Ta’limni tashkil etish shakl, metod va vositalari - Педагогиka - Рефераты

Ta’limni tashkil etish shakl, metod va vositalari

Загружено в:

07.12.2022

Скачано:

0

Размер:

145.974609375 KB

Ta’limni tashkil etish shakl, metod va vositalari Reja: 1. Ta’lim turlari 2. Ta’limni tashkil etish shakllari: asosiy va yordamchi shakllar 3. Ta’lim metodi, usul va vosita tushunchalari 4. Ta’lim metodlari tasnifi va mohiyati 5. Ta’lim metodlarini tanlab olish shartlari 6. Ta’lim vositalari tasnifi va mohiyati

1. Ta’lim turlari. Tayanch iboralar: taraqqiyot jarayoni, o’qitish va tarbiyalash tamoyillari, dogmatik o’qitish, bilimlarni o’zlashtirish, tushuntiruvchi- namoyish etuvchi ta’lim, dasturlashtirilgan ta’lim, kompyuterlashtirishning maqsadi, kompyuterli o’qitish tizimi, innovatsion ta’lim, masofaviy ta’lim. Didaktik g’oyalar jamiyat taraqqiyoti jarayonida yangi g’oyalar bilan boyib, takomillashib boraveradi va ular o’ziga xos tizimlar ko’rinishida shakllanadi. Shu sababli ham ta’lim turlari o’quv jarayonini tashkil etish va uni amalga oshirishga nisbatan turlicha yondashuvlar asosida shakllantiriladi. Pedagogik tizimlarning asosiy turlari quyidagilardir:  arhaik (ibtidoiy);  qadimgi (Shumer, Misr, Hitoyda Eramizdan avvalgi uchinchi ming yillik);  avestit (Baqtriya, Sug’diyona, Horazmda-Eramizdan avvalgi VII-VI asrlar);  yunon (Ellins, rim-yunon, rim-eramizdan avvalgi V-I asrlar);  o’rta asr (dogmatik, sholastik V-XVI asrlar);  yangi (tushuntirish, tushuntirish-ko’rgazmali, dasturlashtirilgan, masofali o’qitish, muammoli-dasturlashtirilgan, kompyuterlashtirilgan innovatsion, INTERNETning Xalqaro tarmog’idan foydalanib o’qitish va shu kabilar);  xorijiy (tushuntirish, tushuntirish–ko’rgazmali, dasturlashtirilgan, masofali o’qitish, muammoli-dasturlashtirilgan, kompyuterlashtirilgan innovatsion, INTERNETning Xalqaro tarmog’idan foydalanib o’qish va shu kabilar). “Avesto” g’oyalariga ko’ra shakllangan pedagogik tizim eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda Markaziy Osiyo hududida zardushtiylik dini yuzaga kela boshlaganida tashkil topdi. “Avesto” zardushtiylikning muqaddas manbai bo’lib, u o’z davrining qomusiy asari hisoblangan. Uning g’oyalariga binoan yoshlarni o’qitish va tarbiyalash quyidagi tamoyillarga asoslangan:  yoshlarni diniy va ma’naviy jihatdan tarbiyalash;  jismoniy jihatdan tarbiyalash;  yoshlarni o’qish va yozishga o’rgatish orqali ularning savodxonligini shakllantirish.

“Avesto” g’oyalari bo’yicha yer, quyosh, suv, olov muqaddas deb e’tirof etilganligi sababli yoshlarni tarbiyalashda Ona yerga, atrof- muhit, tabiatga muhabbat hissini uyg’otish muhim yo’nalish hisoblangan. Shuningdek, unga barkamol Shaxs obraziga qo’yilgan talablar haqida aniq tasavvurlar ifoda etilgan. Muntazam o’qitishning ilk turi qadimgi yunon faylasufi Suqrot (eramizdan avvalgi 469-399 er. avv. yillar) va ularning o’quvchilari tomonidan keng qo’llanilgan yordamchi savollarga javob topish metodi hisoblanadi. Bu metod fanda suqrotcha suhbat metodi nomini olgan. Bu metodning mazmun- mohiyati quyidagicha bo’ladi, ya’ni bunda eng avval o’qituvchi o’z o’quvchisida qiziqish yo’nalishini va bilishga intilishini uyg’otadigan savollardan foydalanilgan; keyin esa mulohaza yuritish asosida o’quvchini voqea- hodisalarning mohiyatini idrok etishga undagan. Demak, suqrotcha suhbat metodida qiziqishdan bilishga, bilishdan idrok etishga qarab induktiv metod asosidagi faoliyat dinamikasi shakllantirilgan. Mazkur jarayonda o’qituvchining mulohazasi ko’pincha ritorik savollarni muhokama qilish bilan to’ldirib turilgan. Suqrotcha suhbatlar bir yoki bir necha o’quvchilar ishtirokida tashkil etiladi. Dogmatik o’qitish -bu jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi bo’lib, u o’rta asrlarda keng tarqalgan. O’rta asrlarda G’arbiy Evropada ularning ilk ko’rinishlari iste’molda bo’lib, unda lotin tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi o’rin tutgan. Bu borada musulmon pedagogik konsepsiyasi sezilarli darajadagi ma’naviyatlilik va intellektuallik xususiyatlariga hamda mazmun- mohiyatga ega bo’lgan. Ularning g’oyalari bo’yicha o’z faoliyatlarida bilimlardan faol va ijodiy foydalana oladigan odamgina komillikka erishish mumkin, degan hukumiy fikr shakllangan. “Haqiqiy g’oyalar” deb nom olgan pedagogik tizimning asosiy tayanch nuqtasi haqiqiy bilimlarni o’zlashtirishdan iborat bo’lgan. Abu Ali ibn Sinoning “Donishnoma” va “Bilimlar kitobi” nomli asarlarida ham mazkur muammo echimiga alohida e’tibor qaratilgan. Ularda ta’kidlanishicha haqiqiy bilimlarni o’zlashtirishga ikkita to’siq halaqit qiladi. Ular: so’zlarning aniq emasligi; fikrlarning tushunarli

emasligi. Qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf etishda logika fani yutuqlari va ulardan iste’molda foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Musulmon mamlakatlarida yoshlarni o’qitish va tarbiyalashda ular tomondan arab tilida yozilgan “Qur’oni Karim”ni va “Hadisi Sharif ”ni yod olinishi bilim egallashning asosiy sharti hisoblangan. Bulardan tashqari o’sha paytda bir qator maktablarda fors tili ham o’rgatilgan. Yoshlar asosiy ta’limni maktablar-boshlang’ich maktabdan olganlar va unda ilohiy va muqaddas kitobni (“Qur’oni Karim”ni va “Hadisi Sharif”ni) o’qish, yodlash va talqin qilish mashg’ulotlari, Shuningdek, boshqa manbalar bo’yicha ham o’qish, yozish va hisoblash tafakkurini shakllantirish faoliyatlari amalga oshirilgan. Demak, dogmatik o’qitishda yoshlarning asosiy faoliyatlarini tinglash, o’qish, yod olish, eslab qolish va matnni so’zma-so’z takrorlashlar tashkil etgan. Yoshlarning oliy ma’lumot olishi o’sha davrlardagi nufuzli madrasalarda amalga oshirilgan. Movarounnahrdagi eng yirik o’quv maskanlari sirasiga Samarqand, Buxoro, Urganch va G’ijduvondagi madrasalarni kiritish mumkin. Bu ma’rifiy markazlarining rivojlanishi XV-XVII asrlarga to’g’ri keldi. Madrasalarda, o’qitish fors tilida olib borilgan. Ularda ta’lim oluvchilar majburiy tarzda arab tilini ham o’rganganlar. Madrasalar o’quv rejasiga grammatika, Qur’oni Karim, Hadisi Sharif, ritorika, logika, metafizika, geologiya, adabiyot, ilmi hujum, huquqshunoslik, riyoziyot, handasa, jug’rofiya va shu kabi fanlar kirgan. O’qitish asosan og’zaki shaklda olib borilgan. Ulardagi o’quv adabiyotlari asta-sekin ancha ko’p qirrali, turli-tuman bo’lib boravergan. Dogmatik o’qitish o’rniga asta-sekin o’quv jarayonida ko’rgazmalilikni keng jalb etish natijasida tushuntirish, tushuntirish-namoyish etish kabi ta’lim shakllari qo’llanila boshlandi. Hozirgi vaqtda, Respublikamizda faoliyat yuritayotgan zamonaviy ta’lim muassasalarida ta’limning eng muhim quyidagi uch turidan foydalanilmoqda:  tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta’lim . Bu an’anaviy yoki

axborot beruvchi ta’lim deb ataladi;  muammoli o’qitish;  dasturlashtirilgan ta’lim yoki kompyuterli o’qitish. Bugungi kunda o’rta asrda keng qo’llanilgan ta’lim turlari dogmatik va sholastik o’qitish elementlari ham saqlanib kelinmoqda. Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta’lim turi. Uning asosiy metodi ko’rgazmalilik asosida tushuntirishdan iborat bo’lib, uning asosini tinglash va eslab qolish tashkil etadi. Bu ta’lim turi vaqtni tejash, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning vaqtini tejash, qiyin bilimlarni tushunishini osonlashtirish, ta’lim jarayonini optimal boshqarishni ta’minlaydi. Biroq bu ta’lim turida ayrim kamchiliklar mavjud, ya’ni, “tayyor” bilimlarni berish va ta’lim oluvchilarni bilimlarini o’zlashtirishida mustaqil hamda mahsuldor fikrlashdan ozod etish, o’quv jarayonini individuallashtirish va differentsiyallashtirish imkoniyatlarining kamligi. Muammoli o’qitishda o’quv muammolarini hal etish jarayonida bilimlarni mustaqil egallash, ta’lim oluvchilarning ijodiy fikrlashlari va idrok etish faoliyatlarini rivojlantirish yo’li bilan ta’lim tashkil etiladi. Bundagi ta’lim texnologiyasi turli tumanligi bilan ajralib turmaydi, chunki ta’lim oluvchilarni faol ishtirok etish faoliyatiga jalb etish bir necha bosqichlardan iborat bo’ladi. Ular ketma-ket tartibda va kompleks amalga oshirilishi kerak. Bunday o’qitishda muammoli vaziyatni yaratish muhim bosqich hisoblanadi, chunki mazkur jarayonda fikrlash jarayonida qiyinchilik his qilinadi. Muammoli o’qitishda muammoni ilgari surish dastlabki bosqich hisoblanadi. Muammoni hal etishning keyingi bosqichida ta’lim oluvchilar berilayotgan savol bo’yicha mavjud muammoni aniqlaydilar, tahlil qiladilar, javob topish uchun ularning etarli emasligini aniqlaydilar va etishmayotgan axborotni topishga intiladilar. Uchinchi bosqich muammoni yechish uchun zarur bo’lgan bilimlarni turli usullar bilan egallashga qaratilgan faoliyat bo’lib, u ta’lim oluvchida mustaqil fikr shakllanishi orqali aniqlanadi. Shundan keyin muammoni hal etish, olingan natijalarni tekshirish, dastlabki gipoteza bilan solishtirish,

egallangan bilimlar, malakalarni tizimlashtirish va umumlashtirish jarayonlari amalga oshiriladi. Muammoli topshiriqlar savollar, o’quv masalalari, amaliy vaziyatlardan iborat bo’lishi mumkin. Muammoli savolda javoblar izlash turli variantlarda bo’lishi mumkin. Muammoli masala esa uni yechish yo’llarini mustaqil izlashga intilishni yuzaga keltiruvchi o’quv-o’rganish topshirig’idir. Muammoli masala asosini mavjud bilimlar o’rtasidagi qarama- qarshiliklar tashkil etadi. O’qish jarayonida muammoli vaziyat sub’ekt (ta’lim oluvchi) o’zi uchun qiyin bo’lgan masalani yechishga qiziqishi, ammo unga ma’lumotlar yetishmasligi va uning o’zi ularni izlab topishi zarurligini ko’zda tutiladi. Muammoli o’qitishning afzalliklari: Shaxsiy ijodiy faoliyatni tashkil etish asosida bilimlarni mustahkam egallash, o’qishga qiziqishni uyg’otish, ijodiy va mustaqil fikrlashni rivojlantirish, o’qitishning mustahkam va amaliy natijalariga erishish. Kamchiliklari ta’lim oluvchilarning idrok etish faoliyatlarini boshqarishning qiyinligi, muammoni qo’yish va hal etish uchun ko’p vaqt sarflanishi, muammoli vaziyatni yaratish va mustaqil hal qilish imkoniyatini har bir ta’lim oluvchiga taqdim etishning qiyinchiligi bilan belgilanadi. Dasturiy ta’lim (dasturlashtirilgan ta’lim) harakat (operatsiya) lar ketma-ketligi tizimini ifodalovchi, ularni bajarish oldindan rejalashtirilgan natijaga olib keluvchi “dastur” terminidan kelib chiqadi. Dastur -bajariladigan ish yoki biror faoliyat rejasi bo’lib, uning yordamida ta’lim oluvchilarga ta’lim-tarbiya berishda o’quv rejasi va dasturlarini og’ishmay amalga oshirilishida zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanishga keng imkoniyatlar yaratadi. Dasturlashtirilgan ta’lim-o’quv jarayonini muayyan tartib (dastur) asosida tashkil etishga mo’ljallangan bo’lib, uning yordamida o’quv jarayonini olib borishning optimal variantlariga erisxiladi. U kibernetika, informatika, matematik logika, hisoblash texnikasi asoslari va psixologiya fanlarining

