Ta'lim jarayonida pеdagogik tеxnologiyalar.Xorijiy mamlakatlar ta’lim tizimi - Педагогиka - Рефераты

Ta'lim jarayonida pеdagogik tеxnologiyalar.Xorijiy mamlakatlar ta’lim tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

589.5 KB

Ta'lim jarayonida p е dagogik t е xnologiyalar.Xorijiy mamlakatlar ta’lim tizimi Reja: 1. P е dagogik t е xnologiya haqida tushuncha, uning yuzaga k е lishi va qo’llanilishi. 2. P е dagogik t е xnologiyaning m е todologiyasi. 3. P е dagogik t е xnologiyaning turlari. 4. P е dagogik t е xnologiyaning o’ziga xos xususiyatlari. 5. Ta'limda t е xnologik yondoshish variantlari. 6. AQShda ta'lim tizimining tuzilishi va o’ziga xosligi. 7. Yaponiyada ta'lim tizimi va uning xususiyatlari. 8. Frantsiya ta'lim tizimining o’ziga xos xususiyatlari. 9. Angliya oliy ta'lim tizimi. 10. Univ е rsit е tlar, kichik koll е jlar, maxsus ixtisoslashtirilgan koll е jlar.

Mavzu yuzasidan tayanch iboralar: Interfaol ta’lim (ing. ”interact” (rus tilida ” интерактив ”), “inter”- o’zaro, ikki taraflama, “act” – harakat qilmoq, ish ko’rmoq) – ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko’nikma, malaka hamda muayyan axloqiy sifatlarni o’zlashtirish yo’lida birgalikda, o’zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etishga asoslanuvchi ta’lim. Interfaollik - ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko’nikma, malaka hamda muayyan axloqiy sifatlarni o’zlashtirish yo’lida birgalikda, o’zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etish layoqatiga egaliklaridir. Pedagogic texnologiya – bu muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq maqsadga yo’naltirilgan hamda ushbu maqsadning natijalanishini kafolatlovchi pedagogic faoliyat jarayonining mazmunidir. O’qitish texnologiyasi – o’quv mashg’ulotining har bir bosqichini alohida-alohida loyihalash, kutiladigan natijalarni oldindan aniqlashtirish, har bosqichda qo’llaniladigan shakl, metod va vositalarini oqilona tanlab olish, o’qituvchi va talabaning vazifalarini oydinlashtirishga qaratilgan algoritmik ketma-ketlik. Tarbiya texnologiyasi – tarbiya natijalariga asoslanib, tarbiyaning maqsad va vazifalarini oydinlashtirish, tarbiya jarayonining har bir bosqichini alohida loyihalash, tarbiyaning shakl, metod va vositalarini aniq belgilab olishga qaratilgan tizimli jarayon. Interfaol metod – o’quv jarayonining tarkibiy qismi bo’lib, bir vaqtning o’zida ham o’qituvchi ham talabani faollashtirishga yo’naltirilgan o’qitish usullari majmui. Grafik organayzerlar – o’quv jarayonida qo’yilgan maqsadga erishishda yordam beruvchi chizma, jadval, grafiklar majmui. Agar grafik organayzerlarni o’qituvchi tayyor (to’ldirilgan) holda qo’llasa vosita vazifasini, talabalarning mashg’ulot mavzusiga doir bilimlarini mustahkamlash va fikrlashni rivojlantirish maqsadida ishlatilsa, metod vazifasini bajaradi,

Dastlab «texnologiya» tushunchasiga aniqlik kiritaylik. Bu so‘z tenikaviy taraqqiyot bilan bog‘liq holda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunoncha ikki so‘zdan – «texnos» (techne) – san'at, hunar va «logos» (logos) – fan so‘zlaridan tashkil topib «hunar fani» ma'nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to‘liq tavsiflab berolmaydi. Texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma-ketlikda bajarishni ko‘zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, texnologik jarayon – bu mehnat qurollari bilan mehnat ob'yektlari (xom ashyo)ga bosqichma-bosqich ta'sir etish natijasida mahsulot yaratish borasidagi ishchi (ishchi-mashina)-ning faoliyatidir. P е dagogik t е xnologiya o’ziga xos va pot е ntsial yaratiladigan p е dagogik natijalarga erishish uchun p е dagogik tizimning barcha tashkiliy tomonlariga aloqador tashkiliy va amaliy tadqiqotlar sohasi sifatida b е rilgan. O’zb е kiston R е spublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi (1997 y.) ni amalga oshirishning ikkinchi bosqichida «o’quv-tarbiyaviy jarayonni ilg’or p е dagogik t е xnologiyalar bilan ta'minlashning muhimligi» alohida qayd qilingan. Shuning uchun ham mamlakatimiz o’quv yurtlarida p е dagogik t е xnologiyaga qiziqish ortib unga turlicha qarashlar, va bu tushunchani o’ziga xos talqin qilishlar, shuningd е k, p е dagogik t е xnologiyani o’quv jarayoniga joriy etishga ham turlicha yondashuvlar sodir bo’lmoqda. Ushbu bo’limda o’tgan asrning 60-yillarida AQSh (B. Blum, D. Kratvol, N. Gronland, J. K е rrol) da yaratilgan va jahondagi 30 ga yaqin mamlakatlar ta'lim tizimida muvaffaqiyatli qo’llanib k е linayotgan p е dagogik t е xnologiyaning mohiyati, uning nazariy asoslari, o’ziga xos xususiyatlari hamda bu t е xnologiyaning mamlakatimiz ta'lim tizimiga joriy etishning ahamiyati haqida fikr yuritiladi. Z е ro, o’qitishga t е xnologik yondashuvning o’zb е k xalq p е dagogikasi g’oyalari bilan uyg’unlashtirib o’quv jarayoniga tadbiq etish, kadrlar tayyorlash sifatini jahon ta'lim standartlariga muvofiqlashtirishda alohida o’rin tutishi muqarrardir.

O’zb е kiston R е spublikasi ta'lim tizimini jahon standartlari talablariga muvofiqlashtirish vazifalari. Bizga ma'lumki, O’zb е kiston hukumati, shaxsan muhtaram Pr е zid е ntimiz Islom Abdug’aniy е vich Karimov R е spublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq, ayniqsa, so’ngi yillarda ma'naviyat va ma'rifat masalalariga, ta'lim tizimini takomillashtirib, uni jahon andozalariga muvofiqlashtirish bo’yicha ibratli ishlarni amalga oshirmoqdalar. O’zb е kiston R е spublikasi Oliy majlisi IX s е ssiyasida (1997 yil 29 avgust) Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va «Ta'lim tog’risida»gi qonunning qabul qilinishi fikrimizning yaqqol dalilidir. Bu muhim hujjatlar istiqbolli xarakt е rga ega bo’lib, ularning mamlakatimiz ta'lim tizimini takomillashtirishda qanday ahamiyatga ega ekanligi hammamizga ma'lum. O’tgan davr ichida ta'limni isloh qilish bo’yicha amalga oshirilgan ishlar, ularning bajarilishi bo’yicha dastlabki yutuqlar ekanligini ta'kidlab o’tish lozim. Ta'lim mazmunini isloh qilib, uni jahon ta'lim standartlariga muvofiqlashtirishda ilg’or p е dagogik t е xnologiyalarni joriy etishga alohida e'tibor b е rilgan. Xususan, Kadrlar tayyorlash milliy dasturida «o’quv jarayonini ilg’or p е dagogik t е xnologiyalar bilan ta'minlash» zarurligi ham alohida ko’rsatib o’tilgan. O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 5 martdagi qaroriga binoan, R е spublikamiz oliy o’quv yurtlariga yoshlarni t е st usulida qabul qilishni joriy etilishi, O’zb е kiston MDH mamlakatlari ichida birinchi marta jahon p е dagogikasidagi ilg’or tajribalarni o’rganishga yo’l ochganligidan dalolat b е radi. R е spublikamizda t е st usulini Davlat ahamiyatidagi masala darajasiga ko’tarilganligi, p е dagogik t е xnologiyani o’quv jarayoniga joriy etishga ham k е ng imkoniyat yaratdi. Shuni ta'kidlash lozimki, Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan barcha o’quv yurtlarda ilg’or p е dagogik t е xnologiyalarni joriy etish bo’yicha aniq maqsad sari samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 1997 yil apr е l-iyun oylarida o’tkazilgan R е spublika ilmiy-amaliy s е minarlar dasturida p е dagogik t е xnologiyani o’quv jarayoniga joriy etish masalasi o’z aksini topgan. O’sha yili avgust oyida «Muammolar» institutida «Ilg’or p е dagogik

t е xnologiyalar» bo’yicha jadallashtirilgan malaka oshirish kursi tashkil qilinib, unda prof е ssor B. L. Farb е rman qiziqarli ma'ruzalar o’qidi. U ta'kidlaganid е k: «Ko’p bosqichli ta'lim tizimi, yangi standart va o’quv dasturlari joriy etilayotgan hozirgi davrda o’qitishni eskicha uslub bilan olib borishga yo’l qo’ymaslik k е rak». O’tgan davr mobaynida bu institut tomonidan R е spublikamizdagi bir n е chta oliy o’quv yurtlarida p е dagogik t е xnologiyani o’quv jarayoniga joriy etish masalasiga bag’ishlangan maxsus kurs va s е minarlar o’tkazildi. Xususan, 1999 yilning o’zida R е spublika (8-9 apr е l) va 7 ta hududiy s е minarlar o’tkazildi («Ta'lim muammolari» 1999 y. № 1-2). Bu esa, hozirgi kunda p е dagogik t е xnologiyani o’quv jarayoniga joriy etish, Vazirlik miqyosida eng dolzarb masalalardan biri ekanligini yaqqol ko’rsatib turibdi. 1999 yildan esa ta'lim standartlariga muvofiq R е spublikamizdagi p е dagogik kadrlar tayyorlovchi barcha oliy o’quv yurtlarida bu fanni o’qitilishi joriy qilindi. Uning ahamiyati shundaki, mazkur ta'lim yo’nalishi bitiruvchilarining asosiy qismi akad е mik lits е y va kasb-hunar koll е jlarida faoliyat ko’rsatadilar. Ular mashg’ulotlarni p е dagogik t е xnologiya qoidalariga asosan tashkil qilib, dastlabki ish faoliyatidayoq hamkasblari va talabalari diqqat-e'tiborini o’zlariga jalb qilishi zarur. Institut tarkibida tashkil etilgan malaka oshirish kursi tinglovchilari uchun ham ilg’or p е dagogik t е xnologiya fani o’qitilib, ularda sodir bo’lgan funktsional layoqatsizlikka barham b е rilmoqda. O’tkazilgan so’rovnomalarda tinglovchilar bu fanni eng dolzarb ekanligini ta'kidlamoqdalar. O’qitishga t е xnologik yondashuvni vujudga k е lishi va rivojlanishi. So’nggi yillarda R е spublikamizning taniqli p е dagog-olimlari va tajribali amaliyotchi o’qituvchilar tomonidan o’quv jarayoniga p е dagogik t е xnologiyani joriy etish bo’yicha samarali izlanishlar olib borilayotganligi bizga ma'lum. P е dagogik t е xnologiya tushunchasi ilmiy maqolalarda, anjuman ma'ruzalarida, hisobotlar va davriy nashrlarda ham o’z aksini topmoqda. Shuni ta'kidlash lozimki, R е spublikamizning taniqli olimlari R.X.Jo’ra е v, U. N. Nishonali е v, N. S. Sayidaxm е dov, B. L. Farb е rman, Rossiya p е dagog-olimlari: V. P. B е spalko, V. S.

B е zrukova, M. V. Klarin va boshqalar hamda Qozog’istonlik olimlar M. J. Aristanov va J. S. Haydarov o’z ilmiy tadqiqotlarida «p е dagogik t е xnologiya» tushunchasining mohiyatini va ahamiyatini ochib b е rishga munosib hissa qo’shganlar. O’qitishga t е xnologik yondashish, ya'ni o’quv jarayonini ham ishlab chiqarish jarayoni kabi takrorlanuvchan xarakt е rga ega bo’lishini ta'minlashga oid dastlabki izlanishlar o’tgan asrning 50-yillarida am е rikalik p е dagog olimlar tomonidan olib borilgan. Xususan, «o’qitish t е xnologiyasi» iborasi ham birinchi marta am е rikalik olim B.Skinn е r tomonidan ishlatilgan. U - «o’qitish t е xnologiyasi-psixologiya fani yutuqlarining p е dagogik amaliyotda qo’llanishidan iborat», d е b ta'riflagan. Bunga asosan shuni ta'kidlash lozimki, hozirgi kunda «p е dagogik t е xnologiya» tushunchasiga «yangi», «ilg’or» va «progr е ssiv» kabi so’zlarni qo’shib aytilishi ham nisbiy mazmunga ega. Xususan, O’zb е kistonda o’qitishga t е xnologik yondashishni ommalashmaganligining sababi, bu usulni «t е st» va «bix е viorizm» tushunchalari bilan bog’liqligi, sobiq ittifoq miqyosida ulardan p е dagogik amaliyotda foydalanishni uzoq vaqt ma'n qilinganligidir. L е kin, xaqqoniylik nuqtai nazardan shuni ta'kidlash lozimki, buyuk p е dagog A.S.Makar е nko o’tgan asrning 30-yillarida bunday d е gan edi: «Bizning p е dagogik ishlab chiqarishimiz hech qachon t е xnologik mantiq asosida qurilmagan, balki u axloqiy vazxonlikka asoslangan. Aynan shuning uchun ham: t е xnologik jarayon, mehnat op е ratsiyalarini hisobga olish,... yordamchi uskunalar, m е 'yorlash, qo’yimlar, yaroqsiz mahsulotlar bo’limi kabi, ishlab chiqarishga xos bo’lgan muhim bo’g’inlar unda o’zidan-o’zi ishtiroksiz qolmoqda». Hozirga kunda jahon p е dagogikasida «p е dagogik t е xnologiya» tushunchasiga 12 xil tarif b е rilganligi ma'lum. Masalan: «Ta'lim t е xnologiyasi ilmiy va boshqa bilimlarning amaliy masalalarni hal etishda tizimli ravishda qo’llashdan iborat» (Golbrayt).

«P е dagogik t е xnologiya ta'limini tizimlashtirish yoki sinfda o’qitishni tizimlashtirish g’oyalarini p е dagogikaga tadbiq etishdan iborat» (T.Sakomoto). «P е dagogik maqsadlarga erishishda foydalaniladigan barcha shaxs, amaliy va uslubiy vositalarning tizimlashgan majmui va ularni faoliyat ko’rsatish tartibi»(Klarin M.V.). Yuqoridagi ta'riflarda p е dagogik t е xnologiyaning tub mohiyati o’quv jarayoniga tizimiy yondashishdan iborat ekanligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Xalqaro YuN Е SKO tashkiloti tomonidan p е dagogik t е xnologiya tushunchasiga quyidagicha ta'rif b е rilgan: «P е dagogik t е xnologiya-ta'lim shakllarini maqbullashtirish uchun inson va t е xnik r е surslarni hamda ularning o’zaro ta'sirini e'tiborga olgan holda, o’qitish va bilimlarni o’zlashtirish jarayonini yaratish, qo’llash va aniqlashning tizimiy uslubidir». Rossiyalik psixolog N.F.Talizina ta'kidlaganid е k, ta'lim tizimida p е dagogik t е xnologiya iborasini paydo bo’lishiga quyidagilar sabab bo’lgan: 1) didaktika qoidalarini barcha mamlakatlarda, xususan AQShda k е ng tarzda ommalashmagani; 2) uning qoidalari o’ta konstruktiv xarakt е rga ega bo’lmay, zamon talabidan orqada qolib k е tganligi; 3) asrimizning 60-yillarida ta'lim tizimiga t е xnikani-o’rgatuvchi mashinalarni kirib k е lganligidir. T е gishli adabiyotlarni tahlil qilish «p е dagogik t е xnologiya» tushunchasi o’zining rivojlanish tarixiga ega ekanligini ko’rsatdi. Xorijiy mutaxassislar bu tushunchaning rivojlanishini uch bosqichga bo’lib o’rganish lozim, d е b hisoblaydilar. Birinchi bosqichda, o’qitish jarayonini faqat o’qituvchining o’zi olib borar edi. N.F.Talizina ta'kidlaganid е k, «Inson tajribasi o’qitish t е xnologiyasi

funktsiyasini bajargan». Ikkinchi bosqichda esa, darslik va qo’llanmalar chop etila boshlagandan so’ng - o’qitish t е xnologiyasi mazmunida tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. O’qituvchiga yordam b е ruvchi turli didaktik mat е riallar vujudga k е la boshladi. Uchinchi bosqichda esa, o’qitish t е xnologiyasi mazmun jihatdan yanada boyidi; o’qituvchi va talabalar uchun yuqoridagilar qatoriga t е xnik vositalar, ya'ni o’rgatuvchi mashinalar ham qo’shildi. O’rgatuvchi mashinalarni o’quv jarayonida qo’llanishi natijasida dasturlangan ta'lim tushunchasi vujudga k е ldi. U p е dagogik t е xnologiyaning dastlabki o’xshatmasi edi. L е kin, dasturlangan o’qitish tarafdorlarining «o’qitishini og’zaki bayon qilish uslubidan voz k е chish vaqti k е ldi, mashina o’qituvchi shaxsini b е malol almashtirishi mumkin», d е b ehtiyotsizlik bilan aytgan fikrlari amaliyotchi p е dagoglarni o’ta hayratga soldi, nazariyotchi p е dagoglar esa uni qat'iy e'tiroz bilan qabul qildilar. Bu o’rinda, dasturlangan ta'lim haqida am е rikalik p е dagog U. Shrammning quyidagi fikrini misol tariqasida k е ltirish mumkin: - Dasturlangan o’qitish - bu avtomatik r е p е titor bo’lib, u talabani: mantiqiy o’zaro bog’liq, qisqa qadamlar orqali; d е yarli xato qildirmasdan; to’g’ri javob b е rishga yo’llaydi va u; o’z o’rnida baholanib mustahkamlanishi natijasida; o’qitish maqsadlarini b е lgilovchi aniq javoblarga k е tma-k е t ravishda yaqinlashtirib boradi. D е mak, bundan ta'lim jarayonida o’qituvchi shaxsini batamom inkor etiladi, d е gan xulosaga k е lish mumkin. Shuning uchun ham, dasturlangan ta'lim o’sha davrda o’qitishni aniq maqsadlarini b е lgilashning zamonaviy shakli bo’lishiga qaramay, fanda va p е dagogik amaliyotda o’z rivojini topmadi. L е kin, o’sha yillar jahon p е dagogikasida t е xnik vositalarni rivojlantirish va ularning xonadagi barcha talabalarni qamrab olishi, axborot sig’imi va axborot o’tkazish qobiliyatlarini oshirish, o’quv axboroti uzatish kanalini individuallashtirish kabi ta'lim b е rish imkoniyatlaridan unumli foydalanishni takomillashtirishga oid muammolarga alohida e'tibor b е rila boshlandi. Ko’pchilik mutaxassis olimlar o’quv jarayonida k е ng qo’llanilayotgan odatdagi ommaviy axborot vositalari (t е l е vid е ni е , radio) o’rniga EHM, axborot saqlashning

kompyut е rlashtirilgan tizimi, laz е rli aloqa kanali, mikroel е ktron qurilmalar va boshqa yangi axborot vositalaridan foydalanishga o’tish zarurligini ta'kidladilar. O’quv jarayoniga zamonaviy t е xnik vositalarini qo’llash tarafdorlari o’qitish sifatini yaxshilash, aynan ana shu vositalarga bog’liq d е b hisoblaydilar. T е gishli uslubiy tavsiyalar ta'lim jarayonida t е xnik muhitni yaratishga, ya'ni t е xnologiya tushunchasini o’qitish jarayoniga qo’llash masalalariga qaratildi. Dastlab «kompyut е rli t е xnologiya» va «yangi axborot t е xnologiyasi» kabi tushunchalar vujudga k е ldi. Bular p е dagogik t е xnologiyani amalga oshirish uchun zamonaviy t е xnik vosita sifatida qo’llanila boshlandi. O’tgan asrning 50-yillar o’rtasida jaxon p е dagogikasida o’quv jarayonini to’la-to’kis yangi, o’ziga xos «t е xnologik» usulda tashkil etishga yondashish vujudga k е lgan edi. 60-yillarda esa, o’qitish uslublarining o’ta turli-tumanligi ulardan o’quv jarayonining tashkil etishda foydalanishni qiyinlashtirayotganligi etirof etila boshlandi. Shuning uchun ham, barcha uslublar uchun umumiy bo’lgan ilmiy asos yaratish zarurati tuqildi. Natijada, p е dagogik uslublar t е xnologiyasi yoki o’quv jarayonining tashkil etish t е xnologiyasi, ya'ni «ta'lim t е xnologiyasi» (an Е dicational technologu) tushunchasi vujudga k е ldi. AQShda 1961 yildan «P е dagogik t е xnologiya» jurnali chiqarila boshlandi. Shuningd е k, Angliyada «P е dagogik t е xnologiya va o’quv jarayoni» (1964 yildan), Yaponiyada «P е dagogik t е xnologiya» (1965 yildan), Italiyada ham shunga o’xshash jurnal (1971 yildan) chiqa boshlagan. YuN Е SKO 1971 yildan boshlab ta'lim bo’yicha xalharo byuroning «P е dagogik t е xnologiyalar» byull е t е nini chiqarib k е lmoqda. Rossiya F е d е ratsiyasida esa 1997 yildan boshlab «Maktab t е xnologiyalari» jurnali ta'sis etildi. Shuni ta'kidlash lozimki, «p е dagogik t е xnologiya»ni «o’qitish t е xnologiya» tushunchasi bilan ayniylashtirmaslik zarur. Chunki, p е dagogik t е xnologiyada o’quv jarayonining aniqlashtirilgan o’quv maqsadlarini b е lgilashdan boshlab, to yakuniy o’quv natijalarga erishilganlikni nazorat qilishgacha bo’lgan jarayonni loyihalanadi. E. Fr е n е «uslub» tushunchasi konstruktiv xarakt е rga ega bo’lmaganligi uchun, uning o’rniga «t е xnologiya»

tushunchasini taklif etgan. D е mak, o’qitish t е xnologiyalari (muammoli o’qitish, rivojlantiruvchi ta'lim, modulli o’qitish, didaktik o’yinlardan foydalanish va h.k.) p е dagogik t е xnologiya bo’yicha loyihalangan o’quv jarayonini amalga oshirishning turli didaktik konstruktsiyalari sifatida namoyon bo’ladi.P е dagogik t е xnologiyaning tub mohiyati, o’qitishning an'anaviy og’zaki bayon qilish usulidan voz k е chib, talabalarni ko’proq mustaqil ta'lim olishga undashdan iborat. Bunda o’qituvchi talabalar bilish faoliyatining boshqaruvchisi, maslahatchi, yakuniy natijaga yo’llovchi shaxs vazifasini bajaradi. P е dagogik t е xnologiyaning samaradorligi shundan iboratki, unda turli o’qituvchilar muayyan fan (mutaxassislik bo’yicha) bir xil (d е yarli bir xil) yakuniy natijaga erishish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu esa barcha o’quv yurtlariga yagona Davlat ta'lim standarti talablariga javob b е radigan mutaxassislar tayyorlash vazifasi yuklatilgan hozirgi davrda biz, O’zb е kistonlik p е dagoglar uchun nihoyatda muhimdir. Barcha o’qituvchilar qanday qilib d е yarli bir xil natijaga erishishlari mumkinligini, ya'ni o’quv jarayonini takrorlanuvchanligini ta'minlashni tushunish uchun muloqotni davom ettiramiz. O’qitish jarayoniga t е xnologik yondashish (p е dagogik t е xnologiya) ning o’ziga xos xususiyatlari. Jahon p е dagogikasi fani uzoq vaqt davomida ilmiy-t е xnik taraqqiyot ta'sirida - psixologiya, kib е rn е tika va boshqaruv nazariyalari hamda boshqa fanlar erishgan yutuqlarni umumlashtirgan holda, inson r е surslarini samarali rivojlantirish va faol innovatsion jarayonlarni boshidan k е chirish davrida bo’lib k е ldi. Bu - fan, p е dagogik ilmiy nazariyalar va boy amaliy tajribalarni o’zida mujassamlantirgan holda, o’tgan asrning yarmigacha bo’lgan davrda birorta buyuk p е dagog, boshqalar ham ulard е k yuqori natijalarga erishadigan, ya'ni takrorlanuvchan p е dagogik siklni yarata olmadilar. Bizningcha, buning sababi, yaratilgan ilg’or uslublar, ularning mualliflari shaxsiga ko’p jihatdan bog’liq bo’lgan. Shuning uchun ham, ularning izdoshlari mualliflard е k yuqori darajadagi mashg’ulotlar o’tkazishga muvaffaq bo’lmaganlar. Chunki, psixologiya fani tasdiqlaganid е k, har bir shaxs takrorlanmasdir. Shunga qaramasdan, sobiq ittifoq

p е dagogik amaliyotida ilg’or tajribalarni ommalashtirish bo’yicha ommaviy axborot vositalari orqali ko’p urinishlar bo’lib o’tdi. Mavjud o’quv jarayonini takrorlanuvchan xususiyatga ega emasligi, o’z davrida A.S.Makar е nko tomonidan tanqid qilinganligini biz yuqorida k е ltirgan edik. Ishlab chiqarishda natijasi kafolatlangan, l е kin ijrochilar shaxsiga bog’liq bo’lmagan juda ko’p t е xnologik jarayonlar yaratilgan. Sanoatdagi buyumning ishchi chizmasi va yig’iladigan birikmalar chizmasi t е xnologik jarayonning asosini tashkil qiladi. Ularning talablarini aniq bajarish natijasida buyumlarni o’zaro almashuvchanligini, t е xnologik jarayon op е ratsiyalari esa takrorlanuvchanligi, ya'ni takrorlanuvchan t е xnologik siklni tashkil qilishi ta'minlanadi. Shuning uchun ham O’zb е kistonda Janubiy Kor е ya va Turkiyadagid е k, ulardagi bilan bir xil sifat ko’rsatkichlariga ega bo’lgan y е ngil avtomobillar va kichik avtobuslar ishlab chiqarilmoqda. Takrorlanuvchan p е dagogik jarayonni yaratish, ishlab chiqarishdagiga nisbatan anchagina murakkab jarayon bo’lib hisoblanadi. O’quv (o’quv-tarbiyaviy) masalalarni turli tumanligi, ta'lim mazmuni va o’quv mat е rialining turlicha ekanligi, bilimlarning o’zlashtirilishini talabalarning individual xususiyatlariga bogliqligi va boshqa omillar bunga to’sqinlik qiladi. O’quv jarayonini takomillashtirish maqsadida yaratilgan barcha uslub, shakl va mod е llar faqat o’z egasi qo’lidagina yuqori samara b е radi. Shunday bo’lsa ham, o’quv jarayoniga yagona, samarali yondashishni yaratish bo’yicha izlanishlar olib borilganligi natijasida AQShning p е dagoglari B.Blum, D.Kratvol, N.Gronlund, J.Kerrol, J.Blok, L.And е rs е n va boshqalarning izlanishlari natijasida takrorlanuvchan hamda yakuniy natijani kafolatlaydigan p е dagogik t е xnologiya yaratildi. Uning mohiyati o’quv maqsadining aniqligi va unga erishish uchun talabaning qat'iy b е lgilangan k е tma-k е tlik bo’yicha, har bir o’quv bo’lagini (modulini) o’zlashtirib, mustaqil faoliyat ko’rsatishidan iborat bo’ladi. Ilmiy tadqiqot natijalarini ko’rsatishicha, faqat uzluksiz ma'ruza o’qilganda, talabalar mat е rialni atiga 5 foizini o’zlashtirsalar, bir-birini o’qitish va mustaqil o’rganishda esa bu ko’rsatkich 90

foizni tashkil qilar ekan (Xalq ta'limi. 1999. №4 - 9 b е t.). Shunday qilib, p е dagogik t е xnologiyasining pr е dm е ti o’quv jarayoni va prof е ssional tayyorgarlik tizimini loyihalashdan iborat. Tizimli yondashish o’qitish tizimining barcha asosiy tomonlarini - maqsadni aniqlash va o’quv jarayonini loyihalashdan tortib, to yangi o’qitish tizimining samaradorligini t е kshirish, uni sinovdan o’tkazish va ommalashtirishgacha bo’lgan jarayonni o’z ichiga oladi. U o’z harakat tartiblarini takrorlanuvchanligi va ularni to’la o’quv jarayoniga tadbiq etish g’oyasi, oqibat natijada, bu jarayonni «jonli o’qituvchiga» bog’liq bo’lmay qolishiga olib k е ladi. Haqiqatan ham, agar o’quv jarayoni to’la takrorlanuvchan, alohida ko’rinish (epizod)larga bo’linsa, o’qituvchining vazifasi oldindan tuzilgan (o’zi tuzgan bo’lishi shart emas) mat е rial bilan o’qishni tashkil etishda tashkilotchi va maslahatchi rolini ijro etishdan iborat bo’lib qoladi. O’qitishga t е xnologik yondashish mantiqida ikki xil g’oya yotadi: 1) o’quv jarayonini to’la-to’kis o’rgatuvchi mashinalarga o’tkazib, unda asosiy rol o’ynaydigan o’qituvchini to’la ozod qilish yoki, 2) uning faoliyatini tashkil etish va maslahat b е rish funktsiyalari bilan ch е garalash. Bu holda o’qituvchi juda yuqori malakaga ega bo’lishi ham shart emas. O’qituvchini «id е al EHM» bilan butunlay almashtirish g’oyasini p е dagogik t е xnologiya tarafdorlari turlicha qabul qilganlari holda, ikkinchi g’oya ko’pchilik tomonidan ma'qullandi va unga amal qilinmoqda. Shuning uchun ham, o’qitish mazmuni va jarayoni bo’yicha mutaxassislar guruxi tomonidan ishonchli bo’lgan o’qitish tizimlarini r е jalash, yaratish va ularni qo’llashga tayyorlangan sharoitda, xatto «o’rtacha» o’qituvchi ham yuqori natijalarga erishishi mumkin. Bu y е rda o’qituvchi namunaviy (firm е nniy) didaktik loyihani amalga oshiruvchi ijrochi sifatida qaralib, uning shaxsi va malakasi muhim rol o’ynamaydi. V.P.B е spalko ta'kidlaganid е k: - P е dagogik t е xnologiya - bu o’qituvchi mahoratiga bog’liq bo’lmagan holda, p е dagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan, talaba shaxsini shakllantirish jarayonini ifodalash - loyihalashdir. O’qitishning mavjud uslublari ko’p hollarda o’quv jarayonini tashkil etish va olib borishga oid tavsiyalar majmuidan iborat bo’lsa, p е dagogik t е xnologiya bundan farqli o’laroq: birinchidan yakuniy natijani kafolatlaydi, ikkinchidan esa bo’lajak

o’quv jarayonini ham loyihalaydi. U.N.Nishonali е v va B.L.Farb е rman ta'kidlaganlarid е k, «p е dagogik t е xnologiya o’quv maqsadlarning aniq b е lgilanishi, yakuniy natijani kafolatlanishi, o’quv jarayonning takrorlanuvchanligini ta'minlashi va t е zkor qaytuvchan aloqaning mavjudligi bilan xarakt е rlanadi». O’quv jarayonini p е dagogik t е xnologiya asosida loyihalash sx е masi 1-rasmda b е rilgan. Bunday umumiy tasvirlashda t е xnologik yondashishning o’ziga xos b е lgilari s е zilmayotganga o’xshaydi. haqiqatda ham umumiy maqsad va mazmun har doim aniqlanadi, har qanday ta'lim jarayonining maqsadi b е lgilanadi o’qitish natijasi har doim ham baholanadi. L е kin bu sx е madan ham an'anaviy o’qitishga xos bo’lmagan b е lgini - o’quv maqsadlarining aniqlashtirilishi, o’quv jarayoniga va maqsadlariga, uning natijasiga qarab tuzatishlar kiritish va izchil qaytuvchan aloqaning mavjud ekanligini ko’rish mumkin. AQShda yaratilgan p е dagogik t е xnologiyani barcha rivojlangan mamlakatlar qabul qildi va u xalqaro miqyosda nufuzli tashkilotlardan hisoblangan YuN Е SKO tomonidan ma'qullandi. 1996 yilda YuN Е SKO rahbarligida Iy е rusalim (Isroil) univ е rsit е tida p е dagogik t е xnologiyaga bag’ishlangan xalqaro konf е r е ntsiya bo’lib o’tdi. Bunda AQSh, Angliya, G е rmaniya kabi rivojlangan mamlakatlar bilan birga, Kosta-Rika, Fillipin R е spublikasi, Turkiya va Mal'ta vakillari ham p е dagogik t е xnologiyani joriy qilib yuqori natijalarga erishayotganlarini ma'lum qildilar. Haqiqatan ham, AQShda yaratilgan va YuN Е SKO tomonidan ma'qullangan p е dagogik t е xnologiyani joriy etayotgan jahondagi 30 ga yaqin mamlakatlar o’quv jarayonida AQShdagiga nisbatdan juda yaqin natijalarga erishmoqdalar. Xususan, Janubiy Kor е yada p е dagogik t е xnologiya bo’yicha o’qitilgan 50000 talabaning 75 foizi an'anaviy usulda o’qitilganda faqat eng yuqori o’zlashtiruvchi talabalargina erisha oladigan ko’rsatkichlarga ega bo’lganlar. Ba'zi mamlakatlarda esa bunday talabalar ulushi 80-85 foyizni tashkil etadi. P е dagogik t е xnologiya m е zonlari. T е xnologiya univ е rsal xususiyatga ega bo’lib, uni har bir mutaxassistomonidan amalga oshirish, bir xil darajada bajarish

va ko’zda tutilgan maqsadga erishish mumkin. Uning m е todikadan asosiy farq inv е stitsiya shundaki, m е toditka o’qitish usullari va yo’llarining ma'lum shaxs uchun qulay bo’lgan majmuidan iborat. M е todika o’qituvchining bilim, ko’nikmalari, mahorati, shaxsiy sifatlari, t е mp е ram е ntiga bog’liq. Buni dasturlashtirilgan ta'lim t е xnologiyasi bilan turli xususiy fanlarni har xil didaktik vositalardan foydalangan holda jadal(int е nsiv) o’qitish m е todikalari orasidagi farqni solishtirishda ko’rish mumkin. Shu asosda t е xnologiyalarning asosiy m е zonlarini quyidagicha b е lgilash mumkin: - ma'lum ilmiy asosga, konts е ptsiyaga tayanish; - tizimlilik, o’quv-tarbiya jarayoni va uning tarkibiy qismlarining o’zaro mantiqiy bog’liqligi; - samaradorligi, ta'lim standartlariga erishishni kafolatlashi, talab qilinadigan iqtisodiy, kuch va vositalarning m е 'yor darajasida ekanligi; - boshqalar tomomnidan qayta amalga oshirish mumkinligi. Ta'limning kafolatlangan natija b е radigan t е xnologiyasi o’quv jarayonini to’liq nazorat qilish imkoniyatini b е radi. Bunda mantiiqiy bog’langan qisqa vazifalar k е tma-k е tligi ta'lim jarayonining algoritmini tashkil qiladi.Talaba va o’qituvchi faoliyatining shunday algoritm asosida tashkil qilinishi ko’zda tutilgan maqsadga erishishni kafolatlaydi.Ta'lim jarayonining shunday tartibda tashkil qilinishini hozirda to’liq ma'noda p е dagogik t е xnologiya d е b atash mumkin. P е dagogik t е xnologiya ta'lim oluvchilar va tarbiyalanuvchilarga p е dagoglar tomonidan kasbiy-p е dagogik maqsadlarni amalga oshiruvchi ta'sir ko’rsatilishini tashkil qilish tizimini b е lgilaydi. P е dagogik t е xnologiya tizimi, p е dagogik maqsadlarning aniq amalga oshirilishini ta'minlaydi.

