жараёнига салбий таъсир кўрсатади. Ҳаркатни тўла ўзлаштириш усулияти ҳаракат фаолияти таълимнинг якуний вазифаси нимадан иборат бўлса, шунга якин кўринишда ўзлаштиришни назарда тутади. Бу усулият ҳар қандай ҳаракат актини ўқитишнинг якуний этапида бўлакларга ажратиб ўқитиш усулиятидан сўнг

қўлланилади. Жисмоний машк техникасини такомиллаштириш уни тўла бажариш орқали амалга оширилади. Ҳаракат фаолиятини бир бутунлигига ўзлаштириш ҳаракат фаолиятини бажариб кўриш, синаш (опробирование)да энг қулай усулдир. Аксарият ҳаракат фаолиятлари шунчалар соддаки, уларни бўлакларга ажратиб ўкитиш вақтни беҳуда сарфлаш демакдир, шунинг учун ҳаракат хрлатини тўла ўргатиш амалиётда кўпроқ қўлланилади. Айрим ҳаракат фаолиятларини биз хали илмий равишда бўлакларга ажрата олмаймиз, шунингдек, ўзини тўла оқлаган йўлланма берувчи машқлар тизимини ҳам ҳозирча ишлай олганимизча йўқ. Қисман регламеитлаштирилган машк усулияти. Кўзда тутилган вазифани бажариш учун ўқувчиларга фаолиятни нисбатан эркин танлашга йўл қўяди. Бу усулиятдан, коида бўйича такомиллаштириш этапда фойдаланилади, бунда ўқувчи етарли даражадаги билим ва бажара олишга малакасига эга бўлганлиги ҳисобга олинади. Бу гуруҳчага кирувчи ўйин ва мусобақа методлари турли белгиларга эга бўлишига қарамай, уларни ягона умумийлиги мавжуд: уларни қўллашда ўкувчилар орасида доимо рақобат (бир-бирини мағлуб килиш) ҳиссиёти устун бўлади, ўқувчиларда ўз кучини, у ёки бу фаолиятини бажаришда устунлигини исботлаш учун интилиш ҳар доим юқори бўлади. Ў йин усулияти жисмоний тарбиядаги ўйинларнинг кўпчилик белгиларини ўзида мужассамланган. Дарсликнинг '"Жисмоний машқларнинг педагогик классификацияси" бўлимида ўйин жисмоний машк характеридаги тизим тарзида, яъни жисмоний тарбия воситаси кўринишида берилган. Лекин жисмоний тарбияда ўйинлар талушм ва тарбиянинг самарали усулияти сифатида ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Шу сабабли ўйин методининг табиатини ўйин моҳиятини очиш орқалигина тушуниш мумкин холос. Ўйиннинг моҳиятини ўрганишнинг нисбатан переспектив лўналиши усулиятлаштириш назарияси ҳисобланади. Шунга мувофик, ўйинлар

инсоннинг олдиндан белгиланган ҳаётий шароитда ишлаб чиқарган ўзининг юриш-туриши, хулқи чегарасидан чиқмайдиган ўзига хос элементларнинг моделидир (Н.И. Понамарев). Ўйинда щартли равишда бутун бир ҳаётий ситуация ўз ифодасини топиши мумкин (масалан, ўйинларда тақлид қилиш), инсон ҳаракат фаолитининг айримлари турмуш, меҳнат, мудофаа фаолияти характеридаги ҳаракатлар бўлиб, уларда асосан одамлар орасидаги ўзаро муносабат моделининг мавжудлилиги ётади. Ўйин тарихан вужудга келган жамият хрдисаси бўлиб, одамларнинг ҳарбий ва меҳнат фаолияти асосида пайдо бўлган ва у инсон ҳаётининг моддий ва ижтимоий шароитлари билан белгиланади. Ўйин ҳаётий реалликни акс эттиради ва бир вақтнинг ўзида ўзининг соф шартли қонунларига бўйсунади. У бизни ўраб олган борлиқни ўзгартиришни назарда тутмайди, лекин инсонни ижодий меҳнатга тайёрловчи шарт сифатида инсон маданиятининг муҳим манбаи ролини ўйнайди. Шунга боғлиқ ҳолда ўйин қуйидаги хизматларни бажаради: тайёрлов (инсонни жисмоний ва руҳий кучларини такомиллаштириш, социал фаоллик ва ижодкорлики тарбиялайди) ва кўнгил очиш, муносабатларини, шунингдек, уларни ўраб олган муҳит орасидаги муносабатларни шакллантиради. Бу каби асосий хизматлар ўйинларнинг йўналиши ва мазмунини белгилайди. Жисмоний тарбиядаги барча ўйинларнинг асосий мазмунини инсонни жисмоний камолотга эриштиришга имконият яратувчи ҳаракат фаолиятлари ташкил этади. Ўйинлар ҳамда гимнастика, спорт, туризмдаги фарқни кўп ҳолда шартли деб тан олишимиз лози.м, бу шартлар турларнинг ривожланиш меъёрига кўра янада яққол кўринади. Ўйинга конкрет ҳаракат фаолиятлари тизими деб қараш зарур, улар белгиланган коидалар рамкасида бажарилади ва метод сифатида жисмоний машқ характерига.карамай, турлича педагогик вазифаларни ҳал этиши мумкин. Ўйинлар усулият тарзида фақат умумий қабул қилинганларидек амалга оширилмайди. Ўйин усулияти воситалари ва уларнинг шаклига кўра расмий ўйинларга нисбатан деярли кенг тушунча саналади. Масалан, ўйин усулияти