samarali tamoyillari va murakkab tizimlaridagi boshqarish vositalarining pedagogikada joriy etilishi natijasi ko’rinishida XX asrning 50 yillarida paydo bo’ldi. Dasturlashtirilgan ta’lim o’quv materialini kichik-kichik qismlarga bo’lish, ushbu qismlarning biridan ikkinchisiga o’tish tartibi (qoidalari) ni belgilash, xususan, har bir qismni o’zlashtirish yuzasidan aniq ko’rsatmalar, topshiriqlar berish, o’z-o’zini nazorat qilishni ta’minlash kabi yo’llar bilan amalga oshiriladi. U ta’lim oluvchining bilim egallashi yo’lida har bir qadamni nazorat qilishga imkon beradigan va shuning asosida, o’z vaqtida yordam ko’rsatish, qiyinchiliklarni oldini olish, qiziqishini yo’qotmaslik va salbiy oqibatlarning oldini olishga imkon beruvchi o’quv jarayonining texnologiyasini yaratishga yo’naltiriladi. Dasturiy ta’limning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:  o’quv materialining alohida qismlarga ajratilishi;  o’quv jarayonining bilimlarini o’zlashtirish bo’yicha bilimlarning muayyan miqdorlari (bo’laklari) va fikrlash (mantiqiy) amallaridan iborat bo’lgan ketma-ket bosqichlardan iborat bo’lishi;  har bir bosqichning nazorat bilan yakunlanishi;  nazorat topshiriqlarini to’g’ri bajargan ta’lim oluvchining yangi materialni o’zlashtirish uchun olish imkoniyati va navbatdagi bosqichni bajarishga kirisha olish;  to’g’ri javobni topishda ta’lim oluvchining yordamchi va qo’shimcha tushuntirishlarni olishi;  har bir ta’lim oluvchining mustaqil ishlashi, intellektual salohiyati etarli bo’lgan mavzular bo’yicha o’quv materiallarini o’zlashtirishi;  natijalar monitoringi, ya’ni barcha nazorat topshiriqlari bajarilishi natijalarining qayd etilishi;  ta’lim jarayonida ta’lim beruvchining ta’lim tashkilotchisi va lozim topilganda mazkur jarayonda maslahatchi (boshqaruvchi) sifatida ishtirok etishi va individual yondashuvni amalga oshirishi;  ta’lim jarayonida o’qitishning o’ziga xos vositalarining keng

qo’llanilishi (kompyuterli o’rgatuvchi dasturlar, intellektuallashtirilgan dasturlar, kasbiy kompyuterli o’yinlar, trenajerlar, nazorat qilish qurilmalari, o’qitish mashinalari va Shu kabilar). Kompyuterli ta’lim. Ma’lumki, o’qitish sohasida jahon didaktikasining muhim tajribasi natijasida shaxsiy EHM rivojlanishi negizida kompyuterlashtirilgan ta’lim vujudga keldi. Kompyuter -(ing. Computer - hisoblayman)-oldindan berilgan dastur bo’yicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Ta’lim-tarbiya jarayonlarini kompyuterlashtirishda zamonaviy kompyuterlar universal didaktik vositalar (qurilma) bo’lib hisoblanadi va ularning ta’lim-tarbiya jarayonlarining optimal variantlarini topishdagi roli beqiyos. Shuningdek, kompyuter ta’lim oluvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini takomillashtirishda yangi dasturiy-texnik universal vositasi bo’lib, ularning amaliy tafakkurini kengaytirish va chuqurlashtirib, ulardagi bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishni yuqori darajaga ko’taradi. Maxsus ta’lim dasturlari bilan ta’minlangan kompyuterlardan deyarli barcha didaktik masalalarni hal etishda foydalanish mumkin. Ular: axborot berish; o’qitish jarayonini boshqarish; natijalarni nazorat qilish va tuzatib berish; mashqlarni bajarish; o’quv jarayoni rivojlanishi haqida ma’lumotlarni to’plash va shu kabilar. Rivojlangan mamlakatlarda kompyuterlardan keng foydalanishning rivojlanishi bu boradagi quyidagi asosiy yo’nalishlarni aniqlashga imkon beradi:  alohida o’quv fanlari (matematika, tabiiy fanlar, ona tili, chet tili, geografiya, chizmachilik va shu kabi fanlar) bo’yicha o’zlashtirish darajasini oshirishni ta’minlash;  umumiy kognitiv (idrok etish) qobiliyatlari-qo’yilgan masalani hal etish, mustaqil fikrlar, kommunikativ malakalarni egallash (axborotni to’plash, analiz, sintez qilish)ni rivojlantirish, u yoki bu ko’nikmani shakllantirishga imkon beruvchi jarayonlarga e’tiborni kuchaytirish. Kompyuterlashtirishning asosiy maqsadi , ma’lumotlarni to’plash, qayta

ishlash va uzatish ishlarini avtomatlashtirishdan iborat bo’lsa, uning asosiy vazifalari intellektual salohiyatni ko’tarish, aqliy mehnatni ilmiy asosda tashkil etish, ta’lim-tarbiyada optimal variantlarni kafolatlashlardan iboratdir. Kompyuterlar yordamida ta’lim-tarbiya jarayoniga innovatsion yondashuvlar qilishga imkoniyat yaratiladi va yangi axborot texnologiyalarini joriy etishga keng imkoniyatlar yaratiladi hamda yangi ko’rgazmalilik ta’minlanadi. Shuningdek, ulardan ta’lim- tarbiyada universal didaktik vosita sifatida foydalaniladi. Bu o’qituvchi vaqtini tejashga imkon beradi va natijada ta’lim jarayonidagi samaradorlik qo’lga kiritiladi. Dasturiy va kompyuterli ta’limlar o’qitish algoritmlarini bajarishga asoslanadi. Ma’lumki, algoritm belgilangan (rejalashtirishgan) natijaga olib keluvchi mantiqiy jihatdan mukammal va izchil tuzilgan ketma-ket amallar (operatsiyalar, harakatlar) tizimi sifatida bilim, ko’nikma va malakalarni to’la o’zlashtirish uchun zarur bo’lgan o’quv faoliyati tartibi va ketma-ketligini ta’lim oluvchiga ko’rsatadi. O’quv dasturlari va kompyuterli ta’lim samaradorligi fikrlash faoliyatini boshqarish algoritmlarining sifatiga bog’liq bo’ladi. Kompyuterli ta’lim dasturlari, odatda ikki xil, ya’ni axborot ma’lumotli va nazorat ta’limiy tartibda o’qitish imkoniyatiga ega bo’lgan turlarga bo’linadi. Ta’lim oluvchilarni masofadan turib o’qitish mobaynida kompyuterlar ta’lim oluvchilarning o’z-o’zining bilimini sinovida ya’ni joriy va oraliq baholashda muhim ahamiyat kasb etadi. Maxsus ishlab chiqariladigan uskunaviy vositalardan foydalanish kompyuterli ta’lim dasturlarini yaratish jarayonini anchagacha engillashtiradi. Ular yordamida kompyuter texnologiyalaridan boxabar bo’lgan tarih, adabiyot, huquq va boshqa fan o’qituvchilari ham bemalol ta’lim dasturini yaratish mumkin. Chop etilgan materiallar audio va video yozuvlar bilan birgalikda o’quv materialiga kirishni kengaytirish va soddalashtirish, o’quv materialini qulay va ko’rgazmali tarkiblash uchun, shuningdek, oson harakatlanishi (navigatsiya)

uchun foydalaniladi. Kompyuterli ta’limning sifati quyidagi ikki asosiy omil bilan aniqlanadi:  o’qitish dasturlarining mukammalligi;  hisoblash texnikasining mukammalligi va o’qitish jarayonida foydalanishdagi qulayligi. Kompyuterli o’qitish tizimi - bu quyidagi vazifalarni bajarishga imkon beruvchi o’quv-metodik va dasturiy-texnik vositalar majmuasi bo’lib hisoblanadi:  bilimning aniq predmet sohasini o’rganish;  o’quv kurslarida ishlanmalarni qo’llash;  o’quv jarayonini boshqarish va shu kabilar. Bugungi kunda o’quv jarayonini tashkil etishda qo’llanilayotgan kompyuterli o’qitish tizimini quyidagidek sinflarga ajratish mumkin: a) ma’ruzani immitatsiyalovchi va o’rganuvchi materialni bayon etishda aniq rejaga ega bo’lgan ma’ruzachi tipidagi tizimlar; b) seminar, laboratoriya mashg’ulotlarini immitatsiyalovchi assistent tipidagi tizimlar; c) o’rganilayotgan va yondash fanlar bo’yicha foydalanishga mo’ljallangan ma’lumotlar bazasini tashkil qiluvchi maslahatchi tipidagi tizimlar; d) bilimlarning boshlang’ich darajasini va o’quvchining psixologik holatlarini tekshirishga imkon beruvchi repititor tipidagi tizimlar. Dunyoda shunda y ta’lim tizimi yuzaga kelganki, uning xilma-xil turlari mavjud bo’lib, ularni ko’pchilik “qo’llab turuvchi, ta’minlovchi, yordamchi o’qitish” deb ataydilar. U qanchalik xilma- xil bo’lmasin, uning asosiy maqsadi odamni kundalik muammolarni hal etishga tayyorlashga asoslangan bo’lib, shaxsning faoliyati va hayot tarzini qo’llab turish uchun mo’ljallangan. Ayni vaqtda “Innovatsion” (yangilik kiritish) ta’limni tashkil etishga alohida e’tibor berilmoqda. Innovatsion ta’lim -bu bo’lajak mutaxassislarni joylarda ishlashga tayyorlovchi jarayon bo’lib, u avval olgan bilimlar asosida ta’limni

takomillashtirish va samarali yangicha yondashuv qilishdan iborat. Unda ta’lim- tarbiyada yangicha sifat ko’rsatkichiga erishib, yuqori samaradorlikni qo’lga kiritish amalga oshiriladi va ijodkorlikka yo’naltiriladi hamda ta’lim texnologiyalarini yangicha sifat bosqichiga ko’tarish, shuningdek, ta’lim- tarbiyada zamonaviy yondashuvlarni tashkil qilib borishni ta’minlaydi. Innovatsion ta’limda zamon bilan hamnafas ta’lim texnologiyalarini yaratish bilan shug’ullanishga doim imkoniyat yaratilib boriladi. Innovatsion ta’lim o’ziga xos ijobiy xususiyatlarga ega. Ular quyidagilardan iborat:  kadrlar tayyorlash tizimiga ilm-fanning uzviy ravishda kirib borishini ta’minlaydi. Bunda ilg’or pedagogik texnologiyalarni yaratish va o’zlashtirish yuzasidan maqsadli innovatsion loyihalarni shakllantirish va amalga oshirish yo’li bilan ilm-fanning ta’lim amaliyoti bilan integratsiyani ta’minlash chora- tadbirlari ishlab chiqiladi;  ilg’or pedagogik texnologiyalar va yangi axborot texnologiyalarini joriy etish uchun o’rta umumta’lim, o’rta maxsus , kasb-hunar ta’limi va oliy o’quv yurtlarida eksperimental maydonchalar tashkil etish orqali ilmiy-tadqiqot natijalarini o’quv- tarbiya jarayoniga o’z vaqtida joriy etish mexanizmlarini ro’yobga chiqarishga erisxiladi;  ta’lim jarayonining istiqbolini oldindan ko’ra bilish, ya’ni ta’lim beruvchining avvalgi va hozirgi tajribasi asosida o’qitish emas, balki ta’lim oluvchini uzoq kelajakni mo’ljallashga (istiqbolli reja tuzishga) o’rgatishdan iborat bo’lib, unda ta’lim oluvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda tashhislash, bashoratlash, modellashtirish va loyihalashtirishni amalga oshira olishi zarur;  ta’lim oluvchining hamkorlikda ta’lim olish va optimal qarorlarni qabul qilish (lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, tsivilizatsiya rivojlanishini hisobga olishdan global muammolarni hal etish)da faol ishtirok etishni ta’minlash.

Keyingi yillarda masofaviy ta’lim (lotincha distantia - masofa) uzluksiz ta’lim tizimida keng qo’llanilmoqda. Masofaviy ta’lim -bu masofadan turib o’qitishning usullariga asoslangan holda aholining keng qatlamlariga taqdim etiluvchi zamonaviy ta’lim texnologiyasidir. U o’quv adabiyotlarining almashinish vositalari (Er sun’iy yo’ldosh, televideniya, radio, kompyuter aloqa va boshqalar)ga tayanib, ixtisoslashtirilgan axborot muhiti yordamida masofadan mamlakat aholisining keng qatlamiga va xorijiy davlatlarga taqdim etiladigan ta’lim xizmatlar majmuidan iborat. Masofaviy ta’lim tizimida bo’lajak mutaxassislarni tayyorlashning samaradorligini oshirishda ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi Shaxsining muntazam aloqasini ta’minlash asosiy vazifa bo’lib hisoblansa quyidagi ta’limiy imkoniyatlarni qo’lga kiritish mumkin:  masofaviy ta’lim o’qishga ijobiy yondashuvni ta’minlaydi;  pedagogik jarayon maqsadi sifatida ta’lim oluvchiga yo’nalish berish imkoniyati bor;  metodologik, nazariy, uslubiy bilimlarni egallashga imkon yaratadi;  bilish faoliyatini mustaqil tashkil etish imkonini beradi;  ta’limning turli axborotlarini topish va o’zlashtirish imkonini beradi;  zamonaviy pedagogik texnologiya asosida tashkil etiladigan bilish faoliyatini amalga oshirish borasida samarali qo’llaniladi;  axborotlarga bo’lgan ehtiyojlarni qondirishda, axborot olish va undan foydalanish samaralarini hosil qilish borasidagi ishlanmalarni tayyorlashga keng imkoniyatlar yaratadi. Masofaviy ta’lim pedagogik faoliyatning ijodiy xarakterini oshiradi, ya’ni zaruriy axborotlarni izlay bilish, tanlangan axborotlar bilan ishlay bilish va informatika vositalari yordamida odamlar bilan muloqotni samarali amalga oshira bilish yo’nalishlarini zamonaviy ta’lim talablariga mos holda ta’limni yanada optimallashtirib boraveradi.