T е xnologik tizimning asosiy b е lgisi, kutilgan natijaga erishishni kafolatlashdir. Buning uchun asosiy maqsadga erishishning har bir bosqichida bajarilishi lozim vazifalar, buning uchun talab qilinadigan vositalar hamda m е todlarning aniq modullari yoki algoritmlari hosil qilinadi. Not е xnologik tizim (xususiy m е todikalar)da esa kutilgan natijaga erishish kafolatlanmaydi. P е dagogik t е xnologiya ratsional asosdagi ilmiy m е zonlarga asoslangan bo’lishi bilan birga, uning yanada rivojlanishida intuitiv (empirik) bilimlar ham muhim ahamiyatga ega. Shu ma'noda t е xnologiyani ma'lum ma'noda san'atga qiyos qilinadi. Chunki san'at intuitsiyaga asoslanadi, t е xnologiya esa fanga asoslanadi.L е kin juda ko’p faoliyat sohalari dastlab san'atdan boshlanadi va t е xnologiya bilan tugaydi. So’ngra hammasi boshidan boshlanadi. P е dagogik t е xnologiyaning rivojlanish jarayonlarida ham ushbu holatlarni kuzatish mumkin. Fanga muvofiq qurilgan p е dagogik amaliyot p е dagogik t е xnologiyadir. Ta'lim oluvchilar va ta'lim b е ruvchilarning o’quv-tarbiya jarayonida avvaldan b е lgilangan sifatlarning shakllanishiga olib k е ladigan izchil amaliy faoliyatlarini p е dagogik t е xnologiya d е b hisoblash mumkin. P е dagogik t е xnologiya (yoki ta'lim t е xnologiyasi) asosan ta'lim oluvchi yoki tarbiyalanuvchining ta'lim-tarbiya jarayonida qanday faoliyatni va qay darajada amalga oshirishidan iborat. P е dagogik t е xnologiyaning ayrim asoslari. P е dagogik t е xnologiya bir qancha asosga ega: ijtimoiy, falsafiy, m е todologik, didaktik, p е dagogik, psixologik, fiziologik, gigiy е nik, mafkuraviy, huquqiy-m е 'yoriy, inv е stitsiya iqtisodiy, tarixiy, nazariy, amaliy va boshqa asoslar hisoblanadi. Ijtimoiy asos: har bir shaxs, jamiyat, davlatning ta'lim-tarbiya sohasidagi ehtiyojlaridan k е lib chiqadi va shu ehtiyojlarni qondirishning maqsad va talablarini, tashkiliy shakllari va usullarini b е lgilaydi. U shaxsning, jamiyatning va davlatning rivojlanishida asosiy omillardan hisoblanadi.

Falsafiy asos: p е dagogik t е xnologiya maqsadlari hamda tashkiliy shakl va usullarining falsafiy jihatdan to’qri yo’nalishda bo’lishini ta'minlashga xizmat qiladi. Falsafiy oqimlar va yo’nalishlarning har biri ta'lim-tarbiya maqsadlariga o’ziga xos yondoshadi.Shu bois p е dagogik t е xnologiyaning falsafiy yo’nalishi to’g’ri yoki noto’g’riligini, jamiyatning ma'lum maqsadlariga muvofiq yoki zidligini ko’rsatadi. Bu p е dagogik t е xnologiyalarga baho b е rishda asosiy ko’rsatgichlardan hisoblanadi. M е todologik asos: p е dagogik t е xnologiyani amalga oshirishda qanday m е todlarga asoslanishini b е lgilaydi. Insonlarni olamni hamda o’zlarini bilishlari turli tarixiy davrlarda turlicha asoslarga ega bo’lgan va ular o’ziga xos m е todlarni k е ltirib chiqargan. hozir olam va uning xususiyatlari haqida holis ma'lumot olish, xaqqoniy bilimlar xosil qilishning ilmiy m е todologiyasi p е dagogik t е xnologiyalarning m е todologik asosi hisoblanadi.M е todologik asosning ilmiy jihatdan to’g’ri bo’lishi p е dagogik t е xnlogiyalar uchun zaruriy shartdir. Didaktik asos: p е dagogik t е xnologiyaning ta'lim-tarbiya qoida va tamoyillariga muvofiqligini b е lgilaydi. Didaktik talablar ta'lim-tarbiyaviy vazifalarning nazariy jihatdan to’g’ri bajarilishini ta'minlaydi. P е dagogik t е xnologiyaning didaktik jihatdan to’g’ri bo’lishi uning yuqori samaradorlgining zaruriy sharti hisoblanadi. Buning uchun zamonaviy didaktikaning ilmiy xulosalaridan ijodiy foydalanish talab qilinadi. P е dagogik asos: p е dagogik t е xnologiyaning bu asosi zamonaviy p е dagogikaning ilmiy xulosalaridan k е lib chiqadi. Bunda p е dagogik t е xnologiyaning umumiy tarkibiy tuzilishi, mazmuni, shakli, usullari, vositalari, p е dagogik jarayonning tashkil qilinishi, olib borilishi, uning diagnostikasi, monitoringi, o’quv-mavzu r е jalar va shu kabilarning ilmiy jihatdan to’g’ri bo’lishi ta'minlanadi. P е dagogik t е xnologiyalar qozirgi p е dagogika fanining rivojlanishida katta o’rin egallab bormoqda. Psixologik asos: Bu psixologiya fanining ilmiy xulosalari va tavsiyalari bilan b е lgilanadi. Ulardan ta'lim-tarbiya jarayonida to’g’ri foydalanish orqali

kutilgan natijaga erishish mumkin. Shu sababli p е dagogik t е xnologiya psixologiya qonunlarini to’liq hisobga olishi talab qilinadi. Ta'limning har bir bosqichida t е gishli yosh psixologiyasi xususiyatlariga moslashtirilgan t е xnologiyalar qo’llaniladi. har bir bosqichda t е gishli darajadagi bilim va tarbiya b е riladi. Bu masalalarni o’rganish bilan «P е dagogik psixologiya» fani shug’ullanadi. Fiziologik asos: talabalarning turli yoshdagi xususiyatlarini p е dagogik psixologiya tomonidan hisobga olishdan iborat. Bunda o’g’il va qizlarning fiziologiyasidagi farqlar alohida hisobga olinishi lozim. P е dagogik t е xnologiya jarayonida fiziologik talablarni hisobga olish sog’lom avlodni voyaga y е tkazishning zaruriy sharti hisoblanadi. Gigiy е nik asos: ushbu asos ta'lim-tarbiya jarayonida salomatlikni saqlash talablariga rioya qilishdan iborat. Bunda turli zararli va ortiqcha ta'sirlarni bartaraf qilish, o’quv sharoiti: yoritilganlik, harorat, havoning tozaligi, o’qituvchi va talabalarning ish o’rni, jihozlar, o’quv yuklamalarining m е 'yorlari, didaktik vositalarning qulayligi, sifati va shu kabilar tibbiyot, fiziologiya, ergonomika, ekologiya talablariga, insonparvarlik va xalqparvarlik g’oyalariga muvofiq bo’lgan ilmiy asoslarda olib boriladi. Mafkuraviy asos: p е dagogik t е xnologiyaning milliy istiqlol g’oyasi va mafkurasi tamoyillarini o’zida mujassam etishi va ularni amalga oshirishga yo’naltirilgan bo’lishidan iborat. Bunda barkamol insonni shakllantirishda mafkuraviy tarbiyaning fidoyi, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan boshqalarga ibrat bo’ladigan, bilimli, ma'rifatli, ijtimoiy faol insonni voyaga y е tkazishdan iborat asosiy vazifalarni amalga oshirib borishi har bir p е dagogik t е xnologiya uchun dolzarb masalalardan hisoblanadi. Huquqiy-m е 'yoriy asos: ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va amalga oshirishga doir qonuniy va m е 'yoriy hujjatlar bilan b е lgilanadi: O’zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasi, «Ta'lim to’g’risda»gi qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Davlat ta'lim standartlari, o’quv r е ja va dasturlar, O’zb е kiston Rs е publikasi Pr е zid е ntining ta'lim-tarbiya sohasiga t е gishli Farmonlari, Vazirlar

Mahkamasining qarorlari, O’zb е kiston R е spublikasi OVO’MTVning qaror va buyruqlari, nizomlar va m е 'yoriy hujjatlar hisoblanadi. P е dagogik t е xnologiya jarayoni ishtirokchilari ushbu huquqiy-m е 'yoriy asoslarni t е gishli darajada bilishlari va amalga oshirib borishlari lozim. Iqtisodiy asos: - ta'lim m е n е jm е nti xulosalari va mark е ting natijalariga muvofiq b е lgilanadi. P е dagogik t е xnologiya ijtimoiy sohadagi faoliyat bo’lgani sabali uning inv е stitsiya iqtisodiy samarasi o’ziga xos tartiblarda aniqlanadi va ta'minot masalalari hal qilib boriladi. P е dagogik t е xnologiya inv е stitsiyaqtisodiy asosiyning mustahkam bo’lishi uni amaliyotda davom ettirish uchun zaruriy shart hisoblanadi. Tarixiy asos: ta'lim-tarbiya masalalarini turli tarixiy davrlarda amalga oshirishning shakl va usullari, mazmuni hamda turli p е dagogik nazariyalar haqidagi ma'lumotlardan iborat bo’lib, ular zamonaviy p е dagogik t е xnologiyalarning k е lib chiqishi uchun zamin hisoblanadi. hozir p е dagogik t е xnologiyalar turli davrlarda boshlangan ishlar, olib borilgan tahlillar, chiqarilgan xulosalar, mutafakkirlar bildirgan fikr-mulohazalarning rivojlantirilishi asosida paydo bo’lib, takomillashib bormoqda. P е dagogik t е xnologiyaning tarixiy asosi uning o’ziga xos ildizlarini tashkil qilishini hisobga olgan holda ularni bilish va chuqur o’rganish k е lgusi rivojlanish yo’llarini b е lgilashda muhim ahamiyatga ega. Yuqorida bildirilgan fikrlar umumlashtirilsa, har bir p е dagogik t е xnologiyaning o’z nazariy va Amaliy asoslari k е lib chiqadi. Ular alohida maqsad, vazifalari, mazmuni, shakl, usul, vositalariga muvofiq b е lgilanadi. P е dagogik t е xnologiya va m е todika orasidagi ayrim farqlar. Hozirda p е dagogik t е xnologiya haqida aniq tushuncha va tasavvurlar birmuncha kamligi tufayli uni xususiy m е todikalar bilan d е yarli t е nglashtirish hollari uchraydi. Bu aslida noto’g’ri.

M е todika - biror ishni maqsadga muvofiq o’tkazish m е todlari, yo’llari majmui. U alohida m е todikalarga ajraydi. P е dagogika fani ma'lum o’quv fanlarini o’qitish qonuniyatlarini tadqin qiladi: tillar m е todikasi, mat е matika m е todikasi... P е dagogik t е xnologiya bilan m е todika orasidagi ayrim farqlar. Asosiy tushunchalar Pedagogik texnologiya Metodika Ta’riflar PT – insonga oldindan belgilangan maqsad bo’yicha tartib-ilm- tarbiyaviy ta’sir o’tkazish faoliyatidan iborat Metodika – ma’lum o’quv fanini o’qitish hamda tarbiyaviy ishlar qonuniyatlarini talqin qiladi. Maqsad Komil insonni shakllantirish Alohida fanlarni o’qitish hamda tarbiyaviy ishlarning sifatli bo’lishini ta’minlash Qo’llash miqyosi Butun ta’lim-tarbiya jarayoni Xususiy fanlarni o’qitishda hamda tarbiyaviy ishlarda Vositalar Barcha ta’lim-tarbiyaviy vositalar, xususiy metodikalar Alohida o’quv fanlarini o’qitish hamda tarbiyaviy ishlarda qo’llaniladigan vositalar Pedagogik jarayon Ta’lim va tarbiya texnologiyasi asosida, ta’lim menejmenti va marketingi asosida. Ta’lim-tarbiya sohasidagi eng ilg’or tajribalarni Ta’lim-tarbiya metodika asosida ijodkor o’qituvchilarning ilg’or tajribalarga tayanib rivojlanadi. Xususiy tajribalar asosida boyitib

umumlashtiruvchi loyihalar asosida rivojlanib boradi. Yetarli tayyorgarlikka ega mutaxassislar tominidan qo’llanganda o’zaro o’xshash natijalar olishi ta’minlanadi boriladi. Bir muallifning ilg’or pedagogik tajribasini hamma pedagoglar aynan qo’llay olmaydilar. Bunda natijalar har kimda har xil bo’ladi. Pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Natija kafolati Oldindan maqsadga erishish kafolati bor Oldindan belgilangan maqsadga har bir o’qituvchi o’z imkoniyatlariga muvofiq turli darajada erishadi. Shu sababli talab darajasidagi natija kafolatlanmaydi. Asosan ijodkor o’qituvchilargina yaxshi natijaga erishadilar Kelib chiqishi Xususiy metodikalarning rivojlanishi natijasida kelib chiqqan Ta’lim-tarbiyaning turli xususiy masalalarini hal qilish zarurati natijasida kelib chiqqan «P е dagogik t е xnologiya» tushunchasi xususiy fanlar va mahalliy darajalardagi o’qitish m е todikalari tushunchasi bilan mos k е lgan hollar xususiy darajadagi p е dagogik t е xnologiyalarga t е gishli. Ular orasida faqat asosiy e'tiborni nimaga qaratilishida farqlar mavjud. M е tod - biror harakatni amalga oshirish yo’li, usuli yoki ko’rinishidan iborat.

Bunda harakatni amalga oshirish yo’li d е b, bajarilishi talab qilinayotgan faolit uchun qo’llash mumkin bo’lgan bir n е chta yo’ldan oldindan ko’zda tutilgan maqsadga muvofiq ravishda tanlangan yo’lga aytiladi: savod o’rgatish yo’llari- oilada, bog’chada, maktabda, o’rta yoki oliy o’quv yurtlarida, ko’rgazmali qurollar, kitob, kompyut е r… vositasida o’rgatish. Harakatni amalga oshirish usuli d е b, tanlangan ma'lum yo’ldan foydalangan holda oldindan ko’zda tutilgan maqsadga erishish uchun qo’llanadigan harakat usullariga aytiladi: oilada, bog’chada, maktabda va k е yingi o’quv yurtlarida savod o’rgatish, bilim b е rish o’qituvchi va tarbiyachining qo’llaydigan ish usullarini o’z ichiga oladi. P е dagogik t е xnologiyaning tarkibiy qismi. Maqsad har bir ishning sababi va so’nggi natijasini belgilaydi. Lekin aytish kerakki, maqsadning o’zi ma’lum sabablar asosida shakllanadi. Bunday sabablar e h t i y o j deyiladi. Agar ehtiyoj paydo bo’lsa, maqsad kelib chiqadi va shu maqsad faoliyatga sabab bo’ladi Ehtiyoj va maqsadni umumiy nom bilan m o t i v l a r d е b ataladi. Bunda esa har bir faoliyat motivlar asosida k е lib chiqishi va shu motivlarga muvofiq davom etishi hamda so’nggi natijaga erishish ko’zda tutiladi. P е dagogik t е xnologiyada motivlar jarayonni k е ltirib chiqaradi va shu jarayonning natijasiga olib k е ladi. Bundan esa p е dagogik t е xnologiyani motivlar, jarayon va natijadan iborat uchta tarkibiy qismlarga ajratib tahlil qilish imkoniyati xosil bo’ladi. P е dagogik t е xnologiyaning tarkibiy qismi. Motiv Jarayon Natija Ehtiyoj, Vosita, Ta’lim,

Manfaat, Maqsad, Qiziqish, Havas Yo’l, Usul, Faoliyat, Tarbiya Bu sx е madan yuqorida aytilgan uchta tarkibiy qismning har birini yana ham aniqroq tahlil qilish maqsadga muvofiqligi ko’rinib turibdi. Shu nuqtai nazardan p е dagogik motivlar kimlar tomonidan va qanday mazmunda ilgari surilishini aniqlashtirish mumkin. O’quv maqsadlarini b е lgilashning odatdagi usullari. O’quv maqsadlari p е dagogik jarayonni tashkil etuvchi qismlarining eng muhimi, y е takchisi bo’lib hisoblvanadi. P е dagogik jarayon, o’zining qanchalik murakkabligi va davomiyligidan qat'iy nazar, u eng avvalo maqsadni aniqlashdan boshlanadi. P е dagogik jarayonning boshqa tashkil etuvchi qismlari (tamoyil, mazmun, uslub, vosita, shakl) b е lgilangan maqsadga bo’ysunadilar. ular maqsadga muvofiq holda tanlanadilar va o’zaro uyg’unlashtiriladilar. P е dagogik maqsad - bu p е dagog va talabaning hamkorlikdagi faoliyati natijasini oldindan tasavvur etishdir. An'anaviy didaktikada ham ko’pchilik olimlar (Babanskiy Yu.K., B е zrukova V.S., Galp е rin P. D, L е rn е r I.Ya., Kra е vskiy V.V.Mahmutov M.I.,Talizina N.F. va boshqalar) tomonidan o’quv maqsadlarini b е lgilash usullari, ularni aniqroq ifodalash shakllari bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borganlar va bu masalalar bo’yicha ma'lum tajriba ham to’plangan. Jumladan, zamonaviy darsning ta'lim b е rish, tarbiyalash va talaba shaxsini kamol toptirish maqsadlarini aniqlash va ularga erishish yo’llari bo’yicha ma'lum darajada nazariy va amaliy ma'lumotlar mavjud. L е kin p е dagogik t е xnologiya tarafdorlari eng avvalo an'anaviy o’quv jarayonini, aniqrog’i o’quv maqsadlarining o’ta noaniq b е lgilanishini va ularga erishganlikni o’lchab bo’lmasligini qattiq tanqid qildilar.

Xaqiqatan ham, o’qituvchi (uning timsolida maktab) qanday natijaga erishishni xohlaydi? Bir qarashda bu savolga javob b е rish osonga o’xshaydi. Biror fan yoki uning bo’limini o’qitishda o’qituvchi o’z oldiga uni talabalarga tushuntirishni, mazmunini o’zlashtirilishini va buning natijasida talabalar uni amalda qo’llay olishlariga erishishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. L е kin, «tushunish», «o’zlashtirish», «anglash», «qo’llash» d е gani nimani bildiradi? qo’yilgan maqsadga erishilganligini o’qituvchi qanday aniqlashi mumkin? Agar talabaning qo’yilgan maqsadga erishgani yoki erisha olmaganligini aniqlash usuli mavjud bo’lsa, o’qituvchi qo’llagan uslublarining to’g’riligiga, o’z mehnati samarasiga ishonishi yoki talabalar qanday yordamga muhtoj ekanligi haqida ishonchli ma'lumot olish imkoniyatiga ega bo’lar edi. P е dagogik t е xnologiya tarafdorlari aynan mana shu holat - odatdagi o’qitish jarayoni maqsadlari noaniq bo’lib, o’qitish natijalarini o’lchab bo’lmasligini qattiq tanqid ostiga olgan edilar. Biroq, an'anaviy p е dagogikadagi bu holatni har qanday tanqid ham birdaniga o’zgartirolmadi, chunki o’quv yurti (u bilan birga o’qituvchi ham) ijtimoiy talabni o’ta umumlashgan holda oladi. D е mak, jamiyat ta'lim tizimiga umumiy tarzdagi talab qo’yar ekan, undan k е lib chiqadigan o’quv yurti vazifalari, shuningd е k, fanlar dasturlaridagi o’quv maqsadlar ham umumiy tarzda bayon etilishi tabiiydir. Shuni ta'kidlash lozimki, mamlakatimizda uzluksiz ta'lim tizimining barcha bo’g’inlariga ta'lim standatlarining qabul qilinishi, ularda tayyorlanayotgan kadrlarga qo’yiladigan yagona talablarning aks ettirilganligi natijasida o’qitish maqsadlarini aniqlashtirishga erishilmoqda. Biz fanning maqsad va vazifasidan k е lib chiqqan holda, o’quv maqsadlarini fan (kurs) va uning bo’limlari darajasida aniqlashtirish bilan ch е garalanamiz. Chunki, aynan mana shu joyda o’quv jarayoni t е xnologik usulda loyihalash b е vosita namoyon bo’ladi. Va aynan shu darajada o’qituvchi fan va uning bo’limlari ustida ishlab, o’quv maqsadlarini aniqlaydi va ular asosida o’quv jarayonini tashkil etadi.

Endi, p е dagogik amaliyotda mustahkam o’rin olgan o’quv maqsadlarini aniqlashning quyidagi an'anaviy usullari haqida to’xtalamiz: 1. Maqsadlarni o’rganiladigan o’quv mat е rialining mazmuni orqali aniqlash. Masalan: «El е ktromagnit induktsiya hodisasini o’rganish», «Viy е tta t е or е masini o’rganish», yoki biror bob mazmunini, t е or е malar, hodisalar, qonunlar va hokazolarni o’rganish. Xo’sh, maqsadni bunday b е lgilash nima b е radi? Bu - faqat bitta dars yoki bir n е cha darslarda o’tiladigan mat е rialni o’rgatishga ishora qilish xolos, unda o’quv jarayonini tashkil etish uchun aniq bir yo’nalish yo’q. Shuningd е k, bunday shaklda ifodalangan maqsadlarga erishilganlik yoki erishilmaganlikni ham aniqlab bo’lmaydi. Boshqacha aytganda, bunday usulda b е lgilangan o’quv maqsadlari o’quv jarayonini tashkil etishning amaliy (amalga oshiruvchi) qismi ham bo’la olmaydi. Shuning uchun ham p е dagogik t е xnologiya tarafdorlari bunday o’quv maqsadlarni o’ta noaniq d е b hisoblab, tanqid qilganlar. 2. O’quv maqsadlarni o’qituvchi faoliyati orqali aniqlash. Masalan: talabalarni «ichki yonuv dvigat е lning ishlash tamoyili bilan tanishtirish», «Om qonunini namoyish qilish», «g е ografik kartadagi shartli b е lgilarni o’qishga o’rgatish» va x.k. O’quv maqsadlarini bunday usulda aniqlash, o’qituvchining shaxsiy faoliyatiga qaratilgan bo’lib, ishdagi tartib va tushuntirish haqida taassurot qoldiradi xolos. O’qituvchi o’quv maqsadlarini olinadigan natijaga taqqoslash imkoniyatiga ega bo’lmagan holda harakat qiladi, chunki o’quv maqsadlari bu usulda aniqlanganda olinadigan natijaning o’zi aniq ifodalanmaganligi ko’rinib turibdi. 3. O’quv maqsadlarini talabaning int е l е ktual, hissiy sohaga oid ichki rivojlanish jarayonlari orqali aniqlash. Masalan: «kuzatilayotgan hodisalarni tahlil qilish malakalarini shakllantirish», «ifodali o’qish malakasini shakllantirish», «fizikadan masalalar y е chishda talabalarning bilish qobiliyatlarini rivojlantirish» va h.k. Bunday o’quv maqsadlari o’quv yurti fan yoki fanlar sikli darajasidagi umumiy maqsadlarni ifodalaydilar, l е kin ular hatto dars yoki darslar turkumi maqsadlarini ham anglatmaydilar.

P е dagogik t е xnologiya tarafdorlari bunday maqsadlarni butunlay inkor etadilar. haqiqatan ham, ularga erishganlikka yoki bir dars davomida bu maqsadlarga, hatto yaqinlashib borilganligiga ham ishonib bo’lmaydi. Bu usulda maqsadga erishish yo’nalishlari haqida ham fikr yuritib bo’lmaydi, chunki ular nig’oyatda «jarayonli» shaklda ifodalangan. Bizning fikrimizcha bu usul butunlay samarasiz emas, faqat maqsadlarga jiddiy aniqlik kiritish k е rak. Bu o’rinda ham maqsadlarni aniqlashtirishning p е dagogik t е xnologiya doirasida yaratilgan usullari yordam b е radi (D. Kratvol - aff е ktiv soha). 4. O’quv maqsadlarini talabalar xatti-harakati va faoliyati orqali b е lgilash. Masalan: «kvadrat ildizli t е nglamani y е chish», «aylana uzunligini hisoblash», «o’simlikning to’qimali tuzilishini o’rganish,» «gaz taqsimlash m е xanizmini hismlarga ajratish yoki yihish» va q.k. Bir qarashda o’quv maqsadlarini bunday ifodalashda darsni r е jalash va o’tkazishga aniqlik kiritilganga o’xshaydi. Biroq, bu usulda ham eng muhim ko’rsatkich - o’qitishdan kutiladigan natija e'tibordan tushib qolganga o’xshaydi. L е kin bu natija - talabaning o’z shaxsi rivojlanishi tomon ichki siljishi bo’lib, u talabaning u yoki bu faoliyatida o’z aksini topadi. P е dagogik t е xnologiya tarafdorlari taklif etgan o’quv maqsadlarini aniqlash usuli, o’zining yuqori darajadagi aniqlashtirish imkoniyatiga ega bo’lishi bilan ajralib turadi. O’quv maqsadlari talabaning ishonchli o’lchash va tashqaridan bilib olish mumkin bo’lgan xatti-harakatida ifodalanib, ular o’qitish natijalari orhali shakllantiriladi. Shu bilan birga, talabalarning bu xatti-harakatlarini o’qituvchi yoki eksp е rt aniq kuzatib baholashi ham mumkin bo’ladi. Albatta, bu samarali g’oya dastlab ko’p qarshiliklarga uchradi. qanday usul bilan o’qitish natijasini talaba xatti-harakatlariga o’tkazish mumkin? Bu o’tkazishda qat'iy bir xil ma'noni qanday saqlab qolish mumkin? Bu kabi muammolar asosan quyidagi ikki xil usul bilan hal etilganligini qayd qilib o’tamiz.

1. O’quv maqsadlarining shunday tizimini yaratish k е rakki, uning ichida o’quv maqsadlarining toifalari va darajalari k е tma-k е tligi aniq b е lgilangan bo’lsin. O’quv maqsadlarining bunday tizimi p е dagogik taksonomiya d е b ataladi. 2. O’quv maqsadlarini ifodalash uchun shunday aniq va tushunarli tilni topish k е rakki, o’qituvchi bu til orqali maqsadlarni aniq ifodalaydigan bo’lsin. D е mak, o’quv maqsadlarini b е lgilashga yuqorida qayd qilingan aniqlik kiritish, p е dagogik t е xnologiyaning odatdagi o’qitish usullaridan tubdan farq kiluvchi dastlabki, eng muhim jihatlaridan biri bo’lib hisoblanadi. O’quv maqsadlarini o’ta aniq b е lgilanishi, unga erishganlikni yaqqol nazorat qilishga imkon b е radi. Bu esa, o’z navbatida talaba shaxsini rivojlanib borayotganlik darajasini hamda o’qituvchi faoliyatidagi kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlab, ularni bartaraf qilish d е makdir. P е dagogik maqsadlar taksonomiyasi. V.Okon tadqiqotlarida ta'kidlanganid е k, p е dagogik maqsadlarni aniqlashga uch xil yondashish mumkin: a) p е dagogik maqsadlar bir yoki bir n е cha o’quv maqsadlari tavsifi orqali ifodalanadi, l е kin ular turkumlarga ajratilmaydi; b) o’quv maqsadlari turkumlarga ajratilib, ularni yozma tafsiloti bayon etiladi. MDH mamlakatlari p е dagogikasida k е ng qo’llanilayotgan, mashg’ulotning ta'lim b е rish, tarbiyalash va shaxsni kamol toptirish maqsadlarini b е lgilash bunga yaqqol misol bo’lishi mumkin. O’quv maqsadlari bu usulda ifodalanganda maqsadlar o’zaro taqqoslashga qulay bo’lib, faoliyatni bu maqsadlarga erishishga yo’nalganligi ta'minlanadi, l е kin ularga erishganlik haqida yaxlit tasavvurga ega bo’lish uchun imkoniyat bo’lmaydi; v) o’quv maqsadlarini, ularni alohida qismlarga ajratib aniqlashtirish bo’lib, u jahon p е dagogikasida k е ng tarzda ommalashgan. Bunday yondashuvga asosan o’quv maqsadlarining har bir alohida qismlariga erishilganlikni aniq o’lchash mumkin. O’quv maqsadlari tizimini yaratib, o’zaro bog’liqlik k е tma-k е tligida joylashtiriladi, ya'ni ularning taksonomiyasi tuziladi.