асосида дарснинг ҳамма кисмларини ўйинларсиз ўтказиш мумкин (тоққа саёҳат ўйини) . Мувозанат сақлаш машқини бажараётиб тўсиқлардан ошиши ёки чуқурликлар устидан ўтиш тарзидаги ўйинлардн фойдаланиш мумкин. Қуйидагиларни ўйин усулиятнинг характерли белгилари деб караш мумкин: 1. Ўйин ҳолатида ракиблик ва эмоционаллик элементларини аник ифодалаш. Ўйин усулияти инсонлар орасидаги энг кийин муносабатларни юзага чиқариши имконини беради. Ҳатто югуриш мусобакаси шароитида қатнашувчилар орасида шунчалар кўп киррали ҳолатлар вужудга келадики, лекин у икки ўйинчи ўртасидаги пайдо бўлган ҳолатлардан анча оз бўлади. Щу билан боғлиқ ҳолда ўйин усулияти ўйинчилар орасидаги муносабатларни катъиян регламентлаштиришни талаб қилади. 2. Ҳаракат фаолиятини бажариш давомида шароитнинг узгарувчанлиги. Бунинг натижасида ўйинчилар пайдо бўладиган вазифаларни хал қилишнинг турли-туман усулларига эга бўлиши, уларда шаклланган малакалар ўзгарузчан шароитда мосланувчанлиги ва эгилувчанлиги билан ажралиб туриши лозим. 3. Ҳаракат фаолиятидаги ижодий ташаббусларга юқори талаблар қўйиш. Ўйин ҳолатининг узгарувчанлиги жисмоний машкларнинг натижа берадиганларини танлашни ва мустақилликни фаолроқ намоён қилиш талабини қўяди. 4. Ҳаракат фаолияти ва нагрузка характерида катъий регламентлаштиришнинг йўклиги. Ўқувчилар махсус ёки шартли (соддалаштирилган, мураккаблаштирилган) қоидалар чегарасида пайдо бўлган ҳаракат фаолияти вазифаларини ҳал қилиш учун ўзлари самарали ҳисоблаган ҳаракат фаолиятларидан фойдаланишлари мумкин. Бунда ўқувчига тушаётган нагрузка тўлалигича унинг ўйинда бажараётган функцияси, фаолроқ бажарв олиши ва олдиндан белгиланган шароити (ўйиндан фойдаланиш усулият)нинг дазомийлигига, ўйинчилар сони, ўйин

мазмуни ва бошқаларга боғлиқ. Янги ҳаракат фаолиятларини ўрганиш учун ўйин усулиятидан фойдаланилса, регламентлаштиришнинг даражаси ошади. Масалан, ўйин методи билан қанатга уч усул билан тирмашиб чикишнинг бирор-бир элементини ўрганаётган бўлсак, осилиб турганда оёқларни тиззадан букиб олдинга йиғиш {кўтариш)ни ўргатишни, ўйин тарзида чуқурлик устидан осилиб турган канатда учиб ўтиш ўйинини қўллаш билан ўргатиш мумкин. 5 . Ўйин фаолияти вазифалари билан мувофиқ ҳаракат фаолиятлари ва сифатларининг комплекс намоён қилиниши. Жисмоний тарбияда ўйинлар қандайдир махсус ҳаракатлар йиғиндисидан иборат эмас. Коидадаги каби уларда ўз шаклиниг табиийлиги билан :ажралиб турадиган ҳаракат фаолиятлари учрайди (югуриш, сакраш ва ҳ.к. ў Айтарли кўпчилик ўйинларда ўйинчилар ғалабага эришиш учун бир неча ҳаракат фаолиятидан, қолаверса, турлича аралаш шаклдаги фаолиятлардан фойдаланадилар. Буларинг барчаси ўйинчилар организмига комплексли таъсирни таъминлайди. 6. Ўйинчиларнинг ўзаро муносабаларини бирор предмет (масалан, тўп, байроқлар ва бошкалар) оркали амалга ошириш. Мазмуни ва таснифининг бойлигига кўра ўйин усулияти ҳаракат малакалари ва ҳаракат сифатларини комплексли ривожлантириш, ҳаракат координациясини такомиллаштириш учун, бирданига, йўл-йўлакай пайдо бўлган вазифаларни еча олиш, қисқа фурсатда лозим бўлган иш темпига кира олиш имкониятларини вужудга келтира олишини аҳамияти катта. Бу усулият оркали таълимнинг самарадорлигини аниқлаш ва умумий жисмоний тайёргарлик даражасини ошириш учун восита сифатида фойдаланиш ҳам мумкин. Ўйиндан тўғри фойдаланиш асосида коллективизм руҳи, фаоллик, ташаббускорлик, қўрқмаслик (ботирлик), катъийятлилик за онгли интизомни тарбиялаш пухталик билан амалга оширилади ва унинг натижаси таълим жараёнида яққол намоён бўлиши амалиётда исботланган. Ўйин усулиятининг салбий томони хам мавжуд. Таълим жараёнида ундан янги, айниқса, кийин ҳаракат техникасига эга бўлган фаолият малакасини шакллантиришда