2. Ta’limni tashkil etish shakllari: asosiy va yordamchi shakllar. Tayanch iboralar: ta’limning shakllari, rahbarlik qilish xususiyatlari, ta’lim afzalliklari, ta’limning individual-guruhli shakli, ta’limning ommaviy shakli, sinf-dars tizimi, ta’limning maruza - seminar shakli, yangi bilim berish darsi, umumlashtiruvchi dars, fakultativ mashg’ulotlar. Jahon pedagogika fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli shakllari bor. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta’limni tashkil etishga o’z ta’sirini o’tkazadi. Ayni vaqtda ta’limning quyidagi shakllari ajratilib ko’rsatiladi:  individual;  individual-guruhli;  sinf-dars;  ma’ruza-seminarli;  sinfdan tashqari;  auditoriyadan tashqari;  maktab va maktabdan tashqari. Ulardan ta’lim oluvchilarni qamrab olishi, ta’lim oluvchilar faoliyatini tashkil etishi, jamoaviy va individual shakllarining nisbatlari, mustaqiligi darajasi va o’qish jarayoniga rahbarlik qilish xususiyatlari kabi belgilariga ko’ra quyidagi asosiy turi iste’molda foydalanib kelinmoqda:  individual;  individual-guruhli;  sinf-dars;  ma’ruza-seminarli. Qadim zamonlarda mavjud bo’lgan o’qitishning eng qadimgi shakli individual ta’lim hisoblanadi. Bu orqali hayotiy tajribalarni ajdodlardan- avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatdayoq yuzaga kelgan edi. Yozuv paydo

bo’lishi bilan qavm boshlig’i turli belgilar yordamida o’zining tajribalarini keyingi avlodga uzatgan. Ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning bevosita va individual aloqasiga hozirda misol sifatida repetitorlikni ko’rsatish mumkin. Ta’limni tashkil etishning individual shakli antik davr va o’rta asrlarda yagona usul bo’lgan, undan ba’zi mamlakatlarda XVIII asrgacha keng foydalanib kelingan. Individual ta’lim bir qator afzalliklarga ega. Shuning uchun bu usulni bizning davrimizgacha repititorlik shaklida saqlanib qolgan. Uning ustunligi o’quv faoliyati mazmuni, metodi va suratini to’la individuallashtirish, aniq bir masalani hal etishda uning har bir harakati va operatsiyalarini kuzatib borishga imkon berishdan iborat. Individual ta’lim beruvchining yuqori pedagogik malakaga ega bo’lishini talab etadi. Individual ta’limning kamchiliklari : vaqtning tejamli emasligi; ta’lim beruvchi ta’sirining cheklanganligi. (Bunda ta’lim beruvchining vazifasi ta’lim beruvchiga topshiriq berish va uni tekshirishdan iborat bo’ladi); boshqa ta’lim oluvchilar bilan hamkorlikda ishlash imkoniyati cheklanganligi (bu ta’lim oluvchining yoki ta’limning ijtimoiylashishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi); jamoada ishlash tajribasini shakllanmasligi va shu kabilardan iboratdir. Qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf etish natijasida XVI asrdan boshlab ta’limning individual-guruhli shakli paydo bo’ldi. Bu ta’lim turidan XVI asrga kelib Evropada keng foydalana boshlandi. Markaziy Osiyo davlatlarida bu ta’lim turidan qadim davrlarda ham foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo’la oladi. Bu davrda ta’lim oluvchilar uchun asosiy o’quv qo’llanma zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto” (Eramizdan avvalgi VII-XVI asrlar) bo’lib kelgan. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda individual o’qitish jamoaviy o’qitish bilan birga olib borilar edi. Ta’lim beruvchi “Avesto” kitoblaridan birini ochadi va ta’lim oluvchilar navbatma- navbat kelib ovoz chiqarib o’qiydilar, keyin esa hamma birgalikda o’qilganni takrorlaganlar, mashqlarni maxsus taxtachalarda yozganlar. Aqliy mashqlar ta’lim beruvchining ta’lim oluvchi bilan erkin

suhbati davomida olib borilgan. XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o’zining “Tadbiri manzil” nomli ilmiy asarining maxsus “Amuzish va parvarishi modrasas farzand ” (“Bolalarni maktabda o’qitish va tarbiyalash”) bo’limida ta’lim oluvchilarga jamoaviy o’qitish haqida quyidagi tavsiyalarni beradi: 1) agarda ta’lim oluvchilar birgalikda o’qisalar, ular zerikmaydilar, fanni o’rganishga qiziqish kuchayadi; ularda bir- birlaridan ortda qolmaslik uchun o’zaro musobaqalashish istagi rivojlanadi, ular bolaning o’qishi yaxshilanishiga yordam beradi. 2) o’zaro suhbatlarda ta’lim oluvchilar kitobdan o’qish yoki kattalardan eshitgan qiziqarli ma’lumotlarni bir-birlariga aytib beradilar. 3) bolalar birgalikda yig’ilganlarida bir-birlari bilan do’stlashadilar va bir-birlarini hurmat qiladilar; ular faqatgina musobaqalashmaydilar; balki bir- birlariga o’quv materiallarini o’zlashtirishda yordam beradilar; bu bilan bolalar mag’rurlanadilar, bir-birlaridan yaxshi odatlarni o’rganadilar [Rahimov S.R. Abu Ali ibn Sinoning psixologik-pedagogik qarashlari.-Toshkent: O’qituvchi, 1987.-103 b]. Burhoniddin Zarnuji (XII asr) “Bilim olish yo’lida o’quvchiga maslahatlar” nomli o’zining ilmiy asarida dars olib borish bo’yicha tavsiyalar beradi. uning ko’p yillik dars o’tish tajribalari asosida mazkur ilmiy asar yaratilgan va XX asrgacha o’ziga xos pedagogika darsligi sifatida Markaziy Osiyo madrasalarida foydalanib kelingan. Asarda maktabda dars tahminan bir soatlar davom etishi kerakligi yoziladi. Ta’lim beruvchi maktabda darsga tushunish va o’zlashtirish mumkin bo’lgan o’quv materiallarini tanlab olishi, darsda o’rganiladigan materiallarni tushuntirib berish kerak. O’quv materialini Shunday tanlash kerakki, u ikki marotaba takrorlanganda o’zlashtirilsin. Shuning uchun u katta matnlarni qismlarga bo’lish va boshqa darslarda uni albatta takrorlashni taklif etadi. XV asrda jamoaviy o’qitishni tashkil etish g’oyasini Muhammad Tarag’ay Mirzo Ulug’bek davom ettiradi. U o’zining madrasalarida individual

mashg’ulotlar tizimini bekor qiladi va jamoaviy sinf-dars tizimiga yaqin bo’lgan shaklni joriy qiladi. Umumiy ma’ruzani 50-70 nafar kishidan iborat katta guruhga odatda, o’z sohasida mashhur bo’lgan olim mudarris (o’qituvchi - professor) o’qiydi, amaliy mashg’ulotlarni esa 10-15 kishidan iborat kichik guruhga kichik mudarris (o’qituvchi) olib boradi. O’sha paytdagi ta’limning asosiy metodlari munozara va tortuvshuvlar hisoblangan. Samarqand madrasalarida ma’ruzalarni allomaning o’zi va Qozizoda Rumiy, Mavlono Muhammad Ali qushchi, Avaz Karmani va boshqa shu kabi mashhur olimlar o’qiganlar. Muhammad Tarag’ay Ulug’bek va uning izdoshlari tomonidan matematika (algebra, geometriya, triganometriya), metofizika, astranomiya, geografiya, tarix va shu kabi fanlardan yangi darsliklar yaratildi. Bu darsliklar oddiy va tushunarli shaklda yozilgan. Mazkur ta’lim tizimida ham o’ziga xos salbiy tomonlar bo’lgan, ya’ni jamoaviy usulda XX asr maktablarida mashhur bo’lgan guruhli- labaratoriya metodida bo’lgani kabi o’zlashtirishni individual xususiyati hisobga olinmagan. Yaxshi o’zlashtirmagan ba’zi ta’lim oluvchilar ham ilg’orlar qatorida bir qo’llanmani o’rganishdan boshqasini o’rganishga o’z-o’zidan o’tavergan, kerakli bilimni egallay olmagan holda madrasani bitirib chiqadilar. Ta’lim individual-guruhli shaklida ta’lim beruvchi mashg’ulotlarni bir ta’lim oluvchi bilan emas, balki tayyorlik darajasi turlicha bo’lgan turli yoshdagi bolalar guruhi bilan olib boradi. Bunda ta’lim beruvchi navbat bilan har bir ta’lim oluvchidan o’tilgan materialni so’raydi, yangi mavzuni (materiallarni) tushuntiradi, mustaqil ishlashi uchun individual topshiriqlar beradi, boshqa ta’lim oluvchilar o’z ishlari bilan shug’ullanadilar. O’qishni bunday tashkil etishda, ta’lim oluvchilar mashg’ulotlarga yilning turli davrlarda hamda kunning turli vaqtlarida kelishlari mumkin bo’lgan. XV-XVI asrlar davomida Evropada ishlab chiqarishning rivojlanishi kuzatildi va uning natijasida ta’lim berishning ommaviy shakli yuzaga keldi.

Ulardan biri ta’lim oluvchilarni o’qitishning guruhli (jamoali) turi deb ataladi. Ular g’arbiy Rossiya (Hozirgi Belorussiya va Ukrainaning g’arbiy qismlari) dagi birodarlik maktablarida ilk bor qo’llanilgan va undagi o’qish sinf-dars shaklining asosi bo’lgan. Bu tizimlar XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomonidan “Buyuk didaktika” asarida nazariy jihatdan asoslab berildi va ommalashtirildi. Olim pedagogikaga o’quv yili, o’quv kuni, dars mashg’ulotlari orasidagi tanaffus, o’quv ta’tillari kabi tushunchalarini kiritgan. Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bo’lsada, bugungi kunda ham keng ko’lamda iste’molda foydalanib kelinmoqda. Uning asosiy mazmuni o’quv ishlarini tashkil etishning o’ziga xos shakli sifatida quyidagilardan iborat bo’ladi:  bir xil yoshdagi va taxminan bir xildagi tayyorgarlik darajasiga ega bo’lgan ta’lim oluvchilar (o’quvchilar) sinfni tashkil etadi. Bu sinf maktabda o’qishning umumiy davriga asosan doimiy tartibini saqlab qoladi;  sinf faoliyati yagona yillik reja va dastur asosida doimiy dars jadvali bo’yicha tashkil etiladi, buning natijasida bolalar maktabga yilning bir vaqti va oldindan belgilangan kun soatlarida kelishlari kerak bo’ladi;  mashg’ulotlarning asosiy birligi dars hisoblanadi;  dars odatda bir fan yoki mavzuga bag’ishlangan bo’ladi, shu bois ta’lim oluvchilar sinfda bitta material ustida ishlaydilar;  darsda ta’lim oluvchilarning ishiga (faoliyatiga) ta’lim beruvchi rahbarlik qiladi, u o’z fani bo’yicha o’qish natijalarini, har bir ta’lim oluvchini alohida bilimini baholaydi. O’quv yili ohirida pedagogik jamoa, ya’ni ta’lim beruvchilar xulosalari bo’yicha ta’lim oluvchini keyingi sinfga o’tishi haqida qaror qabul qilindi. Sinf-dars tizimi K.D.Ushinskiy tomonidan yanada rivojlantirildi. U bu shaklning hamma ustunliklarini ilmiy asoslab berdi. Dars, ayniqsa, uning tashkiliy qurilishi (tuzilishi) va tipologiyasining ixcham nazariyasini yaratdi. K.D.Ushinskiy har bir darsning bir-biri bilan ketma-ket bog’langan

quyidagi uchta qismini ajratib ko’rsatdi: 1). Ilgari o’rganilgan bilimlar asosida yangi bilimlarni anglashni amalga oshirish va ta’lim oluvchilarda materialni jadal qabul qilishga maqsadli ko’rsatmani yaratishga qaratilgan qism. Darsning bu qismi K.D.Ushinskiyning fikricha darsga go’yoki “ eshik ” hisoblanadi. 2). Asosiy masalani hal etishga yo’naltirilgan qism. Bu qism darsning muhim markaziy qismi hisoblanadi. 3). Amalga oshirilgan faoliyatga yakun yasash va bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlashga qaratilgan qism. Bu qism darsning xulosalash va umumlashtirish qismi bo’lib, hisoblanadi. Darsni tashkil etishning ilmiy asoslarini ishlab chiqishga A.Disterverg ham katta hissa qo’shdi. U ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning faoliyatiga taalluqli o’qitish tamoyillari va qoidalari tizimini ishlab chiqdi hamda ta’lim oluvchilarning yoshi imkoniyatlarini hisobga olishni zarurligini asoslab beradi. Alohida o’quv fanlarini o’qitish metodikasi va didaktikasiga oid asarlarda ta’limning sinf-dars tizimining afzalliklari va kamchiliklari ko’rsatilib beriladi. Quyida ular to’g’risida to’htalamiz. I. Afzalliklar:  yaxlit o’quv-tarbiyaviy jarayonning tartibli (tizimli) ketishini ta’minlovchi aniq tashkiliy tizim;  jarayonlarning oddiy boshqarilishi;  muammoning jamoa bo’lib muhokama qilinishi, masalaning echimini birgalikda izlash jarayonida ta’lim oluvchilar o’rtasida o’zaro munosabatlarning shakllanish imkoniyati;  ta’lim beruvchining ta’lim oluvchilar va ularning tarbiyasiga doimiy emotsional ta’sir ko’rsatishi;  ta’limning emotsionalligi (zero, ta’lim beruvchi bir vaqtning o’zida ta’lim oluvchilarning katta guruhi bilan ish olib boradi), o’quv faoliyatiga musobaqalashish elementlarini kiritish uchun sharoitning yaratilishi,

