Oliy maktabda ta’limni tashkil etish shakillari va metodlari - Педагогиka - Рефераты

Oliy maktabda ta’limni tashkil etish shakillari va metodlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB

Oliy maktabda ta’limni tashkil etish shakillari va metodlari Reja: 1. Oliy maktab didaktikasida o'qitish jarayoni qonuniyatlari. 2. O'qitish tamoyillarini asoslashda oliy maktab didaktikasi. 3. Oliy maktabda o'qitish shakllari. 4. Oliy maktabda o'qitish metodlari.

Asosiy tushunchalar: didaktik qonunlar, ijtmoiy –pedagogik qonuniyatlar, ta'lim mazmuni, ta'lim shakllari, ta'lim metodlari. Har bir fan ob'ektiv voqelikni o'rganish qonunlarini belgilab beradi. Didaktik qonunlar o'qitish va ta'limot birligi hamda ularning o'zaro aloqadorligida o'rganiladi. Hozirgi oliy maktab didaktikasida qanday o'qitish jarayoni qonuniyatlari mavjud? Oliy maktabdagi o'quv jarayoniga, sistemali-struktur yondashuv nuqtai nazaridan qaralganda uning o'zaro bog'langan ikki tizimi amal qiladi. Birinchidan, o'quv jarayoni o'zining o'qitish maqsadi, o'qitish va o'quv faoliyati, ta'lim mazmuni, o'qitish vositalaridan iborat murakkab tizim sifatida namoyon bo'ladi. Ular o'zaro bir-biri bilan bog'lanib ketgan. Ikkinchidan, o'quv jarayoni nisbatan yirik tizim bo'lgan pedagogik jarayonning tagtizimidir. Bu tagtizim o'qitish, ta'lim berish va ta'lim jarayoni birligi sifatida namoyon bo'ladi. Shu bilan birga bu tizimda salmoqli tizim sifatida oliy o'quv yurti o'quv jarayoni rivojlanishi qonuniyatlariga bevosita ta'sir ko'rsatadigan ijtimoiy jarayonlar va talablar tizimi ham mavjud. Shunday qilib, o'quv jarayonining muhim ichki va tashqi bog'liqligini farqlash lozim. Shu asosda ta'lim qonunlari tasniflanadi. Didaktikaning o'z qonuniyatlari sifatida o'quv jarayoni komponentlari orasidagi zaruriy, takrorlanuvchi va muhim bog'lanishlarni ko'rsatish mumkin. Ijtimoiy-pedagogik qonuniyatlarga quyidagilarni kiritish mumkin: - oliy o'quv yurtidagi ta'lim jarayoni jamiyat ishlab chiqarish taraqqiyotini aks ettiradi; - oliy o'quv yurtidagi ta'lim va tarbiya jarayoni hamda talabalar rivojlanishi bir-biri bilan qonuniy bog'langan; - oliy o'quv yurtidagi o'quv jarayoni tashqi sharoitga ham qonuniy bog'liq;

- oliy o'quv yurtidagi o'qitish va o'rgatish jarayonlari yaxlit o'qitish jarayoni bilan, muayyan ta'lim mazmuni bilan, ikki tomonlama qonuniy aloqani tashkil etadi; - talabani u yoki bu faoliyatga o'rgatish uni shu faoliyatga maqsadga muvofiq jalb qilish orqali amalga oshiriladi; - o'qitish maqsadi va oliy o'quv yurti ta'lim mazmuni, o'qitish metodlari va shakllari o'rtasida qonuniy bog'liqlik mavjud; - o'quv jarayoni talaba maqsadlarining o'qituvchi maqsadlariga muvofiq kelgan taqdirdagina davom etadi. Bunda o'qituvchi faoliyati o'zlashtirilishi lozim bo'lgan mazmunga mos bo'lishi shartdir; - ta'lim mazmunining o'zlashtirilish sur'ati va mustahkamligi o'qituvchi tomonidan amalga oshirilishi lozim bo'lgan o'quv faoliyatiga talabalarning bilishga bo'lgan qiziqishini ta'minlash bilan proporsionaldir; - o'qitish va rivojlantirishning muvaffaqiyatliligi va tezligi talabani u o'zlashtirishi mumkin bo'lgan o'quv-bilish jarayoniga jalb qilishiniga bog'liq; - anglab olingan o'quv materiali mazmunining mustahkamligi ushbu mazmunning doimo to'liq va qisman takrorlashdan, uni avval o'zlashtirilgan bilimlar tizimiga kiritishdan ko'ra muhimdir. Ushbu jarayon qonuniyatlarini asoslash yo'li bilan qo'lga kiritilgan nazariy bilimlar o'quv jarayonini kelgusidagi takomillashishiga xizmat qilishi lozim. Buning uchun esa o'qitishning ilmiy tavsifidan uni loyihalashga, ya'ni nazariyadan amaliyotga o'tish lozim bo'ladi. O'quv jarayonida bilish qonuniyatlaridan qanday foydalanish mumkin? Buning uchun didaktik tamoyillarga amal qilish zarur. Didaktik tamoyillar. Bu idrok qilingan didaktik qonuniyatlarning metodologik in'ikosi; bu – amaliyotning doimiy me'yori sifatida foydalanishga monelik qilmaydigan shakldagi o'qitishning maqsadi, mohiyati, mazmuni, tuzilmasi to'g'risidagi bilim.