фойдаланишнинг Самарадорлиги пастроқ бўлади. Мусобақа усулияти мусобакалашиш, куч синашишнинг характерли белгиларини, ўзида акс эттирган жисмоний машклар билан шуғулланишнинг ўқувчиларга стимул берувчи алоҳида шаклларидан биридир. Шунинг учун ҳар қандай жисмоний машқни мусобақа предмети қилиб, машғулотларда кенг фойдаланиш мумкин. Масалан: жисмоний тарбия дарснии бошланишидаги ўқувчиларни сафланишидан тортиб то ўқувчилар залдан чиқиб кетгунларича, мусобақа усулиятини қўллаш ва ундан фойдаланиш жисмоний тарбия таълими амалиётида кўп учрайди. Мусобақа методининг характерли белгилари: 1. У ёки бу ҳаракат фаолиятида фаолиятни вазифага бўйсундириш олдиндан белгиланганлиги, ўрнатилган коидалар билан мувофиқлиги. Бундай вазифалар ўкувчилар ижодий активлигини стимулловчи факторлардан бўлиб, уларнинг тайёргарлигини баҳолаш ва таққослашнинг ўлчовидир. 2. Юқори спорт натижаси учун жисмоний ва психологик кувватни максимал намоён килиш. Мусобақагашиш усулияти орқали организмнинг функционал имкониятларини тўла очиш учун шароитни яратилиши. 3. Ўқувчиларнинг учун белгиланган нагрузкаларини бошқариш имкониятларининг чеграланганлиги. Бу усулият ўқувчилардан ҳаракат фаолиятини бажариш давомида вужудга келган вазифаларни бажаришда, хал қилишда, ўзига хос мустакилликни талаб қилади. Шунингдек, мусобақа усулияти ҳаракат фаолиятини такомиллаштиришда нисбатан самаралирокдир, лекин улар бирламчи ўзлаштиришда кутилган самарани бермаслиги мумкин. Мусобақа усулияти ҳаракат сифатларини деярли юқори даражада ривожланганлигини талаб килади, айниқса уларни комплексли намоён қилишда бу усулиятига зҳтиёж ўта юқоридир. Мусобақа усулияти педагогика нуқтаи назаридан ўкувчилар ғалабаси ва мағлубиятига турғун психологик тайёргарликни тарбиялашга йўналтирилиши, шундагина таълим жараёнида у ўзини оқлайди, бошқа томондан эса турли шароитда ҳар томонлама жисмонан тайёргарлигини тўла

намойиш килиш имконини беради ҳамда уни даражасини ошириш воситаси бўлиб хизмат қилиши мумкин .

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора тадбирлари тўғрисида, Вазирлар маҳкамасининг 1999 йил 27 майдаги 271-сонли қарори. 2. Ўзбекистон Республикасида жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш давлат дастури Консеппияси. Вазирлар маҳкамасининг 999 йил 27 майдаги қарорига илова. 3. Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат» Т., Ўзбекистон, 1992. 4. Каримов И.А. «Биздан озод ва обод Ватан қолсин» Т., Ўзбекистон, 1994. 5. Каримов И.А. «Баркамол авлод орзуси», «Шарқ» нашриётматбаа концерни бош таҳририяти, Т., 1999. 6. Умумий ўрта таълимнинг Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури, «Шарқ» нашриёт—матбаа концерни бош таҳририяти, Тошкент, 1999. 7. Абдумаликов Р., Юнусэв Т.Т. ва бошқалар. «Ўзбекистонда жисмоний тарбия таълимининг ривожланиши», методик тавсиянома. Т., ЎзДЖТИ, 1992. 8. Турсунов У., «Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси», ўқув қўкулланма, Кўкон, 1992. 9. Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси, дарслик, таржима, Т., «Ўкитувчи», 1967.Шияна, М., Просвещение, 1988. 10. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. Учебник для институтов, физ. культуры. М. ФиС, 1991. • 11. Ф. Хўжаев, Т. Усманхўжаев. Бошланғич синфларда жисмоний тарбия, ўқув қўлланма. Т., "Ўқитувчи", 1996. 12. А. Абдуллаев. Жисмоний тарбия воситалари. Ўкув қўлланмас. Фарғона, 1999.

Похожие

Жисмоний тарбия воситалари

Мехнат ва жисмоний тарбия

Жисмоний тарбия ва спорт системалари

Жисмоний тарбия ва спорт психологияси

Жисмоний тарбия ва спортни бошқариш функциялари