bilimsizlikdan bilimlarni o’zlashtirish sari harakatlarning muntazamligi va izchilligi. II. Kamchiliklari:  tizimning bilimlarni asosan o’rta darajada o’zlashtiruvchi ta’lim oluvchilar uchun mo’ljallanganligi, bo’sh o’zlashtiruvchi ta’lim oluvchilar uchun qiyinchiliklarning yuzaga kelishi va kuchli o’zlashtiruvchi ta’lim oluvchilarning qobiliyatlarining rivojlanish sur’atining ortga surilishi;  ta’lim beruvchi uchun o’qitish mazmuni va o’qitish sur’atlari hamda metodlari bo’yicha individual ishlarni tashkil etish, Shuningdek, ta’lim oluvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olishda qiyinchiliklarni yuzaga kelishi;  katta va kichik yoshli ta’lim oluvchilar o’rtasidagi munosabatlarning qaror topmasligi. XIX asr ohiri XX asr boshlarida aqliy rivojlanishida farqi bo’lgan ta’lim oluvchilarni o’qitishda individuallashtirishga e’tibor qaratish masalasi ayniqsa dolzarb ahamiyat kasb etadi. Shunga mos ravishda ta’limning tanlab o’qitish shakli yuzaga keldi. Bu AQSH da Batov va Evropada Manncheyms tizimlarida yaqqol seziladi. XX asr boshida Evropa va AQSH da ta’lim oluvchilarning individual, faol, mustaqil o’quv ishlarini ta’minlashga qaratilgan ko’plab ta’lim tizimlarining samaradorligi sinab ko’rilgan. Ular orasida 1905 yili Massachusets shtatining Dalton shahrida o’qituvchi Elena Park Herst tomonidan birinchi bor qo’llanilgan ta’limning individuallashtirilgan tizimi sifatida e’tirof etilgan. Bu tizim dalton- reja nomi bilan pedagogikaga va maktab tarihiga kirdi. Bu ba’zan labaratoriya yoki ustaxonalar tizimi deb ham ataladi. Bu tizimning mazmun-mohiyati quyidagilarda namoyon bo’ladi:  o’quv faoliyatining muvoffaqiyati maktabda ishlash sur’atining har bir ta’lim oluvchining imkoniyatlari, ularning qobiliyatlariga moslashtirilishiga bog’liq;  ta’lim faoliyati uchun ustun turadigan o’qishni an’anaviy tashkil etish

ta’lim oluvchining mustaqil o’quv faoliyatining markazi hisoblanishi;  ta’lim beruvchi o’z vazifasini odob bilan bajarishi;  sinf labarotoriyalarining ustaxonalar bilan almashtirilishi, o’qituvchining yangi materialni tushuntirmasligi, balki uni ta’lim oluvchining o’zi labaratoriya yoki ustaxonalarda ta’lim beruvchidan olingan topshiriq asosida mustaqil shug’ullanishlari va zarur bo’lgan paytlarda ta’lim beruvchidan yordam so’rashlari asosida o’zlashtirishi va shu kabilar. XX asrning 20-yillarida maktab ishlari ilmiy tadqiqot instituti ta’limning loyihali tizimini targ’ib qila boshladi. Uni amerikalik U.Kelpatrik ishlab chiqqan. Ta’limning bu tizimining mazmuni ta’lim oluvchilarning o’zlari loyiha ishlari mazmunini tanlab olishlaridan iborat. U mavjud haqiqiy hayot bilan bog’langan bo’lishi va o’quv guruhi ixtisosliklariga qarab (yo’nalishlari) ijtimoiy- siyosiy, xo’jalik ishlab chiqarish yoki madaniy turmush tomonlarini aks ettirishi kerak bo’lgan. XX asrning 60-yillarida Tramk rejasi juda mashhur bo’lib ketdi. Uni amerikalik professor pedagog Lyuyd Trank ishlab chiqqan. O’qitishni tashkil etishning bu shakli katta auditoriyalarda (100-150 odam) umumiy mashg’ulotlarni, 10-15 kishilik guruhlarda esa amaliy mashg’ulotlarni esa va ta’lim oluvchilarning individual ishlarini ham birgalikda olib borishni taklif etadi. Bunda turli xildagi texnik vositalardan foydalanib umumiy ma’ruzalarni olib borishga o’quv vaqtining 40 foizi ajratiladi. Shuningdek, kichik guruhlardagi mashg’ulotlarga (amaliy mashg’ulotlar) esa o’quv vaqtining 20 foizini va kabinet yoki laboratoriyalarda individual mustaqil ishlarni bajarishga o’quv vaqtining 40 foizi ajratiladi. XX asrning 70-yillarida o’qishni tashkil etishning noan’anaviy shakllarini izlash davom ettirildi. Tajriba va sinov maktablarini izlash birinchi navbatda sinf-dars tizimini modernizatsiyalashtirish fikri bilan bog’liq bo’lgan. Izlanishlarning asosiy masalasi-o’qishni individuallashtirishdan iborat edi. Birinchi universitetlar paydo bo’lishi bilan ta’limning maruza -

seminar shakli yuzaga kela boshlaydi. U yaratilgan paytdan beri mazkur tizim deyarli o’zgarmagan. Ma’ruza, seminar va labaratoriya ishlari, donsultatsiya va tanlagan kasbi bo’yicha amaliyot hozirgacha ma’ruza-seminar tizim sifatida o’qishning asosiy shakllaridan biri bo’lib kelmoqda. Maruza-seminar tizimi o’zining sof ko’rinishida oliy va oliy maktabdan keyingi ta’lim amaliyotida qo’llaniladi. O’zbekistonda uch yillik o’rta maxsus , kasb-hunar ta’limini tadbiq etilishi bilan ma’ruza-seminar tizimidan akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ham ulardan foydalana boshlandi. Ohirgi paytlarda ma’ruza-seminar tizimi elementlaridan o’rta maktablarning katta sinflarida ham qo’llanila boshlandi. Demak, qadim zamonlardanoq jamiyatning etuk kishilari o’qitish ishini tashkil qilishning ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlariga javob beradigan shakllarini topishga uringanlar. Hozirgi vaqtda respublika ta’lim muassasalarida o’qitishning 1-shakldagidek ko’rinishlaridan foydalanilmoqda.

1-shakl. Ta’limni tashkil etish shakllari. Bugungi kunda darslarni tashkil etishga nisbatan quyidagi didaktik talablar qo’yilmoqda: 1. Darsning maqsadi va vazifalarining aniqligi hamda pedagogik jihatdan to’g’riligi. 2. Darsning ta’limiy, tarbiyaviy va shaxsni rivojlantiruvchanlik vazifalarining birligi va uzviyligi. 3. O’qitishning yaxlit dars va uning ma’lum qismlari, vazifalari hamda mazmuniga muvofiq keladigan ta’lim oluvchilarning bilish faolliklari va mustaqil faoliyatlarini ta’minlashga xizmat qiluvchi maqbul metodlarni tanlash. 4. Mashg’ulotlarning turli shakllari: jamoa; guruhli va yakka tartibdagi shakllarini maqbul ravishda qo’shib olib borish. 5. Ta’lim beruvchining rahbarlik vazifasi bilan ta’lim oluvchining faol bilish faoliyatini birga olib borish. 6. Darslarning o’zaro uzviy va dialektik xususiyatga ega bo’lishiga erishish. 7. Ta’lim oluvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga

olish. 8. Darsda ta’lim oluvchilarni o’qitish va tarbiyalash uchun qulay shart-sharoit yaratish. 9. Darslarni demokratik tamoyillar asosida tashkil etish. 10. Darsda ta’lim oluvchilar erkinligini ta’minlash [Hasanboev J., Sariboev H., Niyozov G., Hasanboeva O., Usmonboeva M. Pedagogika. O’quv qo’llanma.-Toshkent: Fan, 2006.-282 b]. Demak, ta’lim oluvchilarni bilim, ko’nikma va malaka bilan qurollantirishda mashg’ulotning asosiy qismini ishg’ol qilgan ta’lim shakli u yoki bu ko’rinishdagi dars turini tashkil etar ekan. Ma’ruza va seminar mashg’ulotlari (konsultatsiyalar, ekskursiyalar, praktikumlar). Darsda bilimlarning o’zlashtirilishi, malaka va ko’nikmalarning hosil qilinishi murakkab dinamik jarayondir. O’quv materialini o’rganishning turli vazifalari, yo’llari, usullari va vositalari vujudga keladi. Buning natijasida darsning juda ko’p turlari, uning har xil variantlari paydo bo’ladi. Ayni vaqtda ta’lim tizimida eng ko’p qo’llaniladigan dars turlari quyidagilardir: 1. Yangi bilimlarni bayon qilish darsi. 2. O’tilgan materialni mustahkamlash darsi. 3. Ta’lim oluvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini tekshirish darsi; 4. Takroriy-umumlashtiruvchi dars. 5. Aralash dars. Muayyan dars turi asosida olib boriladigan mashg’ulotlarda ikkinchi, uchinchi bir dars turining qismlari bo’lishi mumkin. Misol uchun ta’lim muassasalarida eng qo’llaniladigan dars turlaridan biri yangi bilimlarni bayon qilish darsida quyidagi holatlar amalga oshirilishi mumkin:  yangi bilimlarni bayon qilish;  yangi bilimlarni mustahkamlash;  yangi bilimlar ustida mashq o’tkazish;

Uy vazifalarini so’rash va tekshirishBirinchi bosqich Yangi materialni bayon qilish, tushuntirish, hikoya qilish, ma’ruza va suhbatIkkinchi bosqich Yangi materialni mustahkamlash, suhbat, mashq qildirish, kitob bilan ishlashUchinchi bosqich Uy vazifasini topshirish (tushuntirish, suhbat)To’rtinchi bosqich yangi bilimlarga bog’liq holda uyga vazifalarini topshirish va hakazo. Demak, dars umumiy jarayon davomida bir dars turi asosida tashkil etilmaydi. Shunga qaramay darsning maqsadi ta’lim oluvchilarga yangi bilim berishga qaratilgan bo’lsa, butun didaktik usullar ana shunga bo’ysundiriladi. Shu sababli ham bunday dars yangi bilim berish darsi deb ataladi. Muayyan dars turi bilan ish ko’rilayotganda boshqa bir dars turi unsurlarining asosiy dars tuzilishini tashkil qilishi mumkin. Darsning tarkibiy tuzilishi u yoki bu dars turining umumiy holati, uning qismlari mohiyatini anglatadi. Dars jarayonida qo’llanilayotgan har qanday didaktik usul dars tuzilishini ifodalashga har doim ham xizmat qilavermaydi. Didaktik usullar ta’lim metodi bilan baholangandagina dars tuzilishining o’zgarishiga, ta’lim metodlarining o’zgarishi ham dars tuzilishining o’zgarishiga olib keladi. Dars jarayonining muayyan qismida dars shakli hamda metodlarining o’zgarishi darsning yangi bosqichini boshlaganligini anglatadi. Demak, dars tuzilishining biridan ikkinchisiga o’tishi va shu orqali darsning shakl va metodlarining o’zgarishi dars bosqichi deb yuritiladi. Bu borada xulosa o’rnida shuni ta’kidlash mumkinki, turi darsning shakl va metodlari hamda ular negizidagi dars tuzilishlariga bevosita bog’liqdir. Quyida aralash dars turining tuzilishi haqidagi ko’rinishni keltiramiz (1 - shakl). Aralash dars turining tarkibiy – tashkiliy – tuzilmaviy shakli

Uy vazifalarini so’rash va tekshirish Yangi materialni bayon qilish, tushuntirish, hikoya qilish, ma’ruza va suhbat Yangi materialni mustahkamlash, suhbat, mashq qildirish, kitob bilan ishlash Uy vazifasini topshirish (tushuntirish, suhbat) 1-shakl. Aralash dars turining tarkibiy-tashkiliy tuzilishi. Umumlashtiruvchi dars -bu o’quv dasturining ma’lum bir qismi (bob, bo’lim yoki ayrim mavzu) o’tib bo’lganidan keyin o’tiladigan dars mashg’uloti. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining yuqori sinflarida ba’zi o’quv materiallarining ma’lum qismi yoki yirik mavzuni boshlashdan avval kirish dars ham olib boriladi. Bunday darslar, odatda, ijtimoiy fanlar bo’yicha o’tkaziladi. Hozirda ta’limni tashkil etish tizimida yakka tartibda ta’lim olish o’ziga xos ahamiyat kasb etmoqda. Yakka tartibdagi mashg’ulotlarda ta’lim oluvchining qiziqishi, ehtiyoji, xohishiga, imkoniyatiga ko’ra muayyan fan, predmet yuzasidan chuqur bilim berish, ma’lum fan, yoki predmet bo’yicha yuzaga kelgan o’zlashtirmovchilik holatini bartaraf etish, shuningdek, uzoq vaqt sog’liqli saqlash muassasalarida davolangan yoki tibbiyot xodimlari nazoratida bo’lgan ta’lim oluvchilarning o’quv dasturi talablarini bajarishiga ko’maklashish maqsadida tashkil etiladi. Hozirda yakka tartibda ta’lim olishning asosiy ko’rinishlaridan biri sifatida repititorlik ta’limi keng tarqalmoqda. Ma’ruza . Bugungi kunda zamonaviy o’quv muassasalari faoliyatida o’qitish shakllaridan biri bo’lish ma’ruzadan foydalanish keng tarqalgan. Ma’ruza darslarini tashkil etish ancha murakkab va ko’p mehnat talab qiladigan faoliyatdir. Ma’ruza darsi tajribali, yuksak darajada pedagogik mahoratga ega bo’lgan ta’lim beruvchining intellektual salohiyati asosida tashkil etiladi. Ma’ruzada faqat fan, o’quv predmeti asoslari borasidagi ma’lumotlarni bermasdan, ta’lim oluvchilarni ijtimoiy-g’oyaviy jihatdan tarbiyalab borish ham talab etiladi. Ma’ruzadan ko’zlangan asosiy maqsad ta’lim oluvchilarning musatqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish, bilim va faoliyat malakasini oshirish hamda dunyoqarashini yuksaltirishdan iborat. Maktab amaliyotida ma’ruzaning quyidagi turlaridan keng foydalanilmoqda:  ma’ruza-hikoya;  ma’ruza-suhbat;