Demak, oliy maktabdagi o'qitish nazariyasining didaktik qonuniyatlari tizimiga o'quv jarayonini tashkil etish va rejalashtirish uchun zarur bo'lgan asosiy qoidalar sifatida qatnashadigan didaktik tamoyillari tizimi muvofiq keladi. Didaktik tamoyillar V.I. Zagvyazinskiy, L.I.Grisenko, M.A.Danilov, I.I.Kobilyaskiy, M.G. Garunovlar tomonidan ishlab chiqilgan. O'qitishning tamoyillarini asoslashda oliy maktab didaktikasi quyidagilarni nazarda tutadi: - jamiyat talablariga muvofiq keluvchi o'qitishning maqsadi; - o'qitishning ob'ektiv qonuniyatlari; - o'quv jarayoni borishining aniq sharoiti; Oliy maktab didaktikasi o'qitish tamoyillarini asoslashga turlicha yondashuvlar mavjud. Ular quyidagilar: - o'quv ishlarini ilmiy ishlarga yaqinlashtirish; - mustaqil o'quv – bilish faoliyatida talabalarning yuqori faolligini ta'minlash. Yuqorida bayon qilinganlardan quyidagi xulosalar chiqadi: - asosiy didaktik tamoyillar maktab va oliy maktab uchun umumiy bo'lsa-da, ularga maktabda va oliy maktabda amal qilish farqlidir; - oliy maktab sharoitida amal qiladigan maxsus tamoyillar ham mavjud. Shunday qilib, oliy maktab didaktik tamoyillari tizimini yaratishda unga xos bo'lgan o'qitishning umumiy qonuniyatlari bilan birga umuman o'qitish nazariyasining qoidalarini ham hisobga olish zarur. Oliy maktab amaliyotida qanday didaktik tamoyillar amalga oshiriladi? Oliy maktabdagi didaktik tamoyillar tizimiga quyidagilar kiradi: qulaylik, izchillik, uzviylik, nazariyaning amaliyot bilan bog'liqligi, onglilik, faollik va mustaqillik, ko'rgazmalilik, mustahkamlik, guruh qilib o'qitish hamda unda indvidual yondashishni qo'shib olib borish, o'qitishning tarbiyalovchi va takomillashtiruvchi xarakteri, o'qitishning kasbiy yo'naltirilganligi.

Oliy maktabda o'qitish shakllari Oliy maktabdagi o'qitish jarayoni o'qitishning shakl va metodlarini tashkil qilishning ko'pqirrali yagona tizimi ramkasida amalga oshiriladi. Oliy maktabdagi o'qitishning shakl va metodlari yig'indisi o'quv jarayonining ob'ektiv qonuniyatlari bilan belgilanadigan yagona didaktik komleksini tashkil etadi. Oliy maktabdagi o'qitishning shakl va metodlari tasnifi o'zaro bog'langan va o'zaro shartlangan ikki faoliyatga tayanadi: - o'quv jarayonini boshqarish va tashkil etish bo'yicha o'qituvchilarning faoliyati; - talabalarning o'quv va bilish faoliyati. Олий мактабдаги ўқув жараёни шаклларига лекция, семинар ва амалий машғулотлар, лабаратория машғулотлари, ўқув анжуманлари, маслаҳатлар, экскурсия, экспедиция, ўқув ишлаб чиқариш педагогик амалиёти, курс ва диплом ишлари, талабаларнинг мустақил таҳсили. Ma’ruza – у ёки бу масалани тўғри, мантиқий изчилликда ва аниқ изоҳлаб бериш. S.I Arxangelskiyning ta'kidlashicha, ma'ruza o'qituvchi shaxsining barcha boyligi: ongi, hissiyoti, irodasi, tuyg'usi, e'tiqodi orqali talabalar ichki dunyosi bilan muloqotda bo'lishining eng samarali, jonli shaklidir. Bunda o'qitishning yo'naltiruv, axborot berish, metodologik va tarbiyalov funksiyalarini ruyobga chiqarishda yordam beradi. Ma’ruzaning yo'naltiruv funksiyasida talabalarning diqqati o'quv materialining asosiy qoidalari, uni o'rganishdagi hamda bo'lg'usi kasbiy faoliyatidagi roli va ahamiyati, uni o'zlashtirish metodlariga jalb qilinadi. Leksiyaning axborot berish funksiyasi o'qituvchi tomonidan asosiy ilmiy faktlar, qoidalar, xulosalarning mohiyatini ochish chog'ida amalga oshiriladi. O'qitishning