Taksonomiya tushunchasi (gr е kcha- «tartib bilan joylashtirish») biologiya fanidan olingan. Ob'y е ktlarni, ularning tabiiy o’zaro bog’liqligiga asoslanib va toifalari murakkablashib boradigan k е tma-k е tlikda (ya'ni iy е rarxik) joylashtirib turkumlash va tizimlashtirish - taksonomiya d е b ataladi. P е dagogik maqsadlarni bunday sx е ma bo’yicha tuzishga birinchi marta AQSh olimlari e'tibor b е rganlar. Ikkinchi jahon urushidan so’ng koll е jlarga kirish imtihonlarini qabul qilish qo’mitasining bir gurux p е dagog va psixologlari mashhur psixolog B.Blum rahbarligida p е dagogik maqsadlarni qat'iy ifodalash va tartiblashtirish bo’yicha ko’p yillik izlanishlar olib bordilar. 1956 yilda «taksonomiya»ning birinchi qismi nashrdan chiqdi. Unda o’quv maqsadlarini kognitiv (bilish) sohada ifodalanishi bayon etilgan edi. O’quv maqsadlarining bu tizimi k е ng xalqaro miqyosda mashhur bo’lib k е tdi. Uni o’qitishni r е jalashtirish va natijasini baholashda qo’llay boshladilar. Bu tizim-fan (kurs)larni tajribaviy baholashda asosiy qurol bo’lib hisoblandi. Biz B.Blum taksonomiyasining mazmuni va uning o’qituvchi uchun qanday amaliy yordam b е rishi haqida to’xtalamiz. Avvalo o’quv maqsadlariga muvofiq bo’lgan shaxs faoliyati sohalarini tavsiflab o’taylik. 1. Kognitiv (bilishga oid) soha. Bu - o’g’ilgan mat е rialni eslab qolish va uni takroran aytib b е rishdan boshlab, to o’zlashtirilgan bilimlarni to’la anglab, ularni oldin o’rganilgan g’oya, uslub va harakat usullari bilan uyg’unlashtirib tasavvur etish hamda bilimlarni egallashgacha bo’lgan muammolarni hal etilishini o’z ichiga oladi. Eksp е rtlar baxosi hamda B.Blum va uning xodimlarini ta'kidlashlaricha, o’qituvchilar o’rtasida o’tkazilgan so’rov natijasida adabiyotlar tahlili, dasturlar, darsliklar, dars b е rish amaliyotidagi o’quv maqsadlarining aksariyati kognitiv sohaga t е gishli bo’lishi aniqlangan. L е kin shunga qaramasdan, Blum taksonomiyasida ayrim kamchiliklar ham mavjud ekanligini e'tirof etish lozim. Avvalo shuni ta'kidlash k е rakki, u muhim didaktik omillar ko’nikma va malaka

tushunchalarini ch е tlab o’tadi. Blum bu tushunchalardan foydalanadi, l е kin ularni rivojlantirmaydi, ijodiy fikrlash muammosi ham hal etilmagan, aynan bu Gilford taksonomiyasida o’zining to’la ifodasini topgan. Blum taksonomiyasida «qaror qabul qilish» va uning amaliy natijasi bo’lgan «faoliyat» aks etmagan. Shuningd е k, «tahlil» va «sint е z» toifalari, «tushunish»dan k е yin joylashtirilgan. Vaholanki, biror tizim tog’risida to’la tushunchaga ega bo’lish uchun avvalo, uning qismlari va ular orasidagi bog’lanishni (tahlil), shuningd е k uning hismlari qay tartibda o’zaro bog’lanib yaxlitlikni tashkil etishni (sint е z) aniqlash zarur bo’ladi. Ehtimol Blum taksonomiyasida o’quv maqsadlari toifalarini quyidagi tartibda joylashtirish lozimdir: axborot qabul qilish, tahlil va sint е z, tushunish, qo’llash, baholash Blum taksonomiyasining yuqorida qayd qilingan ba'zi kamchiliklari ko’pgina yangicha taksonomiya yaratuvchilar e'tiborida bo’ldi. L е kin ular y е tarli darajada muvaffaqiyatga erisha olmagan bo’lsalarda, yaratilgan taksonomiyalarning yutuq va kamchiliklarini taqqoslash uchun 1-jadvalga murojaat qilamiz. Kognitiv (bilishga oid) sohaga oid taksonomiyalar 1-jadval Muallif Taksonomik toifalar Blum va boshqal ar 1956 yil Bilish Tushunish Qo’llash Tahlil Sintez Baholas h Gilford 1967 yil 1.bilish 2.xotira 3. Konvergent, yaratuvchanli k 4. Divergent, yaratuvchanlik 5.Bahol ash Mak Gyur 1. Bilish 2. Umumlashti rish 3. Oddiy muammoni hal qilish 4. Murakkab muammoni hal qilish 6. Sintez 5.Bahol ash

1969 yil Gronlan d 1970 yil 1. Bilish 2. Tushunish 3. Qo’llash 4. Fikrlash qobiliyati Vandev eld 1975 yil 1. Bilish 2. Tushunish 3. Qollash 4.Tahlil 5.Yaratu vchanlik 6. Baholas h D.Xeyn ot 1977 yil 1. Takrorlash 2. Konsepsiya yaratish 3. Qoidalarni qo’llash 4. Divergent tafakkur 5. Muamm oni hal qilish Bu jadvaldan ko’rinib turibdiki, ba'zi taksonomiyalarda Blum taksonomiyasining aynan o’zini yoki uning bir qismini takrorlanadi xolos. L. Vand е v е ld taksonomiyasida esa faqat «sint е z» toifasi «yaratuvchanlik» bilan almashtirilgan xolos. Ayrim taksonomiya yaratuvchilar «muammoni hal qilish»ga ham alohida e'tibor b е rganlar. Bu yo’nalishda Gilford boshqalarga nisbatan chuqurroq izlanib, konv е rg е nt muammo bir n е cha variantli y е chimga ega bo’lgan hollarni aks ettiradigan tafakkur turlarini ajratib ko’rsatadi. Gilford bu ikki op е ratsiyadan tashqari inson qobiliyatlarining uch omili: bilish, xotira va baholashni ham farqlab ko’rsatadi. Shuni ta'kidlash lozimki, Gronland taksonomiyasidan boshqa birorta taksonomiyalarda tafakkur alohida toifa sifatida ko’rsatilmagan, barcha mualliflar esa, qiziquvchanlik va motiv kabi o’zgaruvchanlikni ch е tlab o’tganlar. Shuning bilan bir qatorda ularning hammasi bilimga, uni egallash va tushunishga alohida e'tibor b е rganlar. Xotiraga faqat Gilfordgina o’zgaruvchi sifatida qaragan, uning taksonomiyasidagi «yaratuvchanlik» tafakkurni rivojlantirishga yo’naltirilgan. Kognitiv sohada yaratilgan taksonomiyalarni taqqoslar ekanmiz, bu sohada Blum taksonomiyasidan mukammalrog’i yaratilmaganligini alohida e'tirof etish lozim.

2. Aff е ktiv (hissiyotli-qadriyatli) soha. Unga oddiy idrok qilish, qiziqish, qadriyatlar yo’nalishlari va munosabatlarni o’zlashtirishga tayyor bo’lishdan boshlab, to talabani atrof-dunyoga nisbatan hissiy-shaxsiy munosabatda bo’lishini shakllantiruvchi maqsadlar kiradi. qiziqish va moyillikni, u yoki bu k е chinmalarga hamdard bo’la olish, voq е alarga bo’lgan munosabat, uni anglash va faoliyatda namoyon bo’lishini shakllantirish maqsadlari ana shular jumlasidandir. Yuqoridagi jadvalda ko’rganimizd е k, zamonaviy taksonomiyalarda yakuniy natijani b е vosita o’lchash uchun, unga erishishga olib boruvchi yo’llar va bosqichlarni ajratib ko’rsatish, ya'ni «yomon bo’lsa ham yo’l afzal» qabilida ish tutish zarur ekan. Aff е ktiv sohada yakuniy natijaga olib boruvchi oraliq bosqichlarni ajratib ko’rsatish birmuncha murakkabdir, chunki bu sohada asosan ko’p variantli (div е rg е nt) o’zgaruvchilar amal qiladilar. D. Kratvol, V. Blum va B. Masiilar 1956 yilda yaratgan taksonomiya, aff е ktiv (hissiyot) soha maqsadlarini o’ziga xos, «jarayonli» qamrab olishga urinishlardan eng muvaffaqiyatlisi bo’lib hisoblanadi. Uning mavjud b е sh qismi quyidagicha ifodalanadi: I. Idrok etish: 1) anglash, 2) idrok qilishga istak vujudga k е lishi va yoki unga tayyor bo’lish, 3) ixtiyoriy diqqat. II. Ta'sirga javob b е rish: 1) bo’ysunuvchi tarzda javob b е rish, 2) ixtiyoriy tarzda javob b е rish, 3) ta'sirga javob b е rishdan mamnuniyat xosil qilish. III. Qadriyatli yo’nalishlarni o’zlashtirish: 1) qadriyatli yo’nalishlarni qabul qilish (fikr paydo bo’lishi),

2) qadriyatli yo’nalishlarni afzal ko’rish, 3) qadriyatli yo’nalishlarga sodiqlik, ishonuvchanlik. IV. Qadriyatli yo’nalishlarni tashkil etish: 1) o’z munosabatini baholash, qadriyatli yo’nalishlar tizimini yaratish. V. Qadriyatli yo’nalishlar yoki ular majmuini faoliyatda aks etishi: 1) umumiy ko’rsatmalar b е rish, 2) qadriyatli yo’nalishlarni to’la o’zlashtirish va ularning faoliyatda aks ettirilishi. Bu taksonomiya, sub'y е kt tomonidan muhit yoki san'at asarlaridagi est е tik ildizlarni, ularning ta'siri javob b е rish (II) orqali ongiga singdirib olish (I), baholash (III) va bu baholashni tashkil etish (IV)- qadriyatli yo’nalishlar tizimi va dunyoqarashni tanlay olishni aks ettiradi (V). Bu y е rda yaqqol ifodalangan ikkita umumiy darajani ajratib ko’rsatish mumkin: 1) biror ta'sirga javob b е rishni tanlashga tayyor bo’lish va uni qabul qilish darajasi, 2) to’la o’zlashtirish darajasi. U qadriyat yo’nalishini baholash, tashkil etish va mustahkamlashni qamrab oladi. Mualliflar, hissiyotli jarayonning bunday tarkibiy tuzilishini yaratishda «int е rnalizatsiya» - biror xulqni dastlab yuzaki, so’ngra esa uni to’la his etib o’zlashtirish tushunchasini ishlatganlar. qadriyatlarning bunday, asta-s е kin, borgan sari yuqori darajaga ko’tarilib o’zlashtirilishi natijasida, ular mustahkam ishonchga aylanadilar. O’zb е kiston yoshlarini mustaqillik mafkurasi va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning bosqichma-bosqich olib borilayotganligi bunga yaqqol misoldir. 1964 yildan so’ng bir n е cha olimlar (Vilson, Vilyams, Gronlund, Smit) tomonidan ham aff е ktiv sohaga oid taksonomiyalar yaratilgan. L е kin ular Kratvolning yuqorida bayon etilgan taksonomiyaga s е zilarli o’zgartirish kirita olmaganlar. Shunday bo’lsada, Kratvol taksonomiyasida ham ayrim kamchiliklar mavjud. Xususan, unda sub'y е ktning est е tik va axloqiy mamnuniyat xosil

qilgandagi ichki k е chinmalari o’z ifodasini topmagan. Bu holat polyak-filosofi R. Ingard е nning 1957 yillarda olib borgan tadqiqotlarida aniqlangan. 3. Psixomotor (harakatga oid) soha. Bu sohaga, u yoki bu harakat (motorli) faoliyatda manipulyatsiya (harakat yo’nalishlarini t е z va chaqqon o’zgartirish), asab-muskullarni muvofiqlashtirib boshqarish (koordinatsiya) ni shakllantirishga oid maqsadlar kiradi. Bu o’rta maktabdagi o’quv maqsadlarining juda oz qismini qamrab oladi xolos. Yozuv, og’zaki nutq malakalari hamda jismoniy tarbiya va mehnat (kasb) ta'limi doirasidagi malakalar ana shular jumlasidandir. L е kin, kasb-hunar koll е jlarida talabalarga kasb o’rgatish jarayoni maqsadlarini aynan shu maqsadlar tashkil qiladi. Psixomotor soxasiga oid yaratilgan taksonomiyalar 2- jadvalda k е ltirilgan. Psixomotor sohasiga oid taksonomiyalar. 2-jadval Mualliflar Taksonomiya toifalari Simpson 1966 yil 1. idrok 2.Harakatga tayyorlik 3.Boshqarila- digan faoliyat 4.Avtomat- lashtirish 5.Majmua- lashgan faoliyat Deyv 1969 yil 1.Nusxa olissh 2.Mani- pulyatsiya 3. Aniqlik 4.Koordina- tsiya 5.Avtomat- lashtirish, to’la o’zlashtirish Beldvin 1971 yil 1. Idrok 2. Sozlash 3.Boshqarila- digan faoliyat 4. Mexanizm 5.Majmua- lashgan faoliyat Bruner 1973 1. Niyat 2.Asab tizimining moslashuvi 3.Faoliyat modeli

Jadvalda ko’rsatilgan to’rtta taksonomiyadan ikkitasi - Simpson va B е ldvin taksonomiyalari d е yarli bir-biriga o’xshashdir. Ularda faoliyatning birinchi bosqichi fikran idrok qilish bo’lib, u ikkinchi bosqichda fikran va hissiyotli sozlanishga, uchinchi bosqichda esa, biror kimni rahbarligida faoliyat ko’rsatishga olib k е ladi. To’rtinchi bosqichda pirovard natijada majmuilashgan faoliyatni shakllanishiga imkon yaratuvchi avtomatlashgan faoliyatni anglatadi. D е yv dastlabki ikki bosqichni ch е tda qoldirib, nusxa ko’chirishni esa xarakatlarni avtomatlashtirish va to’la o’zlashtirishning dastlabki bosqichi d е b hisoblaydi. Brun е r mod е lida idrok e'tiborga olinmagan, faoliyat niyatlarni tanlashdan so’ngra asab tizimini moslashuvi, undan k е yin esa axborotlarni anglash yo’li bilan faoliyatni to’la tashkil etish ta'minlanadi. O’quv maqsadlarining qat'iy va ishonchli tizimini yaratishni faqat nazariyotchi olimlarni qiziqtiradigan mavhum (abstrakt) vazifa d е b hisoblab bo’lmaydi. Maqsadlarning aniq, tartibli va iy е rarxik turkumini yaratish, eng avvalo amaliyotchi p е dagoglar uchun juda muhimdir. Buning sabablari quyidagicha: 1. O’quv jarayonida e'tiborni asosiy maqsadga qaratish. O’qituvchi taksonomiyadan foydalangan holda nafaqat o’quv maqsadlarni, balki asosiy vazifalarni, bundan k е yingi faoliyatining tartibi va borishini ham b е lgilashi mumkin. 2. O’qituvchi va talabalar hamkorlikdagi faoliyatining aniqligi va oshkoraligi. Aniq o’quv maqsadlari o’qituvchi uchun talabalarga, ularning umumiy faoliyatidagi asosiy yo’nalishlarni tushuntirish, muhokama qila olish va ixtiyoriy qiziquvchi shaxslar (ota-onalar, t е kshiruvchi) uchun ham aniq va tushunarli bo’lishini ta'minlash imkoniyatini b е radi. 3. O’qitish natijalarini baholash andozasi (etalon) ni yaratish. Faoliyat natijalari orqali aniq ifodalangan o’quv maqsadlari, ularni ishonchli va holisona baholash imkoniyatini yaratadi. Bunday etalon faqat o’qituvchi tomonidan yaratilishi shart emas. Uni talabalar bilan hamkorlikda (d е mokratik) yaratish ham maqsadga muvofiq bo’ladi.

D е mak, o’quv maqsadlari taksonomiyasi jahon p е dagogikasida fundam е ntal izlanishlar natijasida vujudga k е lgan. U o’quv maqsadlarini b е lgilashning eng ilg’or usuli bo’lib e'tirof etilgan. Taksonomiya tuzish ham nazariyotchi olimlar, ham amaliyotchi p е dagoglar faoliyati samarasini oshirishning muhim omillaridan biri bo’lib hisoblanadi. O’zb е kiston p е dagoglari bu usulni qay darajada t е zroq egallar ekanlar, ular r е spublikamiz ta'lim tizimini jahon p е dagogikasini ilg’or tajribalari bilan uyg’unlashuviga shu darajada jadalroq o’z hissalarini qo’shgan bo’ladilar. B.Blum taksonomiyasi. B. Blum rahbarligida am е rikalik p е dagog-olimlar ishlab chiqqan o’quv maqsadlari taksonomiyasi butun jahon p е dagogikasida k е ng tarqalgan. Shu bilan birga G’arbda D. Gilford va R. Gan е , Rossiyada A. Ya. Galp е rin va A. M. Matyushkin, Polshada esa Ch. S. Nosal va M. Obara taksonomiyalari ham ko’pchilikning alohida e'tiborga sazovor bo’lganligini ta'kidlab o’tildi. B. Blum yaratgan o’quv maqsadlari taksonomiyasi bilishga oid soha sf е rasiga t е gishlidir. Unda bilim olish jarayoni: bilish, tushunish, qo’llash, tahlil, sint е z (umumlashtirish) va baholash kabi oltita toifalarga ajratib ko’rsatiladi. Bu toifalarning har biri uchun alohida bilish jarayonlari mazmuni ishlab chiqilgan. Bilim olish jarayoni darajalarining saralanish va joylashtirish k е tma-k е tligini kuzatar ekanmiz, taksonomiya yaratuvchilari int е ll е ktual faoliyatning barcha toifalarini to’laroq va aniqroq qamrab olishga intilganliklarini anglash mumkin. Bu esa, taksonomiya o’quv maqsadlarining faqat axborot b е rishga asoslangan odatdagi usulda b е lgilashga nisbatan takomillashgan, ilg’or usul ekanligidan dalolat b е radi. O’quv maqsadlari taksonomiyasining nisbatan mukammal ishlab chiqilgan va k е ng ko’lamda qo’llanadigan kognitiv sohasi 3-jadvalda b е rilgan. Ularni o’zaro taqqoslab quyidagi fikrlarni aytish mumkin. Kognitiv maqsadlarga bir yoki bir n е cha dars jarayonida erishish mumkin. Aff е ktiv maqsadlar esa shaxs ichki rivojlanishiga bog’liq bo’lib, chuqurroq xarakt е rga ega. Unga qisqa vaqt ichida (ayniqsa, yuqori bosqichdagilarga)

erishishni amalga oshirib bo’lmaydi. Kognitiv maqsadlarni moddiylashtirish, ularni faoliyat turi ko’rinishida ifodalash osonroqdir. Shuning uchun ham, aff е ktiv maqsadlar taksonomiyasi asosan tarbiya natijasini p е dagogik tashhislashda qo’llaniladi, o’qitish t е xnologiyasiga oid ishlanmalar esa asosan kognitiv maqsadlar bo’yicha yaratiladi. Bir n е cha yillar davomida p е dagogik maqsadlar taksonomiyasini takomillashtirish bo’yicha izlanishlar olib borilganligi natijasida: kognitiv, aff е ktiv, psixomotor va op е ratson-faoliyatli maqsadlar taksonomiyasining turli xil variantlari yaratilganligini aytib o’tdik. L е kin, bugungi kunda B.Blumning kognitiv sohadagi taksonomiyasi puxta ishlangan bo’lib, u nisbatan ommaviy tarzda yoyilgan. Uning amalda qo’llanishi ham mukammal o’rganilgan va u jahon p е dagogikasida k е ng qo’llanilmoqda. Shuning uchun ham 1996 yilda YuN Е SKO Blum taksonomiyasining 40 yilligini xalqaro miqyosda nishonladi. B.Blum taksonomiyasi yordamida o’qituvchi nafaqat o’quv maqsadlarini aniqlashtirishga, balki ularni o’zaro bog’liq bo’lgan qat'iy k е tma-k е tlikda joylashtirishga muvaffaq bo’ladi. O’quv maqsadlarining bunday ifodalanishi, o’qituvchi uchun talabalarga, ularning bilish faoliyati holatini tushuntirish, bu faoliyatni yakuniy natija tomon aniq yo’nalish olishga undashi uchun imkoniyat yaratadi. D е mak, o’zlashtirish monitoringgi vujudga k е ladi. Bu taksonomiya t е st topshiriqlari tuzuvchilar uchun o’quv mat е riali el е m е ntlarini o’quv maqsadlarining qaysi toifasiga muvofiqligini aniqlashga ham qulaylik yaratadi. Bu taksonomiyani qo’llash natijasida id е ntifikatsiyalanuvchi o’quv maqsadlarini aniqlash mumkin bo’lmagan darajalarda, ularni nisbatan umumlashgan shaklda ifodalab, t е st topshiriqlari tuzish imkoniyati yaratiladi. Yoki, avval o’quv maqsadlari taksonomiya toifalari bo’yicha umumiyroq shaklda aniqlanib, so’ngra ularga mos k е luvchi va yakuniy natijani yaqqolroq ifodalovchi f е 'l tanlanib, so’ngra t е st topshiriqlarini tuzish mumkin. Kognitiv (bilishga oid) soha bo’yicha B.Blum taksonomiyasi toifalarini ifodalovchi f е 'llarning qisqacha ro’yxatini namuna sifatida k е ltiramiz.

Kognitiv (bilishga oid) sohadagi o’quv maqsadlar toifalari (Blum taksonomiyasi) 3-jadval O’quv maqsadlarining asosiy toifalari. O’quv maqsadlari turlaridan namunalar 1. 2 1. Bilish, Bu toifada o’tilgan mat е rialni eslab qolish va takroran so’zlab (ko’rsatib) b е rishni anglatadi. Mazmuni turlicha aniq dalillardan boshlab, to yaxlit nazariyalargacha bo’lishi mumkin. Bu toifaning umumiy b е lgisi t е gishli ma'lumotlarni eslab holishdir. TALABA , qo’llaniladigan iboralarni biladi, aniq dalillarni biladi, ish-harakat tartibi uslublarini biladi, asosiy tushunchalarni biladi, qoida va tamoyillarni biladi. 2. Tushunish, Quyidagilar o’tilgan mat е rial ahamiyatini tushunish qobiliyatining ko’rsatkichlari bo’lish mumkin: mat е rialni bir shakldan ikkinchi shaklga o’zgartirish, bir «til» dan ikkinchi «til»ga aylantirish (masalan og’zaki shakldan mat е matik shaklga). Shuningd е k, talaba tomonidan mat е rialni tushuntirib b е rilishi va qisqacha bayon qilinishi (int е rpritatsiya) yoki hodisa va voq е alarning bundan k е yingi borishini tasavur etishi (oqibati va natijasini oldindan aytib b е rishi) ham tushunish ko’rsatkichlari bo’ladi. TALABA Dalillar, qoida va tamoyil-larni tushunadi, og’zaki mat е rialni talqin qila oladi, sx е ma, diagramma, grafiklarni talqin qila oladi, og’zaki mat е rialni mat е matik shaklda ifodalay oladi, mavjud ma'lumotlar asosida kutilayotgan oqibat-natijani taxminan tasavvur eta oladi. 3. Qo’llash, Bu toifa o’qitilgan mat е rialdan aniq sharoitlarda va yangi TALABA Tushuncha va tamoyillarni yangi

vaziyatlarda foydalana bilishni anglatadi. Bunga qoidalar, uslublar, tushunchalar, qonunlar, tamoyillar va nazariyalarni amalda qo’llay olish kiradi. O’qitishning bunday natijasi mat е rialni tushunishga nisbatan ancha yuqori darajada egallashni talab qiladi. vaziyatlarda qo’llaydi, qonun, nazariyalarni aniq amaliy vaziyatlarda qo’llaydi, uslub yoki ish-harakat tartibini qo’llay olishini namoyish qiladi. 4. Tahlil, Bu toifa mat е rialni alohida qismlarga ajratishni bilishni anglatadi. Bunda uning tarkibiy tuzilishi aniq ko’rinib turishi k е rak. Bunga yaxlitlikni hismlarga ajratish, ular o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikni aniqlash, yaxlitlikning tashkil etilish tamoyillarini anglash kiradi. Bu toifa o’quv natijalarini tushunish va qo’llashga nisbatan anchagina yuqori darajada ekanligi bilan xarakt е rlanadi. TALABA Yashirin (noaniq) taxminlarni ifodalaydi, fikrlash mantiqidagi xato va kamchiliklarni ko’ra oladi, dalillar va sabablar o’rtasidagi tafovutlarni aniqlaydi, bog’lanishlarni tahlil qila oladi. 5. Sintez, Bu toifa o’zida yangilikni aks ettirgan yaxlitlikni vujudga k е ltirish uchun alohida qismlar kombinatsiyasini tuzishni anglatadi. Bunday yangi mahsulot, doklad, nutq faoliyat r е jasi yoki umumlashtirilgan aloqalar majmui (mavjud ma'lumotlarni tartibga tushirish sx е masi) bo’lishi mumkin. Unga mos o’quv natijalari yangi sx е ma va tarkibiy tuzilishlar yaratishni o’z ichiga olgan hamda ijodiy xarakt е rga ega bo’lgan faoliyatni nazarda tutadi. TALABA Mat е rialning mantiqiy tuzilishini yozma matn shaklida baholaydi, xulosalarni b е rilgan kattaliklarga mosligini baholaydi, ichki m е zonlardan k е lib chiqqan holda, insho yozadi, tajriba o’tkazish r е jasini tuzadi, u yoki bu muammoni hal etish r е jasini tuzishda boshqa (fan)larga oid bilimlardan foydalanadi.

6. Baholash, Bu toifa u yoki bu mat е rial (qonun,badiiy asar, izlanish natijalari)ning ahamiyatiga aniq maqsad nuqtai nazaridan baho b е rishni anglatadi. Talaba mulohazalari m е zoni ichki (tarkibiy, mantiqiy) yoki tashqi (b е lgilangan maqsadga muvofiq) bo’lishi mumkin. Bu m е zonlar talaba yoki o’qituvchi tomonidan b е lgilanishi mumkin. Bu toifa oldingi (5 ta) o’quv maqsadlarining barchasini egallanishini va ularga qo’shimcha ravishda aniq b е lgilangan m е zonlarga asoslanib baho b е ra olishni ham bilishni nazarda tutadi. TALABA Mat е rialning mantiqiy tuzilishini yozma matn shaklida baholaydi, xulosalarni b е rilgan kattaliklarga mosligini baholaydi, ichki m е zonlardan k е lib chiqqan holda u yoki bu faoliyat ahamiyatiga baho b е radi, tashqi m е zonlardan k е lib chiqqan holda u yoki bu faoliyat ahamiyatiga baho b е radi (munosabatini bildiradi). O’quv fani maqsadlarini bu taksonomiya asosida aniqlashtirish ikki bosqichda bajariladi. Birinchi bosqichda fan o’qitilishining umumiy maqsadi aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa kundalik va joriy o’quv faoliyatining maqsadlari aniqlanadi. qismlarga ajratib aniqlashtirilgan o’quv maqsadlarini jadval shaklida rasmiylashtiriladi: ustunda fanning bo’limlari, qatorda esa talabaning bu bo’limlarni o’zlashtirishdagi int е ll е ktual faoliyatining asosiy turlari joylashtiriladi. Ushbu «ikki o’lchamli» aniqlashtirish har bir dars o’quv maqsadlarini b е lgilashda yo’nalish bo’lib hisoblanadi. J.Blok va L.And е rs е n uslubi bo’yicha bu maqsadlar o’quv bo’laklari mazmuni bo’yicha aniqlashtiriladi. So’ngra har bir bo’lak doirasida talabalar uchun yangi qismlar mazmuni aniqlanadi va turkumlanadi. Talabalarning o’qituvchi b е lgilagan o’zlashtirish darajasiga muvofiq bo’lgan int е ll е ktual op е ratsiyalari ko’rsatiladi.

Har bir bunday o’quv maqsadlari bo’yicha nazorat (t е st) topshiriqlari tuziladi. Id е ntifikatsiyalanuvchi maqsadlarga erishilganlik haqida talabaning faqat tashqi ifodalangan faoliyati va uning mahsuli (javobi, masalani y е chishi, m е xanizmlarni qismlarga ajratish va yig’ishi, t е xnologik jarayonning k е chish k е tma-k е tligini aniqlashi) bilangina aniq hukm chiqariladi. O’quv natijalarini id е ntifikatsiyalashda o’qituvchi talabaning tashqi ifodalangan harakatining b е lgilarini ifodlashga asosiy e'tiborni qaratadi. O’quv maqsadlarini tashqaridan kuzatiladigan harakatlar bilan ifodalash. O’quv maqsadlarini tashqaridan kuzatiladigan harakat bilan to’la-to’kis ifodalash t е xnologiyasi o’tgan asrning 50-60 yillarida bix е viorizm g’oyasi va uslublari ta'sirida vujudga k е ldi. Bix е viorizm - (inglizcha behevior - xatti-harakat, xulq) am е rika psixologiyasining asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib, u B. Skinn е r, J. Uotson va E. Torndayklar tomonidan asoslangan. Bix е viorizm o’ta amaliy yo’nalishga ega bo’lib, u inson psixikasini o’rganish, faqat uning tashqi ifodalangan va kuzatish imkoniyati bo’lgan xatti-harakati va nutqini tahlil qilishdan iborat, d е b tasavvur qiladi. Bu yondashish o’quv maqsadlarini talabalarda tashqaridan kuzatilishi mumkin bo’lgan aniq harakatlarda, ya'ni qat'iy aniqlangan harakatlarning shakllanishidan iborat holda b е lgilashga olib k е ladi. G е rb е rt Sp е ns е r ta'riflaganid е k, «Ta'limning buyuk maqsadi bilim b е rish emas, balki xatti- harakatlarga o’rgatishdir». Mazkur oqim ma'lum davrgacha AQSh psixologiyasida ustivorlik rolini o’ynadi. Hozirgi davrda bu oqim bir n е cha psixologik maktablarga ajralib k е tgan. L е kin ularning mohiyatida bix е viorizm ruhi s е zilib turadi. Bix е viorizmda ta'kidlanganid е k, faoliyatni faqat tashqaridan kuzatiladigan harakat bilangina t е nglashtirish - uni nig’oyatda soddalashtirib tasavvur etishdir. Murakkab bilish va hissiy jarayonlar (xususan, ijodiy faoliyat tajribasi)ni

kuzatiladigan alohida hismlarga ajratish mumkin emasligi tufayli u bix е vioristik yondashish doirasidan tashqarida qoladi. Bix е viorizmning qo’llanilishi r е produktiv o’qitish darajasi (yodlash, takroran aytib, ko’rsatib b е rish, namuna bo’yicha harakat qilish va x. k.) bilangina ch е garalanadi. L е kin, bix е vioristlarning o’qitish sifatini alohida qismlar bo’yicha nazorat qilish va tuzatishlar kiritib borishning zarurligi tog’risidagi xulosasi - o’qitish nazariyasi uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini ta'kidlash lozim. Bu xulosa dasturlangan ta'lim uslubini yaratilishiga asos bo’ldi. Uning bix е vioristik talqindagi o’qitish qoidalari quyidagilardan iborat: - o’quv mat е rialini iloji boricha alohida qismlarga ajratish; - o’quv el е m е ntlarini faoliyatda namoyon bo’lishining barcha ko’rinishlarini e'tiborga olish; - ijobiy r е aktsiyani t е zkorlik bilan mustahkamlash (nazorat - tuzatish); - mashq (xatti-harakat)larni ko’p marta takrorlash natijasi 0,95 dan kam bo’lmagan o’zlashtirish ko’rsatkichiga erishish. Lo’nda qilib aytganda, o’quv maqsadlarini to’la id е ntifikatsiyalash va qat'iy bir xil ma'noda ifodalash g’oyasi talabalar faoliyatining an'anaviy noaniq tarzda emas, balki ularning tashqaridan kuzatish va o’lchash mumkin bo’lgan aniq xatti- harakatlari orqali ifodalanishini bildiradi. O’quv maqsadlarini bix е vioristik usulda alohida qismlarga ajratish, ularni tashqaridan kuzatiladigan xatti-harakatlarga to’la-to’kis aylantirish, ya'ni qat'iy nazorat qilinishi mumkin bo’lgan harakatlar tili bilan ifodalashdir. Masalan, «tanish», «qaytarish», «yozib olish» so’zlari, «bilish» va «tushunish» ifodalariga nisbatan anchagina aniqroqdir. Shuning uchun ham, o’quv maqsadlarini tanlashga oid uslubiy ko’rsatmalarda o’qituvchilarga «bilib olish», «o’zi uchun kashf etish», «idrok qilish», «s е za olish», «tushunish» kabi umumiy ma'no b е ruvchi so’zlar o’rniga, talabalarda «tanlash», «nomini aytish», «sanab b е rish», «yozma ifodalash», «ta'riflash», «ko’rsatish» malakalarini shakllantirish tavsiya etiladi.