 ma’ruza-munozara;  ommaviy ma’ruza. Ma’ruzalar yozma shaklda ifoda etiladi. Shu bois ma’ruza- o’qituvchi tomonidan ma’ruza mavzusi yuzasidan reja va ma’ruza matni tayyorlanadi. Umumiy qoidaga binoan ma’ruza bir dars davomida oxiriga etmay qolsa, u yangi mashg’ulotda davom ettiriladi. Har bir mavzu bo’yicha ma’ruza materiallari tushuntirib bo’lingan, ta’lim oluvchilar bilan savol- javob o’tkaziladi. Shuningdek, har bir mavzu yuzasidan foydalanish lozim bo’lgan adabiyotlar ro’yxati taqdim etiladi. Fakultativ mashg’ulotlar - bu ta’lim oluvchining qiziqish va xohishlariga ko’ra muayyan fan, predmet yuzasidan beriladigan ilmiy- nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, ularda amaliy ko’nikmalarni shakllantirish maqsadida tashkil etiladigan ta’lim shaklidir. Fakultativ mashg’ulotlar ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlashini oshirishga va ijtimoiy faoliyatini faollashtirishga, aqliy qobiliyatlarini takomillashtirishga xizmat qiladigan maxsus dastur asosida o’tkaziladi. Fakultativ mashg’ulotlarda qo’yiladigan ma’ruzalar amaliy mashg’ulotlar bilan uyg’unlashib ketadi. Bunda ta’lim oluvchilar adabiyotlar bilan ishlash malakasini, mustaqil faoliyat yuritish ko’nikmalarini egallaydilar, murkkab bo’lmagan tajribalar va tadqiqotlar o’tkazish metodikazini o’zlashtiradilar, tajriba qurilmalari va texnikani ishlatish malakasini hosil qiladilar. Fakultativ mashg’ulotlar majburiy fanlar yuzasidan bo’ladigan mashg’ulotlar bilan mustahkam aloqadorlik tashkil etilishi kerak. Seminar mashg’ulotlari. Ijtimoiy-gumanitar yo’nalishidagi predmetlar bo’yicha seminar mashg’ulotlarini tashkil qilish keng qo’llaniladi. Seminar mashg’ulotlarini tashkil etishdan asosiy maqsad ta’lim oluvchilarning mustaqil ishlarini yanada rivojlantirish, ayrim mavzular yuzasidan keng va chuqur ma’lumot bera oladigan manbalar ustida ishlay olishlari hamda Shu asosda kelajakdagi kasbiy faoliyatlarida zarur adabiyotlardan foydalana olish ko’nikma va malakalariga ega qilishdan iboratdir.

Seminar mashg’ulotlari ta’lim beruvchilar tomonidan u yoki bu mavzu bo’yicha ma’ruzalar tayyorlash hamda uni dars mashg’ulotidagi ta’lim oluvchilar bilan muhokama qilish yo’li bilan olib boriladi. Ta’lim oluvchilar berilgan reja, dastur va tavsiyalar asosida seminar mashg’ulotlariga oldindan tayyorlanadi. Unda ta’lim oluvchilar mos adabiyotlarni o’rganadilar, material yig’adilar, turli kuzatishlar o’tkazadilar, o’z axborotlari yuzasidan tezislar tuzadilar. Seminar mashg’uloti ta’lim beruvchi rahbarligida o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi ta’lim oluvchilar faoliyatini mashg’ulot maqsadiga yo’naltirib turadi, mavzuga oid savollari yuzasidan tashkil etilgan muhokamani xulosalaydi. Zarur qo’shimcha mulohazalar bildiradi, materialni muayyan tizimga soladi. Seminar darsida faol qatnashgan ta’lim oluvchilar baholanib boriladi. Seminar mashg’uloti ta’lim oluvchilar e’tiborini darsga jalb etish, ularning qiziqishini orttirish, ularni mustaqil ishlashga va fikrlashga o’rgatish, darsni faollashtirish hamda ta’lim oluvchilar aqliy qobiliyatlarini o’stirishda muhim o’rin tutadi. Ekskursiyalar . Noan’anaviy dars shakllaridan biri hisoblangan ekskursiyalar sinf-dars tizimi, shuningdek, amaliy mashg’ulotlardan tubdan farq qiladi. Bu farqlar quyidagilardan iborat bo’ladi:  ta’lim oluvchi rejalashtirilgan va o’tkaziladigan barcha ekskursiyalarga rahbarlik qilsa ham, u ekskursiya ob’ektlarining barcha detallarini yaxshi bilmasligi mumkin, bunday hollarda maxsus tayyorgarlikka ega bo’lgan ekskursovod ish olib boradi;  ekskursiya muddati turlicha bo’lib, unda doimiy o’quv jadvali talablariga amal qilish mas’uliyati mavjud;  ta’lim beruvchi yoki ekskursovodning rahbarlik usuli va ta’lim oluvchilar faoliyati turlicha bo’lishi mumkin. Ekskursiyalar quyidagidek to’rt yo’nalishda uyushtiriladi (2 - shakl). Ekskursiya davomida ta’lim oluvchilardan intizomga qat’iy rioya qilish talab etiladi. Ta’lim oluvchilar ob’ektni kuzatish jarayonida vaqti-vaqti bilan savollar beradilar, zarur ma’lumotlarni yozib boradilar. Ekskursiya davomida

ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarning bugungi kuzatganlarini avval o’zlashtirilgan materiallarga bog’lab suhbat o’tkazadi. Ekskursiya materiallari asosida ta’lim oluvchi hisobot, bayon yoki insho yozadi. Ta’limnining noan’anaviy shakli siaftida tashkil etiladigan bahs- munozara, davra-suhbati, matbuot konferentsiyasi, telekonferentsiyalar muayyan predmet (yo’nalish) ning muhim mavzulari yuzasidan tashkil etilib, ular ta’lim oluvchilarda mustaqil fikrlash, o’z fikrini ilgari surish, uni asoslash hamda himoya qilish qobiliyatini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Bu kabi darslarning tashkil etilishida maqsadning aniqligi, shuningdek, ta’lim oluvchining faol ishtiroki muhim ahamiyat kasb etadi. Viktorina, mo’jizalar maydoni, zakovat va shu kabi shaklda o’tkazilayotgan darslar bellashuv xususiyatiga ega bo’lib, ular ta’lim oluvchilarni faollikka undaydi. Yuqoridagi bildirilgan fikr-mulohazalarga asoslanib quyidagi xulosani keltirish mumkin:  ta’limning shakli muayyan maqsadga muvofiq ma’lum rejimda tashkil etiladigan faoliyatning tashqi ifodasi bo’lib, ta’lim jarayonida yetakchi o’rin tutadi;  ta’lim jarayonini samarasini ta’minlash uchun ta’lim metodlaridan o’rinli va unumli foydalanishga bog’liq;  ta’lim metodi ta’lim jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning aniq maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyatlarining usullari hisoblanadi;  ta’lim vositalari ta’lim metodlarining ta’limiy ta’sirchanligini oshirishga xizmat qiladi. a. Ta’lim metodi, usul va vosita tushunchalari. Tayanch iboralar: Ta’lim metodlari, bilish faoliyati usullari, ta’lim metodlarini tavsiflash, pedagogik qarash, pedagogik talablar. Ta’lim jarayonining muvaffaqiyati uning shakligagina emas, balki

qo’llanilayotgan metodlar samaradorligiga bog’liq bo’lib, u ta’lim nazariyasida asosiy o’rinlardan birini egallaydi. “Metod” yunoncha “ metodos ” degan so’zni anglatib, u “yo’l”, tadqiq qilish kabi ma’nolarni anglatadi. Ta’lim metodi ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning aniq maqsadga erishishiga qaratilgan birgalikdagi faoliyatdir. Ta’lim metodlari o’qitishning o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish usullarini hamda o’quv materialini nazariy va amaliy yo’naltirish yo’llarini anglatadi. O’qitish metodlari ta’lim jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatining qanday bo’lishi, o’qitish jarayonini qanday tashkil etish va olib borish kerakligini hamda shu jarayonda ta’lim oluvchilar qanday ish harakatlarini bajarishlari kerakligini belgilab beradi. Shuningdek, ta’lim metodi o’qituvchi va ta’lim oluvchilarning o’qish vazifalarini bajarishga qaratilgan nazariy va amaliy bilish faoliyati yo’lidir. Ta’lim jarayoni va uning natijalari ta’lim beruvchining ta’lim oluvchilar bilish faoliyati harakatini belgilovchi ish usullariga bog’liq. Shu sababli doimo pedagogikada ta’lim metodlariga ta’lim beruvchining ish usullari va ta’lim oluvchilarning bilish faoliyati usullari deb qaraladiki, bu usullarning har ikkalasi ham o’quv vazifalarini bajarishga qaratilgandir. Ta’lim metodlari ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar faoliyatining xususiyatini belgilaydi. Ular ta’limning maqsad- vazifalariga bog’liq bo’ladi. Hozirgi zamon didaktikasi va xususiy metodikasida ta’lim metodlarini tavsiflashga turlicha yondashuvlar. Ta’lim metodlari tevarak - atrofdagi dunyoni bilishning umumiy qonuniyatlarini tushunishga bog’liqdir, ya’ni ular falsafiy metodologik asosga egadir va ta’lim jarayonidagi qarama- qarshiliklarni, ta’lim jarayonining mohiyatini va tamoyillarini to’g’ri anglash natijasidir. Ta’lim materiali ta’lim mazmunida ifodalangan ilmiy fikr mantig’iga bog’liqdir. O’quv materialining mazmuni tobora chuqurlashib, murakkablashib, takomillashib va ilmiy tus olib bormoqda, shuning uchun ta’lim metodlari ilmiy

bilishning mantig’i va metodlariga tobora ko’proq bog’liq bo’lib bormoqda. Zamonaviy ilm-fan va texnika-texnologiyalarning rivojlanishi bilan ta’lim metodlariga bo’lgan munosabat ham o’zgarib, takomillashtib, zamonaviylashib boradi va ular hozirgi zamon didaktikasi hamda xususiy metodikalardagi ta’lim metodlari bilan uyg’un holda shakllantirilib boriladi. Shu sababli ham unga turlicha yondashuvlar bo’lishi ham tabiiydir. Bunda ayniqsa didaktik xarakterga ega bo’lganlari muhim ahamiyat kasb etadi va ular pedagogik nazariya doirasida amalga oshirilmog’i lozim. Bu borada ta’lim metodlari nazariy jihatdan yaxshi asoslangan bo’lishi va pedagogik nazariyadan kelib chiqqan bo’lishi kerak hamda uning amaliy ahamiyatiga albatta e’tibor qaratiladi, chunki ta’lim metodlari amalda qo’llanilmasa u foydasiz bir narsaga aylanadi. Ma’lumki, ta’limning amaliy yo’nalganligi ta’lim metodlarining eng muhim talablaridan biridir va u doimo zamon talabidagi dolzarb yo’nalishdir. Demak, ta’lim metodlarida pedagogik nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligini ta’minlashga qaratilgan yondashuv har doim zarur va kerak. Nazariya qancha chuqur va ilmiy bo’lsa, ta’lim metodlari o’shancha samarali bo’ladi. Pedagogik qarashlarda nazariya qancha kam ifodalangan bo’lsa, ta’lim metodlari bu nazariyaga shuncha kam bog’liq bo’ladi. Pedagogika fani maktablar va ta’lim beruvchilarning ilg’or ish tajribalarini umumlashtiradi, an’anaviy ta’limning ilmiy asoslarini ko’rsatib beradi, o’qitishning zamonaviy, samarali metodlarini ijodiy ravishda izlab topishga yordam beradi. Shu sababli ham ta’lim metodlari oldiga quyidagi asosiy talablar qo’yiladi: 1) O’quv materialini o’rganish yo’li fikr yuritishning didaktik materialistik usullarini, milliy mafkuraga hamda milliy qadriyatlarga asoslangan axloq, xulq-atvorning irodaviy sifatlarini shakllantirishga olib kelish kerak. Shu talab nuqtai nazaridan qaraganda, ta’lim metodi tarbiyalovchi xarakterda bo’lishi, ya’ni bilimlarni o’zlashtirishgagina emas, balki ta’limning tarbiyalovchilik imkoniyatlarini ishga solishga ham yordam berishi kerak. 2) Ta’lim metodi ilmiy dalillar bilan ravshan va aniq asoslangan

bo’lishi lozim. Ana shunda ta’lim beruvchisi, bu metod bilan ishlashda qanday vazifalarni qo’yib, hal qilish mumkinligini va qanday vazifalarni amalga oshirib bo’lmasligini ko’ra oladi. Metodning ilmiyligi ta’lim oluvchilarning ravshan va aniq fikr yuritishini hamda materiallarni o’zlashtirish jarayonidagi dalil-isbot va muhokamalarning maqsadi, vositalari, usullarini, shuningdek, asosiy va ikkinchi darajali natijalarni ham bildiradi. 3) Ta’lim metodlarining tizimliligi ularning samaradorlik darajasini belgilaydi. O’quv materialini o’rganishning har qanday alohida olingan usuli, garchi, shu darsda qo’llanish uchun juda qulay bo’lsa ham, o’qitishning boshqa metodlari bilan birga qo’llanilmaganda ta’lim oluvchilar aqlining o’qishiga sezilarli ta’sir ko’rsatmasligi mumkin. 4) Ta’lim metodlari oldiga muqarrar sur’atda qo’yiladigan yana bir talab-ularning tushunarli bo’lishidir. O’qitish yo’li ta’lim oluvchiga tushunarli va maqbul bo’lishi, o’quv materialini o’rganish usullari esa uning bilimlarni o’zlashtirishdagi yosh imkoniyalariga muvofiq kelishi lozim. 5) Bolani sezgi organlari orqali bilishga o’rgatish va o’quv jarayonida ko’rsatmali qurollardan iloji boricha ko’proq foydalanish zarurligi ta’lim metodlari oldiga qo’yiladigan muhim talabdir. Ta’lim metodlarini ta’limni ongli va faol shaklda olib borish tamoyili nuqtai nazaridan asoslash zarurligi ham muhim talablardan biridir. Bolaning o’quv mashg’ulotlariga ongli munosabatda bo’lishi, o’quv materili mazmunini ongli ravishda tushunishi, undagi bilish faolligi va qiziqishining darajasi ta’lim beruvchining tushuntirish metodlariga va ta’lim oluvchilarning bilimlarni o’zlashtirish usullariga bog’liq. 6) Ta’lim metodlari oldiga qo’yiladigan talablardan yana biri-bu bilimlarning asosli va puxta bo’lishidir. Ta’lim metodlari yaxshi natija beradigan bo’lishi lozim. Ta’lim beruvchining tushuntirish va ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish usuli rejalashtirilgan yoki mo’ljallangan natijani berishi kerak. b. Ta’lim metodlari tasnifi va mohiyati.