metodologik funksiyasini qo'llash tadqiqot metodalirni qiyoslash, chog'ishtirishda, ilmiy izlanishning tamoyillari va yondashuvlarini aniqlashga yordam beradi. O'qitishning tarbiyalov funksiyasi leksiya jarayonida o'quv materialiga hissiy baho berish munosabatlarini uyg'otish, qiziqishlarini o'stirish, mantiqiy fikrlash va isbotlashni oydinlashtirish yo'li bilan amalga oshiriladi. Tahlillar shuni ko'rsatadiki, leksiyada hal qilinadigan asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: - ilmiy bilimlarning muayyan miqdori bayon qilinadi; - talabalarga fan va tadqiqotlarning metodologiyasi tanishtiriladi; - o'quv faoliyati va o'quv mashg'ulotlarining barcha turlari orasidagi metodik aloqalar ko'rsatiladi. Ma’ruzaning didaktik maqsadi, o'qitish jarayonidagi o'rni, ahborotlarni bayon qilish metodlariga ko'ra o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi. Didaktik maqsadiga (yo'nalganligiga) ko'ra kirish, tematik va umumiy – yakuniy ma’ruzalar farqlanadi. Kirish (muqaddima) ma’ruzada kurs (bo'lim, mavzu)ning ilm-fan tizimidagi o'rni, ushbu materialni amaliyotda qo'llash imkoniyatlari, kurs (bo'lim, mavzu) mazmunini o'rganish metodlari ochib beriladi. Bunday leksiyaning muhim hususiyati shundaki, unda o'qituvchi asosiy masalaning u yoki bu tomonlarigagina to'xtaladi, bu masalalar keyinchalik albatta detalma-detal', yoritib beriladi. Tematik ma’ruzalar ayniqsa, keng tarqalgan. Bunday leksiya u yoki bu mavzuga bag'ishlangan bo'lib, unda faktlar, ularning tahlillari, xulosalar mazmuni bayon qilinadi va aniq ilmiy qoidalar isbotlanadi. Umumiy-yakuniy ma’ruza avval o'rganilgan materiallarni qaytdan umumlashtirishga qaratilgan bo'ladi. Uning mazmuni avval bayon qilingan mazmunga o'xshamaydi, balki talabalar tomonidan o'zlashtirilgan axborotlarni yuksak abstraksiya (mavhumlash) bosqichida tiizmga tushiriladi. Bunday ma’ruzalar talabalar bilimining chuqurlashishida va o'quv fani metodologyasini yaxshi tasavvur qilishda alohida ahamiyatga molik bo'ladi.

Axborotlarning bayon qilinishiga ko'ra ma’ruzalar dogmatik, axborot va namoyish qilish hamda muammoli ma’ruzalardan iborat bo'ladi, lekin shuni ta'kidlash joizki, har bir leksiyaning o'ziga xos xususiyatlarini qayd qilgan holda, ulardagi umumiy jihatlarni ham farqlash lozim, chunki ma’ruza o'qish va uni loyihalash jarayonida ularni amalga oshirmasdan bo'lmaydi, ular quyidagilar: - ilmiylik; - qulaylik; - kasbiy yo'naltirilganlik; - oqibatli aloqani amalga oshirish. Oliy maktab o'qitish tizimiga ma’ruza bilan birgalikda amaliy (mashq, seminar va labaratoriya) mashg'ulot turi ham kiradiki, ular: ta'limiy, tarbiyaviy hamda nazariyani amaliyot bilan bog'lash funksiyalarini bajaradi. “Amaliy mashg'ulot” termini pedagogikaga oid adabiyotlarda ham keng, ham tor ma'noda izohlanadi. “Amaliy mashg'ulot” termini keng ma'noda mashq, seminar (ularning barcha turlari) va labaratoriya mashg'ulotlarini umulashtiradi. Amaliy mashg'ulotlarning ma’ruzadan farqlanadigan asosiy me'yorlaridan biri o'quv jarayoni qatnashchilarining birgalikdagi harakatlarida o'ziga xos harakter bilan namoyon bo'lishdir. Ular vazifalariga ko'ra ham farqlanadi. Agar ma’ruzada ilmiy bilimlar asosi bayon qilinadigan bo'lsa, amaliy mashg'ulotlarda bilimlar chuqurlashtiriladi, kengaytiriladi va detallashtiriladi. Eng muhimi, amaliy mashg'ulotlar talabalar bilimini sinashham xizmat qiladi. Amaliy mashg'ulot shakllaridan biri seminardir. Seminar mashg'ulotlari quyidagi vazifalarni echishga qaratilgan bo'ladi: - ma’ruzaда bayon qilingan nazariy qoidalarni mustahkamlash; - fan bo'yicha bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish; - talabalarning ilmiy-tadqiqot, bilish qobiliyatlarini o'stirish; - nazariy o'qitish jarayonida egallangan bilimlarning amaliyotda tan olinishi.

Pedagogika nazariyasi va amaliyotida seminar mashg'ulotlarining uch turi farqlanadi: seminaroldi mashg'uloti, seminar va maxsus seminar. Seminaroldi mashg'ulotlari, asosan, talabalarning mustaqil ishning o'ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish maqsadida o'tkaziladi. Unda adabiyotlar, ma'lumotnoma-adabiyotlar va boshqa manbalar bilan ishlash usullari o'rgatiladi, talabalarni boshlag'ich shaklda ilmiy-tadqiqot ishlariga o'tishga hozirlaydi. Seminaroldi mashg'ulotlari seminar mshg'ulotlarining tayyorgarlik shakli hisoblanadi va odatda birinchi kurslarda o'tkaziladi. Seminaroldi mashg'ulotlarida o'qituvchi etakchilik qiladi, chunki talabalar muayyan ixtisoslik bo'yicha o'quv ishlariga kam e'tibor beradilar, shuning uchun ham etarli darajada tashabbus ko'rsata olmaydilar. Seminar mashg'ulotlarida seminaroldi mashg'ulotlariga nisbatan o'ta muhim vazifalar hal qilinadi. Masalan, ayrim seminarlar tematik bog'langan muayyan muntazam kursni chuqur o'rganishni maqsad qilib qo'yadi. Boshqalari esa biror mavzuni yoki kursning alohida, nihoyatda muhim hamda umumiy bo'lgan mavzularini metodologik jimhatdan ishlab chiqishga bag'ishlangan bo'ladi. Maxsus seminarlar leksiya mavzulariga aloqador bo'lmaydi va biror fanning dasturi mazmuniga kirmaydi. Odatda fanning xususiy masalalarini chuqur o'rganish maqsadini ko'zlaydi. Seminar mashg'ulotlari davomida o'qituvchi va talaba o'rtasida yaqin aloqa, ya'ni ular o'rtasida ikki tomonlama aloqa o'rnatiladi. Bu esa tarbiyaviy ahamiyatga molik bo'ladi: o'qituvchi talabalar bilan uzoq vaqt yaqin aloqada bo'ladi, leksiya guruhlariga nisbatan talabalarning kichik guruhlarida jonli suhbat olib boradi, o'zaro fikr almashadi, turlicha qarashalarini ifoda etadi. Seminar jarayonida o'qituvchining o'rni juda yuksak, ya'ni o'qituvchi talabaning o'rniga javobni aytib bermaydi, balki muhokamalarni tashkil etadi, unga derijyorlik qiladi. Seminarda o'qituvchining kirish so'zi aniq sharoitga qarab talabani muammoga jalb qiladi, hal qilinishi lozim bo'lgan masalalar dorasidagi savollar bo'yicha aniqliklar kiritadi, ba'zan esa oldingi mashg'ulotlardagi fikrlar esga