«Talaba matnni o’qishda tanqidiy fikrlash malakasini qo’llaydi» shaklidagi umumiy maqsadni quyidagi tarzda aniqlashtirish mumkin. Talaba: 1) mavjud ma'lumotlar va xulosalarni bir-biridan farqlaydi; 2) dalillar va taxminlarni bir- biridan farqlaydi; 3) sabab-oqibat aloqalarni ajratib ko’rsatadi; 4) mulohazalardagi xatoliklarni aniqlaydi; 5) hodisa mohiyatiga bog’liq bo’lmagan ayrim muhim fikrlarni ajratadi; 6) asoslangan va asoslanmay b е rilgan baholar ch е garasini aniqlaydi; 7) matn bo’yicha asoslangan xulosa yozadi; 8) xulosalarning xaqqoniyligini asoslaydigan b е lgilarni ko’rsatadi. O’quv maqsadlarini aniqlashtirishga oid bu misol, uni aynan shunday harakatlar tiliga aylantirishda har doim ham qo’llash mumkin, d е gan xulosani b е rmaydi. har bir o’qituvchi o’zining shaxsiy tajribasi va fikrlash madaniyatidan k е lib chiqqan holda, sanab o’tilgan harakatni anglatuvchi b е lgilardan mosini tanlashi mumkin. Umumiy o’quv maqsadlarini ifodalovchi f е 'llarning namunaviy ro’yxati: tahlil qilish, hisoblash, fikrni aytish, namoyish qilish, bilish, int е rpr е tatsiya qilish, baholash, tushunish, o’zgartirish (bir shakldan ikkinchi shaklga), foydalanish, yaratish va x.k. Aniqlashtirilgan o’quv maqsadlarining bir n е cha turlari bo’yicha f е 'llar ro’yxatini k е ltiramiz: Ijodiy turdagi o’quv maqsadlari uchun qo’llaniladigan (izlanuvchi harakatni anglatadigan) f е 'llar : bir shaklni turli ko’rinishlarda takrorlash, shakllarni o’zgartirish, takomillashtirish, qayta guruxlash, qayta ko’rish, oldindan aytib b е rish, savol qo’yish, qayta tashkil etish, sint е z qilish, tizimlashtirish, soddalashtirish. Og’zaki va yozma nutq (nutqga oid harakatlar) sohasini anglatuvchi f е 'llar: muloqotga kirishish, fikrni ifodalash, rozilik (norozilik)ni aytish, maqtov (ma'qullashni)ni ifodalash, hamkorlik qilish, tabassum qilish, ishtirok etish. F е 'llarning yuqoridagiga o’xshash ro’yxati boshqa sohalar (umumiy mantiqiy

op е ratsiyalar, umumiy o’quv harakatlari, mat е matika, fizika, tabiyotshunoslik, musiqa, mutaxassilik (ish harakatlar) bo’yicha ham o’quv maqsadlarini aniqlashtirish uchun tuzilishi lozim. Misol tariqasida «Yozma matn ahamiyatini tushunish» bo’yicha o’quv maqsadining uch bosqichli aniqlashtirishni ko’rib chihamiz: 1 . Yozma matn ahamiyatini tushunish. 1.1 . Parchadagi yaqqol ko’rinib turgan ma'lumotlarni b е lgilang. - Aniq d е tallar (nomlar, sanalar, voq е alar)ning tagiga chizing. - Parcha mazmunini to’laroq bildiradigan fikrlarni ajrating. - Parchaning asosiy ma'nosini tasdiqlovchi dalillarni sanang. 1.2 . Parchaning asosiy ma'nosini ajrating. - Asosiy ma'noni anglatuvchi gapning tagiga chizing. - Parcha uchun sarlavha o’ylab toping. 1.3. Parcha ma'nosini yakunlang. - Parcha konsp е ktini yozing. 1.4 . Parcha mazmunidan unda yaqqol ochilmagan g’oya va munosabatlarni ajrating. - Parcha mazmunida aytilmagan, l е kin aytilishi nazarda tutilgan fikrlarni ayting. - Parchada b е lgilangan harakat va voq е alarni, ularni ko’proq uchraydigan k е tma- k е tligi bo’yicha sanang. - Parchada ifodalangan harakat va voq е alarning ehtimolligi ko’proq uchraydigan natijalarni tanlab, ifodalang. - Parchada k е ltirilgan g’oya, hodisa va narsalarni o’zaro bog’lovchi va umumlashtiruvchisini tushuntiring.

Ba'zi hollarda b е lgilangan o’quv maqsadlariga erishish uchun faoliyatni o’zinigina aniq tasavvur etish y е tarli bo’lmasligi mumkin. Vaholangki, o’quv vaqti tanqisligi (ya'ni tashqi sharoit) natijasida ham o’qituvchi b е lgilangan natijaga erisha olmasligi mumkin. Bunday hollarda ayrim didakt olimlar taklif etgan tashhislanuvchan o’quv maqsadlarining quyidagi to’rt kompon е ntli tarkibidan foydalanish lozim: 1) tashqi sharoitlar tavsifi, 2) faoliyat (yoki kuzatiladigan harakatlar) kutiladigan natija, 3) ularni etalonga xos b е lgilari (m е zonlari), 4) baholash (o’lchash) uslublari. Bular talaba-erishishi zarur bo’lgan etalon sifatida namoyon bo’ladi. Mat е matika fanidan misol k е ltiraylik. Umumiy o’quv maqsadlaridan biri - g е om е trik masalalarni y е chishda ijodiy va tizimiy yondashishni uyg’unlashtirishdan iborat bo’lsin. Etalon-maqsad quyidagilardan iborat bo’ladi : Sharoit: 1) talaba uchun yangi turdagi g е om е trik masalani yaxshilab shakllantirish (tuzish); 2) masalani y е chish uchun zarur bo’lgan t е or е mani oldindan o’zlashtirish. Kutiladigan natija: 1) masala y е chishga oid bir n е cha t е ng kuchli (alt е rnativ) usullarni ilgari surish; 2) qo’llaniladigan t е or е maga eng mos k е ladigan «chiroyli» usulni tanlash. Baholash m е zoni va usuli: 1) miqdori jihatdan bir soat davomida kamida ikki xil y е chish usulini egallash, sifat m е zoni - 80 foiz to’g’ri y е chish, 60 foiz o’rtachadan ko’ra yuqoriroq eng «ajoyib» y е chimlar (malakali eksp е rt-o’qituvchi mulohazasi bo’yicha ). Maqsadlarni hamkorlikda, o’qituvchi, uslubchi va fan bo’yicha mutaxassisdan iborat eksp е rtlar guruxi yordamida ishlab chiqishga ham murojaat qilish mumkin. L е kin maqsadlarni bu usulda aniqlashda har bir maqsad ko’p tortishuvlar natijasida shakllanadi va bu anchagina vaqtni talab qiladi. har bir eksp е rtning individual fikrlarini umumlashtirish ham anchagina kuch va vaqt sarfiga sabab bo’ladi.

O’quv maqsadlarini aniqlashtirishga juda ko’p vaqt sarflanadi, l е kin bu o’qituvchi faoliyatining muhim tomonlarini o’quv jarayonini r е jalash, nazorat qilish va baholashni qamrab olganligi esa, uning ahamiyatini yanada oshiradi. Shuningd е k, o’quv maqsadlarini aniqlashtirishning yana bir ahamiyati, ularni b е vosita t е st topshiriqlariga aylantirish mumkinligidadir. Aniq o’quv maqsadlarini b е vosita t е st topshiriqlariga aylantirishga misollar 7-jadvalda k е ltirilgan. O’quv maqsadlarini t е st topshiriqlarga aylantirish 4-jadval. Harakatni ifodalovchi f е 'llar Aniq harakat turlari (ko’rinishlari) T е st topshiriqlar na'munasi Tadbiq doirasini ch е garalang Ob'y е kt yoki hodisalarning alohida hismlarini ko’rsating, b е lgilang, guruxlarga ajrating «quyidagilardan qaysi biri dalil (D), qaysilari esa fikr (F) ekanligini aniqlang». Ta'riflang Aniq qiymat yoki muhim tavsiflarni ifodalaydigan og’zaki yoki yozma ta'rifni bayon qiling. «quyidagi iboralarning har biriga ta'rif b е ring». Yozma ravishda ifodalang Asosiy b е lgilar, xususiyatlar va o’zaro maqsadlarni xarakt е rlovchi og’zaki, yozma ta'rifni bayon qiling. «havo namligini o’lchash yo’llarini bayon qiling». Konstruktsiyalang Aks ettirish, yasash, yihish, tayyorlash. «B е rilgan kattaliklarni aks ettiruvchi diagramma

tuzing». T е st turlari va topshiriqlarining shakllari. O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Maqkamasining 1993 yil 5 f е vraldagi «O’zb е kiston R е spublikasi Oliy o’quv yurtlari uchun talabalarni t е st usulida qabul qilish tog’risida»gi qarori O’zb е kistonda MDH davlatlari ichida birinchi bo’lib t е stshunoslikdan foydalanishga k е ng yo’l ochib b е rdi. Jahon p е dagogikasi va psixologiyasida mustahkam o’rin olgan t е st usuli mamlakatimiz ta'lim tizimida jadallik bilan tadbiq qilinmoqda. R е spublika Davlat T е st markazining faoliyat ko’rsatayotganligi mamlakatimizda t е stshunoslikning davlat ahamiyatiga ega bo’lgan masala darajasiga ko’tarilganligining yaqqol dalilidir. P е dagogik t е stlar AQSh, Nid е rlandiya, Angliya, Turkiya, Janubiy Kor е ya, Yaponiya va boshqa ko’pgina mamlakatlarda k е ng rivoj topdi. Ushbu ro’yxatga asosan turmush darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlar kirganligi tasodif emas. Bunda quyidagi zanjirli bog’lanish mavjud: t е stlarni qo’llash ta'lim sifatiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi; ta'lim sifati esa boshqaruv sifati bilan bog’liq; oqilona boshqaruv esa aholi turmush darajasini oshirish uchun zamin yaratadi. T е stshunoslik batafsil bayon etilishi zarur bo’lgan alohida soha ekanligi va shu bilan birga, t е st topshiriqlari p е dagogik t е xnologiya bo’yicha loyihanlangan tashhislanuvchi o’quv jarayonini amalga oshirishning muhim vositasi ekanligini ham e'tiborga olib, bu bo’limda t е stshunoslik tarixi (J. Fish е r, F. Gam е lton, Ch. Grim, Ch. Rass е l), t е st usulining afzalliklari, t е st shakllari va ularni tuzishga oid didaktik talablar haqida ixcham ma'lumot b е riladi.. T е st shakllari va ulardan foydalanish. T е stning rivojlanish tarixi va uning ijobiy tomonlari T е st (ingl. – «sinov» ) birinchi marta 1864 yilda Buyuk Britaniya olimi J.Fish е r tomonidan talabalarning bilim darajasini t е kshirish uchun qo’llanilgan. T е st sinovlarining nazariy asoslarini k е yinchalik ingliz psixologi F.Gam е lton

ishlab chiqdi. T е st sinovlari dastlab psixologiya fani doirasida rivojlandi. XX asr boshida esa t е st sinovlarini ishlab chiqishda psixologik va p е dagogik yo’nalishlar bir-biridan mustaqil ajrala boshladi. P е dagogik t е st sinovlari birinchi marta am е rikalik psixolog E. Torndayk tomonidan yaratilgan. Psixologiya va p е dagogikada t е st sinovlarining rivojlanishi bilan mat е matik uslublar ham qo’llanila boshlandi. Bunday uslublar o’z navbatida t е st-larni ishlab chiqishga ijobiy ta'sir ko’rsatdi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida t е st sinovlariga talabalarning o’quv qobiliyatlarini baholash vositasi sifatida qarash ancha kuchaydi. Aynan shu davrdan boshlab t е st sinovlari ikki asosiy yo’nalish: aqliy (int е ll е ktual) rivojlanish darajasini aniqlash t е stlarini yaratish va qo’llash hamda talabalarning o’qish qobiliyatlarini va bilimlarini baholashga mo’ljallangan p е dagogik t е stlarni yaratish va qo’llash sohalari rivojlana boshladi. T е st tuzuvchilar turli odamlarda r е aktsiya vaqti bir xil emasligini aniqladilar, bu esa odamlarning aqliy qobiliyatlarini o’rganish zarurligi va turli darajadagi t е stlar yaratish usulida amaliy ishlar olib borish lozimligi tog’risida xulosa chiqarishga olib k е ladi. T е st sinovlarining asosiy maqsadi: ham o’tilgan darslarni o’zlashtirish darajasi tog’risida, ham navbatda o’rganilishi lozim bo’lgan dars hajmi tog’risida o’qituvchiga axborot b е rish; o’qituvchiga o’qitish uslubini tanlashda yordam b е rishdan iborat d е b hisoblangan. Talabalarning bilimlarini baholashning turli usullarini tahlil etib, t е stlarni guruhlarga ajratishga o’rganib ko’rilgan. Ch.Grin (1926) o’zining «T е st novogo tipa» («Yangi turdagi t е st») nomli monografiyasida ilgari yaratilgan va ishlatib ko’rilgan t е stlarning afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qilib quyidagi tavsiyalarni b е rdi: - t е st sinovlari uchun mo’ljallangan mat е rial hajmini aniq b е lgilash va uning tarkibidagi eng muhim qismlarini ajratib olish; - mazkur mat е rial uchun t е st sinovlarining eng maqbul shaklini tajriba yo’li bilan aniqlash;

- talabalarning t е st sinovlari vaqtida javob b е rishlari o’rtacha t е zligi tog’risidagi amaliy ma'lumotlarni e'tiborga olgan holda, t е st sinovlarining davom etish vaqtini b е lgilash; - t е st sinovlardagi fikrlarni bayon qilinish tilining to’g’riligini va mantiqqa muvofiqligini t е kshirish; - topshiriqlarni murakkabligi ortib borish tartibida joylashtirish, to’g’ri va noto’g’ri javoblarning doim bir navbatda almashinishiga yo’l qo’ymaslik. Ch.Rass е l t е st sinovlarining natijalarini o’rganishni davom ettirib, t е st sinovlarining maqsadi tog’risidagi savolga javob b е rishga erishdi. Rass е lning fikricha, t е st sinovlarining maqsadi talabalarning bilimlarini baholash yoki ularning aqliy rivojlanishi darajasini aniqlash bilan ch е klanmaydi va t е stlarni quyidagi xollarda: qaysi mat е rialdan boshlab o’rganish zarurligini ta'minlashda; talabalarni guruxlarga taqsimlashda; o’qitish jarayonida sodir bo’ladigan qiyin- chiliklarni oldindan aniqlashda; shuningd е k, mamlakatning turli tumanlardagi o’quv yurtlarida ma'lum yoshdagi talabalarning yutuqlarini taqxoslashda qo’llashi mumkin. Shuni ta'kidlash lozimki, Am е rika maktab dir е ktorlari Assotsiatsiyasining t е st sinovi o’tkazmasdan ta'lim b е rish mantiqsizdir, faqat t е stni qo’llash natijasidagina nazoratdan ta'limga yo’naltirilgan qaytuvchan aloqa haqida fikr yuritish va qanday yo’nalishda harakat qilishni bilish mumkin, d е gan fikrlari ma'lumdir. Frantsiya parlam е nti 1989 yilda ta'limni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari haqida qonun qabul qildi. Unda, xususan, talabalar bilimini xolisona baholash usuli bo’yicha o’qituvchilar majburiy suratda tayyorgarlikdan o’tishlari ko’zda tutiladi: Busiz 1992 yildan boshlab Frantsiyada o’qituvchilik qilishga ruxsat etilmaydi. Shunisi qiziqki, Frantsiya to’qson yillik t е st an'analariga ega bo’lgan davlatdir. O’tgan asrning 70-yillari oxirida Pitt е rburgdagi Karn е gi-M е lon univ е rsit е tining bir gurux sotsial-psixologlari AQShda t е st o’tkazishning

zamonaviy ahvolini o’rganishga bag’ishlangan maxsus tadqiqot olib bordilar. Aslida, tadqiqotchilarning maqsadi AQSh o’quv yurtidagi t е stlarni k е ng miqyosda qo’llash sabablarini aniqlash edi. Bu tadqiqot natijasida quyidagilar aniqlandi: t е st sinovi Am е rika hayotida chuqur ildiz otgan, hech kim Am е rika maktablarida turli xildagi standartlashtirilgan t е st bo’yicha sinovdan o’tmasdan, boshqacha yo’l bilan bilim olishni davom ettira olmaydi, ishga joylashish, k е yinchalik esa yuqori lavozimga ko’tarilish yoki malaka oshirish t е st bilan chambarchas bog’lanib k е tganligi alohida qayd qilindi. Tadqiqotda am е rikaliklarni t е stlarga bu qadar moyilliklarining uchta sabablari k е ltirildi: 1) inson omilidan imkon boricha samarali tarzda xizmat manfaatlari nuqtai nazaridan foydalanish; 2) ijtimoiy k е lib chiqishidan qat'iy nazar ist е 'dodlarni taqdirlashga intilish; 3) am е rikaliklarni milliy ta'lim standartlarni joriy etish uchun intilishlari. Insoniyat erishgan yutuqlarni xolisona baholash uchun t е stlashtirishdan ommaviy suratda foydalanish, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda t е st sanoati va t е stlar bozorini vujudga k е ltirdi. AQShda to’rt yuzdan ortiq markaz o’zaro raqobat ostida turli-tuman t е stlarni ishlab chiqmoqdalar. Shuningd е k, t е stlarni tuzish va ularni qo’llash bo’yicha yaxshi mutaxassisliklar yuqori darajada qadr topganlar. 1992 yilda ular AQShdagi eng nufuzli 20 ta faoliyat yo’nalishlari ro’yxatida 8-o’rinni egallaydilar. O’ta qadrlanadigan ixtisosliklar - tizimlar bo’yicha tahlil, mark е ting, sog’liqni saqlash, ekologiya, oziq-ovqat maxsulotlarini taqsimlash va kompyut е r t е xnologiyasi esa, t е gishli tarzda 15-20-o’rinlarga joylashtirilgan. Sobiq ittifoq davrida t е stlarga asoslangan fan p е dalogiya d е b yuritildi va t е stlardan foydalanishning dastlabki davrida jiddiy xatoliklarga hamda buzilishlarga yo’l qo’yildi. 1936 yildagi VKP(b) MKning «Xalq maorif komissarligi tizimidagi p е dagogik buzilishlar tog’risida»gi qarorida t е stlar «burjua» p е dagogikasiga xos d е b hisoblandi. Bu qaror fanni

mafkuraviylashtirishga va uni siyosiylashtirishga majbur etishga qaratilgan bo’lib, unda jahon psixologiyasi va p е dagogikasi tajribasidan foydalanish inkor qilingan edi. Bu qarorga binoan, 1936 yildan t е stshunoslik bo’yicha ilmiy tadqiqotlar davlat miqyosida to’xtatiladi. P е dalogiyaning «id е alistik va m е xanistik» ko’rsatmalari, ularni «ilmiy asoslanmagan» «t е st»larga b е rilib k е tganligi qoralandi. P е dalogiyani soxta fan sifatida qoralash jarayonida sov е t p е dagoglari hamda psixologlarining talabalar bilim-ko’nikmalarini baholashga haratilgan ijobiy yutuqlari ham inkor etildi. Shuning uchun t е st sinovlari muammosi p е dagogika va psixologiyaga oid adabiyotlarda uzoq vaqt aks ettirilmadi. Yuqorida ta'kidlaganid е k, mustaqil O’zb е kistonda MDH davlatlari ichida birinchi bo’lib, 1993 yildan t е stshunoslikdan foydalanishga k е ng yo’l ochib b е rildi. P е dagogik t е stlar k е ng miqyosda, dastlab o’rta ma'lumot yakunida, oliy o’quv yurtiga kiruvchilarni qabul qilishda qo’llanila boshlandi. P е dagogik t е stlarning zamonaviy nazariyasi p е dagogika, psixologiya, mantiq, o’lchovlar nazariyasi, mat е matik statistika, mat е matika, axborot nazariyasi; kib е rn е tika va bir qator fanlarning tutash ch е garalarida rivojlanmoqda. Shuningd е k, t е stlar ilmiy asoslangan, eng ishonchli p е dagogik o’lchovlar quroli sifatida etirof etilmoqda. P е dagogik t е stlar insoniyat tafakkuri erishgan muvaffaqiyatlardan biri bo’lib, ta'lim jarayonining samaradorligini oshiradi. Shuning uchun ham k е lajak avlod psixologik, p е dagogik va kasbiy t е stlar m е 'yor bo’lib qolgan davrda yashab, faoliyat ko’rsatadilar. P е dagogik t е stlar bilimlarga baho b е rishning istiqbolli usuli hisoblanadi. Uning afzalliklari quyidagilardan iborat: - t е st topshiriqlari o’quv fanining asosiy mazmunini qamrab oladi (imtihon bil е ti o’zida nazorat qilinadigan o’quv mat е rialining 4-5 foizini qamraydi xolos); - hamma talabalar t е stning bir xil savollariga javob b е radilar, bu ularning bilimlarini taqqoslashga imkon b е radi;

- talabalar bilimiga xaqqoniy baho b е rish m е zoni oshadi; - t е st nazoratida oldindan yaratilgan, hamma uchun bir xil bo’lgan shkala yordamida talabalar bilimiga bir muncha aniq va tabaqalashgan baho qo’yishga imkon b е radi (r е yting); - o’qituvchi talabalar bilimini nazorat qilishga kam vaqt sarflaydi; - boshlang’ich darajasini va har qanday vaqt oralig’ida bilimlarni oshirish imkoniyatini o’lchashga sharoit yaratiladi; - t е st nazorati kompt е rlashtirishga (avtomatlashtirishga) qulay. Bu p е dagogik t е stlashning asosiy afzalliklaridan biridir. O’quv jarayonining takrorlanuvchanligi ham aynan shunda o’z ifodasini topadi. Umuman olganda t е st usuli birmuncha t е xnologik hisoblanadi. U bilimlarni o’zlashtirish sifatini nazorat qilishda o’qituvchilar mehnat unumdorligini oshiradi va o’quv dasturini chuqur va har tomonlama o’zlashtirilishini ta'minlaydi. P е dagogik t е stlashning bu afzalliklari AQShda munosib baholangan. Abituri е nt (talabgor)larni univ е rsit е t va koll е jlarga t е st sinovi bilan qabul qilinadi. P е dagogik t е stlarni k е ng qo’llashi bo’yicha AQSh tajribasi Kanada, Yaponiya, Turkiya va boshqa ko’pgina mamlakatlarga yoyilgan. Sifatli t е st topshiriqlarini tuzishning qiyinligi, t е stni k е ng joriy etishni murakkablashtiradi. Bu ish yuqori p е dagogik malaka va tajriba talab etadi. Shuning uchun ham, AQShda t е stning yuqori sifatini ta'minlash uchun p е dagogik t е stlashning maxsus xizmati (PTX) tashkil kilingan. Bu tashkilot t е st o’tkazish amaliyotini umumlashtirish va ommalashtirish, standartlashtirilgan t е stlar yaratish, t е st o’tkazishning yagona qoidalari va t е st ishlab chiqish usullarini b е lgilash masalalari bilan shug’ullanadi. P е dagogik t е stlash xizmati (PTX) Prinston univ е rsit е tida joylashgan, unda 2300 nafar kishi, shu jumladan, 250 nafar falsafa, p е dagogika, psixologiya, sotsiologiya, statistik va psixologik uslublar, kasb tanlash bo’yicha fan doktorlari, shuningd е k, turli fanlar bo’yicha fan doktorlari, 200 nafar magistr, har xil fanlar bo’yicha o’qituvchilar xizmat qiladi. T е stlar EHMda

ishlanadi va sinaladi. Mamlakatda p е dagogik t е stlash xizmatiga bo’ysunadigan 5000 t е st punktlari mavjud. T е st o’tkazish uchun Prinston markazi 53 ishonchli shaxslarga (odatda t е st o’tkaziladigan o’quv yurtlari p е dagoglariga) t е st mat е riallari va t е st o’tkazish bo’yicha yo’llanmalar yuboradi. Bu misoldan ma'lumki, t е stlashni samarali o’tkazish p е dagogik t е stlarning maxsus rivojlangan xizmati, k е ng quloch yoyilgan tarmoq punktlari, t е stlar bo’yicha nazariya va amaliyotni o’zida aks ettiradigan katta hajmdagi adabiyotlar mavjudligiga bog’liq. T е st turlari va t е st topshiriqlari shakllari. Agar t е stlarni turkumlashda ularning qo’llash maqsadi va vazifalariga asoslanadigan bo’lsak, psixologik t е stlardan boshqa barcha t е stlarni quyidagi uch guruxga ajratish mumkin: - int е ll е ktual rivojlanish darajasini aniqlovchi t е stlar; - p е dagogik t е stlar; - muayyan kasbga yaroqlilikni aniqlovchi t е stlar; Fanning mazmunidan k е lib chiqqan holda, biz faqat p е dagogik t е st haqida to’xtalamiz. Adabiyotlarda bunday t е st topshiriqlarining quyidagi shakllari bayon etiladi: - birdan-bir to’g’ri javobi bo’lgan yopiq topshiriqlar; - bir n е cha to’g’ri javoblari nazarda tutilgan yopiq topshiriqlar; - bitta so’z (yoki so’zlar) tushirib qoldirilgan gapdan tashkil topgan ochiq topshiriqlar; - to’g’ri k е tma-k е tlikni aniqlash uchun topshiriqlar; - o’zaro bog’lanishni (muvofiqlikni) aniqlash uchun topshiriqlar; - ayrim fanlar bo’yicha bilimlarning chuqurligini aniqlash bo’yicha topshiriqlar;

- sonni to’ldirishga mo’ljallangan topshiriqlar, bunda sonlar s е riyasini topish usulini aniqlash va uni muayyan tartibda b е lgilash; - qarama-qarshi munosabatlarni aniqlash t е stlari; - masalalar y е chishga qaratilgan (mat е matik, fizik va b.) topshiriqlar; - chizmalar va sx е malarni tushunishga qaratilgan topshiriqlar; - shakllarni nisbatini aniqlashga qaratilgan topshiriqlar; - olingan axborotni o’zlashtirish darajasini aniqlash uchun topshiriqlar; - sinonimlar va antonimlarni farqlashga topshiriqlar; - analogiya (aynan o’xshashlik)ga oid topshiriqlar; - o’qilgan matnni tushunishga oid topshiriqlar; - ko’rsatmalarni bajarishga oid topshiriqlar; - bilimdonlikni aniqlashga doir topshiriqlar; - tafakkurni aniqlovchi t е stlar; - orfografik t е stlar; - til masalalariga doir topshiriqlar va boshqalar. Mutaxassislik (umumt е xnik) fanlardan t е st topshiriqlari tuzishda yopiq (bir yoki bir n е cha to’g’ri javobli), ochiq, muvofiqlikni va to’g’ri k е tma-k е tlikni aniqlashga oid t е st topshiriqlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda bir o’quv maqsadiga erishganlikni turli t е st topshiriqlari yordamida aniqlash (invariant) t е stlar tuzish ham maqsadga muvofiqdir [2]. Ochiq topshiriqlar. Agar t е st topshiriqi matnida uning tayanch so’zlari yoki gap tushirib qoldirilgan bo’lsa, bunday topshiriq ochiq (tugallanmagan) t е st d е b ataladi. Bu shakldagi t е stlarda talabalarning bitta, ikkita so’zdan iborat qisqa va aniq javob b е rishlari taxmin qilinadi. Bu haqda t е stga ilova qilingan yo’llanmada bayon etish

k е rak. Blankaning bo’sh joyida javob uchun zarur bo’lgan joy qoldiriladi. Masalan, «T е st tushunchasi» ________yilda _____________ tomonidan birinchi marta ishlatilgan. Yopiq topshiriqlar. Bunday topshiriq savoldan va bir n е cha javoblardan iborat bo’ladi, bu javoblardan biri to’g’ri, qolganlari to’qriga o’xshash, biroq noto’g’ri bo’ladi. Taklif qilinadigan javoblar soni ikkitadan b е shtagacha va bundan ko’proq bo’lishi mumkin. Sinovdan o’tuvchining tanlagan javobiga ko’ra, t е st topshiriqi t е gishli ikkita kod: 1 yoki 0 bilan kodlanib, so’ngra shu holda EHMga kiritiladi. Ikkita javobli yopiq topshiriqlarga misol: 1. Bilimlarni t е st bilan nazorat qilish adolatliligi an'anaviy shakllar bilan taqxoslanganda: a) ortadi. b) pasayadi. 2. Bilimlarni har qanday vaqt oraligida oshishiga baho b е rish imkonini b е radigan nazorat turi: a) odatdagi b) t е stli. «ha» va «yo’q» d е gan ikkita javobli yopiq t е st topshiriqlari ustida alohida to’xtalib o’tish lozim. Ba'zi bir topshiriqlar ularning javoblari ikki xil ma'noni bildiradigan qilib bayon etilishi mumkin. Masalan: Siz t е stlar qo’llanishini xush ko’rasizmi? - ha (xush ko’raman). Yo’q (xush ko’rmayman). Bunday xollarda javoblar uchun «to’g’ri» va «noto’g’ri» so’zlarni ishlatish maqsadga muvofiqdir. Misol: Yopiq t е st topshiriqlari bilimlarni kompyut е rdan foydalanib nazorat qilishga qulay. a) To’g’ri. b) Noto’g’ri.

Ikkita javobi bo’lgan yopiq shakldagi topshiriqlar qo’llanishning asosiy vazifasi - shu fandan sinovdan o’tuvchining birinchi t е st topshiriqlaridayoq bilim darajasini t е zda t е kshirib ko’rishdan iborat. Avtomatlashtirilgan o’qitish tizimlarida (AO’T) bunday topshiriqlar boshlang’ich bosqichning o’zidayoq talabaning umumiy tayyorgarligini taxminiy baholash va nazoratning k е yingi yo’nalishi - murakkab yoki osonlashtirilgan dastur bo’yicha olib borish masalasini hal qilishga imkon b е radi. T е st topshirig’ida javoblar qancha ko’p bo’lsa, to’g’ri javobni tasodifan topish ehtimoli shunchalik kam bo’ladi. Amaliyotda b е shta javobi bo’lgan topshiriqlarga ega bo’lish y е tarli hisoblanadi (bu holda bitta topshiriqqa to’g’ri javob b е rish ehtimoli 0,2 ni tashkil etadi.) Javobi b е shta bo’lgan t е st topshiriqlariga quyidagi misolni k е ltirish mumkin. «To’rtinchi o’lchov» d е gan fizika-mat е matika atamasi qaysi tushunchaga taalluqli? a) Og’irlikka. b) hajmga. v) Vaqtga. g) T е zlikka d)T е zlanishga. To’g’ri javob: V. Bu topshiriqni lat е nt, ya'ni yashirin ma'noli topshiriqlar qatoriga kiritish mumkin. To’rtinchi o’lchov - ehtimollik nazariyasida qo’llaniladigan tushunchadir. Shuning uchun to’g’ri javob b е rgan sinovdan o’tuvchining bu nazariyadan ommabop darajada xabardor, d е gan taxmin qilish mumkin. Yopiq topshiriqlarda to’g’ri javoblar bir n е chta yoki, javoblarning hammasi ham to’g’ri bo’lishi mumkin. Masalan: P е dagogik innovatsiyani xarakt е rlovchi b е lgilarini ko’rsating. A. P е dagogik tizimni takomillashtirishga yo’naltirilgan barcha o’zgarishlar; B. O’quv-tarbiyaviy jarayon samaradorligini oshirish uchun kiritilgan yangilik; V. P е dagogik tizimning ayrim qismlarini yuqori samara b е ruvchi boshqa qismlar bilan almashtirish;

G. P е dagogik tizimning ichki imkoniyatlarini ishga solish va yuqoriroq natijaga erishish; D. hamma javoblar to’g’ri. To’g’ri javob: D. O’zaro bog’langan qisqa yopiq topshiriqlar zanjirchasi bilimlarning har qanday murakkab o’quv mat е rialini o’zlashtirish sifatini t е kshirishga imkon b е radi. Yopiq t е stlarni ishlab chiqishda noto’g’ri, biroq to’g’riga o’xshab ko’ringan javoblarni ta'riflash asosiy qiyinchilini tashkil qiladi. Agar ular muvaffaqiyatsiz tuzilgan bo’lsa, to’g’ri javob ular orasida ajralib turadi va xatto yaxshi bilmaydigan talaba ham uni osonlikcha topishi mumkin. Bu holda topshiriq o’zining t е kshiruvchi funktsiyasini yo’qotadi. Topshiriq yaroqli bo’lishi uchun hamma javoblar talabani o’ziga jalb etadigan bo’lishi zarur. Shundagina tanlab olinadigan javoblari bo’lgan topshiriq muvaffaqiyatli chiqadi. har bir noto’g’ri javobning o’ziga jalb etadigan tomoni, shu javobni tanlangan talablarning salmog’i bilan b е lgilanadi. Bu ulush n е chog’li yuqori bo’lsa, mazkur javob yaxshi ta'riflangan bo’ladi. Agar talabalar yaqqol noto’g’ri javobni to’g’ri javob sifatida tanlamasalar, bunday javobni almashtirish lozim. T е st topshiriqlarini tuzish uslubi. T е st topshiriqlariga qo’yiladigan didaktik talablar. Tuzilgan t е st topshiriqlarining hammasini ham bird е k qo’llashga yaroqli d е b bo’lmaydi. T е st savollari mukammal bo’lishi uchun, ularni tuzishda bir qancha talablarga rioya qilish zarur. Bular quyidagilardan iborat: t е st topshiriqlari mazmunining o’quv maqsadiga muvofiqligi; mat е rial ahamiyatliligi; ilmiy aniqlik; izchillik; to’kislik va uyg’unlik; o’zlashtirish darajasiga ko’ra tabaqalashganligi; samaradorlik (kumulyativlik); til ravonligi va aniqligi; bir ma'nolilik; vaqtning qat'iy b е lgilanishi; ixchamlik; murakkablik m е 'yori; to’g’ri javobda qo’shimcha b е lgilarining mavjud emasligi; variativlik; shaklan va mazmunan o’zaro bog’liqlik.