Tayanch iboralar: ta’lim metodlari tasnifi, ta’lim jarayonining bosqichlari, o’zaro ta’sir. Ta’lim metodlari tasnifi. Ta’lim metodlari tasnifiga oid asosiy qarashlar. Didaktikada ta’lim metodlarini tasnif etishga oid turli- tuman qarashlar mavjud: ba’zi mutaxassislar ta’lim metodlarini tasnif etishga bilim manbalarini hisobga olishsa, ayrim mutaxassislar o’qituvchi faoliyati xususiyatlaridan kelib chiqishadi, uchinchi bir guruh olimlar esa o’quvchilar faoliyatining e’tiborga olishadi. Ta’lim metodlariga bunday qarashlarning ko’p va rang-barang bo’lishi tabiiy. Zero, ta’lim metodlari mazmunan boy hodisa bo’lib, ular ma’lumot mazmuni bilan ham, o’qituvchi va o’quvchi faoliyati bilan ham, bilim va malakalar bilan ham, shuningdek, ijodiy qobiliyatlarini, munosabatlarni rivojlantirish bilan ham dahldor kategoriyadir. S.I.Perovskiy, E.Ya.Golant o’qitish metodlarini tasnif etishda ta’lim manbalarini hisobga olishgan. Ular o’quvchi nutqi, ko’rgazma qurol, darslik hamda qo’shimcha adabiyotlarni ta’lim manbai sifatida qarab, ta’lim metodlarini uch guruhga ajratishgan: bilimlarni og’zaki bayon qilish metodlari; ko’rgazmali metodlar; amaliy metodlar. Didaktikada ta’lim jarayonining turli bosqichlarida bajariladigan ishlar mazmunidan kelib chiqib ta’lim metodlarini tasnif etish g’oyasi ham mavjud. M.A.Danilov, B.P.Yesipov o’zlarining qator asarlarida ta’lim metodalarini quyidagicha guruhlarga ajratishgan: bilimlarni o’rgatishga oid metodlar; malaka va ko’nikmalarni shakllantirish metodlari; bilim va malakalarni tatbiq etish metodlari; ijodiy ishlash metodlari; bilim va malakalarni mustahkamlash, tekshirish metodlari. M.N.Skatkin, I.Ya.Lerner ta’lim metodlarini tasnif etishda o’quvchilar faoliyati xususiyatlarini e’tiborga olishgan va ularni quyidagicha guruhlarga ajratishgan: izohli-ko’rgazmali metodlar; qayta ishlashga oid standart metodlar; muammoli bayon metodi; evristik metod; ilmiy izlanish metodlari. M.I.Maxmutov ta’lim metodlarini tasnif etishda o’qitish usullari bilan o’qish usullarini o’zaro qo’shishni taklif etadi. Uning uqtirishicha, bu usullar-

o’qitish usullari va o’qish usullari o’zaro qo’shilib, quyidagi ta’lim metodlarini hosil qiladi: xabar- umumlashtirish tipidagi metodlar: izohli va eslashga oid metodlar; ko’rsatmali-amaliy metodlar; qisman izlanishga oid; izlanish metodlari. Ukrain olimlari V.F.Palamarchuk, V.N.Palamarchuk ta’lim metodlarini tasnif etishda uch narsani-ta’lim manbalari, bolalarning faollik va mustaqillik darajasi, o’quv bilishining borishidagi mantiqiy yo’lni hisibga olish zarurligini uqtirishadi. Shuningdek, S.G.Shapovalenko ta’lim metodlarini tasnif etishda ularning mantiqiy mazmuniy, manbai, jarayoniy, tashkiliy-boshqaruchanlik xususiyatlarini hisibga olishni taklif etadi. Didaktikada ta’lim metodlarini tasnif etishda bir paytda ta’lim manbalari va mantiqiylikni (N.M.Verzilin), ta’lim manbalari va o’quvchilarning mustaqillik darajasini (A.N.Aleksyuk, I.D.Zverev) mezon qilib olish moyilligi ham mavjud. Mashhur didakt olim Yu.K.Babanskiyning qator ilmiy-pedagogik asarlarida ta’lim metodlari o’quvchi faoliyati nuqtai nazaridan tasnif etilgan. U ta’lim metodlarini uch guruhga ajratgan: o’quv-biluv faoliyatini tashkil etish va boshqarish metodlari; o’quv biluv faoliyatini rag’batlantirish metodlari; o’quv biluv faoliyati samaradorligini nazorat etish metodlari. Har xil guruh o’z ichida yana kichikroq guruhlarga ajraladi. Masalan, birinchi guruh metodlari jumlasiga quyidagilar kiradi: og’zaki bayon metodlari; ko’rgazmali metodlar; amaliy metodlar; induktiv va didaktiv metodlar: reproduktiv metodlar: muammoli izlanish metodlari va mustaqil ishlash metodlari. Yuqoridagiga o’xshab rag’batlantirish, nazorat qilish metodlari ham o’z ichida guruhlarga ajralgan. Hozirgi paytda ta’lim metodlariga oid mukammal tizim Yu.K, Babanskiy tasnifidir. Ta’lim metodlarini tasnif etish masalasiga doir qarashlarning ko’pligi, rang-barangligi ularning-ta’lim metodlarining ko’p qirrali didaktik hodisa ekanligi bilan izoxlanadi. Shu bilan birga, bu didaktika sohasiga amal qilayotgan diffirentsiya va integratsiya jarayonlarining natijasidir. endilikda ta’lim metodlari mohiyatini bayon etishga ko’p tomonlama, kompleks

yondashish zaruriyati kuchayib bormoqda. Bu inson faoliyatiga yaxlit yondashish metodologiyasi asosida birlashtirish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. O’zaro ta’sir ta’lim metodlarini tasnif etish mezoni. O’zaro ta’sir integrativ didaktik hodisa bo’lib, bir tomondan, didktikaning tadqiqot peradmeti, ikkinchi tomondan esa, ta’lim metodalarini tasnif etish mezoni sanaladi. U insonning boshqa shirkat faoliyatlari, masalan, moddiy ne’matlarini ishlab chiqarish, vositasi, natijasiga ega. O’zaro ta’sirning ma’lum bosqichida erishilgan maqsad keyingi bosqichda vosita sifatida amal qiladi. Binobarin, ta’limning borishida erishilgan maqad natijaga, natija esa o’z navbatida keyingi maqsadlarini amalga oshirish vositasiga aylanadi. O’zaro ta’sir o’qitish usullarining va o’qish usullarining bir–biriga qo’shiluvi, muvoffiqlashuvi oqibati- hosil faoliyat shaklida amal qilidi. Uning bosqichma-bosqich harakati tashkiliy-boshqaruv, undash- rag’batlantiruv, nazorat-tekshiruvni taqazo etadi. Binobarin, o’zaro ta’sir ma’lum vositalar bilan harakatga tushirish, tartibga solish mumkin. O’zaro ta’sirni o’qitish usullari va o’qish usullarining o’zaro tutashuvidan-ularning o’zaro qo’sxilgan joyidan izlash yo’li bilan ta’lim metodlarini yaxlit tizim sifatida tavsiflash mumkin. Ta’lim me’todlarini o’zaro ta’sir mohiyatidan kelib chiqib tasnif etganda quyidagilarga erisxiladi: ta’lim metodlarining yaxlit tizimi yaratiladi; ta’lim metodalarini tasnif etish uchun integrativ birlik ajratiladi; ta’lim metodlarining o’qitish va o’qish usullari tutashuvidan shakllanishi e’tirof etiladi, ta’lim metodlari muammosiga kompleks yondasxiladi; ta’lim metodlariga mazmuniy va jarayoniy tasnif beriladi. O’qitish usullari va o’qitish usullarining bir-biriga muvoffiqlashuvi ta’limning ijtimoiy instinktning alohida turi-o’qitish va o’qish faoliyatlarining o’zaro ta’siri shaklida amal qilishni ta’minlaydi. O’qitish va o’qish faoliyatlari o’zaro ta’sir mohiyatidan kelib chiqib ta’lim metodlarini ikki guruhga ajratamiz: o’zaro ta’sirni tashkil etish va boshqa metodlari, o’zaro ta’sir natijasini nazorat etish metodlari. Ta’lam metodlarining har bir guruhida o’qitish va o’qishning

o’zaro ta’siri qatnashadi. O’zaro ta’sir ishtirok etmaydigan metod ta’lim metodi sanalmaydi. Masalan, o’quvchi evrestik suhbatni tanladi deylik: bolalar uchun tushunarli, ularni qiziqtiradigan savollarni o’rtaga tashlay olish o’qituvchi faoliyatiga bog’liq. O’qituvchi o’zi dars beradigan sinf o’quvchilarning umumiy tayyorgarligini aniq tasavvur etsa, bolalarning real o’qish imkoniyatlarini hisobga olsa, ularning yosh va individual xususiyatlariga tayansa, ana o’shandagina sinf o’quvchilari ta’limda faol ishtirok yetishadi. O’quvchilarning yosh individual, xususiyatlari, real o’qish imkoniyatlariga mahs, bolalarni tuzish fikrlashga jalb etadigan, qiziqishlarni oshiradigan metodlar interfaol metodlar sanaladi. Interfaol metodlar tanlanganda ta’lim sub’ektlarining har ikkalasi ham ta’limda faol qatnashishadi. Masalan, o’qituvchi o’quvchilarga kishini bildirgan so’zlarni alohida, kishidan boshqa predmetlarni bildirgan so’zlarni alohida-alohida yozish vazifasini topshirgan bo’lsin. Bunday o’quv holatida o’quvchilar ona tili va tabiatshunoslikdan o’rganilgan bilimlardan foydalanib topshiriqni bajarishadi. Topshiriqni bajarish o’qituvchi faolligi va o’z navbatida, o’quvchilar faolligi o’qituvchi faolligini ta’minlaydi. Demak, interfaol ta’lim metodlari faol ta’minlashga olib keladi. Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan iborat bo’lib, ularning har biri o’z navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo’linadi. O’quv-biluv faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish jarayonining o’zi esa axborot uzatish, qabul qilish, anglash va o’quv axborotlarini esda saqlashni hamda olinadigan bilim va ko’nikmalarni amaliyotda qo’llay olishni nazarda tutishni hisobga olsak, birinchi guruh metodlariga so’z orqali axborotni uzatish va eshitish orqali qabul qilish metodlari og’zaki metodlar; hikoya, ma’ruza, suhbat va boshqalar; ikkinchi guruh metodlariga o’quv axborotlarini ko’rgazmali uzatish va ko’rish orqali qabul qilish metodlari-ko’rgazmali metodlar: tasviriy, namoyish qilish va boshqalar; uchunchi guruh metodlariga o’quv axborotini amaliy mehnat harakatlari orqali berish (amaliy metodlar, mashqlar, labaratoriya tajribalari, mehnat harakatlari va boshqalar) kiradi. Demak, amaliyotda keng qo’llanilib kelayotgan ta’lim metodlarini

quyidagi ko’rinishda ifodalash mumkin (1 - shakl). O’quv materialini og’zaki bayon qilish metodi bayon qilinayotgan ma’lumotlarning to’g’ridan-to’g’ri ta’lim beruvchining jonli nuqti orqali idrok qilinishi bilan tavsiflanadi va ana shu xususiyatiga ko’ra ta’limning boshqa metodlaridan farq qiladi. Ta’limning ko’rgazmalilik metodidan amaliy faoliyatda foydalanishda namoyish etish, tasvirlash va ekskursiya metodi bilan ish ko’rishda ta’lim oluvchilarni turli mavzularda tasviriy materiallar bilan ishlashga jalb etish muhim didaktik ahamiyatga ega. Amaliy mashg’ulotlar metodi, asosan o’zlashtirilgan ilmiy bilimlarni mustahkamlash va uni amalda qo’llay olish, tegishli ko’nikma va malakalarga ega bo’lishni ta’minlashga xizmat qiladi. Odatda mashq qildirish deganda ilmiy bilim va ma’lum bir ish- harakatni o’zlashtirish yoki takomillashtirish maqsadida rejali ravishda tashkil etilgan takrorlash tushiniladi. Mashq qildirish metodi o’quv predmetlarining mazmuni va tavsifiga qarab turlicha olib borilishi mumkin. Ta’lim oluvchilarning o’zlashtirgan ko’nikma va malakalarini mustahkamlash va ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda mashq qildirish quyidagi talablarga amal qilishi lozim: 1. Topshiriqning maqsadi ta’lim oluvchilarga aniq va ravshan tushuntirilgan bo’lishi, mazmuni va uni ishlash yo’llari esa puxta uqtirilgan bo’lishi lozim. 2. Ta’lim oluvchilar diqqati taqdim etilayotgan mashqqa jalb qilinishi, jamoaning va har bir ta’lim oluvchining intilish va qiziqishlari hisobga olinishi lozim. 3. Topshiriq rejalashtirilgan (loyihalangan) tizim asosida va ularni bajarishdagi jarayonlarning izchilligiga asoslangan bo’lishi lozim. 4. Ma’lum qoida yuzasidan o’zlashtirilgan ko’nikma va malakalar shu qoidaga oid boshqa mazmundagi topshiriqlarni bajarishda ham osonlik bilan qo’llanilishi lozim. 5. Topshiriq berilishida ta’lim oluvchilarni faollashtirilgan ijodiy