tushiriladi. O'qituvchining seminardagi kirish so'zi aniq, keng qamrovli va qisqa bo'lishi lozim. Talabalarning ma'ruzalari bo'yicha izohlar quyidagicha bo'lishi kerak: - mustaqil fikrlashga yo'naltirib turish; - tavsiya etilayotgan masalaning mohiyati va shaklini aniqlash; - talbalar bahsidagi nuqtai nazarlarni darrov farqlab olish; - masalaning nostandart hal qilinishini rag'batlantirish. Bunday izohlarda, o'qituvchi muhokama jarayonida befarq turmayotganligini, har bir seminar ishtirokchisining bildirgan nuqtai nazariga e'tibor berayotganligini namoyon qilib turishi lozim. O'qituvchi har bir seminar mashg'ulotiga yakun yasydi, unda quyidagilar e'tiborga olinadi: - zamonaviy fan ershgan muammo muhokamasining holati umumiy darajasiga tavsif berish; - ayrim talabalarning chiqishlarini tahlil qilish va baholash; - mashg'ulotga umumiy baho berish (talabaning faolligi, uning tayyorgarlik va o'sish darajasi, madaniyati hamda fikrlashdagi xususiyatlari). Ta'kidlash joizki, seminar mashg'ulotlarida talabalarni faollashtirish, maqsadida ularga referatlar yozish hamda muhokama qilish va taqrizdan o'tkazishga jalb etiladi. Labaratoriya mashg'ulotlari. Labaratoriya mashg'ulotlarining asosiy tavsifi shundaki, unda talabalar mustaqil ravishda vazifa bajaradilar yoki ekspriment o'tkazadilar. Ilmiy-texnik taraqqiyot sharoitida labaratoriya ishlari talabaga nazariy bilimlarni qo'llash mexanizmini chuqur va ko'rgazmali o'rganish imkonini beradi. Labaratori mashg'ulotlari talabada tadqiqot o'tkazish ko'nikmalarini shakllantiradi, fan va texnikaga ijodiy yondashishni ta'minlaydi, eksprimentning umumiy metodikasini egallashga imkon beradi. Labaratoriya mashg'ulotlarini o'tkazishda quyidagi didaktik tamoyillarga amal qilinadi:

- labaratoriya mashg'ulotlarini rejalashtira olish va o'tkaza olish; - labalaratoriya mashg'ulotlarining maqsadini aniq belgilab olish; - fan va ishlab chiqarish bo'yicha bilimlarni chuqurlashtirish imkoniyatlariga talabalarda qiziqish uyg'otish; - talabada natijani mustaqil ravishda qo'lga kiritish imkoniyatini ta'minlash; - talabani nazariy jihatdan tayyorlash; - labaratoriya mashg'ulotlari nafaqat aniq mavzu bo'yicha bilimlarni yakunlash, balki talabalarni tarbiyalash manbai hamdir. Mutaxasislar tayyorlsh tizimini tubdan qayta ko'rishda, o'quv tarbiya jarayonining ahamiyatini oshirishda talabalarning mustaqil ishlari muhim o'rin egallaydi. Tahillar shuni ko'rsatadiki, mustaqil ishlar deganda shunday o'quv faoliyati tushunilib, unda bilimlar egallanishi bilan birga, ko'nikmalarni shakllantirish ham mustaqil tashkil etishi ta'minlanadi. Bu esa amaliyotda xususiy- didaktik maqsadlarga bog'liq ravishda 4 ta mustaqil ish turida amalga oshadi. Mustqil ishlar xususiy didaktik maqsadining birinchi turi – bu sirtdan qaraganda faoliyatning algoritmi ma'lumotlari va vazifalar sharoitidan iborat, ya'ni dastlabkt bilimlarning shakllanish omillari asosida talabalarda shakllangan va ulardan talab qilinadigan malakalarni aniqlashdir. Bu maqsadga etish uchun talabalar tomonidan idrok qilinadigan vazifalarniechish zaruriyatini ko'zda tutadi. Mustaqil ishlar xususiy didaktik maqsadning ikkinchi tipi. Bunda o'zlashtirilgan axborotlar xotirada qayta ishlashga va tipik vazifalarni , ya'ni bilimlarning ikkinchi bosqichini bajarishga qaratilgan bilimlar shakllanadi. Mustaqil ishlarning uchinchi tipini bajarishdagi bilish faoliyati umuman olganda bilim, malaka, ko'nikmalarni ko'chirishni amalga oshirish yo'li bilan avval o'zlashtirishgan va qolipga tushgan (muayyan algoritm harakatlari tajribasi) tajriba asosida yangi faoliyat tajribasini to'plash hamda namoyon qilishdan iborat bo'ladi. Bu tipdagi ishlar vazifasining mohiyati izlanish, echimlar g'oyasini ifoda qilish, amalga oshirishdan iboratdir. Bu qolipga tushgan tajribalar doirasidan doimo chetga chiqadi va fikrlashning jonli jarayonida talabalardan topshiriqlardan avval