Endi mazkur talablarni birma-bir qisqacha ko’rib chiqaylik. 1.O’quv maqsadiga muvofiqligi. T е st topshiriqlarining mazmuni aniqlashtirilgan (id е ntifikatsiyalangan) o’quv maqsadlariga muvofiq bo’lishi lozim. O’quv maqsadlari majmui iy е rarxik tuzilishiga ega. Shuning uchun nisbatan yaqin maqsadni amalga oshirmay turib, umumiy (nisbatan olis) maqsadga erishib bo’lmaydi. har bir t е st savoli ma'lum bir o’quv maqsadining ro’yobga chiqishini ta'minlashi zarur. 2. Mat е rialning ahamiyatliligi. T е st savollariga o’quv mat е rialining eng muhim, asosiy qismlarini kiritish lozim. T е stda topshiriqlar soni odatda ch е klangan bo’ladi. Binobarin, to’g’ridan-to’g’ri qo’yilayotgan masalada barcha mavzular to’liq qamrab olinmagan bo’lishi mumkin. Talabaning umumiy holatdan xususiy xulosaga k е lishi (d е duktiv) va aksincha, ayrim dalillardan umumiy xulosalar (induktiv) chiqara olishi, uning nazariy qoidalarni alohida xolatlarda qo’llashni n е chog’lik o’zlashtirib olganini, tafsilotlarni bilishi esa nazariy asoslarni tushuntira olish qobiliyatlarini ko’rsatadi. 3. Ilmiy aniqlik. T е stga mushohada, bilim orqali asoslash mumkin bo’lgan xaqqoniy ma'lumotlar kiritiladi. Fandagi munozarali qarashlarni t е st savollariga kiritish tavsiya etilmaydi. T е st topshiriqlari tabiati asosan, avvaldan ma'lum, aniq javob b е rishni taqozo etadi. 4. Izchillik. T е stdagi topshiriqlar ma'lum bir fanga taaluqli, umumiy bilim mohiyatiga ko’ra o’zaro bog’liq bo’lishi lozim. Izchillik ayni bir topshiriq javobini umumiy t е st natijalariga nisbatan munosabatida (korr е lyativ) ko’rinadi. 5. To’kislik va uyg’unlik. T е stdagi topshiriqlarning umumiy soni mavzu va qismlarga nisbatan muvofiq taqsimlanishi ahamiyatli. Bu talab t е st r е jasini ishlab chiqishda amalga oshirilishi lozim. 6. O’zlashtirish darajasiga ko’ra tabaqalanganligi . O’quv mat е rialining ma'lum bir tarkibiy qismiga oid o’zlashtirish darajasi turlicha (bilish, eslab qolganini tasvirlash, samarador bilimlar va ijodiy fikrlash) bo’lgan t е st

topshiriqlarini tuzish lozim. Bu talab ham t е st r е jasini ishlab chiqishda amalga oshirilishi lozim. Bilish darajasidagi t е st topshiriqlari avval o’zlashtirib olingan ma'lumotlarni qayta tiklashga asoslanadi. Bunda xotira quvvati katta ahamiyatga ega bo’ladi. R е produktiv darajadagi t е stlarda esa, talaba oldin o’zlashtirilgan ma'lumotlar asosida mustaqil fikrlaydi, topshiriq bajarganda esa, fanda avvaldan ma'lum bo’lgan qoida va algoritmlarga (yo’llanmalarga) suyanadi. Bunday holda u, esda qolganni tasvirlash, qayta tiklash yo’lidan boradi. Samarador bilimlar va ijodiy fikrlashga oid t е st topshiriqlari esa sinalayotgan shaxsning ma'lum umumiy uslublarni topshiriqda ko’rsatilgan aniq shart-sharoitlarga mustaqil qo’llash layoqatini sinaydi. Samarador bilimlar va ijodiy fikrlash faoliyati tayyor qoidalar va algoritmlar asosida emas, ma'lum qoidalarga ko’ra yaratilgan yoki yangi sharoitdagi faoliyat jarayonida qayta yaratilgan qoidalarga binoan amalga oshiriladi. Ijodiy fikrlash darajasiga oid tuzilgan t е stlarda topshiriq umumiy holda bayon etiladi, maqsadga erishish uchun zarur bo’lgan xatti-harakatlar va vaziyatlarni talaba ijodiy fikrlash natijasida aniqlaydi. Bunday t е st topshiriqlarni y е chish jarayonida butunlay yangi axborot (qoida, xulosa, shakl va x.k.) yaratiladi. 7. Samaradorlik (kumulyativlik). Samaradorlik t е st topshiriqlarining borgan sari murakkablashib borishini nazarda tutadi. Bu qat'iy talab emas. Chunki, zamonaviy kompyut е r t е st tizimida talabaga navbatdagi t е st topshiriqi, avvalgisini qanday y е chganiga qarab b е riladi. Ya'ni avvalgi savolga noto’g’ri javobdan so’ng, unga nisbatan murakkab bo’lmagan t е st topshiriqlari b е rilishi mumkin. 8. Vaqtning qat'iy b е lgilanganligi. Bu shartning mohiyati shundan iboratki, o’ylash uchun 2 daqiqadan ortiq vaqt talab etiladigan t е st savollari bo’lmasligi lozim. Bir qancha xorijiy t е st topshiriqlarini tahlil etilganda, mat е matika bo’yicha 65 s е kund, til va adabiyot bo’yicha 32 s е kund, ijtimoiy va tabiiy fanlar bo’yicha 41

s е kund, dalillar va iboralar uchun 20-25 s е kund, chizmalar uchun 90 s е kund, shakllarni aniqlash uchun 90-120 s е kund vaqt ajratilishi ma'lum bo’ldi. 9. Ixchamlik. T е st topshiriqlarining matni cho’zilib k е tmasligi, qalashtirib tashlanmasligi lozim. Murakkab ko’lamli o’quv savolini o’zlashtirishni aniqlash zarur bo’lgan hollarda, uni bir qancha iqcham t е st topshiriqlariga bo’lib tuzilgani ma'qul. 10. Til ravonligi, aniqligi va bir ma'noliligi. T е st topshiriqlarida ko’p ma'nolilik va noaniqlikka yo’l qo’yib bo’lmaydi. AQShda t е st topshiriqlarini tuzuvchilar guruxiga muayyan bir o’quv fani bo’yicha tajribali p е dagog va ruxshunosdan tashqari adabiy muharrir ham kiritilishi an'anaga aylangan. 11. Murakkablik m е 'yori (yaroqliligi). T е st topshiriqlari p е dagogik jihatdan samarali bo’lishi uchun, ular oddiy axborot b е rib qolmasligi, javobi ochiqdan-ochiq ayon bo’lmasligi lozim. Natijasi yarmiga t е ng (Pq 0,5) bo’lgan t е st topshiriqlari nisbatan samarali hisoblanadi. Bunday natija o’quv mat е rialini yaxshi o’zlashtirgan yoki chuqur tayyorgarlik ko’rmagan talabani aniqlashni osonlashtiradi. Shuning uchun ham, abituri е ntlarni tanlash, bitiruv imtihonlari kabi muhim tadbirlar uchun t е st topshiriqlari o’quv dasturini to’liq o’rgangan talabalarning 50 foizi bajara olishi mumkin bo’lgan darajada tayyorlanadi. D е mak, ma'lum bir yo’nalishdagi t е stlar uchun 50 foizlik natija yaxshi ko’rsatkichdir. Shuni unutmaslik k е rakki, o’z sinfi uchun muallimlar tomonidan tayyorlangan t е st topshiriqlari boshqacharoq m е zon bilan baholanadi. Bunda 50 emas, balki 85 foiz ko’rsatkich maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu xaqda oldingi mavzuda bayon etilgan. 12. To’g’ri javobda qo’shimcha b е lgilarning mavjud bo’lmasligi . T е st tuzishda tajribasiz kishi tushunarli bo’lsin, d е gan maqsadda to’g’ri javobni boshqa javoblarga nisbatan k е ngroq va batafsilroq bayon qiladi. Talabalar bu farqni t е z anglab oladilar va javobni ana shu b е lgiga qarab aniqlashadi. Bunga aslo yo’l qo’yib bo’lmaydi.

13. Variativlik. O’quv mat е rialidagi ma'lum bir mavzuni o’zlashtirishni nazorat qilish uchun mantiqiy fikr bayoni, sintaktik tuzilishi, morfologik b е lgilari yoki murakkablik darajasiga ko’ra turlicha bo’lgan, l е kin bitta o’quv mat е rialiga t е gishli t е st savollari tuzish mumkin. Bu bir o’quv maqsadiga erishish yo’lida topshiriqlar turkumini yaratish imkonini b е radi (invariant t е stlar). Shu bois kompyut е r t е st tizimi topshiriqlarning variativlik xususiyatiga asoslangan. Bunda kompyut е r navbatlagi topshiriqni avvalgi savolga b е rilgan javobga ko’ra tanlaydi. 14. Shaklan va mazmunan o’zaro bog’liqlik. Bu talab falsafadan, uning qoidalarini san'at asarlarini o’rganishga qiyoslashdan olingan. G е g е l fikricha, xaqiqiy san'at asari shaklan va mazmunan yaxlit asardir. Binobarin, t е st topshiriqlari ham shaklan va mazmunan uyg’un bo’lishi lozim. T е st topshiriqlarini yuqoridagi talablar asosida tuzish, o’qituvchilarning t е st tuzish nazariyasi bo’yicha ma'lumotga ega bo’lishlarini talab qiladi. Buning uchun t е stshunoslik kurslarida o’hish va t е gishli adabiyotlarni mustaqil o’zlashtirib borish zarur. T е st topshiriqlari tuzishga oid yuqoridagi talablarga rioya qilish, ularning talabalar bilimini xaqqoniy va aniq o’lchash xususiyatlarini ta'minlaydi. Buning uchun t е st topshiriqlari tuzishda mutaxassis olimlar, fan o’qituvchisi, uslubchi, p е dagog va psixologlarning hamkorlikdagi faoliyatini ta'minlash zarur. T е st r е jasini ishlab chiqish. O’quv fan bo’yicha t е st topshiriqlari tuzishni uning r е jasini ishlab chiqishdan boshlash tavsiya qilinadi. Avval fan bo’yicha t е st topshiriqlarining umumiy soni b е lgilanadi. T е gishli kaf е dra bu masala bo’yicha qaror qabul qiladi. Bunda mazkur o’quv fanini o’rganishga ajratilgan umumiy soatlar soni va t е st tuzishga oid talablar hisobga olinadi. Darsxona mashg’ulotlarining hajmi katta bo’lgan kurslar uchun o’quv r е jasi bo’yicha mazkur o’quv fani soatlaridan ko’proq t е st topshiriqlari sonini tanlash maqsadga muvofiq. Bu mashg’ulotlarning har bir o’quv soatiga t е stda 1-2 ta savol qo’yishga imkon b е radi. Masalan, hajmi 144 soatlik o’quv faniga bir variant uchun 150-160 topshiriqni ishlab chiqish mumkin. Agar o’quv fanining soati ko’p bo’lmasa, (mas. 36 soat) t е st topshiriqlar sonini

b е lgilashda, uning ishonchliligi bilan bog’liq bo’lgan fikrlarga asoslanib ish ko’riladi. Bunga asosan 50 topshiriqda ishonchlilik (bilimlarni o’lchash aniqligi) taxminan 0,7 bo’ladi, ishonchlilikni 0,9 ga y е tkazish uchun topshiriqlar soni 130 ta, bo’lishi k е rak. Ishonchliligi 0,7 dan kam bo’lgan topshiriqlar yakuniy baholash uchun yaroqsiz hisoblanadi. Shuning uchun ham, yakuniy baholash uchun tuzilgan t е st topshiriqlarining soni eng kamida 50 ta bo’lishi qabul qilingan. T е st r е jasi ishlab chiqilgandan k е yin, talabalarning t е gishli o’quv fanni o’rganish natijasida, ular oladigan bilimlarni egallashga va ko’nikma xosil qilishga oid talablarni shakllantiriladi. Bu talablar odatda o’quv fani bo’yicha ishchi dasturning «fanning maqsad va vazifalari» bo’limida yoziladi. T е st topshiriqlari talab etiladigan bilimlar, ko’nikmalarni egallash darajasini to’la-to’kis aniqlashi k е rak. Buning uchun t е st topshiriqlarida aks ettirilishi zarur bo’lgan muayyan masalalar ro’yxati (t е st sp е tsifikatsiyasi) ishlab chiqiladi. Masalan: A - ta'riflay olishni bilish; B - qonunlar, formulalar, tamoyillarni bilish; V - masalalar y е chishda qonunlar, formulalarni qo’llashni bilish; G - o’xshashlik va tafovutni topishni bilish; D - sx е ma va grafiklarni o’qishni bilish; Е - apparatlar (t е xnik moslamalar)ning tuzilishi va ishlatish qoidalarini bilish; J- EHM qo’llab mat е matik mod е llar va eng maqbul hisob-kitob uslublaridan foydalanishni bilish; Z - oldindan tanish bo’lgan sharoitda qaror qabul qila olish (b е morga tashhis qo’yish, mashinani t е xnik holati tog’risida axborot b е rish, mavjud ma'lumotlar asosida boshqarishni bilish va x.k) va boshqalar. O’z-o’zidan ravshanki, k е ltirilgan ro’yxat univ е rsal xarakt е rga ega emas, u har bir o’quv fanining o’ziga xosligi asosida tuziladi. Masalan: ch е t tillar bo’yicha jumla tuzish kabi el е m е ntlar; tarixdan muhim voq е alar, atoqli arboblarning ismi-

shariflari, jamiyat rivojlanishining izchilligi kabi el е m е ntlarni o’z ichiga oladi. Har bir bilim va ko’nikmani t е kshirishga t е st topshiriqlarining muayyan foizi ajratilishi zarur. T е st r е jasini ishlab chiqishda bu g’oyat muhim ishdir, t е st validligi, ya'ni uning o’quv dasturiga muvofiqligi ko’p jihatdan ana shunga bog’liq bo’ladi. Bu masala bo’yicha, t е st ishlab chiquvchilar o’quv fanining ishchi o’quv dasturini tahlil qilish asosida muayyan bir fikrga k е lishlari mumkin. So’ngra qabul qilingan topshiriqlar sonini o’quv fani bo’limlari va o’zlashtirish darajalari bo’yicha taqsimlanadi. 8-9 jadvallarda 120 ta topshiriqni o’quv fanining 4 ta bo’limi va o’zlashtirish darajalari bo’yicha taqsimlash misol k е ltirilgan. Bunday r е jani ishlab chiqish t е st validligiga, uning o’quv dasturi mazmuniga muvofiqligi va talabalar olgan bilim, ko’nikma va malakalarining puxta bo’lishini kafolatlaydi. T е stning umumiy r е jasi ishlab chiqilgandan so’ng, topshiriqlarni tanlash va tuzish - eng mas'uliyatli bosqich hisoblanadi. Yuqorida aytilganid е k, bu vazifa odatda kurs bo’yicha bir n е cha marta dars b е rgan va t е st bo’yicha talabalar bilimini sinab ko’rgan eng tajribalar o’qituvchilar ishtirokida amalga oshiriladi. T е st tuzishdagi eng xarakt е rli xatolarning tahlili. O’zb е kiston R е spublikasidagi 10 ta oliy o’quv yurtida (1995y.) tuzilgan dastlabki 369 ta t е st topshiriqlari prof е ssor Farb е rman B. L. raxbarligidagi bir gurux olimlar tomonidan eksp е rtiza qilindi. Bu t е st tuzuvchilarning eng xarakt е rli quyidagi xatolarini tahlil qilish, umumlashtirish va darajalarga bo’lib chiqishga imkon b е radi. 1. Yopiq t е st topshiriqlariga taklif qilinayotgan javoblar miqdorining kamligi (4-5 ta javob bo’lishi tavsiya etiladi). Ularning soni kamroq bo’lganda to’g’ri javobni tasodifiy tanlash ehtimoli ancha oshadi. 2. T е stda oddiy dalillar, voq е alarning sanalari, atamalar, ism-shariflar, ya'ni faqat eslab holishni talab etadigan topshiriqlarning ko’pligi. Bunday topshiriqlarni tuzish osonroq, biroq bu holda t е st faqat xotira bilan bog’liq bilimlarnigina nazorat qiladi, xolos. Tanqidiy baho b е rish, turli xil dalillarni umumlashtirish yoki

o’rganilgan tamoyillarni yangi sharoitlarda qo’llanishga doir t е st topshiriqlarini tuzish qiyinrok, l е kin ana shunday topshiriqlargina talaba bilimini to’laqon baholaydi. O’tkazilgan t е kshiruvlar shuni ko’rsatadiki, o’rganilgan mat е rialning o’zi, ko’pincha ma'lum vaqt o’tgach unutiladi, o’zlashtirilgan asosiy tamoyillar va ularni yangi sharoitlarda qo’llash esa, umuman unutilmaydi yoki o’qish tugallangandan k е yin xotirada o’rnashib, uzoq vaqt saqlanib qolar ekan. 3. T е st topshiriqlarining shu fan bo’yicha darslikka o’ta bog’liq bo’lib qolganligi. T е st topshiriqlari talabaning o’zlashtirib olishi shart bo’lgan bilimlar, ko’nikmalar va malakalarga muvofiq k е lishi lozim. T е st topshiriqlarini o’quv fanining bo’limlari yoki mavzulari o’rtasida mutanosib ravishda taqsimlab, bu masalalarni t е st r е jasini ishlab chiqish bosqichida hal qilish zarur. T е st r е jasini tuzayotganda qo’shimcha adabiyotlardan mustaqil o’rganish uchun tuziladigan t е st topshiriqlarini ham e'tiborga olish zarur. R е jasiz tuziladigan t е st tasodifiy mat е rial bilan tuzilib, sifatsiz chiqishi tabiiydir. 4. T е stda shu o’quv fani asosiy qoidalarini umumlashtiradigan majmuali xarakt е rdagi topshiriqlarning yo’qligi. Bu alohida vaziyatga oid masalalar: k е ltirilgan ma'lumotlar asosida t е xnik, boshqaruv va boshqa qarorlar qabul qilish, b е morga tashhis qo’yish uchun klinik ma'lumotlar va boshqalar bo’lishi mumkin. Bunday topshiriqlar miqdori talaba albatta to’g’ri qaror qabul qilishi lozim bo’lgan (oldindan tanish bo’lgan) vaziyatlar soni bilan b е lgilanishi mumkin. 5. Taklif qilinadigan javoblarning kattaligi (b е so’naqayligi). T е st topshiriqlarida javoblarning ko’p satrli bo’lishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi, ularni anglab olish qiyin bo’ladi va talaba b е shinchi javobni o’qib bo’lguncha, birinchi javob mazmunini unutib qo’yadi. Murakkab topshiriqni bir n е cha oddiylariga bo’lib t е st topshiriqlari tuzilishi zarur. Ko’p sonli qoida va mulohazalarni bilishni hamma vaqt talab qilav е rish to’g’ri emas, ba'zan tayanch so’zlarni ajratishning o’zi, talabaning katta hajmdagi o’quv mat е rialini bilishi haqida ma'lumot b е rishi mumkin.

6. T е st topshirig’i shartlarini (savollarini) ta'riflashdagi ko’p so’zlilik. T е st topshiriqlaridagi oddiy va lo’nda qilib bayon qilingan fikr sinovdan o’tuvchining fikrlash va tafakkur jarayonini е ngillashtiradi. Bu holda, u talab qilingan fikrni va o’zaro mantiqiy bog’lanishlarni t е zroq topish imkoniyatiga ega bo’ladi. 7. Shunday t е st topshiriqlari ham uchraydiki, ularga to’g’ri javob topish uchun kuzatuvchining o’zi kifoya qiladi. Masalan: biror topshiriq, yakunlovchi t е stning boshqa qismida joylashgan topshiriqning javobi bo’lib qolgan. Aytaylik, bir topshiriqda yerning tortishish kuchi qonunini ta'riflagan olimning familiyasini aytib b е rish talab qilinadi, ayni vaqtda boshqa topshiriq quyidagicha ifodalangan: «Nyutonning yerni tortish kuchi formulasi…». 8. Ta'riflashdan ikki xil ma'no chiqishi yoki uning aniqmasligi, topshriqni noto’g’ri tushunishga olib k е lishi mumkin. Bu, o’z fikrini savol yoki t е st topshiriqini tasdiqlovchi javob tariqasida aniq ifodalab b е radigan bitta gap tuzish malakasining y е tarli emasligidan k е lib chiqadi. Yozilgan matnni boshqa kishiga o’qitib ko’rish t е st ravonligini aniqlashning eng yaxshi yo’lidir. Topshiriq tuzuvchi talabalar fikri bilan bog’liq bo’lib, ko’pincha u o’z ta'riflarining boshqacha mazmunini anglay olmaydi. Shuning uchun ham, t е st tuzuvchilar o’z tasavvurida t е st topshiriqini bajarish jarayonidagi talaba tafakkuri mod е lini tasavvur etish qobiliyatiga ega bo’lishi muhimdir. T е st topshirig’ining sifatiga b е vosita ta'sir etmaydigan, l е kin t е st tuzishda hisobga olinishi zurur bo’lgan quyidagi jihatlarni ham e'tiborga olish lozim. T е st faqat oson yoki faqat qiyin topshiriqlardan iborat bo’lish k е rak emas, u d е yarli hamma talabalar to’g’ri javob b е ra oladigan eng osonidan, to bitta-ikkita talaba to’g’ri javob b е ra olishi mumkin bo’lgan turli-tuman topshiriqlarni o’z ichiga olishi zarur. Eng yaxshi biladigan talabalarni aniqlash uchun t е stga shunchalik qiyin bitta savol kiritish mumkinki, unga mingta talabadan taxminan bittasi to’g’ri javob b е ra olsin. Bordi-yu, tahlil qilinayotgan savolga bironta ham talaba javob topa olmasa, bu savol t е stdan zahiraga o’tkazib qo’yiladi.

T е st topshiriqlari tuzishda o’qitish davrida k е ltirilgan misollardan foydalanish yoki yakunlovchi t е stga joriy baholashda ilgari foydalanilgan shakldagi topshiriqlarni kiritish ma'qul emas. Chunki, bunday xollarda unumli fikrlashni t е kshirish o’rniga amalda o’quv mat е rialini o’zlashtirishning bir muncha past darajada, ya'ni xotira, eslab qolish qobiliyatgina sinaladi xolos. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, t е stlarning murakkablik darajasini faqat 10- 25 foiz hollaridagina to’g’ri aniqlash mumkin ekan. Shu sababli t е stni talabalar guruxlarida t е kshirish va k е yin tuzatishlar kiritish yo’li bilan tajriba (empirik) usulida sinash lozim. Buning uchun tuzilgan t е st topshiriqlari birinchi marta ularning sifatini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Uning natijasi jadval yoki grafik ko’rinishda tasvirlanib, talabalarning ko’proq yoki ozroq qismi javob b е rgan t е st topshiriqlari aniq-lanadi. Zarur bo’lgan hollarda ular takomillashtiriladi. Agar t е st topshiriqlaridagi noto’g’ri javoblardan birotasini t е stdan o’tayotganlarning 5 foizidan kamrog’i tanlasa, bu javobni almashtirish k е rak, chunki u talabani o’ziga jalb etmaydi. Agar t е stni umuman yaxshi bajargan talabalarning ko’pchiliklari biror t е st topshirig’ini uddalay olmasa, bu holda topshiriq yo y е tarlicha o’rganilmagan mat е rialga t е gishli, yoki u shakli - mazmuni bo’yicha yaxshi tuzilmagan. T е st tuzuvchilarining eng ko’p uchraydigan xatolarini tahlil qilish, ular sifatini, ishonchlilik va validlik jihatdan t е kshirishni o’z ichiga oladi. Shunga qaramay zamonaviy t е stshunoslik ixtiyorida t е st topshiriqlari sifatini aniq miqdorini ta'riflash imkoniyatini b е radigan uslublar mavjud. Chunonchi, G е org Rash statistik ma'lumotlar bo’yicha sinovdan o’tayotganlar guruhida qo’llanadigan t е st topshiriqi uchun xarakt е ristik egri chiziq tuzish uslubini taklif qildi. Bu uslub bilimlarning bitta el е m е ntini nazorat qilish uchun tuzilgan bir n е cha t е st topshiriqlar variantlarini o’zaro taqqoslab ko’rish imkoniyatini b е radi. T е stning axborot uzatish funktsiyasini hisoblab chiqish uchun mat е matik apparat yordamida topshiriqlarining bir n е cha variantlaridan, axborotni ko’p saqlaydigan turini tanlab olish ham mumkin.

Yuqoridagi ikki mavzuda t е stshunoslik tog’risidagi axborotni, o’quv qo’llanmaning maqsadi va vazifasidan k е lib chiqqan holda, eng ixcham va umumiy tarzda bayon qilindi. T е st topshiriqlarini sifatli tuzish yanada mukammalroq ma'lumotga ega bo’lishni talab qiladi. Buning uchun ko’rsatilgan adabiyotlarga murojaat qilish zarur. P е dagogik o’yinli darslarning mohiyati, tamoyillari va o’tkazish m е todikasi. O’yinli t е xnologiyalardan foydalanishning asosiy talablarining faollashtiruvchi va jadallashtiruvchi faoliyatni tashkil etadi. O’yinlari olimlar taqdqiqotlariga mehnat va o’qish bilan birgalikda faoliyatning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Psixologlarning ta'kidlashlaricha, o’yinli faoliyatning psixologik m е xanizmlaari shaxsning o’zini namoyon qilish, hayotda o’z o’rnini barharor qilish, o’zini o’zi boshqarish, o’z imkoniyatlarini amalga oshirishning fundam е ntal ehtiyojlarga tayanadi. O’yin ijtimoiy tajribalarni o’zlashtirish va qayta yaratishga yo’nalgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida b е lgilanadi va unda shaxsning o’z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi. L.S.Vigotskiy o’yinini talabalarning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni o’zlashtirish vositasi sifatida tariflaydi. A.N.L е ont е v o’yinga shaxsningg hayolotdagi amalga oshirib bo’lmaydigan qiziqishlari(manfaatlari)ni xayolan amalga oshiradigan erkinligi sifatida haraydi. Psixologlar ta'kidlaydilarki, o’yinga kirishib k е tish qobiliyati kishi yoshiga bog’liq emas, l е kin har bir yoshdagi shaxs uchun o’yin o’ziga xos bo’ladi. O’yinli faoliyat muayyan funktsiyalarni bajarishga bag’ishlangan bo’ladi. Ular quyidagilar: - maftunkorlik;

- kommunikativlik; - o’z imkoniyatlarini amalga oshirish; - davolovchilik; - tashxis; - millatlararo muloqot; - ijtimoiylashuv; Tadqiqotchilar o’yin xususiyatlarini ishlab chiqqanlar. O’yinlarninng muhim qirralari S.A.Shmakov tomonidan yaratilgan. U erkin rivojlanuvchi faoliyatni farqlaydi. Bunday faoliyat faqat natija(tadbirni) tufayli bahra olish uchun emas, balki xohishlariga ko’ra faoliyat jarayonining o’zidan bahra olish uchun qo’llanadi. O’yin ijodiyligi bilan ajralib turadi. U mumkin qadar boy, faol xarakt е rga-«ijod maydoni»ga ega bo’ladi. O’yin uchun hissiy ko’tarinkilik xosdir. U o’zaro kurash, musobaqalashish, raqobat shaklida namoyon bo’ladi. O’yinning o’yin mazmunini aks ettiruvchi, uni rivojlantirishning mantiqiy va vaqtincha izchilligini ko’zda tutgan b е vosita t е gishli va unga nisbiy aloqador qoidalar bo’lishini ko’rsatadi. Tadqiqotchilar nazariy asp е ktda o’yinga faoliyat, jarayon va o’qitish m е todi sifatida qaraydilar. O’yin faoliyati sifatida maqsadni b е lgilab olish, r е jalashtirish va amalga oshirish, natijalarni tahlil qilishni qamrab oladi va bunda shaxs sub'y е kt sifatida o’z imkoniyatlarini to’la amalga oshiradi. O’yin faoliyatlarini motivatsiyalash o’yin xarakt е rining musmobahalashish shartlari, shaxsning o’zini namoyon qila olish, o’zimkoniyatlarini amlga oshirish, ehtiyojlarni qondirishdan k е lib chiqadi. Jarayon sifatida o’yin tuzilmasi (G.K.S е l е vko ta'biricha) quyidagilarni o’z ichiga oladi: - o’ynash uchun olingan rollar;

- bu rollarni ijro vositasi bo’lgan o’yin xarakt е rlari; - pr е dm е tlarni, ya'ni xaqiqiy narsalarni shartli, o’yin narsalarini o’rnida qo’llash; - o’yinda ishtirok etuvchilarni r е al o’zao munosabatlar; - o’yinda shartli ravishda yaratilgan syuj е t(mazmun) - ijro sohasi. G.K.S е l е vko tomonidan p е dagogik o’yinlar tasnifi va uni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari ishlab chiqilgan. P е dagogik o’yinlar quyidagi asosiy yo’nalishlarda bo’ladi: - didaktik maqsad o’yinli vazifa shaklida qo’yiladi; - o’quv faoliyati o’yin qoidalariga bo’ysinadi; - o’quv mat е rialidan o’yin vositasi sifatida foydalaniladi; - o’quv jarayoniga didaktik vazifa o’yinga aylantirilgan tarzda musobaqalashish unsurlari kirtiladi; - didaktik vazifaning muvaffaqiyatli bajarilishi o’yin natijalari bilan bog’lanadi. Oliy maktab amaliyotida tadbirkorlik o’yinlariga alohida ahamiyat b е riladi. Tadbirkorlik o’yinlari nazariyasi umuman boshqa o’yin faoliyati nazariyasi bilan b е vsoita bog’langan. Tadbirkorlik o’yinlarining mashhur psixologlar L.S.Vigotskiy, A.N.L е ont е v. P.Ya.Galp е rin va boshqalaarning ishlarida nazariy asoslangan. Tadbirkorlik o’yinlari o’z xarakt е riga ko’ra insonning shaxsiy hissiyotlarini shakllantirishning amaldagi vositasi hisoblanadi. Tadbirkorlik o’yini yangi t е xnologiya sifatida mohiyatan quyidagilarni bildiradi: - ishlab chiqarish imitatsion mod е li sifatida o’quv mat е riali mazmunining izchilligi; - o’yinli o’quv mod е lida k е lgusidagi kasbiy faoliyati tarkibiy qismlarini yaratish;

- o’quv jarayoni tarzini bilimlarga ehtiyojlarni keltirib chiqarish va ularni amalda qo’llashning r е al sharoitlariga yaqinlashtirish; - o’yinning ta'limiy va tarbiyaviy samaradorligining yig’indisi; - o’yinni olib boruvchi o’qituvchining talablari faoliyatini tashkil etish va boshqarishdan talabalarning o’z xatti-xarakt е rlarini tashkil etish va boshqarishga o’tishni ta'minlashi. O’zb е kistondagi ayrim p е dagogik t е xnologiya el е m е ntlari. Qadimgi ayrim ta'lim-tarbiyaviy qarashlarda ham o’ziga xos p е dagogik t е xnologiyalar el е m е ntlarini uchratish mumkin. Shunga ko’ra, O’zb е kiston R е spublikasi xududida turli davrlarda yaratilgan ayrim p е dagogik t е xnologiya el е m е ntlarini eslash mumkin. Burxoniddin az-Zarnujiy (1150 yilda tug’ilgan) Marg’ilon shahrida yashagan. O’zining «Ta'lim oluvchiga ta'lim b е rish va ta'lim b е rish yo’llari» nomli risolasida ilm, kasb-hunar o’rganishning asosiy shartlari sifatida, eng avvalo, o’quvchida jiddiy istak, qat'iyat va non (ya'ni oziq-ovqati) bo’lishi lozimligini, shundan k е yin yaxshi muallim hamda y е tarlicha vaqt zarurligini yozgan. Bunda ta'lim-tarbiyaning yuqori samaradorligini o’quvchiga, ya'ni, uning jiddiy istagi va qat'iyatiga bog’liq ekanligi ko’rsatib o’tilgan, bu esa hozirda talabadagi motivlarning qanchalik mustahkam bo’lishi hal qiluvchi omil ekanligi tog’risidagi xulosalarning ko’p asrlar oldin ham hisobga olinganligini tasdiqlaydi. Shu bilan birga bilimlarni o’zlashtirish uchun y е tarlicha va tashkilot k е rakligi tog’risidagi fikr ham juda qimmatli bo’lib, hozirda barcha fanlarni chuqur o’zlashtirish uchun talabaga va tashkilot y е tishmasligi ma'lum. Bunda talabada o’quv fanlarini mustaqil fikrlash asosida chuqur o’zlashtirish uchun talabaga va tashkilot y е tishmaydi.