faoliyatga yo’naltirilishini ham e’tiborga olishi lozim. 6. Beriladigan topshiriq (mashq va shu kabilar)ni ta’lim oluvchilarning belgilangan vaqti ichida albatta bajara olishligini e’tiborga olish kerak va bunda ta’lim oluvchilarning intellektual salohiyatiga (umumiy va ayrim hollarda xususiy intellektual salohiyatiga) e’tibor qaratilishi mashq qilish jarayonining optimal variantlarini kafolatlash imkoniyatini beradi. Ta’lim metodlarining bu turida ta’lim oluvchilarga beriladigan yozma ijodiy mashqlar va topshiriqlar muhim o’rin egallaydi. Shuningdek, ta’lim oluvchilarga berilidagan mashq-topshiriqlar ichida kollokumlar bajarish hamda ayrim mavzular bo’yicha mustaqil ma’ruzalar tayyorlash va grafik ishlarni bajarish ta’lim oluvchilarning mazkur sohadagi ongli ijodiy munosabatini yanada yuksaltirishga didaktik asos bo’ladi. Laboratoriya metodi . Bu ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarga atrofni o’rab turgan ob’ektiv borliqdagi narsa va hodisalar, ularning shakli, hajmi, tarkibi, tuzilishi, o’zgarishi va rivojlanishi qobiliyatlari haqida yangi-yangi bilimlar berish, o’zlashtirayotgan ilmiy bilimlarni mustahkamlash hamda tegishli ko’nikma va malakalar bilan qurollantirishda muhim ahamiyatga ega. Demak, bu shunday ta’lim metodiki, unda ta’lim oluvchi ta’lim beruvchi rahbarligida oldindan belgilangan reja asosida tajribalar o’tkazadi yoki amaliy vaziflarni bajaradi va shu jarayondagi bilimni yangilaydi va tushinib etadi. Shu sababli ham ular qat’iy reja asosida olib boriladi. Reja ta’lim mazmunini ta’lim oluvchilar tomonidan tajribalar va amaliy ishlarni bajarish hamda o’rganishning ko’rsatmalarini ifodalovchi ta’lim beruvchining hujjati hisoblanadi. Unda mashg’ulot mavzusi, ishning maqsadi, unga ajratilgan vaqt, mashg’ulot mavzusining mazmuni, mashg’ulot bo’yicha adabiyotlar ro’yxati o’z ifodasini topadi. Laboratoriya metodi, deyarli barcha fanlar bo’yicha ta’lim berishda uchraydi. Ayrim fanlarda, ya’ni, fizika, kimyo, biologiya, geografiya, kasbiy ta’limga oid fanlarda, psixologiya, informatika va shu kabi predmetlarni o’rganishda esa ko’proq qo’llaniladi. Ular maxsus jihozlangan laboratoriya

honasida tegishli moddiy-texnika vositalari va majmualari yordamida olib boriladi. Laboratoriya mashg’ulotlari xususiyatiga ko’ra quyidagicha turlarga va shakllarga bo’linadi (1 - shakl): Ta’lim vositalari . Ta’lim jarayonida qo’llaniladigan vositalar ta’lim samaradorligini sezilarli darajada oshirishga xizmat qiladi. O’qitishning asosiy vositalari -bu asosiy o’quv mazmuniga ega bo’lgan rejalar, o’quv dasturlari, darslik va o’quv qo’llanmalaridir. O’qitishning qo’shimcha vositalari -bu ta’lim oluvchilardagi bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantiruvchi masalalar, mashqlar to’plami, ma’lumotnomalar, tarqatma materiallar, ko’rsatmali va ko’rgazmali vositalar, disketlar, EHM va boshqalardir. O’qitishning takomillashtiruvchi dastur vositalari - bu mutaxassislar guruhi tomonidan ishlab chiqilgan va predmetdagi tegishli mavzular bo’yicha dars jarayonini takomillashtirishga imkon beruvchi intellektuallashtirilgan dasturlar va uni amaliyotga joriy etishga sharoit yaratuvchi dasturiy-texnik vositalardir. Demak, ta’lim vositalari muayyan o’qitish metodi yoki usullarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur bo’lgan yordamchi o’quv materialidir. Ular: asbob-uskunalar, dastgohlar, labaratoriya jihozlari, axborot- kommunikatsion texnologiyalari vositalari, ko’rsatmali qurollar, rasmiy belgilar, maketlar, darslik va o’quv qo’llanmalari, uslubiy tavsiyanomalar va ko’rsatmalar, radio, televideniya va internet tarmog’i va shu kabilar. Ta’lim jarayonida o’qitish vositalaridan foydalanish tabiiy yoki tasviriy ko’rgazma materiallari (predmet, sxema, tashkiliy-tuzilmaviy model, diagramma, gistogramma, sur’at va h.k.), labaratoriya yoki demonstratsiya (namoyishli) mashg’ulotlarida qo’llaniladigan asbob- uskunalari, o’quv qurollari, maketlar, Shuningdek, mavzuga oid dalillar (spravochnik ma’lumotlar, ta’rif, qonun, qoida, tamoyil, xossa, xususiyat, formula va h.k.)ning dars jarayonida ishlatilishini anglatadi. Ta’lim jarayonida va uni olib

borishning samaradorligini oshirishda ta’lim shakli, turi, metod va vositalarining alohida-alohida ahamiyatlari bor. Bu borada ta’limda ko’rgazmalilik metodini amaliyotda joriy etishda ta’lim vositalarining o’rni va roli beqiyos bo’lib, ta’limda ko’rgazmalilik metodining quyidagi turlaridan foydalaniladi: namoyish etish; tasvirlash va ekskursiya. Bundagi namoyish etish va ekskursiya metodlari ta’lim oluvchilarning o’quv materiallarini aniq obrazlar orqali bevosita idrok qilishlarini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. O’quv materiallarining og’zaki bayon qilish metodining asosiy turlaridan biri-bu darslik va kitob bilan ishlash turidir. Bunda o’quv adabiyotlari bilan ishlash murakkab psixologik jarayondir. U ta’lim jarayonida ta’lim beruvchi tomonidan bayon qilingan bilimlarni o’quv materiallarini kitob matnidan ko’rib, ongli idrok qilish faoliyatini rivojlantirishni ham nazarda tutadi. Ta’lim metodlari tasnifiga oid asosiy qarashlar. Didaktikada ta’lim metodlarini tasnif etishga oid turli-tuman qarashlar mavjud: ba’zi mutaxassislar ta’lim metodlarini tasnif etishga bilim manbalarini hisobga olishsa, ayrim mutaxassislar o’qituvchi faoliyati xususiyatlaridan kelib chiqishadi, uchinchi bir guruh olimlar esa o’quvchilar faoliyatini e’tiborga olishadi. Ta’lim metodlariga bunday qarashlarning ko’p va rang-barang bo’lishi tabiiy. Zero, ta’lim metodlari mazmunan boy hodisa bo’lib, ular ma’lumot mazmuni bilan ham, o’qituvchi va o’quvchi faoliyati bilan ham, bilim va malakalar bilan ham, shuningdek, ijodiy qobiliyatlarni, munosabatlarni rivojlantirish bilan ham daxldor kategoriyadir. S.I.Perovskiy, E.YA.Golantlar o’qitish metodlarini tasnif etishda ta’lim manbalarini hisobga olishgan. Ular o’qituvchi nutqi, ko’rgazma qurol, darslik hamda qo’shimcha adabiyotlarni ta’lim manbai sifatida qarab, ta’lim metodlarini uch guruhga ajratishgan: bilimlarni og’zaki bayon qilish metodlari; ko’rgazmali metodlar; amaliy metodlar. Didaktikada ta’lim jarayonining turli bosqichlarida bajariladigan ishlar mazmunidan kelib chiqib ta’lim metodlarini tasnif etish g’oyasi ham mavjud.

M.A.Danilov, B.P.Esipovlar o’zlarining qator asarlarida ta’lim metodalarini quyidagicha guruhlarga ajratishgan: bilimlarni o’rgatishga oid metodlar; malaka va ko’nikmalarni shakllantirish metodlari; bilim va malakalarni tatbiq etish metodlari; ijodiy ishlash metodlari; bilim va malakalarni mustahkamlash, tekshirish metodlari. M.N.Skatkin, I.Ya.Lernerlar ta’lim metodlarini tasnif etishda o’quvchilar faoliyati xususiyatlarini e’tiborga olishgan va ularni quyidagicha guruhlarga ajratishgan: izohli-ko’rgazmali metodlar; qayta ishlashga oid standart metodlar; muammoli bayon metodi; evristik metod; ilmiy izlanish metodlari. M.I.Maxmutov ta’lim metodlarini tasnif etishda o’qitish usullari bilan o’qish usullarini o’zaro qo’shishni taklif etadi. Uning uqtirishicha, bu usullar- o’qitish usullari va o’qish usullari o’zaro qo’shilib, quyidagi ta’lim metodlarini hosil qiladi: xabar- umumlashtirish tipidagi metodlar: izohli va eslashga oid metodlar; ko’rsatmali-amaliy metodlar; qisman izlanishga oid; izlanish metodlari. Ukraina olimlari V.F.Palamarchuk, V.N.Palamarchuklar ta’lim metodlarini tasnif etishda uch narsani-ta’lim manbalari, bolalarning faollik va mustaqillik darajasi, o’quv bilishining borishidagi mantiqiy yo’lni hisobga olish zarurligini uqtirishadi. Shuningdek, S.G.SHapovalenko ta’lim metodlarini tasnif etishda ularning mantiqiy-mazmuniy, manbaiy, jarayoniy, tashkiliy- boshqaruvchanlik xususiyatlarini hisobga olishni taklif etadi. Didaktikada ta’lim metodlarini tasnif etishda bir paytda ta’lim manbalari va mantiqiylikni (N.M.Verzilin), ta’lim manbalari va o’quvchilarning mustaqillik darajasini (A.N.Aleksyuk, I.D.Zverev) mezon qilib olish moyilligi ham mavjud. Mashhur didakt olim Yu.K.Babanskiyning qator ilmiy-pedagogik asarlarida ta’lim metodlari o’quvchi faoliyati nuqtai nazaridan tasnif etilgan. U ta’lim metodlarini uch guruhga ajratgan: o’quv-biluv faoliyatini tashkil etish va boshqarish metodlari; o’quv biluv faoliyatini rag’batlantirish metodlari; o’quv biluv faoliyati samaradorligini nazorat etish metodlari. Har xil guruh o’z ichida yana kichikroq guruhlarga ajraladi. Masalan,

birinchi guruh metodlari jumlasiga quyidagilar kiradi: og’zaki bayon metodlari; ko’rgazmali metodlar; amaliy metodlar; induktiv va didaktiv metodlar: reproduktiv metodlar: muammoli izlanish metodlari va mustaqil ishlash metodlari. Yuqoridagiga o’xshab rag’batlantirish, nazorat qilish metodlari ham o’z ichida guruhlarga ajralgan. Hozirgi paytda ta’lim metodlariga oid mukammal tizim Yu.K.Babanskiy tasnifidir. Ta’lim metodlarini tasnif etish masalasiga doir qarashlarning ko’pligi, rang-barangligi ularning-ta’lim metodlarining ko’p qirrali didaktik hodisa ekanligi bilan izoxlanadi. Shu bilan birga, bu didaktika sohasiga amal qilayotgan diffirentsiatsiya va integratsiya jarayonlarining natijasidir. endilikda ta’lim metodlari mohiyatini bayon etishga ko’p tomonlama, kompleks yondashish zaruriyati kuchayib bormoqda. Bu inson faoliyatiga yaxlit yondashish metodologiyasi asosida birlashtirish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. O’zaro ta’sir ta’lim metodlarini tasnif etish mezoni. O’zaro ta’sir integrativ didaktik hodisa bo’lib, bir tomondan, didktikaning tadqiqot predmeti, ikkinchi tomondan esa, ta’lim metodalarini tasnif etish mezoni sanaladi. U insonning boshqa shirkat faoliyatlari, masalan, moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish, ekspluatatsiya jarayonlarida ishtirok etish, ilmiy kashfiyotlar qilishga o’xshab o’z maqsadi, vositasi, natijasiga ega. O’zaro ta’sirning ma’lum bosqichida erishilgan maqsad keyingi bosqichda vosita sifatida amal qiladi. Binobarin, ta’limning borishida erishilgan maqsad natijaga, natija esa o’z navbatida keyingi maqsadlarini amalga oshirish vositasiga aylanadi. O’zaro ta’sir o’qitish usullarining va o’qish usullarining bir– biriga qo’shiluvi, muvoffiqlashuvi oqibati-hosila faoliyat shaklida amal qiladi. Uning bosqichma-bosqich harakati tashkiliy-boshqaruv, undash-rag’batlantiruv, nazorat-tekshiruvni taqazo etadi. Binobarin, o’zaro ta’sirni ma’lum vositalar bilan harakatga tushirish, tartibga solish mumkin. O’zaro ta’sirni o’qitish usullari va o’qish usullarining o’zaro tutashuvidan- ularning o’zaro qo’sxilgan joyidan izlash yo’li bilan ta’lim metodlarini yaxlit tizim sifatida tavsiflash mumkin.