o'zlashtirilgan o'quv axborotlari, ularga yangi nuqtai nazardan yondashish (muayyan topshiriqlar talabalir nuqtai nazaridan) asosida turlanadi. Mustaqil ishlar xususiy-didaktik maqsadining to'rtinchi tipi ijodiy faoliyatiga omillar yaratishdir. Bunday ishlarni bajarishdagi talabalarning bilish faolligi shundan iboratki, bunda talabalar muhokama qilinayotgan ob'ekt mohiyatiga tobora chuqur kirib boradi, zarur bo'lgan yangi, oldindan noma'lum bo'lgan g'oyalarni topish va yangi axborotlarni yuzaga keltirish tamoyillarini hal qilish uchun zarur bo'lgan yangi aloqalar, munosabatlarni o'rgatadi. Bunda talaba vazifalarni bajarishning bir bosqichida o'zi yaratishi lozim bo'lgan, uning uchun yangi bo'lgan harakatlar mohiyati, u yoki bu axborot xarakteri ustida bosh qotirishga majbur bo'ladi. Pedagogikaga oid adabiyotlarda mustaqil ishlarning quyidagi turlari qayd qilinadi: - namunalar bo'yicha mustaqil ishlar; - rekonstruktiv – variantiv; - evristik (qisman, ijodiy); - ijodiy tadqiqot; Namunalar bo'yicha mustaqil ishlar tipik vazifalarni, turli mashqlarni namuna asosida echishdir. Ular materialni o'zlashtirishga omil bo'ladi, lekin talabalarning ijodiy fikrlashini o'stirmaydi. Rekonstruktiv- variativ mustaqil ishlar nafaqat bilimlarning amaliy tavsifnomasini, balki bilimlar tuzilmasini qayta ishlab chiqishni, masala, muammoni echishda mavjvud bilimlarni jalb qilishni ko'zda tutadi. Evristik mustaqil ishlar ma'ruza, laboratoriya, amaliy mashg'ulotlar, seminarlarda qo'yilgan ayrim masala, muammolarni hal qilish bilan bog'liqdir. Tadqiqiy mustaqil ishlar tadqiqot muammosini ko'ra olish malakasini, uni mustaqil ifodalay olish, farazni belgilab olish, muammoni hal qilinish rejasini ishlab chiqish, uni hal qilishni mo'ljallaydi. Ijodiy tadqiqot ishlari. Bunday ishlarda vazifa muammoli vaziyatning yuzaga kelishini taqozo qiladigan sharoit yaratishdan iborat bo'ladi. Talaba o'z

faoliyatida tayyor namunalardan ozod bo'lgan holda masalaning masalaning hal qilinish yo'llarini qidiradi, tadqiq qiladi. Bunday ishlar sirasiga eksperiment qo'yish, jihozlar, maketlar va dastgohlarni loyihalash bilan bog'liq bo'lgan vazifalar kiradi. Shunday qilib, mustaqil ishlar o'qitishning eng muhim metodi bo'lib, unda talabalar mashg'ulotlarga tayyorlanish, olingan bilim, malaka va ko'nikmalarini mustahkamlash jarayonida ularning individual faolligi oshadi. Mustaqil ishlarni samarali tashkil etishning asosiy shartlari quyidagilardan iborat: - mustaqil ishlarning ilmiyligi, uning tadqiqiy harakteri; - mustaqil ravishda o'z bilimlarini yanada oshirib borishga bo'lgan ehtiyojning shakllanishi; - mustaqil ishlar vazifalarini individuallashtirish; - mustaqil ishlarni tashkil etishga metodik rahbarlik qilish. Oliy maktabdagi o'quv jarayoni mustaqil tahsilni tashkil etilishini ham ko'zda tutadi. Talabalarning mustaqil tahsili ularning o'z bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish, mavjud malaka va ko'nikmalarni takomillashtirish hamda ularning yangilarini o'zlashtirishga bo'lgan intilishi sifatida qaraladi. Mustaqil tahsilning asosiy maqsadi talabalarning shaxsiy va kasbiy sifatlarini o'stirishdir. Mustaqil tahsilning vazifalari: shaxsning intellektual imkoniyatlarini yangilash, ularning g'oyaviy-nazariy saviyasini oshirish, kasbiy mahorati va madaniyatini takomillashtirish. Oliy maktabdagi o'quv jarayoni mustaqil tahsilga bo'lgan ehtiyojni shakllantirishga yo'nalitirlgan bo'lishi va talabalarning o'z-o'zini baholay olishini, ularning tayyorgarligini, yangi bilimlarni egallashga bo'lgan ongli munosabatini aniqlab berishi kerak. Mustaqil tahsil bo'yicha mashg'ulotlarning izchilligini va maqsadga muvofiqligini ta'minlash maqsadida uning rejasi tuziladi. Rejaga quyidagi talablar qo'yiladi: - rejalashtirilayotgan ishlarning hajmi va oldinma-ketinligi;