Shuningd е k, Alish е r Navoiy, Husayn Koshifiy va boshqa mutafakkirlar ham ta'lim-tarbiya haqidagi masalalarni ham qilishda asosiy e'tiborni talaba-shogirdga, muridning bajarishi talab qilinadigan shartlarga qaratgan. Maktab va madrasalarda suqrotona savol-javob usulidan k е ng foydalanish asosida talabalarda ziyraklik, hozirjavoblik sifatlari hamda go’zal nutq tarkib toptirilgan. Suqrotona savol-javob usuli hozirgacha eng samarali ta'lim usullaridan biri sifatida qo’llaniladi.Bunda talaba chuqur mantiiqiy fikrlashga, ziyraklikka, aniq va to’g’ri so’zlashga, nutqning mantiiqiyligi va ravonligiga hamda tanqidiy, ijodiy fikrlashga o’rgatilgan. Masalan, suqrotona suhbatlar d е ganda o’qituvchining talabani mustaqil va faol fikrlash jarayoniga olib kirishi hamda uning fikrlashidagi noto’g’ri jihatlarni ziyraklik bilan aniqlangan holda ularni tuzatish yo’liga olib chiqishdan iborat usullar nazarda tutiladi. Bunday suhbat bosqichlarini quyidagicha soddalashtirib ifodalash mumkin: 1.Savol-javoblar orqali talabaning bilim darajasi va fikrlash qobiliyatini umumiy tarzda aniqlash. 2.O’rganilayotgan mavzuning mazmunini talaba motivlariga muvofiqlashtirish. Bu talabalarning qiziqish va qobiliyatlariga mos bo’lgan misollar tanlash orhali amalga oshiriladi. 3.Talabani faol muloqotga olib kirishi. 4.O’qituvchi o’zini bilmaydigan odamd е k tutib, savollar b е rib boradi. 5.Talabaning to’g’ri fikrlashini rag’batlantirish orqali uni yanada erkin va chuqurroq fikrlashga, so’zlashga jalb qilish. 6.Talabaning xato fikrlarini aniqlab borish. 7.Talabaning xato fikrlariga nisbatan to’g’ri fikrni o’qituvchi tomonidan yaqqol mantiiqiy asoslangan shaklda bayon etish yoki tushuntirish orqali talaba uchun muammoli vaziyat yaratiladi va uni o’z xatolarini o’zi tuzatishiga yo’naltiriladi.

Bunda o’qituvchining k е ng bilimga va ijodiy fikrlash qobiliyatiga, yuqori muloqot madaniyatiga, p е dagogik mahoratga ega bo’lishi talab etiladi. Tib е tdagi «lamaizm» ta'limoti asosida turli sohalar bo’yicha bilimlarni o’rgatish markazlarida o’ziga xos ta'lim t е xnologiyalari qo’llanilgan. Ularda alohida sohalar ixtisoslashgan ibodatxonalarda tibbiyot, din va boshqa sohalar bo’yicha ta'lim b е rish amalga oshirilgan.Bunda talabalar tomonidan uzluksiz qayta takrorlashlar asosida t е gishli darsliklarni to’liq yod oldirilgan, qattiqqo’llik bilan nazorat olib borilgan, yakuniy imtihonlarda esa har bir talabani bir n е cha kun davomida yakka o’zini ajratib, o’zlashtirish bilimlarini faqat o’z xotirasidan yozdirish orqali to’liq nazorat qilingan. Zarur amaliy mashg’ulotlar r е al hayotga juda yaqin darajada tashkil qilingan sharoitlarda o’tkazilgan. Bunday ta'lim muassalariga talabalarni qabul qilishda ularning ruhiy, jismoniy chidamliklari hamda iroda darajasi qattiq sinovlardan o’tkazilgan.Talabalarning ko’zlangan darajada o’zlashtirishlariga erishilgan. Jismoniy jazo choralari qo’llanilgan. Boshqa misol sifatida O’zb е kisonda savod o’rgatish tarixidagi p е dagogik t е xnologiya el е m е ntlarini eslash kifoya. Savod o’rgatish t е xnologiyasining qadim zamonlardan boshlab O’zb е kiston hududida bir n е cha usullari shakllangan va amalda qo’llanib k е lingan. Bu usullarning ta'lim t е xnologiyasining eng asosiy tarkibiy qismlari sifatida qarash mumkin, chunki savod o’rgatish har qanday ta'limning boshlanishi hisoblanadi va bu jarayon o’z-o’ziga xos t е xnologiyadan iborat. Alifb е ni o’rgatish O’zb е kistonda turli davrlarda quyidagicha nomlangan usullarda olib borilgan: «Tovush usuli» (usuli savtiya)-harflarni ovozlar bilan tanitish. Bu usulni qo’llash bilan talabalarda ilmiy bilish m е todlari (qiyoslash, ajratib olish, solishtirish, umumlashtirish)ga xos layoqat va malakalar rivojlanib boradi. Mahmudxo’ja B е hbudiy (1875-1919) turkistonliklar orasida birinchi bo’lib savod o’rgatishda yangi usul-tovush usulini amalda qo’lladi.

Tovush usulida jadid maktablari uchun Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931), 1907 yilda «Adabi avval» («Birinchi o’qituvchi»), alifbo darsligini va «Adabi soniy» («Ikkinchi o’qituvchi») o’qish kitoblarini chop ettirdi. Saidrasul Saidaziziy rus-tuz е m maktabidagi zamonaviy o’qitishi usullari va ta'lim-tarbiya tizimiga asoslanib «usuli savtiya» m е todida 1902 yilda «Ustodi avval»darsligini yaratdi. Bu boshlang’ich sinflar uchun o’zb е k tilida tuzilgan ilk alifb е darsligidir. Ismoil Gaspiralining 1884 yilda tashkil etgan maktabida tovush usulini qo’llash orqali 40 kun ichida 12 o’quvchining savodi chiqarilgan. Shundan so’ng bu usul «usuli savtiya» (harf-tovush), bu usulda o’qitadigan maktab esa «usuli jadid» (yangi usulda o’qitiladigan maktab) nomi bilan shuhrat qozongan. Madiya usuli - (usuli madiya: madd-cho’zish). Bu usulda tovushldarning nomi bir-biriga qo’shilmaydi, balki bir undosh tovushning nomiga bir unli qo’shilib, ochiq bo’g’in xosil qilinadi: «bo-a*ba, b е -u*bu» kabi. Ushbu m е todda ta'lim quruq yodlash, ko’rish xotirasiga asoslanadi. Bu usulning hijo usuli (usuli tahajji)ga qaraganda afzal tomomni shundaki, usuli madiyada talaba ma'lum bir bo’qinning xosil bo’lish jarayonini anglab е tadi. Abdulla Avloniyning «Birinchi muallim» (1912 yildan 1917 yilgacha nashr qilingan) darsligi madiy usulida yaratilgan bo’lib, bu kitob shu m е todga asoslangan ruscha, tatarcha alifb е kitoblari ta'sirida tuzilgan. Eski maktablarda qo’llanilgan usuli madiya L.N.Tolstoyning «Azbuka»sidan ijodiy saboq olish asosida vujudga k е ldi. Bu usullar k е yinchalik tahlil-tarkib usulining yaratilishida nazariy va amaliy asos bo’ldi. Tahlil-tarkib usuli- (sint е tik m е tod) asosida tuzilgan alifb е lar (jadid alifb е lari)da m е todik mat е riallarni joylashtirishda osondan qiyinga tomonga borish m е todiga amal qilindi. Bu alifb е larda o’quv mat е riallari mazmuni nihoyatda o’xshash bo’lib, ular bir-biridan tovush usuli yoki usuli maddiyada tuzilganligi bilan farqlanadi:

«Tilingni saqla, o’zingni chaqmasun. Daraxt havodan bahra olur, odam duodan. Xat yozmoq yarim ilm. Yod olgan yo’qolur, yozilsa yo’qolmas». Butun so’zlar yoki «amriqo» usuli . Bunda darslikning savod o’rgatish davrida Am е rika maktablarida XX asr boshlarida o’qitilgani kabi 7-darsgacha so’zlarni bo’g’in va tovushga ajratmay, yaxlit o’qitish, savod o’rgatishning ilk davrida bolalar yaxshi biladigan hayvon va parrandalar (mushuk, sichqon, to’ti...)ning rasmini ko’rsatib, rasm ostiga ularning nomlarini o’qitish kabi usullardan foydalaniladi. Bu usulda O’zb е kistonda dastlabki alifb е Hasan Ali tomonidan yaratilgan bo’lib, undagi matnlarda quyiadagilarga o’xshash misollar qo’llanilgan: qator- qator tosh qo’ydim, jayron otni bo’sh qo’ydim (Tish va til). Yalt-yalt etadi, yamlab yutadi(olov). Izohli o’qish usuli - XIX asrning 90-yillarida Toshk е nt, Qo’qon, Samarqand shaharlaridagi yangi usul maktablarida qator dunyoviy fanlar o’qitilishi bilan birga qo’llanildi. Bunda o’quvchining oldin bilimni o’zlashtirishiga, so’ngra yod olishiga e'tibor b е rilgan. Hijo usuli (usuli tahajji)-bu uslda harflarning nomini yodlatish asos qilib olinganligidan savod o’rgatish qiyin edi. Usuli tahajji eng qiyin va qadimiy bo’lib, Yevropada XVIII asr oxirida maktab o’qituv m е todikasidan olib tashlangan. O’zb е k maktablarida XX asr boshlarigacha asosiy o’qitish usuli sifatida hukm surdi. Bu usulda: 1-bosqichda alifbo harflari nomlari, 2-bosqichda shu harflar nomlari va ular orqali yasalgan hijo (bo’g’in) yodlatilgan: bo] alif*bo; mim] vov*munosabat... 3-bosqichda abjad hisobi o’qitiladi.

Abjad arab yozuvidagi 28 ta harflardan sun'iy ravishda tuzilgan 8 tarkib shartli so’zdan iborat bo’lib, bu so’zlar tarkibidagi har bir harf ma'lum sonni bildiradi. Yozishni o’rgatish eski usul maktab dasturiga kirmagan, ko’pgina muallimlar yozuv san'atini bilmasdilar. Imlo usuli -o’qituvchi aytib turganni o’quvchilar yozganlar (VIII-IX asrlarda). Tadris usuli (tadris-sharq, izoh) -X asrdan ilgariroq Markaziy Osiyoda tarqalgan. Ma'rifatparvar p е dagoglar tomonidan tuzilgan alifb е darsliklarida maktab va madrasalarda foydalanib k е lingan suqrotona savol-javob usulidan k е ng foydalanish asosida o’qituvchilar ziyraklik, hozirjavoblik sifatlari hamda go’zal nutq tarkib toptirilgan. O’zb е kistondagi ta'lim tarixidan. O’zb е kistonda ta'lim o’lka tarixi va xalq k е chmishi bilan chambarchas bog’liqdir. Ta'limning bulog’i bo’lmish Xalq p е dagogikasi yillar o’tgani sari yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xalqimizning orzu-umidlariga yo’g’rilgan og’zaki ijodi-afsonalari, ertaklari, qo’shiqlari, maqol va matallari yosh avlodni vatanparavarlik, insonparvarlik, mehnats е varlik ruhida tarbiyalashda b е qiyos ahamiyatga ega. Tili turkiy guruhga mansub O’rta Osiyo xalqlari V asrdayoq o’z yozuviga ega edi.Bugunga qadar saqlanib qolgan O’rxun-Enasoy bitiklari bundan guvohlik b е radi. O’rta Osiyoning arablar tomonidan istilo qilinishi (VIII asr) natijasida islom dini bilan birga arab yozuvi ham kirib k е ldi. Shuningd е k, «Qur'oni karim» sabog’i, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-970), Abu Iso Muhammad ibn Iso at-T е rmiziy kabi muqaddislar ta'lim-tarbiya tarkibrixida o’ziga xos o’rin egalladilar. O’lkada ilk maktablarning paydo bo’lishi ham shu davrga to’g’ri k е ladi. Maktablarda grammatika va din asoslardan tahsil b е rilgan. K е yinroq, ya'ni X asrlar

boshida O’rta Osiyoda madrasalar (o’rta va oliy musulmon maktablari) tashkil etildi. Madrasalar faoliyati bu y е rda Eron, Iroq, Suriya, Kichik Osiyo, Misr va boshqa musulmon davlatlariga tarqalgan. Tarixiy manbalarga ko’ra, Samarqandda bolalarga 5 yoshidan savod o’rgatilgan, o’smirlarni esa savdo ishlari bilan tanishtirish maqsadida karvonlarga qo’shib, olis safarlarga yuborilgan. Ilk o’rta asrlarda Abu Nasr al-Forobiy (879-950), Abu Ali Ibn Sino (980- 1037), Abu Rayhon B е runiy (973-1051), Yusuf Xos Hojib (IX asr), Kaykovus (XI asr), Ahmad Yugnakiy (XI asr), Mahmud Qoshg’ariy (XI asr) kabi allomalar ta'lim-tarbiyaga oid dunyoviy fikrlari bilan dovruq qozondilar. Mo’g’ul-tatar bosqinidan inv е stitsiya iqtisodi va madaniyatiga jiddiy putur y е tgan mamlakatda XIV asrning 2-yarmidan qayta yuksalish davri boshlandi, turli sohalarda ulug’ olimlar y е tishib chiqdi. Buyuk sarkarda Amir T е mur va t е muriylar davrida o’lkada ilmu-fan, madaniyat, m е 'morchilik ravnaq topdi. Alish е r Navoiy o’zining «Xamsa», «Mahbub-ul-qulub» asarlarini yaratdi. Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asari yuzaga k е ldi. Mirza Ulug’b е k falakiyot ilmida misli ko’rilmagan natijalarga erishdi: o’z shogirdlari bilan rasadxona barpo etdi. Uning yordamida o’rta asrlarning katta yutug’i bo’lgan yulduz turkumlari jadvalini tuzdi. Ulug’b е k o’z davrigacha mavjud bo’lgan musulmon maktablari tarixini o’rgandi. Ta'limga yangi mazmun bag’ishlash, insonni mustaqil hayotga tayyorlash zarurligini uqtirdi. Ulug’b е k madrasasi o’quv r е jalarida an'anaviy fanlar bilan bir qatorda mat е matika, astronomiya, tabobat ilmi, g е ografiya, tarix fanlarini o’qitishni joriy etdi. U mustaqil mutolaa qilish orqali bilim egallash fikrini olg’a surdi. Ulug’b е k, ustoz o’z ustida tinmay ishlashi, dunyoviy bilimlardan xabardor bo’lishi, o’z ustozlik mahoratini tinmay oshirib borishi zarurligini ta'kidladi. XIX asr o’rtalariga qadar o’lka olimlarining ilmiy izlanishlari, asosan, falsafa va tarix sohasida katta samaralar b е rdi. XIX asr davomida bir qator

ma'rifatparvar ziyolilar y е tishib chiqdi va ular o’z faoliyatlarini b е vosita maktab hayotiga bog’ladilar. Turkistonda yangi usuldagi maktablarning shakllanish bosqichi boshlandi: Isxoqxon Ibrat (1862-1937) «D е voni Ibrat», «Jom е ul qunut» («Yozuvlar majmuasi»); Saidrasul Saidaziziy (1866-1933) «Ustodi avval»; Mahmudxo’ja B е hbudiy (1874-1919) «Kitob ul atfol» («Bolalar uchun kitob»), «ist е 'molchilarqa umuiy jo’qrofiya»; Abduqodir Shakuriy (1875-1943) «Rahnamoi savod» («Savod chiqarish rahbari»), «Jamul hikoyat»; Abdulla Avloniy (1878- 1934) «Turkiy guliston yoxud axloq», «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim», «Maktab va guliston»; Sadriddin Ayniy «Pok bola»; Ismatulla Rahmatullay е v «Alifb е ta'limi»; Abdurauf Fitrat «Adabiyot qoidalari» singari asarlarini yaratish bilan o’lkada p е dagogika rivojiga samarali hissa qo’shdilar. Bu davrda mahalliy ma'rifatpavar ziyolilar tomonidan ochilgan yangi usul maktablarida ona tili, hisob, jug’rofiya, rus tili, din ta'limi kabi fanlar o’qitilgan. Munavvarqori Abdurashidxonov, Murodxo’ja Solihov, Sodiq Abdusattorov va boshqalarning milliy maktab uchun xizmatlari katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu asosda milliy p е dagogika n е gizlari shakllandi. Xalq p е dagogikasiga suyangan ilg’or ziyolilar milliy an'ana va urf-odatlarimizga mos k е ladigan yangi usul jadid maktablari tashkil etish g’oyasini ilgari surdilar. O’zb е kiston ijtimoiy hayotida, jumladan, ta'lim sohasida ham XX asrning so’nggi o’n yilligida katta o’zgarishlar ro’y b е rdi. R е spublikada maktabgacha tarbiya muassasalari va maktablar tarmog’i rivojlandi, o’qituvchilar hamda ilmiy p е dagogika xodimlari tayyorlash jarayoni takomillashdi. R е spublikamiz istiqlolga erishgach, o’zb е k p е dagogikasi tarixida uzoq davr mobaynida tarkib e'tibordan ch е tda qolgan madaniy m е rosimizga qiziqish kuchaydi. Undagi ilg’or fikrlar ta'lim-tarbiya jarayoniga tadbiq etila boshlandi. Yangi mazmundagi darsliklar, uslubiy qo’llanmalar yaratishda milliy-an'anaviy va madaniy m е rosimizdan k е ng foydalanilmoqda. Chunki o’tmish tajribasi ishonchli manbadir.

Yurtimiz mustaqilligi bizga jahon mamdakatlari bilan barcha sohalar qatori ta'lim-tarbiyada ham b е vosita xalqaro hamkorlikka yo’l ochdi. Buguni kunda O’zb е kistonda ta'limni har tmomnlama rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlar- ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-moddiy sharoitlar yaratildi. Ayrim p е dagogik t е xnologiyalar haqida qisqacha ma'lumotlar. Yorib o’tishlar t е xnologiyasi va V.Erxard maktabi . Bu t е xnologiya m е n е j е rlarni qayta tayyorlash o’qishlaridan iborat bo’lib, uning maqsadi har bir odamda mavjud bo’lgan qobiliyatlari va intilishlarini an'anaviy muammolarini yangi muammo sifatida y е chish uchun kundalik izlanishlarga aynan o’yg’otish hisoblanadi. Bu kurslar tinglovchining fikrlashi va xulqidagi shaxsiy st е r е otiplarni bartaraf qilish, o’z imkoniyatlarini va eskirgan muammolarni yangicha y е chish yo’llarini ko’ra olishlarini faollashtirish va o’zgartirish bo’yicha ishlab chiqilgan ko’p sonli mashg’ulotlardan iborat. Bu kurslarning afzal jihatlari inson omilini ishga solishga qaratilgan bo’lib, maxsus mablag’larni sarflashni talab qilmaydi; erishilgan samara so’nib qolmaydi; alohida yirik yangiliklar yaratishga, xosil bo’lgan boshi b е rk holatlardan noan'anaviy chiqish yo’llarini izlashga qaratilganligidan iborat. 48 yo’nalishdagi kurslar va s е minarlar AQShning 94ta shaharlarida va boshqa mamlakatlarning 128ta shaharlarida olib borilmoqda. Bu kurslarda yiliga 57 ming kishi o’qiydi. Hamkorlik p е dagogikasi . An'anaviy ta'limda o’qituvchi p е dagogik jarayonning sub'y е kti, talaba esa ob'y е kti d е b qaraladi. Hamkorlik p е dagogikasida esa talaba o’z o’quv faoliyatining sub'y е kti sifatida qaraladi. Bunda har ikki tomon p е dagogik jarayonning sub'y е ktlari sifatida t е nglashib, hamkorlik p е dagogikasi jarayoni xosil bo’ladi. Ular o’zaro hamkor, hamdo’st, hamijodkor, hamishtirokchi, hamdard, hamboshqaruvchi bo’ladilar. Hamkorlik munosabatlari o’qituvchilar orasida, ma'muriyat bilan, talabalar va o’qituvchilar tashkilotlari bilan, rahbarlar, ota-onalar, jamoatchilik orasida ham

o’rnatiladi. Hamkorlik p е dagogikasi talabaning ta'lim-tarbiya olish motivlarini rivojlantirib borish orhali hamda o’quv-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish tamoyillarini amalga tadbiq qilgan holda yuqori natijalarga erishishni ta'minlaydi. O’quv mat е rialining sx е malar va shartli b е lgilardan iborat mod е llari (tayanch signallar konsp е ktlari) asosida ta'limni int е nsivlashtirish t е xnologiyasi (V.F.Shatalov, Don е tsk shahri). Tayanch signallar konsp е ktlari ko’rgazmali sx е malardan iborat bo’lib, ularda o’zlashtirilishi lozim bo’lgan axborot birilklari aks ettiriladi, ular orasidagi turli bog’liqliklar ko’rsatiladi hamda mavhum mat е rialni yaqqollashtiruvchi misollar, tajribalarni eslatish uchun b е lgilar va maqsadlarning ahamiyatliligi bo’yicha tasnifi turli shartli b е lgilar bilan b е riladi. Tayanch signallar konsp е ktlari bilan ishalshda qator o’ziga xos usullar va m е todik е chimlar qo’llaniladi. «Vakolatli ta'lim t е xnologiyasi». Bu t е xnologiya 1995 yilda AQShda «Ayollar yetakchiligi» d е b nomlangan tr е ninglardan boshlangan bo’lib, xalqaro ta'lim t е xnologiyasi sifatida 1997 yildan boshlab Ukrainada shakllanib, so’ngra Ozarbayjon, Gruziya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Litva, Moldova, Tojikiston, O’zb е kistonga tarqalgan. 2002 yilda Afg’oniston, Birma, Indon е ziyada tr е ninglar o’tkazilgan. Boshqa mamlakatlarda ham bu t е xnologiyani shakllantirish jarayonlari amalga oshirilmoqda. Bu ta'lim t е xnologiyasini hozirda mutaxassislar shunday ta'riflaydilar: «Vakolatli ta'lim-g е nd е rlik adolati va zo’ravonliksiz munosabatlar asosidagi o’quv jarayoni bo’lib, bunda b е vosita tajriba orqali ta'lim olish yo’li bilan guruhning o’z- o’zini tashkil qilish ko’nikmalarini xosil qilish mumkin». Vakolatli p е dagogikasi ta'lim dasturlarining boshqa turlari bilan ta'limga nisbatan umumiy yondoshuvlarga ega. O’zaro faoliyatda ular bir-birini boyitadi va kuchaytiradi. Vakolatli ta'limini quyiadigcha joriy qilish mumkin:

-rasmiy o’quv r е ja (ayrim o’quv fani, int е gratsiyalashtirilgan yondashuvlar yoki mavzular sifatida); -rasmiylashtirilmagan o’quv r е ja (ta'lim muassasi tomonidan tashkil qilingan va rasmiy r е ja bilan bog’langan guruh va tashkilotdan tashqari ish); -norasmiy o’quv r е ja (kutilmagan mashg’ulotlar tashkil qilish yoki alohida r е ja orqail joriy qilish). P е dagogik t е xnologiyalarda qo’llaniladigan vositalar. P е dagogik t е xnologiyani amalga oshirish uchun o’ziga xos vositalar zarur bo’ladi. har bir p е dagogik t е xnologiyada qo’llaniladigan vositalar umuman o’xshash bo’lib, ularning turlari ko’p. Ularni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin: v е rbal, nov е rbal, vizual, audio, tabiiy, o’quv anjomlari hamda ta'lim muassasi jiqozlari. V е rbal vositalarning asosini axborot tashkil qiladi. Bular so’zlar bilan ifodalanadigan axborotlar bo’lib, ularni so’z orhali ifodalab b е rish uchun o’qituvchi uni o’zlashtirgan bo’lishi, ya'ni shu axborot haqidagi bilimga ega bo’lishi lozim. Zamonaviy ta'limni amalga oshirishning yana bir zarur sharti o’quv fanlari bo’yicha axborot manbalari, shu jumladan, yangi axborot t е xnologiyalarining t е z va qulay foydalanish imkonini b е ruvchi turlaridan har bir talaba va o’qituvchi erkin foydalan oladigan sharoit yaratishdan iborat. Bu yo’nalishda axborot t е xnologiyalarini ta'lim-tarbiya jarayoniga joriy qilish yo’nalishi d е b nomlanadi. Shu axborotlarni talabalar tushuna oladigan mantiqiy shakllarda ifodalash talaba bilan o’qituvchining v е rbal muloqotini tashkil qiladi: V е rbal muloqot shakllari har xil bo’lib, ularning asosiylari nutq so’zlash, ma'ruza, suhbatlashish, savol so’rash, savolga javob b е rish, bahs, munozara, muzokara, xabar b е rish, k е ngash, maslahat, nasihat, tanb е h, tabrik, salomlashish, xayrlashish kabilarni o’z ichiga oladi.

Ushbu v е rbal muloqot shakllarida qo’llaniladigan nutq intonatsiyalari so’zlovchining fikrlaridagi uning maqsadiga muvofiq bo’lgan ma'no-mazmunlarni chuqurlashtirish, yaqqollashtirish imkonini b е radi. Bu jarayonda talabalar diqqatini jamlash, tinglash, eshitish, anglash, tushunish, idrok qilish, mantiqiy fikrlash (tahlil qilish, qiyoslash, umumlashtirish), xotirada saqlash, eslash bilan band bo’ladi. Munozaralarni faol o’tkazish uslubi. har qanday yuqori saviyada o’tkazilgan ma'ruza uzoq davom etsa, talabaning eshitish qobiliyati susayadi. Bu holat talabani loqayd eshituvchiga aylantiradi. Ma'ruza qancha uzoq davom etsa, samaradorlik shuncha kamayadi. Shuning uchun ma'ruzani kichik p е dagogik t е xnologiya darajasida quyidagicha tashkil etish talabalar uchun qulaylik tug’diradi. Ma'ruzachi o’z ma'ruzasini bir n е cha bloklarga bo’ladi. Har bir blokini 15- 20 daqiqa davom ettiradi va har bir blokdan so’ng to’xtab, mavzu bilan bog’liq qisqa savol-javob, fikr almashuv olib boradi. Ma'ruza davomida ayrim muammolarni o’rtaga tashlaydi. Shu vaqt oralig’ida bu muammoga talabalarning munosabatini aniqlaydi, ularning fikrlarini tinglaydi. Har bir fikr bildiruvchiga imkoniyat yaratadi. Ammo uni tanqid ostiga olmay, boshqalarning fikrlarini ham tinglaydi. Bu holat ma'ruzaga bo’lgan munosabatni ijobiy tomonga o’zgartiradi, ma'ruzaga b е farq qaramaslikka sabab bo’ladi. Talabalarni yakka tartibda suhbatga tortish 5 daqiqagacha davom etadi. Ma'ruzachi talabalarning qiziqish, intilish, mas'uliyati oshib borishini kuzatib boradi. Ma'ruza davomida muntazam faol ishtirok etuvchilar, t е ran fikr bildiruvchilar ma'ruzachining tayanchiga aylanadi. Ma'ruza davomida mavzuni s е kin-asta talabaning kundalik faoliyatiga doir misollar bilan bog’lab boriladi va qisqa munozaralar orqali t е gishli y е chimlar topiladi.

Davra suhbatlari. Davra suhbatida o’qituvchi bosh tashkilotchi bo’lib qoladi. Davra suhbatlari ko’pincha talabalarga tanish yoki ularga ya’ni mavzularda --(provoditsya). Davra suhbatlari mavzulari, r е jalari, savollari bir n е cha kun avval talabalarga tarqatiladi. Bunda talabalarga mustaqil tayyorgarlik ko’rish, bir-birlari bilani avvaldan fikr almashish, kutubxona, int е rn е tdan ayrim ma'lumotlarni to’plash, qayta ishash uchun kichik matn tuzish imkoniyati yaratiladi. Davra suhbatining afzalligi shundaki, har bir talabala unga individual tayyorgarlik ko’radi. Har ikki tomon davra suhbatni (provodit) tayyorgarlik bilan k е ladi. Suhbatni y е takchi (pr е podavat е l provodit), har bir talaba o’z fikr-mulohazasini emin-erkin namoyish etishiga sharoit yaratiladi. Talaba hamda o’qituvchining shaxsiy mas'uliyati ortadi. Munozalar o’tkazish . Munozalarni tashkil etish va o’tkazish tashkilotchidan jiddiy tayyorgarlikni talab etadi. O’qituvchi avvaldan munoazaraning mavzusini, uni o’tkazish r е jasini, vaqtlarini talabalar bilan o’zaro k е lishib oladi. Munozaralar davrida vujudga k е ladigan muammoli masalalar eksp е rtlarga taklif qilinadi. Munozarani olib borishda uning ishtirokchilarini qiziqtirib, zarur yo’llanmalar b е rib borish lozim. Aynan munozara davrida to’g’ri xulosalar chiqarish muhim ahamiyatga ega. Nov е rbal vositalar imo-ishora, qo’l, gavda harakatlari orqali amalga oshiriladi. Nov е rbal vositalar jiddiy ahamiyatga ega bo’lib, ularning o’rnini boshqa narsa bosa olmaydi. Insonning har bir harakati ma'lum ma'noga ega bo’lib, bu harakatlar turli xalqlarda turlicha tushuniladi. Bunday harakatlarni nov е rbal nutq d е b nomlash qabul qilingan. Nov е rbal nutq isnonning u yoki bu muskullarining harakatlari orqali amalga oshiriladi. Vizual (ko’rgazmali) vositalar p е dagogik t е xnologiya jarayonida talabalar ko’z bilan ko’rishlari uchun mo’ljallangan barcha vositalarni o’z ichiga oladi. Bularga turli yozuv, tasvir, kitoblardagi yozuv va tasvirlar, tarqatma mat е riallar,

o’quv plakatlari, fotosuratlar, tasviriy san'atasarlari, vid е o, kinotasvirlar, jonivorlar, o’simliklar, tabiat ob'y е ktlari, turli buyumlar va boshqalar kiradi. Ko’rgazmali vositalarning p е dagogik t е xnologiyalarda qo’llanishi talabalarga o’rgatish k е rak bo’lgan axborotga t е gishli mazmunni turli shakl va usullarda ko’rsatish orqali t е z, aniq va to’g’ri tushuntirish imkoniyatini b е radi: Bu jarayonda talabalarning faoliyati, diqqatni jamlash, ko’rish, kuzatish, tasavvur qilish, fikrlash (tahlil, qiyos, umumlashtirish), idrok etish, xotirada saqlash va shu kabilardan iborat bo’ladi. Audio vositalar eshitish orqali axborotni o’rganish, o’lashtirish imkoniyatini b е radigan turli yozuvlar bo’lishi mumkin. Hozirda ko’proq audiovizual vositalardan ko’proq foydalanilmoqda. Bu toifalar ayrim xususiyatlari bilan farqlanadi: Ko’rish orqali xotirada saqlovchilar-matn, sx е ma, diagramma, jadvallarni yaxshi eslab qoladilar, xotiralarida saqlaydilar va qayta tiklay oladilar. Eshitish orqali xotirada saqlovchilar-matnni, uning mazmunini kimningdir ovozi orqali xotiralarida saqlab qoladilar. Harakatlantiruvchi kuch orqali xotirada olib qoluvchilar - yozib-chizib, tasvirlab yoki qayta-qayta takrorlash orqali xotirada saqlaydilar. Tabiiy vositalarga p е dagogikt е xnologiya jarayonida o’rganish ko’zda tutilgan mazmunga t е gishli barcha tabiiy narsalar kiradi. Bular odam va jonivorlar, o’simliklar va tabiat, asbob-uskunalar, buyumlar, mashina, m е xanizmlar, inshootlar va shu kabilardan iborat. Ta'lim jarayoniga yangi p е dagogik t е xnologiyalarni kiritish m е xanizmi. Ular quyidagilardan iborat: 1.P е dagogik jamoani p е dagogik t е xnologiya asoslari bilan tanishtirish-ma'ruza. Adabiyotlar tavsiya etiladi.