Ta’lim me’todlarini o’zaro ta’sir mohiyatidan kelib chiqib tasnif etganda quyidagilarga erishiladi: ta’lim metodlarining yaxlit tizimi yaratiladi; ta’lim metodlarini tasnif etish uchun integrativ birlik ajratiladi; ta’lim metodlarining o’qitish va o’qish usullari tutashuvidan shakllanishi e’tirof etiladi, ta’lim metodlari muammosiga kompleks yondoshiladi; ta’lim metodlariga mazmuniy va jarayoniy tasnif beriladi. Ta’lim metodlari tasnifi. O’qitish usullari va uqish usullarining bir- biriga muvoffiqlashuvi ta’limning ijtimoiy institutning alohida turi-o’qitish va o’qish faoliyatlarining o’zaro ta’siri shaklida amal qilishini ta’minlaydi. O’qitish va o’qish faoliyatlari o’zaro ta’sir mohiyatidan kelib chiqib ta’lim metodlarini ikki guruhga ajratamiz: o’zaro ta’sirni tashkil etish va boshqarish metodlari, o’zaro ta’sir natijasini nazorat etish metodlari. Ta’lim metodlarining har bir guruhida o’qitish va o’qishning o’zaro ta’siri qatnashadi. O’zaro ta’sir ishtirok etmaydigan metod ta’lim metodi sanalmaydi. Masalan, o’quvchi evristik suhbatni tanladi deylik: bolalar uchun tushunarli, ularni qiziqtiradigan savollarni o’rtaga tashlay olish o’qituvchi faoliyatiga bog’liq. O’qituvchi o’zi dars beradigan sinf o’quvchilarining umumiy tayyorgarligini aniq tasavvur etsa, bolalarning real o’qish imkoniyatlarini hisobga olsa, ularning yosh va individual xususiyatlariga tayansa, ana o’shandagina sinf o’quvchilari ta’limda faol ishtirok yetishadi. O’quvchilarning yosh individual, xususiyatlari, real o’qish imkoniyatlariga mos, bolalarni tuzish, fikrlashga jalb etadigan, qiziqishlarni oshiradigan metodlar interfaol metodlar sanaladi. Interfaol metodlar tanlanganda ta’lim sub’ektlarining har ikkalasi ham ta’limda faol qatnashishadi. Masalan, o’qituvchi o’quvchilarga kishini bildirgan so’zlarni alohida, kishidan boshqa predmetlarni bildirgan so’zlarni alohida-alohida yozish vazifasini topshirgan bo’lsin. Bunday o’quv holatida o’quvchilar ona tili va tabiatshunoslikdan o’rganilgan bilimlardan foydalanib topshiriqni bajarishadi. Topshiriqni bajarish jarayonida ta’lim sub’ektlari ham, bilimlar ham faol qatnashadi. O’qituvchi faolligi ukuvchi faolligini va o’z navbatida, o’quvchilar faolligi o’qituvchi faolligini

ta’minlaydi. Demak, interfaol ta’lim metodlari faol ta’limga olib keladi. c. Ta’lim metodlarini tanlab olish shartlari. Tayanch iboralar: bilimlar tizimini, ko’nikma-malakalarni o’zlashtirish darajasi, ijodiy faoliyat tajribasi taraqqiyoti, shakllangan munosabatlar tizimini tekshirish, v aqtga ko’ra nazorat metodlari, o’quvchilar miqdoriga ko’ra nazorat metodlari. O’zaro ta’sir natijasida bolalar bilim, malakalarni o’zlashtirishadi, ularda ijodiy faoliyat tajribasi, tabiat, jamiyat va tafakkur hodisalariga munosabat shakllanadi. Binobarin, biz o’zaro ta’sir natijasini nazorat etish deganda to’rt narsani tekshirishni: a) bilimlar tizimini; b) ko’nikma-malakalarni o’zlashtirish darajasini; v) ijodiy faoliyat tajribasi taraqqiyotini; g) bolalarda shakllangan munosabatlar tizimini tekshirishni anglaymiz. O’zaro ta’sirni tashkil etish va boshqari metodlari markazida o’qitish va o’qish faoliyatilarining bir-biriga muvofiqlashuvi etganidek, nazorat etish metodlari vositasida ham o’qitish va o’qish faoliyatlari bir-biriga kirishishadi: o’qituvchi nazorat savolini berganda o’quvchilar javob qaytarishadi; o’qituvchi diktovka qilganda o’quvchilar eshitganlarini yozishadi. Nazorat etish metodlari ham tarkiban ikki xil usuldan iborat: o’qitish usullari (diktovka-o’qitish usuli); o’qish usuli (eshitganlarini yozish-o’qish usuli). O’zaro ta’sir natijasini nazorat etish metodlari tizimi vaqti, o’quvchilar miqdori, nutq shakli, tanlangan ish turi, ijtimoiy tajriba elementlariga ko’ra tavsif etiladi. Vaqtga ko’ra nazorat metodlari. O’zaro ta’sir natijasida nazorat etish vaqt nuqtai nazaridan uch turli bo’ladi. Joriy nazorat-har bir darsda uzoq va yaqinda o’tilgan o’quv materiallarining o’zlashtirilishini tekshirish demakdir. Unda nazorat savollari berish, koidalar, ta’riflarga oid faktlar keltirish, berilgan faktlarni taxlil etish, mavzularning mazmunini so’zlatish, qisqa muddatli munozaralar tashkil etish, o’quv topshiriqlarini bajartirish kabi usullardan foydalaniladi. Joriy nazorat qisqa muddatda o’tkazilishi bilan xarakterlanadi. Oraliq nazorat-o’quv predmetining bir bo’limi, katta qismi o’tib

bo’lingandan keyin tashkil etiladigan tekshirishdir. Unga alohida o’quv soati yoki o’quv soatlari ajratilmaydi. Oraliq nazoratda o’rganilgan bo’lim mazmuniga mos savollar tizimiga javob olinadi, o’quv tizimi topshiriqlari bajartiriladi, o’quv materialini qamrab oladigan munozara o’tkaziladi. Savollar, o’quv topshiriqlar tizimi, munozara, og’zaki yoki yozma hisobot kabilar oraliq nazorat metodlari hisoblanadi. Yakuniy nazorat-o’quv predmeti to’liq o’rganilgach, chorak oxirida, o’quv yili so’ngida tashkil etiladi. Unda o’quv predmeti logikasini o’ziga to’liq qamrab oladigan metodlardan foydalaniladi. O’quv predmeti doirasida qo’llanilgan termin va tushunchalarga (og’zaki yoki yozma) izoh yozish predmetiga oid yetakchi g’oyalarni hayotga, ishlab chiqarish amaliyotiga tatbiq etish, o’quv predmetining inson hayotida tutgan o’rnini baholash, o’quv predmeti doirasida o’rganilgan naziriya va g’oyalarga o’z munosabatini bildirish kabi metodlar nazoratning samaradorligini oshiradi. O’quvchilar miqdoriga ko’ra nazorat metodlari. O’quvchilar miqdoriga ko’ra nazoratning uch xil ko’rinishi farqlanadi: individual tekshirish- alohida o’quvchiga mo’ljallangan nazoratdir. A’lochi o’quvchiga mo’ljallangan o’quv topshirig’i o’rtacha tayyorgarrlikka ega bo’lgan bola uchun qiyin bo’lganidek, o’rta o’zlashtiriladigan o’quvchi uchun tuzilgan har bir o’quvchining bilimi, tayyorgarlik darajasiga qarab tayyorlanadi. Demak, individual nazorat metodi sifatida tanlangan suhbat, savol, topshiriq, mustaqil ish, laboratoriya mashg’uloti va shu kabilarning bajaruvchisi-ijrochisi oldindan belgilanadi. Tabaqalashgan nazorat-sinf jamoasini bilim, malakalarini o’zlashtirish darajasi, real bilish imkoniyatlariga qarab kichik jamoalarga va jamoalarning har biriga mos metod, vosita tanlab tekshirishni o’tkazishdir. Sinf o’quvchilari ularning individual xususiyatlari asosida kichik jamoalarga ajratiladi. eng yuqori o’zlashtiruvchi bolalar o’ta murakkab, yaxshi o’qiydigan o’quvchilar jamoasiga nisbatan oson, past o’zlashtiruvchilar jamoasi esa osonroq topshiriqlarni, mustaqil ishlarni bajaradi. Yalpi nazorat-sinf jamoasining barchasiga mo’ljallangan tekshirishdir.

Masalan, diktant shunday metodlar sirasiga kiradi. Nutq shakliga ko’ra nazorat metodlari. Tanlangan nutq shakliga ko’ra nazorat ikki turli bo’ladi: og’zaki nazoratda qo’yilgan savol, topshiriq, mustaqil ishga og’zaki javob izlanadi. Shuningdek, o’rganilgan o’quv materiali mazmunini og’ziki bayon etish, so’zlab berish ham og’zaki nazoratdir. Og’zaki nazorat o’quvchilar miqdoriga ko’ra individual, tabaqalangan, yalpi bo’lishi mumkin; yozma nazoratda savol, topshiriq, mustaqil ishlarga yozma javob qaytariladi. Diktant, bayon, insho, masala va misollarni bajarish, bosma asosli programmalashtirilgan materiallar, testlar bilan ishlash yozma nazorat metodlaridir. Og’zaki imtixon, sinov turlari ham mavjud. Ko’rinadiki, o’zaro ta’sir natijasini nazorat etish metodlari nihoyatda rang-barangdir. Hozirgi paytda testlar, programmalashtirilgan materiallar vositasida nazorat qilish respublikamiz o’qituvchilari tajribasida keng o’rin olmoqda. d. Ta’lim vositalari tasnifi va mohiyati. Tayanch iboralar: o’qitish vositalari, nutq holatlari, o’qish maqsadlari, ta’lim mohiyati. Ta’lim vositalari xilma-xildir. Vosita keng ma’noda inson o’zi bilan mehnat predmeti o’rtasiga qo’yadigan narsalardir. Ta’lim jarayonida ikki xil faoliyat mavjud: o’qitish faoliyati; o’qish faoliyati. Binobarin, ularning har biri o’ziga xos vositaga ega. O’qitish vositalari — o’quv materiallarini o’rgatishda o’qituvchi o’zi bilan o’quvchilar orasiga qo’yadigan moddiy va moddiylashgan predmetlardir. Moddiy vositalar qatoriga, masalan, boshlang’ich sinflarda predmet darslari o’tilganda sinfga olib kiriladigan turli sabzavot va mevalar, yuqori sinflarda esa mexanizmlar, ularning detallari kirsa, moddiylashtirilgan buyumlar qatorini kartochkalar, rasmlar, jadvallar, chizmalar, bosma asosli tarqatma materiallar, EHM xotirasiga kiritilgan dasturlar tashkil etadi. Qizig’i shundaki o’qituvchi uchun ta’lim vositasi funksiyasini bajaradigan moddiy va moddiylashgan

narsalarning barchasi o’quvchi uchun, avvalo, ta’lim manbai vazifasini bajaradi. O’qish vositalari — bolalarning o’zida. Bolada shakllangan ijtimoiy tajriba, o’zlashtirilgan bilimlar, malakalar; ijodiy faoliyat va aqliy mehnat usullari o’quvchi uchun vosita vazifasini bajaradi. “Ta’lim vositasi - o’quvchining o’zida” fikriga oydinlik kiritish uchun “Undalma” mavzusida tuzilgan o’quv topshiriqlarini tahlil qilamiz. 1- topshiriq. Namunadan foydalanib, berilgan nutq holatlariga mos keladigan gaplar tuzing. So’zlovchining nutqi qaratilgan shaxs va predmetlarni aniqlab, undalmaga ta’rif berishga tayyorlaning. Bolalarni tabriklayotgan bobo, cho’kayotgan odam, qushlarga don sepayotgan bola, buvisini tabriklayotgan nevara, ust-boshi ho’l bo’lgan kishining yomg’irga murojaati, shamolga yolvorayotgan odamning gapi. Namuna. Ey xayol, uzoqlarga olib ketma! 2- topshiriq. Berilgan holatlarga mos keladigan oltita gap tuzing (Bolalar, bilim manbai — kitobni seving. Odamlar, cho’kayapman, qutqaringlar! Hoy qadrdon qushlarim, don eng. Mehribon buvijon, sizni tabriklayman. Hoy yomg’ir, yana shiddat bilan yog’. Ey shamol, salomimni do’stimga etkaz!). Shu gaplarni qanday qilib ikki guruhga ajratish mumkin? 3- topshiriq. Matnni o’qib, undalmali misralarni ko’chiring. Qani ayt, maqsading nimadir sening, Nega tilkalaysan bag’rimni ohang. Nechuk kerak bo’ldi senga ko’z yoshim, Nechuk kerak, rubob, senga shuncha g’am. (A. Oripov) 4- topshiriq. Berilgan tayanch so’zlarni undalma vazifasida qatnashtirib, “Bahor” mavzusiga bog’liq hikoya tuzing. Bahor, lola, yoqimli shabada, qalb. Keltirilgan topshiriqlarni tahlil qilish yo’li bilan o’qitish maqsadlari, ularga to’g’ri keladigan o’qish maqsadlari, vositalari, natijalarini ajratish mumkin. O’qitish maqsadlari — bolalarni undalmalarni o’rganishga tayyorlash,

bolalarni undalmalarga mustaqil ta’rif berishga olib kelish (1-topshiriq), shaxsga va predmetlarga qaratilgan undalmalarni farqlashga o’rgatish (2-topshiriq, undalma bo’yicha o’rganilgan bilimlarni mustahkamlash (3-topshiriq), undalma bo’yicha o’rganilgan bilimlarni yangi o’quv holatiga tatbiq etish (4-topshiriq). O’qish maqsadlari — 1-topshiriq bo’yicha: undalmali gaplar tuzish (1), shaxsga qaratilgan undalmali gaplarni aniqlash (2). predmetlarga qaratilgan undalmali gaplarni alniqlash (3), undalmalarga ta’rif berish (4); 2-topshiriq bo’yicha: tuzilgan gaplarni qayta o’qib chiqish (1), gaplarni ikki guruhga ajratish to’g’risida o’ylash (2), gaplarni ikki guruhga ajratib yozish (3), gaplarni ikki guruhga ajratib yozish shartini aytib berish (4); 3-topshiriq bo’yicha; she’riy parchani o’qish (1), undalmali misralarni aniqlash (2), undal- mali misralarni ko’chirish (3); 4-topshiriq bo’yicha: tayanch so’zlarni undalma vazifasida qatnashtirib gaplar tuzish (1), gaplarni mazmunan bir-biriga bog’lash (2), hikoya tuzish (3). Yuqoridagi o’qish maqsadlariga oid vositalarni ham ajratamiz: bolalar nutqida undalmali gap konstruktsiyasining mavjudligi — 1- topshiriqni bajarish vositasi, 2—4-topshiriqlarni bajarish vositasi — undalmaning ta’rifi, turlari xususidagi bilimlar, bolalarinng o’z faoliyati.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. 2. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. 5. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 6. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. 7. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. 8. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. 9. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. 10. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. 11. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. 12. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980

Похожие

Oliy maktabda ta’limni tashkil etish shakillari va metodlari

Ta’limni tashxis etish va pedagogik diagnostika

Ta’limni individuallashtirish

Ta'limni tashkil etish shakllari

Boshlang’ich ta’limni integratsiyalash