- ularning bajarilishi muddatlari; - mustaqil faliyatning har bir turiga maqsadli ko'rsatmalar berish. Mustaqil tahsil jarayoni uning aniq shakli, metodlari va usullarini qamrab olishi shart. Mustaqil tahsilning asosiy metodi adabitlar ustida individual ishlashdir. Bu metod axborotlar oqimida eng muhim axborotni topish, unga to'g'ri baho berish, ushbu axborotdan o'zining kasbiy faoliyatida foydalanish malakasini shakllantiradi. Qo'lga kiritilgan axborotlar asosida mustaqil mashq qilish metodlaridan foydalanish imkonini beradi. Bu metoddan foydalanish amaliy faoliyatida zarur bo'ladigan sifat ko'rsatkichlarini ta'minlaydi. Shuningdek, mustaqil tahsilga amaliy ahamiyatga molik bo'lgan vazifalarni bajarish va audiovizual uskunalar bilan ishlash ham kiradi. Mustaqil tahsilning muhim metodlaridan biri ularning muloqotidir. Mustaqil tahsilning pirovard maqsadi talabalarni ijodiy izlanishga, o'zi ustida ishlash, har tomonlama tadqiqot yuritishning mohiyatini anglashga tortishdir. Oliy maktabda o'qitish metodlari Pedagogikaga oid adabiyotlarda o'qitish metodlariga katta ahamiyat beriladi. Didaktika bilan shug'ullanuvchilar metodni o'quv jarayonini o'zagi, ko'zlangan maqsad va pirovard natijani bog'lovchi vosita deb izohlaydilar. O'qitish metodi “o'qitishning maqsadi – mazmuni, metodi, shakli, usullari” tizimida muhim o'rin egallaydi. Metod deganda, ta'limda maqsadga erishish, masalalarini hal qilish yo'llari, usullari tushuniladi. O'qitish metodi tarkibida usullar alohida ajralib turadi. Usul – metodning unsuri bo'lib, uning tarkibiy qismi, metodni amalga oshirishda bir martagina qo'llanadi va alohida qadam hisoblanadi. O'qitish metodi – murakkab, ko'p qirrali, ko'p sifatlarga ega bo'lgan ta'limdir. O'qitish metodida o'qitishning ob'ektiv qonuniyatlari, maqsadlari, mazmuni, tamoyillari, shakllari o'z aksini topadi. Metodlar boshqa didaktik kategoriyalarga dialektik bog'liq va biri boshqalarini taqozo qiladi, ya'ni o'qitishning maqsadi,

mazmuni, shakli hosilasi sifatida metodlar didaktik kategoriyalarga aks ta'sir ko'rsatadi. Metodlar tuzilmasida ob'ektiv va sub'ektiv jihatlar ajralib turadi. Metodlarning ob'ektiv jihatlarida barcha didaktik qoidalar, qonunlar va qonuniyatlar, tamoyillar va ta'riflar, shuningdek, mazmun butunligining doimiy komponentlari, o'quv faoliyatining shakllariga xos bo'lgan umumiy jihatlar aks etadi. Metodlarning sub'ektiv jihati pedagog shaxsi, ta'lim oluvchilarning o'ziga xosligiga va konkret sharoitga bog'liq bo'ladi. O'qitish metodlarining ko'p o'lchovligini ularning ko'plab tasnifini keltirib chiqardi. O'qitish metodlari tasnifi bu muayyan belgilar asosida tartibga slingan tizimdir. Didaktik tadqiqotlar o'qitishni dialektik jarayon sifatida o'rganadi. Bunga ko'ra, o'qitish metodlari tizimi dinamikada, harakatda, ta'lim mazmunida yuz berayotgan barcha o'zgarishlarni hisobga olgan holda deb qaraladi. Eng asoslangan o'qitish metodlari tasniflariga quyidagilar kiradi: 1. An'anviy metodlar. Bu metodlarning ibtidosini ilk falsafiy va pedagogik tizimlar tashkil etadi. Hozirgi davrda ulardan beshtasi inobatga olinadi: amaliy, ko'rgazmali, ifodali, kitob bilan ishlash, video metodlari. 2. Maqsadiga ko'ra metodlar tasnifi: (M.A.Danilov, B.P. YEsinov): - bilimlarni egallash; - malaka va ko'nikmalarini shakllantirish; - bilimlarni qo'llash; - ijodiy faoliyat; - mustahkamlash metodlari; - bilim, malaka va ko'nikmalarni tekshirish metodlari. 4.Idrok etish bilish faoliyati xarakteriga ko'ra metodlar tasnifi:

 tushuntirish – illyustrativ (axborot - reseptiv). Ularning xarakterli xususiyatlari; bilimlar “tayyor xolda” tavsiya etiladi; bu bilimlarni idrok qilish tashkil etiladi; bilimlar idrok (resepsiya) qilinadi va tushunib olinadi, xotiraga joylashtiriladi;  reproduktiv metod: bilimlar tayyor xolda tavsiya etiladi, bilim nafaqat bayon qilinadi, balki tushuntiriladi; bilimlar ongli o'zlashtiriladi, ularning tushunilishi va eslab qolinishiga erishiladi, bilimlarning mustahkaligi tez-tez takrorlash yo'li bilan ta'minlanadi.  muammoli bayon qilish metodi;  qisman ijodiy (evristik) metod; Bilim tayyor holda tavsiya etilmaydi, balki u mustaqil ravishda egallanadi yangi bilimlarni qidirish, izlash tashkil etiladi; bilish vazifalari bo'yicha mustaqil fikr yuritiladi, muammoli vaziyatlar yaratiladi va hal qilinadi.  tadqiqiy metod. Bunda muammo belgilab olinadi, muammoning tadqiqoti jarayonida bilim egallanadi. Didaktik maqsadi bo'yicha (T.I.O'ukina, I.T.Ogorodnikov va b.) quyidagilar farqlanadi:  ilk bor bilimlarni o'zlashtirish metodlari.  Egallangan bilimlarni mustahkamlash va takomiddashtirish metodlari / 5. O'qitish metodlarining binar (qo'sh) va polinar (ko'p qirrali) tasnifi. M.I.Maxmutovning binar tizimi dars berish tizimi va o'rgatish metodi majmuidan iborat (1.01.- jadvali) metodlari O'rgatish metodlari Axborot berish – bayon qilish Tushuntirish Ko'rsatma berish – amaliy Tushuntirish – ishontirish Ijro etish Reproduktiv Produktiv – amaliy Qisman ijodiy

Ishontirish ijodiy O'qitishning polinar tasnifi V.F. Palamarchuk va V.I. Palamarchuk tomonidan ishlab chiqilgan. Bu tasnif bilimlar manbai, bilimlar manbai bilish faolligi darajasi. O'quv bilimlarining mantiqiy yo'llari yig'indisidan tarkib topadi. Didaktika bo'yicha nemis mutaxassisi L.Klinberg tasnifida metodlarni o'qitishdagi hamkorlik shakllari bilan birga olib qaraydi. O'qitish metodlari (L.Klinberg) (1.02.- jadval) Monologik metodlar Hamkorlik shakllari Diologik metodlar Ma'ruza Hikoya Namoyish qilish Indiviudual Guruh Frontal jamoa suhbat Akademik Babanskiy ta'lim metodlarining uch guruhini belgilaydi:  o'quv- bilish faoliyatini tishkil etish va amalga oshirish metodlari (1.03.- jadval);  o'quv- bilish faoliyatini motivasiyalash va stimullash metodlari (1.04. -jadval)  o'quv- bilish faoliyatining samaradorltgtnt nazorat qilish va o'z- o'zini nazorat qilish (1.05.-jadval). O'quv- bilish faoliyatini tishkil etish va amalga oshirish metodlari (1.03.- jadval) Ifodali Ko'rgazmali Amaliy Induktiv va deduktiv Reproduktiv va muammoli izlanish O'qituvchi rahbarligida mustaqil ish metodlari

Manbalari Mantiq Tafakkur Boshqaruv O'quv- bilish faoliyatini motivasiyalash va stimullash metodlari (1.04. -jadval) O'rganishga qiziqish uyg'otish sti- mullash va motivasiyalash metodlari O'rganishda burch va mas'uliyatni sti- mullash va motivasiyalash metodlari O'quv- bilish faoliyatining samaradorltgtnt nazorat qilish va o'z-o'zini nazorat qilish (1.05.-jadval) Og'zaki nazorat qilish va o'z-o'zini nazorat qilish metodlari. Yozma nazorat qilish va o'z-o'zini nazorat qilish O'z-o'zini nazorat qilishning laboratoriya- amaliy metodlari Oliy maktabda ta'lim metodlari muammosi ko'p sonli tadqiqotlarning mavjudligiga qaramasdan hali to'la hal etilgani yo'q. Bu ta'lim metodlarining dialektikligi,Oliy maktabdagi ta'lim mazmunining takomillashuvi, ilmiy texnika taraqqiyotining o'sib borishi bilan izohlanadi. Oliy maktabdagi ta'lim metodlari maktab ta'lim metodlaridan qay jihatlari bilan farq qiladi? Maktabda fan asoslari o'rganiladi umumiy ta'lim beriladi. Oliy maktabda talaba zamonaviy fanni o'rganadi va ixtisoslik bo'yicha ta'lim oladi. Shuning uchun ham oliy maktab metodlari bilimlarni etkazish va anglashning usullarigagina emas, balki fan taraqqiyoti jarayoniga tobora kirib , uning metodologik va g'oyaviy asoslarini ochish metodt hamdir. Oliy maktabdagi ta'lim metodlarini asoslashda didaktika bilan shug'ullanuvchi olimlar oliy maktabdagi o'quv jarayonining xususiyatlari va talabalarning bilish faoliyatini qamrab oladilar , talabalarning kasbiy va shaxsiy