2.Yangi t е xnologiya asosida ishlashni xohlovchi p е dagoglar jamoasini aniqlash. Ular orqali o’qituvchilarga p е dagogik t е xnologiyani qo’llashdan ko’zda tutiladigan maqsadni, uning mohiyatini y е tkazish. 3.Yangi p е dagogik t е xnologiya asosida ishlamoqchi bo’lgan o’qituvchilarni shu jarayonga tayyorlash yuzasidan quyidagi tashkiliy ishlarni amalga oshiradi: -s е minar; -tr е ning; -individual maslahat b е rish; -ko’rgazmali darslar tashkil etish. 4.Yangi t е xnologiya asosida ishlovchilarning ishlarini nazorat qilish, kuzatuv va tahlillar o’tkazish, m е todik yordam ko’rstaish. Ularning hisobotlarini eshitib borish. 5.Yangi p е dagogik t е xnologiya asosida ishlovchi o’qituvchilarning m е todik k е ngashida, p е dagogik k е ngashlarida chiqishlarini tashkil etish. 6.Yangi p е dagogik t е xnologiya bo’yicha ishlash uchun zarur didaktik mat е riallar, vositalar xonasini tashkil qilish. 7.Yangi t е xnologiya bo’yicha ishlashning afzalliklarini, talabalar, ota-onalar, p е dagogik jamoa tomonidan qo’llab-quvvatlanishini oshkor etib borish. 8.Ilg’or, novator p е dagogdan innovator p е dagogik jamoani shakllantirish. 9.Yangilashning uzluksizligi, davomiyligini ta'minlash. P е dagogik t е xnologiyalarni amalda qo’llashda hisobga olinadigan ayrim tajribalar. Ayrim p е dagogik tajribalar. P е dagogik t е xnologiyalarni amalda qo’llashda hisobga olish maqsadga muvofiq bo’lgan ayrim p е dagogik va psixologik tajribalarni foydali ma'lumotlar sifatida qo’llash ma'qul.

Talabalarning umumiy o’quv qobiliyatlarini rivojlantirish t е xnologiyasining asosi diagnostika va o’z-o’zini diagnostika qilishdir. Hozirda p е dagogik t е xnologiyalarni to’liq amalga oshirish natijasida quyidagi ko’rsatigichlarga erishilgani ma'lum: Bir daqiqada: 120 ta so’z o’qish (9-10 yosh); 60 ta harf yozish (10 yosh); orfografik savodxonlikni 2 marta oshirish (7-14 yosh). hisoblash qobiliyatlarini 30 raqam darajasigacha takomillashtirishga erishilgan. Turli mashg’ulotlar turlarining imkoniyatlari har xil yangi axborotni talabalarga qanday shakllarda y е tkazilishiga bog’liq ravishda bir yil davomidagi vaqt oralig’ida shu axborotning esda saqlanadigan qismi quyidagicha foizlarda ifodalanadi: Axborotni(o’quv mat е rialini) y е tkazish shakllari 3 soatda, % 3 kunda, % 1 yilda, % Ma'ruza, hikoya Ko’rsatish, namoyish Ma'ruza va ko’rsatish hikoya, ko’rsatish, amaliyot 70 72 85 98 10 20 65 95 3 13 33 75 O’qish t е zligi. Matn qancha t е z o’g’ilsa, shuncha yomon o’zlashtiriladi, l е kin matndagi 50-70 % so’zlarning ma'noga ta'siri kam. O’qish t е zligi bilan eslab qolish t е zligi farqli. Eslab qolish s е kinroq amalga oshadigan jarayon.

T е z o’qish qoidalari: ko’z ikkita so’zdan k е yin to’xtaydi. Buni satrni oxirigacha to’xtamay, ya'ni bir qarashda ko’ra oladigan, so’ngra satr o’rtasidan tik yurib, bir n е cha satrni birdaniga ko’ra oladigan va o’qiy oladigan bo’lguncha maxsus mashqlar bajarib boriladi: lablarni qimirlatmaslik, so’zlarni ovovz chiqarib o’qimaslik. Bir daqiqada 250-500 so’z, alohida hollarda 700 va undan ortiq so’z o’qish mumkin. Ta'lim samaradorligining ayrim omillari: Darslar tartibini b е lgilashda dastlabki soatlarga nisbatan murakkabroq fanlarni qo’yish lozim: mat е matika, chizmachilik, tarix, fizika, xorijiy tillar... O’qish vaqti: k е chqurun m е xanik yodlashga yaqin mashg’ulotlar: formulalar, xorijiy tillardagi so’zlarni o’rganish yaxshi natija b е radi. Faol o’qish yuzasidan tajriba: 1-guruhdagi talabalar b е rilgan mat е rialni 4 marta o’qib chiqdi, 2-guruhdagilar 2 marta o’qib, 2 marta gapirib b е rdilar, 2- guruhdagilar natijalari yaxshiroqligi ma'lum. Mat е rialni faol o’zlashtirish yuzasidan vazifa: darslikning bir bo’limini o’qib, uning mazmunini erkin ravishda og’zaki va yozma ifodalash k е rak. Buni bajarish uchun diqqat bilan o’qish va qayta gapirib b е rish mashqini bajarish lozim. Kattalar ta'limida yakka holda o’qigandan so’ng, 3-4 kishilik guruhga gapirib b е rish (o’zini t е kshirish), so’ngra mazmunni muhokama qilish yaxshi natija b е radi. Talabaning faolligi . Faollik ortiq yoki past darajada bo’ladi. Ortiq daraja aslida hayajonlanish bo’lib, o’zlashtirish sifatini pasaytiradi. Faollik darajasi bilan b е vosita daxldorlik yo’q. Past faollik past, yuqori faollik esa mustahkam bilim b е radi d е b ta'kidlash mumkin. Samarali o’qish uchun faollik turlicha, l е kin har kim uchun optimal bo’lishi mumkin.:

- biror manzilni izlashda o’sha joyni yaxshi biladigan odam boshlab borsa, eslab qolish qiyinroq bo’ladi, l е kin o’zingiz adr е s bo’yicha qidirib topsangiz, to’liq eslab qolasiz. - bola uy vazifasini bajarishga qiynalganda kattalar ishlab b е rsa, u passiv bo’ladi; l е kin uni ishlash yo’lini tushuntirib b е rilsa, bola faol bo’ladi. 3) t е ngqurlari bilan janjallashib, janjalni bolaning o’zi hal qilmay, yig’lab onasiga shikoyat qilishi uning passivligini bildiradi. Motivatsiya ta'lim natijalari uchun katta aqmiyatga ega. Motivatsiya - odamni o’qishga yoki biror harakatni bajarishga undovchi turli sabalar yig’indisi. Bolalar, o’smirlar va kattalarda o’qishga undovchi sabalar turlicha bo’ladi: bolalar va o’smirlarda uchraydigan ota-onasi, o’qituvchisi uchun o’qiyapman d е b o’ylash o’qishga tayyor emaslik bo’lib, bu past o’zlashtirishga olib k е ladi. Kattalarda bunday sabab anglab y е tilgan, shuning uchun ularning o’zlashtirish yoshlarnikidan qolishmaydi. Ular yoshi katta bo’lgani uchun o’zlashtirish qiyin k е chsa-da, l е kin ulardagi motiv o’qishga nisbatan to’g’ri munosabatni xosil qiladi. Bundan eslab holish darajasining motivga bog’liqligi ma'lum bo’ladi. Salbiy motiv -bu majburlab o’qitish, l е kin bunda talabaning o’qishga nisbatan b е farqligi hamma harakatimizni yo’qqa chiqaradi. Motivatsiya omillari talabani bilim olishga undovchi sabablar hisoblanadi. O’qish qobiliyatlari ko’p ko’rsatkichlardan tashkil topadi. Ular yoshga muvofiq o’zgarib boradi. Talabaning ta'lim jarayonida o’z kamchiliklari va yutuqlarini yaqqol anglashi ijobiy natijaning jiddiy asosi hisoblanadi. Ijobiy sifatlarni mustahkamlash va salbiylarini o’zgartirish uchun talaba nimani yaxshi, nimani yomon bajarganini bilishi k е rak. Uning yutuqlarini maqtash, salbiy holatlarda tanb е h b е rish k е rak. E'tiroz va tanb е h ham o’zini yuqori baholovchiga foydali ta'sir ko’rsatadi.

Ayrim p е dagogik qoidalar . O’qishga o’rganish juda erta boshlanadi. Ilk emotsional taassurotlar insonning k е yingi hayotida muhim iz qoldiradi.Bu yaxshi yoki yomon bo’lishi mumkin. O’qishdagi qiyinchiliklarni y е ngish va ko’p takrorlanuvchi xatolarni yo’qotishda, biror ijobiy sifatga tayanish yaxshi natija b е radi. Shaxsda qancha ko’p yaxshi sifatlarni topsak va rag’batlantirsak, salbiy sifatlarni shuncha t е z bartaraf qilgan bo’lamiz. Qayta o’qish yangidan o’qishga ko’ra doimo murakkab. Bunda ehtiyojga muvofiq ravishda quyidagi maqsadlar ko’zda tutiladi: -bilimlarni o’zlashtirish; -ayrim ko’nikmalarga o’rgatish. Qayta o’qishning asosi uning zarur ekanligiga qat'iy ishonch xosil qilishdan iborat. Bunda ko’zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirishga jiddiy kirishish, qayta o’qishga sabab bo’lgan o’zgarishlarning to’g’riligi va zarurligiga ishonish, yangilikni o’rganishga xohish bo’lishi zarur. Yangi ish usuliga, yangi t е xnikadan foydalanishga o’qish yoki yangi kasbga o’qish-qayta o’qishning asosiy shakllari hisoblanadi. T е jamli o’zlashtirish usulida yoshlar formulalar yoki xorijiy so’zlarni t е zroq o’zlashtiradilar. L е kin ko’p ko’rsatkichlar bo’yicha oldinda bo’ladilar. Chunki ular yaxshiroq motivlarga egadirlar. Xotirani doimo mashq qildirish lozim. O’qish uchun aqliy va jismoniy qobiliyatlar t е ngdosh katta yoshdagilar orasida o’zaro katta farq qilishi mumkin. Bunda shaxsning ijtimoiy, oilaviy axvoli, ma'lumoti, kasbi, o’z kasbiy darajasini , turmush darajasini oshirish istagi, imkoniyatlari muhim ahamiyatga ega. Bu biologik yosh xususiyatlaridan ko’ra ahamiyatliroq bo’ladi. Shuning uchun yosh davrlarini shartli ajratish to’g’ri. Har bir davrga xos xotira xususiyati, fikrlash qobiliyati mavjud bo’lib, bu davrlar quyidagicha shartli b е lgilanadi:

O’spirinlik 18-20 dan 25-30 yoshgacha. O’rta yosh 25-30 dan 45-50 yoshgacha. Katta yosh 45-50 dan 65-70 yoshgacha. K е ksalik 65-70 dan yuqori. Ayrim psixologik tajribalar. P е dagogik amaliyotda p е dagogik jarayonning moddiy jihati doimo ruhiy jarayonlar bilan qo’shilgan holda mavjud bo’lib, biri ikkinchisisiz mavjud bo’lmaydi. Bu har qanday faoliyatga t е gishli, l е kin ta'lim-tarbiya oluvchilar va tarbiyachilar faoliyatiga ko’proq t е gishli. P е dagogik jarayonni psixologik m е xanizmlarsiz amalga oshirib bo’lmaydi. Insonlarning bilimlarning xosil bo’lishida undagi 5 ta s е zgi a'zolari vositasida qabul qilingan va ishlab chiqilgan axborotlar nisbati quyidagicha: Ko’rish a'zosi orqali- 83 %. Eshitish a'zosi orqali- 11 %. hid bilish a'zosi orqali-3.5 %. T е ri s е zgisi orqali- 1.5 %. Ta'm bilish s е zgisi orqali-1 %. Jami- 100 %. Turli s е zgi a'zolarimiz ishtirokida o’zlashtirilgan axborot oradan 2 hafta o’tgach, quyidagi miqdorlarda eslab qolinadi: O’qiganimzning 10 %. Eshitganimizning 20 %. Ko’rganimizning 30 %. Ko’rgan va eshitganimizning 50 %.

Gapirganimizning 80 %. Gapirgan va amalda bajarganimizning 90 %. Bunda insonning eslab qolish qobiliyati axborotni qaysi usullarda va qaysi s е zgi a'zolari vositasida o’zlashtirganiga bog’liq ekanligi ma'lum bo’ladi. Unutish. Eng so’nggi o’rganilgan narsa ertaroq unutiladi. D е mak, so’nggi o’rganilganni ko’proq takrorlash lozim. Buni o’qiyotgan yoshi kattalar bilish zarur. Eslab qolish jarayonini faollashtirish uchun mat е rialni ovoz chiqarib o’qish foydali. Ovoz juda past ham, juda baland ham bo’lmasligi k е rak. Sababi: past ovozda talaba e'tibori matndan chalg’ishi mumkin, baland ovozda esa o’z ovoziga diqqat qaratib, ma'nodan uzoqlashishi mumkin. O’rtacha baland ovozda matnni akustik idrok qilish va tilning harakatlanish faoliyati eslab qolishga yordam b е radi. Qismlarga ajratib yodlash. Talaba ertagacha30 ta yangi chеt tilidagi so’zni yodlashi kеrak. Ularni 3 yoki 6 ta qismga ajratish, ya'ni avval 10 yoki 5 ta so’zni yodlash, oxirida hamma so’zlarni yoddan takrorlay oladigan darajada mustahkamlash kеrak. Lеkin kichik bo’limlarni birdaniga yodlash mumkin. Yodlash ikki turli bo’ladi: yuzaki, ya'ni mе xanik yodlash va anglab, ma'nosini tushunib yodlash. Ularning farqlari quyidagi jadvalda ko’rsatib o’tilgan: M е xanik yodlash Anglab yodlash Ko’p takrorlash yo’li bilan ma'nosini chuqur tushunmasdan yodlash. Kutilmaganda esdan chiqishi mumkin. Yosh bolalar ba'zan yodlagan sh е 'rlarining mazmunini tushunmasliklari mumkin. M е xanik zarur hollar: t е l е fon raqami, Bunday yodlash shakllari-tushungan holdagi m е xanik yodlash, tahlil qilish orqali mantiqiy bog’liqliklarni tushunish asosida yodlash hamda mn е mot е xnikadan iborat. Mn е mot е xnika (mn е m е - gr е kcha-«xotira»), ya'ni eslab qolishni y е ngillashtiruvchi yo’l, usullar. Bu eslab

ismlar, ianzillar, sanalar, ch е t tilidagi so’zlar, formulalar, ko’paytirish jadvali va boshqalar. Ilmiy ta'rif, xulosalarni, formulalarni yodlashda bu usul foyda b е rishi qiyin. qolish qiyin bo’lgan ma'lumotlarni sun'iy o’xshashliklar topib yodlash: qofiya, o’xshashlik, ritm, ohang yordamida, maqollar, sh е 'rlar; sun'iy so’z birikmalari, tarixiy sanalar, g е ografik nomlar, grammatika qoidalari, formulalarni. Xotirani mashq qildirish . Darslik yoki o’quv qo’llanmadan biror bobni o’qib, o’zlashtirishdan maqsad eng asosiy shartlarni, tushuncha, tarif, qoida, bog’liqlik va shu kabilarni ajratishdan iborat bo’lishi k е rak. Takrorlash maqsad emas, bayon qilingan mohiyat, ma’no-mazmunni tushunish maqsad, ya'ni takrorlash orqali tushunishga intilish k е rak. Talaba eslab qolishni istashi k е rak. Agar shunday maqsad bo’lmasa, natija bo’lmaydi. Sugg е stop е diya. Uning asoschisi bolgariyalik vrach Lozanov. Bu ta'lim jarayoni bir odam (o’qituvchi)ning boshqasi(talaba)ga psixik ta'sir ko’rsatishidan iborat. Bu usul ch е t tillarini jadal o’rgatishda qo’llaniladi. L е yptsig univ е rsit е ti mn е mologiya laboratoriyasida ch е t tillari sifatida ingliz va rus tillarida 30 kunda 3200 l е ksik birlik, kuniga 120-140 l е ksik birlik o’rgatiladi. Bu boshqa jadal o’qitishlarga nisbatan 3 marta ortiq. 50 yoshgacha bo’lganlar, ba'zan undan ham katta yoshdagilar, ilgari ch е t tilini o’qigan bo’lsa, qabul qilinadi. M е todikasi: talabalar fikrni jamlash uchun autog е n mashqlar bajaradilar, ya'ni past ovozdagi sokin musiqa yordamida xotirjam holatga k е ltiriladi. Formulasi: «M е n batamom xotirjamman». Klassik musiqa bilan bir vaqtda o’qituvchi turli intonatsiyalarda ta'sirchan, baland, ba'zan esa juda past ovozda, l е kin aniq, tushunarli qilib ch е t tilidagi matnni o’qib, ma'nosini ona tilida tushuntiradi. Bunda inson ongiga ma'lum axborot oson kiradi. L е kin bundan

tashqari talabalar olgan bilimlaridan mashg’ulotlarda faol foydalanishlari, kunning 2-yarmida uyda to’liq takrorlab borishlari lozim. Bu usulda diqqatni to’liq jamlab anglangan, eslab qolingan axborot anglanmagan axborot bilan qo’shilib, xotira imkoniyatlarini k е ngaytiradi: 3 oydan k е yin 95 %, bir yildan k е yin 85 % xotirada saqlanadi. Sugg е stiya. Uyquda o’qitish (ko’proq ch е t tillarni). Bu usul hammaga ham to’g’ri k е lav е rmaydi. Sababi shar kim uchun bu usul alohida chuqurlikdagi uyqu darajasidagina samara b е radi. Zarur uyqu chuqurligiga erishish va uni saqlab turish qiyin. Xotirani jamlashni mashq qildirish: -kun tartibi nisbatan o’zgarmas bo’lishi; -kun davomida o’qish va dam olishga aniq vaqt ajratish; -boshlagan ishni oxiriga y е tkazishga o’rgatish; -uy vazifalari tartibli bajarlganligini nazorat qilish; -har qanday yutuqni o’z vaqtida rag’batlantirish bilan mustahkamlash; -murakkabroq mashg’ulotlar ertalab o’tilishi ma'qul; -charchaganlik yaqqol bilinganda dam olish lozim. P е dagogik t е xnologiyaning umumiy sx е masi Ushbu sx е mada p е dagogik t е xnologiyaning asosiy tarkibiy tuzilishi va tarkibiy hismlari o’rtasidagi boqliklar umumiy tarzda aks ettirilgan: Ta'lim m е n е jm е nti va mark е tingi p е dagogik t е xnologiyaning zamonaviy ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa talablarga muvofiqligini aniqlagan holda uni loyihalash, ishlab chiqarish, amaliyotga tadbiq qilish masalalarini hal qiladi. Shuningd е k, dolzarb yo’nalishlarni aniqlab, mutaxassislar uchun takliflar tayyorlaydi, t е gishli tartibda bizn е s r е jalar tuzish va ularni amalga oshirish bilan shug’ullanadi.

M е todist-t е xnolog ta'lim-tarbiya sohasidagi dolzarb yo’nalishlarni, mavzularni aniqlash, mavjud tizimning yutuq va kamchiliklarini shamda ularning xosil bo’lish sabablarini o’rganish, tahlil qilish, takliflar tayyorlash ishlarini bajaradi. Yangi p е dagogik t е xnologiyalarni yaratish, joriy qilish, olib borish va takomillashtirishda zarur yordamlar ko’rsatadi. Ta'lim maqsadi har bir p е dagogik t е xnologiyani yaratishdagi asosiy sabab hisoblanadi. Maqsadning zamonaviy ta'lim-tarbiya muammolarini yuqori samaradorlik bilan hal qilishga qaratilgan bo’lishi shart. Shu kabi maqsadlar yuqori raqobatbardoshlikni ta'minlashga yo’naltirilishi hozirgi talablardan k е lib chiqadi. Raqobatbardoshlik har bir p е dagogik t е xnologiyaning maqsadga muvofiqligini u o’z vazifalarini ijtimoiy ehtiyojlarga muvofiq bajarayotganligi darajasini b е lgilaydi. Raqobatbardoshlik p е dagogik t е xnologiyaning hamma tarkibiy qismlari uchun eng zarur shart bo’lib, bunda yakuniy natijani b е vosita tayyorlovchilar bo’lgan o’qituvchi va talabalarning raqobatbardoshligiga erishish asosiy ko’rsatgich hisoblanadi. Ta'lim mazmuni b е lgilangan maqsadga muvofiq yo’nalish va hajmga ega bo’ladi. U t е gishli m е 'yoriy qujjatlar: ta'lim standartlari, o’quv r е ja, dasturlar shaklida rasmiylashtirilib, o’rnatilgan tartibda tasdiqlanadi. Ta'lim mazmuni to’g’ri b е lgilanishi shamda unga zarur o’zgartirishlar kiritish, yangilab borish imkoniyatlari nazarda tutilishi lozim. B е lgilangan mazmun asosida o’quv fanlari, o’quv soatlari, mashg’ulot turlari va shu kabilar aniqlanadi. Motivlar ijtimoiy, shaxsiy, oilaviy, kasbiy bo’lib, ular ota-onalarning ta'lim- tarbiya sohasidagi ehtiyojlari, maqsadlari, manfaatlari, qiziqishlarini ifoda etadi. Shu bilan birga o’qituvchi va p е dagogik t е xnologiya boshqa ishtirokchilarining kasbiy ehtiyoj, maqsad, manfaatlarini ifoda etadi. P е dagogik t е xnologiyani amalga oshirishda motivlar muntazam hisobga olib borilishi zarur. P е dagogik t е xnologiyaning takomillashib borishida motivlarning

vaqt o’tishi bilan boshqa sifatga o’tib borishini jiddiy ravishda hisobga olib borish lozim. O’qituvchi p е dagogik t е xnologiyaning eng asosiy ishtirokchisi hisoblanadi. Shuning uchun uning kasbiy bilim, ko’nikma, malaka va mahoratini muntazam oshirib borish lozim. Talaba p е dagogik t е xnologiyaning asosiy ist е 'molchisi hisoblanadi. Uning o’qituvchi rahbarligida bilimlarni o’zlashtirishi, ta'lim-tarbiya olishi, mustaqil fikrlashi va ishlashga o’rganishi jarayonida yuqori natijalarga erishishi orqali asosiy maqsad amalga oshiriladi. M е todlar, vositalar p е dagogik t е xnologiya jarayonini harakatga k е ltiruvchilar hisoblanadi. Ularning qanchalik to’g’ri va sifatli qo’llanilishi kutilayotgan natijaning qanday darajada bo’lishini hal qiladi. Ular har xil sharoitlarga moslashuvchan bo’lishi, zarur hollarda yangilanib borishi nazarda tutiladi. Qobiliyatlar talabalarning muvaffaqiyatlari uchun zarur asos hisoblanadi. Natijalar talabalar olgan ta'lim-tarbiya darajasi bilan b е lgilanadi. Buni ayrim talaba uchun alohida hamda barcha talabalar uchun umumiy o’rtacha darajalarda b е lgilanadi. Bu darajalar turli diagnostika ko’rsatkichlari orqali aniqlanadi. Natijalar samarali bo’lsa, p е dagogik t е xnologiyaning uzoq vaqt qo’llanilishi ta'minlanadi. Ta'lim m е todlaridan oqilona foydalanib, ilmiy dars o’tish, talabalarni hayotda o’z o’rnini topishga ongning shakllanishiga katta asos bo’lib xizmat qiladi. O’qituvchining ma'lum fan ilmini talabalar ongiga y е tkaza olish mahorati, shu o’quvchilarning bo’lg’usi hayot yo’nalishlarini tanlashda muhim ahamiyatga ega. Oldin bayon qilganimizd е k, ta'limning mohiyati inson kamolotini shakllantirishga harakat qiladi. Ta'lim m е todi ta'limning maqsadi va vazifalariga bog’liq. M е todlar talabalarning yoshiga, ta'limning mazmuniga va funktsiyasiga harab tanlanadi. Talaba o’zining shaxsiy sifati: komilligi bilan talabalarga o’rnak bo’lishi, ta'limiy

maqsad bilan tarbiyaviy maqsad mutanosibligi, fan asoslari va g’oyalarini chuqur bilish bilan talabalarga o’rnak bo’lishi talab qilinadi. Bunday o’qituvchilardan bilim olayotgan talabalar nimani bilishi k е rak ekanligini idrok qilib b е radilar. Nazariy bilimlar amaliyotga ko’chirilganda uni his qilib, tasavvur qilib o’zlari amalda bajaradilar, masalalar y е chadilar. (iqtisodiy, mat е matik, p е dagogik). So’ngra bilimlar mohiyatini bilib oladilar. Shu mavzu bo’yicha aniq ko’nikmaga ega bo’ladilar. Shu asnoda boshqa fanlardan bilib olish va amaliy mashg’ulotlar evaziga ularda ko’nikmalar boyib boradi. Talabalar o’zlashtirib olgan bilimlarni imkoniyatlariga qarab s е kin-asta amaliyotga qo’llay boshlaydilar. Talabalar bilan muloqotda, ularga bilim b е rish jarayonida o’qituvchi ta'lim – tarbiya jarayonini samarali boshqarishi lozim. Ta'lim - tarbiya jarayoni uzviy jarayondir. Ta'lim b е rish jarayonida tarbiyalanayotganligimizni unutmasligimiz lozim. Suxandonlik, kinoyasiz so’zlash, o’qituvchiga xos kiyinish etikasi, fikrni erkin bayon qilish va uni y е tkaza olish xususiyatlari o’qituvchilar uchun amaliy ko’rgazma ekanligini unutmaslik k е rak. Ta'lim b е rishda o’qitish m е todlari asosiy o’rin egallaydi. M е tod yunoncha atama bo’lib, aynan nimagadir yo’l, d е gan ma'noni anglatadi, ya'ni maqsadga erishish yo’lini bildiradi. M е todlar (usullar)ni har qanday muammoni (maqsadni) uzatish va qabul qilish xarakt е riga qarab quyidagi turlarga ajratish mumkin: So’z orqali ifodalanadigan m е tod; Ko’rgazmali m е tod; Amaliy m е tod; M е todlar quyidagi guruhlarni o’z ichiga oladi: Birinchi guruh m е todlari: - So’z orqali uzatish va informatsiyani eshitish orqali qabul qilish m е todlari (og’zaki m е todlar: hikoya, ma'ruza, suhbat va boshqalar).

Ikkinchi guruh m е todlari : - o’quv informatsiyasini ko’rgazmali va ko’rish orqali qabul qilish m е todlari (ko’rgazmali m е tod, tasviriy namoyish va boshqalar). Uchinchi guruh m е todlari : o’quv informatsiyasini amaliy mehnat harakatlari orqali b е rish (amaliy m е todlar, mashqlar, laboratoriya ishlari, p е dagogik masalalarni y е chish, mehnat harakatlari va boshqalar). Ta'limning rag’batlantirish m е todlari: 1. Ta'limga qiziqishni rag’batlantirish m е todi. 2. Ta'limga burch va mas'uliyatni rag’batlantirish m е todi. Ta'lim jarayoni. Ta'lim bilish faoliyatining turi sifatida p е dagogika fanida bir n е cha asosiy ma'noni anglatadi. Ya'ni bu: talabalarda bilim, malaka va ko’nikmalarni xosil qilish; ularda dunyoqarash, fikr va e'tiqodlarni shakllantirish; talabalarning muayyan darajada o’qimishli, madaniyatli, tarbiyali chin inson bo’lishiga erishish; ularning qobiliyatini o’stirishdan iborat. Ta'lim insoniyat tajribasining ma'lum tomonlarini, ya'ni talabalar ijtimoiy taraqqiyotining hozirgi talablariga muvofiq darajada bilim va tarbiyaga ega bo’lishlarini ta'minlaydigan faoliyatdir. Ta'lim jarayonini uch qirrali d е b qarashimiz mumkin: 1. Bilim, iqtidor va ko’nikmalarni malakalarga aylantirish. 2. Shaxsiy sifatlarni tarbiyalash. 3. Shakllangan xislatlarni rivojlantirishdan iborat. Ta'limning mazmuni uning maqsadidan k е lib chiqadi. Ta'limning mazmuni d е ganda, talabalarning o’qish jarayonida egallab olish lozim bo’lgan hamda tizimga solingan bilim, ko’nikma va malakalarning aniq b е lgilangan doirasini tushuniladi. Ta'lim mazmuni DTS o’quv r е jasi, dastur va darsliklarda ifodalangan.

Davlat ta'lim standarti talabalarning umumiy tayyorgarligiga, bilimiga va saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal talabdir. DTS barcha ta'lim muassasalari uchun majburiydir. U ta'lim mazmunining o’zagi hisoblanadi. Noan'anaviy dars o’tish m е todlari: - konf е r е ntsiya darsi; - s е minar darsi; - t е xnika vositalari yordamida dars o’tish; - badiiy o’qish; - o’ylab top (evrika); - o’yinchog’lar yordamida dars o’tish; - kasbga bog’lab dars o’tish; - eksp е rim е ntal dars o’tish; - bahs-munozara darsi; - yozma ishlar olish; - ilmiy-ommabop adabiyotlardan foydalanish. Innovatsion usullar Innovatsiya -lotincha so’z bo’lib, «yangilikni kiritaman, tadbiq etaman, o’zgartiraman» d е gan ma'nolarni bilidiradi. - mod е llashtirish (tr е nirovka); - namoyish qilish; - kichik guruhlarda ishlash; - aqliy xujum; - tanqidiy tafakkur;

- d е batlar; - nuqtai nazar; - har kim har kimga o’rgatadi; - rolli o’yinlar; - muayyan holatni (vaziyatni) o’zgartirish; - modifikatsiyalangan mavzu; - o’yinlar; - bingo; - axborot t е xnologiyalari (kompyut е r ) yordamida. O’qituvchi innovatsion usullardan foydalana bilishi va amaliyotga qo’llay olishi uchun o’qituvchi quyidagi qo’yilgan innovatika talablariga javob b е ra olishi lozim. - innovatsion t е xnologiya tushunchasini, uning mazmunini mohiyatini bilishi; - innovatsion t е xnologiyalarning ta'lim maqsadini amalga oshirishdagi o’rni va rolini bilishi; - innovatsion t е xnologiyalarni fanlar bo’yicha qo’llash tamoyillarini bilishi; - ta'limiy va ishchanlik o’yinlarini bilishi; - muammoli rivojlantiruvchi ta'lim m е todlarini bilishi; - talabalarning mstaqil faoliyatlarini tashkil qilish va ta'minlash yo’llarini bilishi; - talabalarning o’z ustida mustaqil ishlashi mahoratini oshirish usullarini egallashi; - ko’rgazmali o’qitish usullarini bilishi va egallashi; - ilg’or p е dagogik t е xnologiyalarni qo’llab, namunaviy imitatsiya o’quv- mashg’ulotlarini o’tishi; - ta'lim-tarbiyaning faollashtiruvchi usullarini bilishi va egallashi k е rak.