tayyorgarligi masalalariga katta ahamiyat beradilar. Talabalarning faol ijodiy bilish faoliyati, ularning mustaqil ishlaridan iborat oliy maktab jarayoni ikki guruh ta'lim metodlarining farqlqnishini taqozo qiladi: o'qitish metodlari va o'rganish metodlari. O'qitish metodlari bilimlarni berish usullari sifatida qaraladi va talabalarning ilmiy bilish faoliyatlariga rahbarlik qilishga qaratilgan bo'ladi hamda o'quv jarayonida o'qituvchi pedagogning talabalarga ta'sir ko'rsatishini shakllantiradi. O'rganish metodlari bilim, malaka va ko'nikmalarni ijodiy egallashga hamda metodik g'oyaviy-siyosiy e'tiqodlarni shakllantirishga qaratilgan talabalarning ilmiy bilish faoliyati usuli sifatida belgilanadi. Oliy maktabdagi ta'lim xususiyati o'quv jarayonini tashkil etishda ko'rinadi. Oliy maktabda o'qitish va o'rgatish metodlari quyidagi guruhlardan iborat: 1. Bilimlarni berish, idrok etish va o'zlashtirish, e'tiqordni shakllantirishni ta'minlovchi metodlar. Metodlarning bu guruhiga leksiya, talabalarning mustaqil ishlari, mustaqil tahsil olish bo'yicha ishlar, ishlab chiqarish jarayonlarini kuzatish, maslahatlar, ko'rsatma berish, ommaviy axborot, programmalashtirilgan materiallarni idrok etish va boshqalar kiradi. 2. Bilimlarni tadqiq etish va mustahkamlash, malaka va ko'nikmalarini hosil qilish, e'tiqodini chuqurlashtirish metodlari. Bu guruhga seminar, amaliy va labaratoriya mashg'ulotlari, nazorat ishlarini bajarish, programmalashtirilgan o'qituv kabinetlaridagi mashg'ulotlar, ishlab chiqarish amaliyoti kiradi. 3. Bilimlar, e'tiqodlarni shakllantirish, talabalarning kasbiy tayyorgarligini aniqlash metodlari. Bu o'quv jarayonining reyting baholari, kollokviumlar, suhbat o'tkazish, kurs va diplom ishlari loyihalari va davlat attestasiyasi natijalarini baholashdir. Bu tasnif konkret materiallar imkoniyatlarini belgilovchi eng muhim sifatlari asosiga qurilgan. Birinchi guruhdagi shunday sifatlarga bilimlarni idrok qilish va o'zlashtirish, ikkinchi guruhga – tatbiq etish va mustahkamlash, uchinchi guruhga – attestasiya va bilimlarni aniqlash taalluqlidir. Oliy maktabdagi o'qitish metodlari tizimiga quyidagi talablar qo'yiladi:

- metodlar tizimi ta'limiy funksiyaga ega bo'lishi lozim. Bu didaktik maqsadlar va o'qitish vazifalariga erishishning eng qulay usulidir; - metodlar tizimi tarbiyalov-takomillashuv funksiyasiga ega bo'lishi lozim. Bunda talabalarning mustaqil ishlari, vazifalari, ularning ishga ijodiy yondashuvi hal qilinadi, talabalarning shaxsiy sifatlari, bilim, malaka va ko'nikmalar egallashga bo'lgan ehtiyojlari shakllanadi, ularning diqqati, irodasi, hissiyoti, xotirasi, tafakkuri o'sadi. Eng jiddiy didaktik muammolardan biri ta'lim metodlarini tanlash nimaga bog'liq degan masaladir. Didaktikaga oid adabiyotlarda ta'lim metodlarining quyidagi bog'liqliklari qayd qilinadi: - birinchidan, o'quv mashg'ulotlarining didaktik maqsadlari va vazifalariga bog'liq; - ikkinchidan, bayon qilinadigan materialning xarakteriga bog'liq; - uchinchidan, ta'lim oluvchilarning bilimmi va rivojlanish darajasiga bog'liq; - to'rtinchidan, o'quv jarayonida o'rganilayotgan fan asoslarining muayyan (hozirgi) davrdagi metodlariga bog'liq; - beshinchidan, oliy o'quv yurti yoki kafedraning sharoitlariga bog'liq; - oltinchidan, o'quv jarayonining moddiy-texnik ta'minoti bilan bog'liq; - ettinchidan, o'qituvchining pedagogik mahorati, uning tayyorgarligi va o'quv jarayonini tashkil etish darajasi, o'qituvchining hozirgi zamon metodlari bo'yicha bilimlariga bog'liq. Shunday qilib, oliy maktabdagi o'quv jarayoni o'qitishning shakl va metodlarida tashkil etiladigan ko'pqirrali yaxlit tizim doirasida amalga oshiriladi. Bunda har bir shakl o'z oldiga qo'ygan vazifalarni bajaradi, lekin shakl va metodlar to'plami yagona didaktik majmuani (kompleksini) hosil qiladi. Didaktik majmuaning amalga oshirilishi o'quv jarayonining psixologik-pedagogik qonuniyatlari bilan belgilanadi. O'zbekiston Respublikasidagi oliy ta'limni isloh qilishning dolzarb

vazifasi talabalarning o'quv-bilish faoliyatini jonlantirish, o'quv jarayoniga yangi texnologiyalarni tatbiq etishga xizmat qiladigan o'qitishning shakl va metodlarini takomillashtirishdan iboratdir.

Adabiyotlar: 1. O'zbekiston Respublikasi «Ta'lim to'g'risida»gi qonuni. – T.: 1997 2. O'zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – T.: 1997 3. Azizxo'jaeva N.N. Pedagogik texnologiya. Pedagogik mahorat. – T.: “O'qituvchi”, 2003 4. Voinova M.G. Pedagogicheskie texnologii i pedagogicheskoe masterstvo (v prep. yurid.dissiplin) – Tashkent, “Iqtisod-moliya”, 2006 5. Aleshina G. P. O vejlivosti, takte i delikatnosti... — L., 1990

Похожие

Ta’limni tashkil etish shakl, metod va vositalari

Ta’limni tashxis etish va pedagogik diagnostika

Maktabda fakul`tativ mashg`ulotlarni tashkil etish (chizmachilik)

Ta’limni individuallashtirish

Ta'limni tashkil etish shakllari