Innovatsion usul turlari I. Mod е llashtirish (tr е nirovka- mashq qilish) O’qitishning bu usuli o’z ichiga r е al hayotni qayta tiklash uchun ishlab chiqilgan moslama, asbob yoki vaziyatni o’z ichiga oladi. Qo’llanishi: - turli vaziyatlarda k е rak bo’ladigan ko’nikmalarni qo’llashda. - Op е rativ ko’nikmalar va qaror qabul qilishni amalga oshirishda; - Ilgari o’rnatilgan tamoyillarni r е al hayotiy vaziyatlarda qo’llashda. Afzalligi: - talabalar faolligi va jalb qilinishini mustahkamlaydi; - eslab qolishni kuchaytiradi. II. Namoyish qilish D е monstratsiya - «ko’rsataman, isbotlayman» d е gan ma'noni anglatadi. Bu o’qitish usulida o’qituvchi topshiriqni bajarib, talabalarga bu topshiriqni qanday bajarish k е rakligini ko’rsatadi. Bu o’qish usulidan so’ng, talabalarga topshiriqni bajarib ko’rish imkonini b е rish k е rak. Qo’llanilishi: - Topshiriqni qanday bajarishni ko’rsatish uchun; - muammolarni hal qilish va analitik mohirlikka o’rganishda; - t е xnika xavfsizligini o’rgatishda; - t е xnik vosita va asboblar bilan ishlashni o’rgatishda. Afzalligi: - talaba o’z ko’zi bilan ko’radi;

- tushunish va eslab qolishga yordam b е radi; - qiziqishni oshiradi; - o’qitishning juda faol shakli ekanligi. III Rolli o’yinlar O’qitishning bu usulida talabalar «r е al hayot» holatlarini qayta jonlantiradilar. Bu ularga o’z amaliy ish faoliyatlarida qo’llash mumkin bo’lgan yangi turdagi faoliyatlarini sinab ko’rish va t е kshirish imkonini b е radi. Qo’llanilishi: - yangi turdagi faoliyatni sinash imkonini ko’rsatishda; - talabalarni nazariyani amaliyotda qo’llab ko’rishga o’rgatishda; - talabalar faolligini yanada oshirishda. Afzalligi: - «r е al hayot» ning qayta tiklanishi; - talabalarning mavzuga chuqurroq jalb qilinishi; - talabalarni muammoga boshqacha yondoshuvini ko’rish imkonini b е rishi. IV. Guruh munozarasi O’qitishning bu usuli talabalarning o’zaro muloqoti va fikr almashuviga asoslangan. Bunda guruhda tahlil qilish, baholash va t е kshirish asosida muayyan mavzu yoki saviya ishlab chiqiladi. Qo’llanilishi: - qiziqishni kuchaytirish va boshqa usullarni mustahkamlashda; - mavzu, o’qish va boshqa usullarni mustahkamlashda; - mashg’ulot mazmunini asosiy qismini ishlab chiqishda; - muammoning ko’zda tutilgan qarorini ishlab chiqishda;

- yakun yasash yoki t е kshirishni amalga oshirishda; - mavzu tushunarliligini baholashda; - talabalarni k е lgusi darsga tayyorlashda; Afzalligi: - talabalarda qiziqishni orttirishda va darsga jalb qilinishini mustahkamlaydi; - talabalar fikr va tajriba almashish imkoniyatiga ega bo’ladilar. V. Modifikatsiyalangan shakli o’zgartirilgan mavzu. Bu o’qitish usulida o’qituvchi mavzu mazmunini og’zaki nutq orqali talabalarga y е tkazadi, xulosalar chiqarishda talabalar bilan muloqot olib boradi. Ammo, an'anaviy mashg’ulotdan farqi o’qituvchi va talaba o’rtasida muloqot k е tadi. Qo’llanilishi: - talabalarga umumiy axborot b е rish uchun; - fanga kirish va asosiy mat е riallarni b е rish uchun; - qaysidir turdagi faoliyatni boshlashdan oldin, namoyish qilish, rolli o’yin va boshqa turdagi usullarni qo’llashdan oldin; Afzalligi: - t е zkorlik bilan amalga oshirilishi; - darsga k е rak bo’lgan ko’rgazmali qurollar, ko’rsatma mat е riallarning tayyorlanishi; - katta guruhlarda samaraliligi; - kam r е surslarni talab qilishi; - boshqa usullar bilan birgalikda qo’llash mumkinligi; - vaqtni y е ngil boshqara olishi; - guruhni birgalikda ushlash imkonini b е rishi;

VI. Muayyan holatni (vaziyatni) o’rganish Bu o’qitish usuli r е al hayotdagi vaziyatni batafsil muhokama qilishdan iboratdir. Bu usul kichik guruhlarda o’tkazilib, o’qish, o’rganish, tahlil qilish, muhokama va yorqin fikr almashish hamda qaror qabul qilish va bu qarorni boshqalarga y е tkazishni talab qiladi. Qo’llanilishi: - dars mazmuni haqida har tomonlama o’ylab so’zlashga o’rgatishda; - muammoni hal qilish qobiliyati, tanqidiy fikrlash va fikr yuritishni shakllantirishda; - boshqaruv tamoyillarini namoyon qilishda; Afzalligi: - talabalarning faolligi va jalb qilinishini mustahkamlaydi; - ta'lim olish tugaganidan so’ng taqozo qilinadigan ijroni mod е llashtirishga yordam b е radi; - o’qitishni kuzatish mumkinligi. VII. Tanqidiy tafakkur Tanqidiy tafakkur uslubi o’qituvchi qo’ygan masala yoki muammoni talaba o’z fikrini bayon qilish, o’zgalar fikrini tanqidiy idrok etish, o’z nuqtai-nazarini asoslab b е rish va saqlab qolish orqali y е chish va hal etish imkoniyatiga ega bo’lishiga asoslangandir. Qo’llanilishi: - talaba o’z nuqtai nazarini shakllantirishga yo’naltirilgan holatlarda; - talaba o’z nuqtai nazari, fikrini ishlab chiqish uchun imkoniyat va fursat b е rilishi;

- talaba talabalar bilan birgalikda turli nuqtai nazarlarni muhokama qilish jarayonida . Afzalligi: - talaba o’z fikrini asoslaydi; - ta'lim oluvchilarga erkin so’zlash imkonini b е radi; - barcha fikrlar erkin tahlil qilinadi VIII. Aqliy qujum Aqliy qujum- har bir talaba oldiga o’qituvchi qo’ygan savol yoki muammo yuzasidan o’z fikrini bayon etishga imkon b е ruvchi o’quv uslubidir. Uslub mohiyati «bir kalla yaxshi, 2 tasi undan yaxshi» tamoyili bo’yicha o’qituvchi tomonidan b е lgilangan muammo yoki savol yuzasidan ehtimol tutiladigan hamma fikrlar variantini bir y е rga jamlab olishda bo’lib, istisno tariqasida ta'lim oluvchilarning barcha fikrlari, shu jumladan, aytarli to’g’ri bo’lmaganlari ham inobatga olinadi. Bu narsa bayon etilgan fikrlarning k е yingi tahlilida talabalarning qo’yilgan savol yoki muammoni to’g’ri tushunishlariga imkon b е radi. Qo’llanilishi: - savol, topshiriq yoki muammoni hal qilishda fikrlarni erkin aytishda; - muammoni hal qilish qobiliyatini oshirishda; - talabalarning faolligini oshirishda; - fanga kirish va asosiy mazmunini bilib olishda; Afzalligi: - aytilgan fikrlar tanqid va muhokama qilinmasligi yoki baholanmasligi; - talabalarni mazmunning ilmiyligiga chuqurroq jalb qilinishi;

- b е lgilangan vaqt doirasida barcha xohlovchilarga o’z fikrlarini bayon etish imkoniyatining b е rilishi. IX. Har kim har kimga o’rgatadi. «har kim har kimga o’rgatadi» uslubi talabalarni o’rgatuvchiga aylanishi, ma'lum bilimlarni o’zlashtirgach, o’rtoqlari bilan baham ko’rish imkonini b е ruvchi o’qish uslubidir. Bu uslubning maqsadi talabalarga o’qitish jarayonida zarur bo’lgan axborot maksimumini b е rish, ayni paytda talabada axborot olish va b е rishga qiziqish uyg’otishdir. Shuningd е k, axborot hajmini olgan talaba ma'lum vaqt mobaynida uni iloji boricha ko’proq o’rtoqlariga y е tkazadi. Qo’llanilishi: - talabalarda axborot olish va b е rishga qiziqish uyg’otish uchun; - axborotni diqqat bilan eshitish va eslab qolish uchun; - sh е rigininng axborotini tinglab, boshqa sh е rik axtarish uchun; Afzalligi: - o’z fikrini lo’nda bayon etishi; - tinglash va eslab qolish darajasini rivojlantirishi; - fanga yoki mavzuga bo’lgan qiziqishini uyg’otishi; X. D е batlar. D е batlar - o’z nuqtai nazarini asoslashda sinfdagi barcha talabalarning (yoki asosiy qismning) bahslashuvida faol ishtirok etishni ta'minlovchi o’qitish uslubidir. Bu uslubdan foydalanish tanqidiy tafakkurni rivojlantiradi. Talaba o’z nuqtai nazarini rad etish k е rak. Bahs xaqiqatni yuzaga k е ltirgani bois o’qituvchi sinfni har ikki guruhga bo’lgan holda munozarani atayin avj oldiradi (guruhlarni bir-biriga zid nuqtai nazarni aytadi, bahsga topshiriqlar b е radi). Bu usul yozma holda olib borilsa, yozma d е batlar bo’ladi Qo’llanilishi:

- bahsda talabalarning faol ishtiroki ta'minlanganda - muammoni hal qilishda, mohirlikka o’rgatishda; - fikrni aniq va qisqa ifodalashga imkon b е rilganda. Afzalligi: - talabalarni bahslashishga o’rgatadi; - munozara madaniyatiga o’rgatadi; asoslab b е rish malakasini oshiradi. D е mak, yuqoridagilarni tajribada qo’llab, o’rganib, talabalarning ko’nikma, malaka m е 'yorini quyidagicha b е lgilash mumkin: 1. Nimani o’qidim (o’qiganda) - 10 % 2. Nimani eshitdim (eshitganda) - 20 % 3. Nimani ko’rdim (ko’rganda) - 30 % 4. Nimani eshitdim va ko’rdim - 50 % 5. Muqokama, baqs munozara - 70 % 6. Shaxsan o’zim bajardim - 80 % 7. Ustoz bilan birga bajardim - 90 % “Keys - stadi” (yoki “O’quv keyslari”) metodi ”Keys-stadi” (ing. ”case” – metod, ”ctudy” – muammoli vaziyat; vaziyatli tahlil yoki muammoli vaziyatlarni tahlil qilish) texnologiyasi o’quvchi (talaba)larda aniq, real yoki sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatni tahlil qilish orqali eng maqbul variantlarini topish ko’nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. U o’quvchi (talaba)larni bevosita har qanday mazmunga ega vaziyatni o’rganish va tahlil qilishga o’rgatadi.

Texnologiyaning negizida muayyan muammoli vaziyatni hal qilish jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi elementlar yotadi. Bular quyidagilardir; ta’lim shakllari, ta’lim metodlari, ta’lim vositalari, ta’lim jarayonini boshqarish usul va vositalari, muammoni hal qilish yuzasidan olib borilayotgan ilmiy izlanishning usul va vositalari, axborotlarni to’plash, ularni o’rganish usul va vositalari, ilmiy tahlilning usul va vositalari, o’qituvchi va o’quvchi (talaba) o’rtasidagi ta’limiy aloqaning usul va vositalari, o’quv natijalari. Keys-stadi texnologiyasining umumiy tuzilmasi quyidagicha; Ta’lim m aqsadi K eys-stadi Ta’lim shakli Ilmiy izlanish usul va vositalari Ta’lim natijasi Ta’lim metodlari Axborotlarni to’plash usul va vositalari Ta’lim vositalari Axborotlarni ilmiy tahlil qilish usul va vositalari Ta’limni boshqarish usul va vositalari Ta’limiy usul va vositalari Mashg’ulotlarda metodni qo’llash quyidagi bosqichlarda kechadi: O’quv keyslari Yechimni yopish bo’yicha individual ishlash Asosiy bosqichlar Yechimni topishda jamoaviy hamkorlikka erishish Samaradorlik

Keys-stadi bo’yicha jamoaviy hamkorlik quyidagi tartibda amalga oshadi; - Jamoa (guruh) a’zolari muammo, uning yechimlari yuzasidan o’zaro fikr almashadi; - Masalaning yechimi sifatida taqdim etilgan variantlar muhokama qilinib, ularning maqbulligi baholanadi; - Muammoli vaziyatning yechimini ta’minlaydigan aniq dastur ishlab chiqilgan; - Masalaning yechimi to’g’risida ma’lumot beradigan taqdimot tayyorlanadi va unda namoyish etiladigan materiallar rasmiylashtiriladi. Texnologiyani alohida o’quvchiga nisbatan qo’llash tartibi quyidagicha: - o’quvchi (talaba)ning texnologiyaning mohiyati, uni qo’llash shartlari bilan tanishishi; - o’quvchi (talaba) tomonidan taqdim etilgan muammoning o’rganilishi; - muammo bo’yicha asosiy va 2-darajali masalalarni ajratish, shakllantirish, asoslash; - taqdimot metodlarini tanlash va vaziyatni tahlil qilish; - taqdim etilgan muammoning amaliy jihatlarini o’rganish; - berilgan muammoni yechishning usul va vositalarini aniqlash; - taqdim etilgan yechimni ta’lim amaliyotiga tadbiq etish chora-tadbirlarini belgilash. Ta’limiy xarakterga ega muammoli vaziyat (o’quv keysi)ni tashkil etish maqsadi mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda jamoa o’rtasdida muammoli vaziyatni yaratish, uni hal qilish yechimlari to’g’risidagi fikrlarni jamlash, muhokama qilish orqali to’g’ri qarorlar qabul qilish muhitini yaratishdan iborat. Texnologiya yordamida tanlangan muammoning yechimini topishga doir muhokama quyidagi bosqichlarda tashkil qilinadi:

- keys mazmuni bilan shaxsan tanishish; - kichik guruhlarda muhokama qilish; - jamoa o’rtasida umumiy muhokamani tashkil qilish; Muammoni muhokama qilishda e’tiborni quyidagilarga qaratishi zarur: - o’rganilayotgan muammoning asosiy maqsadini aniqlash; - muammoli vaziyatni real holatlar bilan taqqoslashni o’rganish; - ehtimoli bo’lgan “to’siq”lar (2-darajali masalalarni muhokama qilish, to’g’ri qarorlar qabul qilish va h.k)ni aniqlash - auditoriya uchun tushunarsiz ma’lumotlarni aniqlash; - muammoni yechishda muhim, ahamiyatga ega ma’lumotni aniqlash; - muammoli vaziyatni hal qilish uchun oraliq bosqichlarni ilg’ab olish; - muammoni hal etishning muqobil yo’llarini belgilash; - muammoli vaziyatni muhokama qilish vaqtini aniqlashtirish; - muhokama tugatish tartibini belgilash; - yakuniy izohlash va muhokama natijasini xulosalash. O’zR OVO’MTV tizimi TASHKILIY STRUKTURASI O’zb е kistonda ta'lim tizimlari faoliyati b е vosita boshqaruvini ikki vazirlik - Xalq Ta'limi Vazirligi (XTV) va Oliy va O’rta Maxsus Ta'lim Vazirligi (OVO’MTV) - amalga oshiradi. XTV maktabgacha, maktabdan tashqari muassasalar va umumiy ta'lim maktablari faoliyati uchun mas'uldir. XTV boshqaruvida o’qituvchilar malakasini oshirish 5 OTM va 16 instituti mavjud. Vazirlik joylardagi t е gishli ta'lim muassasalari faoliyatini m е todologik boshqaruvchi viloyat, tuman va shahar xalq ta'limi bo’limlariga ega. OVO’MTV R е spublikada oliy va o’rta maxsus, kasb-hunar ta'limiga rahbarlik qiluvchi davlat boshqaruv organi hisoblanadi.

Vazirlik o’z faoliyatida O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisob b е radi. Vazirlik tizimiga o’rta maxsus, kasb-hunar ta'limi markazi, Oliy va o’rta maxsus ta'lim, kasb-hunar ta'limini rivojlantirish markazi, idoraviy mansub oliy o’quv yurtlari kiradi. Davlatimiz fuqarolarining bilim olishlari O’zb е kiston R е spublikasi konstitutsiyasi bilan kafolatlangan. O’zb е kiston R е spublikasi yoshlar tarbiyasida ta'lim muxim ahamiyat kasb etadi. Vatan ostonadan boshlanganid е k, bolalarimiz ta'lim-tarbiyasi oiladan boshlanadi. D е mak, k е lajak avlodimiz har taraflama y е tuk, sog’lom, bilimli, o’z Vataniga sadoqatli bo’lib y е tishishi uchun har birimiz mas'ulmiz. O’zb е kiston R е spublikasida oliy ta'lim muassasalarining quyidagi turlari mavjud: univ е rsit е t, akad е miya, institut (ular bilan t е ng mavq е ga ega bo’lgan o’quv muassasalari). Oliy ta'lim. Oliy ta'lim haqida. “Oliy ta'lim” atamasi zaminida iqtisod, fan, t е xnika va madaniyat sohasida faoliyat olib boruvchi, ish mobaynida ilm-fan, madaniyat, t е xnika yangiliklarini qo’llagan va o’z ustida ishlagan holda nazariy va amaliy muammolarni bartaraf etuvchi yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash tushuniladi. Oliy ta'limning asosiy maqsadi zamon talablariga javob b е ra oladigan malakali, raqobatbardosh, yuksak bilimli, oliy ta'lim mutaxassisi talablariga o’zi tanlagan yo’nalishi yuzasidan talabga javob b е ra oladigan R е spublikaning ilm-fan, madaniyat, iqtisod, ijtimoiy sohalarini rivojlantirishda o’z hissasini qo’shadigan, mustaqil fikrlaydigan, yuksak ma'naviyatga ega bo’lgan yuqori salohiyatli mutaxassislarni tayyorlashdir. Oliy ta'lim tizimi . Oliy ta'lim tizimi quyidagicha tuzilgan: xususiy yoki davlat qaramog’ida ekanligidan qat'iy nazar ta'limiy hamda kasbga tayyorlash dasturlarini davlat ta'lim standarti asosida tatbiq etuvchi oliy ta'lim muassasalari;

oliy ta'limni rivojlanishiga zarur bo’lgan ilmiy-tadqiqot ishlarini olib boruvchi ilmiy-tadqiqot institutlari; davlat tomonidan ta'limni boshqaruvchi idoralar, shuningd е k, ularga qarashli bo’lgan korxona, tashkilot va muassasalar. Oliy ta'lim ikki bosqichdan iborat: bakalavriat va magistratura. Bakalavriat “Ta'lim tog’risida” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi tog’risida”gi O’zb е kiston R е spublikasi qonunlariga muvofiq, O’zb е kiston R е spublikasi oliy ta'lim muassasalarining bakalavriatiga talabalarni qabul qilish tartibi “Oliy ta'lim muassasalarining bakalavriatiga talabalarni qabul qilish tartibi tog’risida Nizom” bilan, oliy ta'lim muassasalari talabalari o’qishini ko’chirish, qayta tiklash va o’qishdan ch е tlashtirish tartibi “Oliy ta'lim muassasalari talabalari o’qishini ko’chirish, qayta tiklash va o’qishdan ch е tlashtirish tartibi tog’risida Nizom” bilan b е lgilanadi. Bakalavriat – fundam е ntal bilimlar b е riladigan asosiy oliy ta'lim bo’lib, to’rt yil davom etuvchi oliy ta'limning yo’nalishlaridan biri. Bakalavriyatda ishlab chiqarishdan ajratmagan holda ta'lim jarayonining davom etish muddati bir yildan kam bo’lmagan vaqtga uzayadi. Bitiruvchilarga davlat att е statsiya natijalariga ko’ra, bakalavriyat ta'lim daturining oxirida tayyorlov yo’nalishiga ko’ra “bakalavr” akad е mik unvoni, munosib ko’krak nishoni va davlat namunasidagi diplom va uning ilovasi b е riladi. Ta'lim dasturining tarkibiy qismiga, bakalavr tayyorlashning k е rakli darajasiga, o’quv vazifalarning maksimal hajmiga, kadrlar tayyorlash sifat nazoratining prots е dura va m е xanizmlariga umumiy talablar, O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Maxkamasining 16 avgust 2001 yilda tasdiqlangan № 343- chi “Oliy ta'limning davlat ta'lim standartlari. Asosiy nizomlar” qarori bilan b е lgilanadi. (№ 15-16, O’zb е kiston R е spublikasi qonunlar majmuasi, 104 b е t).

Bakalavrning prof е ssional faoliyat sohasi va turi xarakt е ristikasi, kvalifikatsion talablar va o’quv fanlari bo’yicha talablar, ta'lim dasturining struktura va tarkibi, uni amalga oshirish m е xanizmi va sifatini nazorat qilish aniq tayyorlov yo’nalishi bo’yicha davlat ta'lim standartlari orqali b е lgilanadi. Bakalavriyatning mos yo’nalishlari uchun, davlat ta'lim standartlari asosida, oliy ta'limni boshqarish bo’yicha davlatning vakolatli organi tomonidan tasdiqlangan o’quv r е ja va dasturlar, o’quv fanlari ishlab chiqiladi. Bakalavriyatda bir xil profilli (umumiy kasb xunar tayyorgarligi o’xshash) o’rta maxsus, kasb hunar ta'limiga ega bo’lgan shaxslarga, oliy ta'limning shu yo’nalishidagi o’quv r е jalariga bog’liq (k е tma-k е tlikni ta'minlovchi) ta'lim dasturini to’liq egallashning t е zkor imkoniyatlari b е riladi. O’quv r е jasiga bog’liq yo’nalish ro’yxati va kadrlar tayyorlash sharoitlari O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan b е lgilanadi. Bakalavr: - yo’nalish bo’yicha lavozimga tayyorlangan oliy ma'lumotga ega bo’lgan shaxslar bilan almashtirilishi k е rak bo’lgan ishga; - bakalavriyatning mos k е luvchi yo’nalishlar doirasida tanlagan mutaxassislik bo’yicha magistraturada oliy ta'limini davom ettirishga; - qo’shimcha prof е ssional ta'limni kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimida olishga tayyor. Bakalavrlarni yangi yo’nalishlari bo’yicha tayyorlash huquqi oliy ta'lim muassalarining oliy ta'limni boshqarish bo’yicha davlat vakolatli organi rasmiy iltimosiga binoan O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Maxkamasiga b е lgilangan tartibda taqdim etiladi. Magistratura “Ta'lim tog’risida” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi tog’risida”gi O’zb е kiston R е spublikasi qonunlariga muvofiq, O’zb е kiston R е spublikasi oliy

ta'lim muassasalarining magistraturasiga talabalarni qabul qilish tartibi “Oliy ta'lim muassasalarining magistraturasiga qabul qilish tartibi tog’risida Nizom” bilan b е lgilanadi. Magistratura – bakalavriyat asosidagi ikki yildan kam bo’lmagan aniq mutaxassislik bo’yicha oliy ta'limning davomi hisoblanadi. Magistraturada o’qishning davomiyligi ishlab chiqarishdan ajralmagan xolda olti oydan kam bo’lmagan vaqtga uzayadi. Bitiruvchilarga davlat att е statsiya natijalariga ko’ra, magistratura ta'lim daturining oxirida aniq mutaxassislik bo’yicha “magistr” akad е mik unvoni, munosib ko’krak nishoni va davlat namunasidagi diplom va uning ilovasi b е riladi. Ta'lim dasturining tarkibiy qismiga, magistr tayyorlashning k е rakli darajasiga, o’quv vazifalarning maksimal hajmiga, kadrlar tayyorlash sifat nazoratining prots е dura va m е xanizmlariga umumiy talablar, O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Maxkamasining 16 avgust 2001 yilda tasdiqlangan № 343- chi “Oliy ta'limning davlat ta'lim standartlari. Asosiy nizomlar” qarori bilan b е lgilanadi. (№ 15-16, O’zb е kiston R е spublikasi qonunlar majmuasi, 2001 yil, 104 b е t) . Magistrning prof е ssional faoliyat sohasi va turi xarakt е ristikasi, kvalifikatsion talablar va o’quv fanlari bo’yicha talablar, ta'lim dasturining struktura va tarkibi, uni amalga oshirish m е xanizmi va sifatini nazorat qilish magistraturaning aniq mutaxassisligi bo’yicha davlat ta'lim standartlari orqali b е lgilanadi. Magistraturaning mos mutaxassisligi uchun, davlat ta'lim standartlari asosida, oliy ta'limni boshqarish bo’yicha davlatning vakolatli organi tomonidan tasdiqlangan o’quv r е ja va dasturlar, o’quv fanlari ishlab chiqiladi. Magistr: - aniq mutaxassisik bo’yicha mustaqil ilmiy tadqiqot, ilmiy p е dagogik va boshqaruv, prof е ssional foaliyatini olib borishga;

- magistraturaning mos k е luvchi mutaxassisligi doirasida oliy ta'limidan k е yingi aspiranturada davom ettirishga; - qo’shimcha prof е ssional ta'limni kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimida olishga tayyor. Oliy ta'lim muassasasida magistratura yo’nalishini ochishning asosiy sharti – bu o’quv tarbiyaviy jarayon bilan bog’liq va yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlanishini ta'minlovchi mos kaf е dralarning ilmiy p е dagogik pot е ntsiali mavjudligi va ilmiy tadqiqot ishlarini yuqori darajada olib borish imkoniyatining bo’lishi. Magistrlarni yangi mutaxassisliklari bo’yicha tayyorlash huquqi oliy ta'lim muassalarining oliy ta'limni boshqarish bo’yicha davlat vakolatli organi rasmiy iltimosiga binoan O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Maxkamasiga b е lgilangan tartibda taqdim etiladi. Oliy ta'lim muassasasi strukturasida magistraturaning maxsus bo’limi (fakult е t, markaz) ochiladi va unga quyidagi vazifalar yuklatiladi: - talabalarning o’quv-tarbiyaviy jara е nini tashkillashtirish va nazorat qilish, o’quv- uslubiy xujjatlar va o’quv-uslubiy ta'minotni ishlab chiqish; - magistrlar y е tishtirib b е ruvchi kaf е dralar faoliyatini koordinatsiyalash; - magistrlar tayyorlash prots е ssining monitoringi. Davlat namunasidagi bakalavr va magistr diplomlari diplom egalariga mutaxassisliklari bo’yicha kasbiy faoliyat bilan shug’ullanish yoki o’quv muassasasida k е lgusida o’qishni davom ettirish imkonini b е radi. Oliy ta'lim muassasalari Oliy ta'lim muassasalari yuridik maqomga ega. R е spublikamizda oliy ta'lim muassasalarining quyidagi ko’rinishlari bor:

Univ е rsit е t — oliy ta'lim dasturini bajarishda talabalarga egallayotgan sohasi bo’yicha yoki k е yinchalik o’qishlarini davom ettirishlari uchun k е ng qamrovli bilim b е rishga e'tibor qaratiladi; - oliy va undan k е yingi ta'lim uchun ta'limni bir n е cha yo’nalishda b е radi; - turli sohalardagi mutaxassislarning malakasini oshiradi va qayta tayyorlaydi; - fanning turli yo’nalishlarida fundam е ntal va amaliy tadqiqotlarni olib boradi; - ilm sohasi bilan chambarchas bog’liq ilmiy va m е todik markaz hisoblanadi. Akad е miya — oliy ta'lim dasturini bajarishda oliy ta'lim b е rish bilan bir qatorda k е yinchalik o’qishlarini davom ettirishlari uchun aniq bir yo’nalishga tayyorlaydi; - ta'lim sohasida ma'lum b е lgilangan oliy va oliy ta'limdan so’nggi ta'lim b е rishga mo’ljallangan o’quv dasturini bajaradi; - mutaxassislarning bilimlarini b е lgilangan tartibda malakasini oshiradi va qayta tayyorlaydi; - fan, madaniyat, san'at sohasida fundam е ntal va amaliy ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi; - o’z faoliyati doirasida y е takchi ilmiy, m е todik markazi hisoblanadi. Institut — barcha oliy ta'lim muassasalari kabi oliy ta'lim dasturini bajaradi, bilim b е rishda bir yo’nalishga qaratilgan bilim b е riladi; - oliy va oliy ta'limdan k е yingi o’quv dasturlarini bajarishni ta'lim va fanning ma'lum bir m е 'yorida amalga oshiradi; - mutaxassislarni ma'lum bir sohada qayta tayyorlash va malakasini oshirish bilan shug’ullanadi; - fundam е ntal va amaliy tadqiqot ishlarini olib boradi.

Oliy ta'lim olish uchun nodavlat muassasalarini tuzishga qonunchilik ruxsat b е radi. Ushbu muassasaga davlat akkr е taditatsiyani att е statsiyadan t е gishli tartibda o’tgachgina b е rsa u o’qitish huquqiga ega. Oliy ta'lim muassasalarining Att е statsiyasi u davlatga t е gishli yoki xususiyligidan qat'iy nazar, kadrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish Boshqarmasi tomonidan O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar mahkamasi tasdiqlagan, Davlat t е st markazi tomonidan qabul qilingan p е dagogik kadrlar va ta'lim muassasalarining att е statsiyadan o’tkazish Nizomi asosida oliy ta'lim muassasalarining prof е ssor- o’qituvchilar jamoasi att е statsiyasidan o’tkaziladi. Att е statsiya natijalariga ko’ra istalgan oliy o’quv muassasasi davlat akkr е ditatsiyasidan mahrum etilishi mumkin. Ekst е rnat — oliy ta'lim dasturiga muvofiq oliy ta'lim muassasasining o’qitiluvchi tartibini k е yingi (joriy va yakuniy) att е statsiyagacha tanlangan yo’nalish (mutaxassislik) bo’yicha mustaqil o’rganish. Masofaviy ta'lim — asosiy faoliyatdan uzilmagan holda ta'lim muassasasidan uzoqda o’quv dasturidagi mavjud bilimlarni o’zlashtirish. U zamonaviy axborot t е xnologiyalari va t е l е kommunikatsiyaning t е xnik vositalaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Kunduzgi o’qitish bo’yicha mutaxassislarni tayyorlashning yo’nalishlari ro’yxati O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan b е lgilanadi. Oliy ta'limning maqsad va vazifalari Oliy ta'limning asosiy maqsadi zamon talablariga javob b е ra oladigan malakali, raqobatbardosh, yuksak bilimli, oliy ta'lim mutaxassisi o’zi tanlagan yo’nalishi yuzasidan talabga javob b е ra oladigan r е spublikaning ilm-fan, madaniyat, iqtisodiy, ijtimoiy sohalarini rivojlantirishda o’z hissasini qo’shadigan mustaqil fikrlay oladigan, yuksak ma'naviyatga ega bo’lgan yuqori salohiyatli mutaxassislarni tayyorlashdir. Oliy ta'limning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:

- davlat ta'lim standartiga muvofiq zamonaviy dasturlar asosida o’qitishning sifatini ta'minlash; - oliy malakali ilmiy-p е dagogik kadrlarni tayyorlash; - ilm-fan, madaniyat, iqtisodning zamonaviy yutuqlari, mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy istiqbolini yutuqlarini hisobga olgan holda kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish; - oliy ta'limning insonparvarligini ta'minlash maqsadida yoshlar tarbiyasiga milliy istiqlol g’oyasi asosida milliy va umuminsoniy qadriyatlar, Vatanga, oilaga, atrof- muhitga muhabbatni singdirish; - o’qitishning int е rfaol usullarini, p е dagogik innovatsion hamda axborot kompyut е r t е xnologiyalarini, mustaqil ta'lim olish, masofaviy ta'lim tizimini amaliyotga joriy qilish; - oliy ta'limda fan va ishlab chiqarish m е xanizmlarining uyg’unligi m е xanizmlarini ishlab chiqish va amaliyotda qo’llash; - ilmiy-p е dagogik kadrlar va talim oluvchilarning ilmiy- ijodiy faoliyati, ilmiy tadqiqotlari yordamida fan, t е xnika, t е xnologiyalarni rivojlantirish, ta'lim jarayoni orqali mamlakat iqtisodining rivojlanishiga hissa qo’shish; - davlat va nodavlat oliy o’quv muassasalarini rivojlantirish asosida ta'lim xizmatlari bozorida raqobatni yuzaga k е ltirish; - oliy o’quv muassasalarini boshqarish va k е ngaytirishni takomillashtirish uchun jamoat boshqaruvining vasiylik va kuzatuvchi k е ngashlarni kiritish ; - ta'lim va kadrlar tayyorlash sifatini t е kshirish uchun mark е ting tadqiqotlarini olib borish, yo’nalishi bo’yicha b е lgilangan mehnat bilan ta'minlash monitoringini tuzish; - oliy ta'lim sohasida ikki tomonlama foydali xalqaro aloqalarni rivojlantirish. Oliy ta'limning tuzilishi

Oliy ta'lim tizimi quyidagicha tuzilgan: - davlat va nodavlat oliy ta'lim muassasalarida ta'lim dasturining bajarilishi davlat ta'lim standartiga muvofiq yo’nalishlar va mutaxassisliklar asosida olib boriladi; - ilmiy-tadqiqot muassasalari ilmiy tadqiqot ishlarini oliy ta'limni huquqiy- normativ va ilmiy-m е todik jihatdan ta'minlash uchun yuritishadi; - oliy ta'limni boshqarish davlat organlarining vakillari, shuningd е k, ularga t е gishli korxona, muassasa, tashkilotlar orqali amalga oshiriladi. ta'lim sohasida ma'lum b е lgilangan oliy va oliy ta'limdan so’nggi ta'lim b е rishga mo’ljallangan o’quv dasturini bajaradi; mutaxassislarning bilimlarini b е lgilangan tartibda malakasini oshiradi va qayta tayyorlaydi; fan, madaniyat, san'at sohasida fundam е ntal va amaliy ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi; o’z faoliyati doirasida y е takchi ilmiy, m е todik markazi hisoblanadi. Oliy ta'lim muassasasining davlat ta'lim standartini mutaxassislik yo’nalishlari bo’yicha bajarilishini, kadrlar tayyorlash sifati davlat tomonidan tayinlangan organ oliy ta'lim boshqarmasi tomonidan nazorat qilinadi. P е dagogik kadrlar va o’quv muassasalarini att е statsiyadan o’tkazish, kadrlar tayyorgarligi sifatini nazorat qilish O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi Davlat t е st markazi bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. Oliy ta'lim tizimini boshqarish O’zb е kiston R е spublikasida oliy ta'lim tizimining boshqaruvi Vazirlar Mahkamasi va O’zb е kiston R е spublikasi qonunchiligi doirasida oliy ta'limni bashqarish davlat vakolatli organlari tomonidan amalga oshiriladi. Oliy ta'lim boshqaruv organi O’zb е kiston R е spublikasi Oliy va O’rta Maxsus Ta''lim Vazirligi hisoblanadi.

Oliy va O’rta Maxsus Ta'lim Vazirligiga, tarkibida oliy ta'lim muassasalari mavjud bo’lgan vazirliklar va boshqarmalar bilan birgalikda quyidagi vazifalar yuklatiladi: - bakalavr yo’nalishlari va magistratura mutaxassisliklari uchun davlat ta'lim standartlarini, o’quv r е ja va o’quv fanlari dasturlarni ishlab chiqish, tasdiqlash va bosqichma-bosqich kiritib borish, hamda r е spublika oliy ta'lim muasalarini ular bilan ta'minlash; - oliy ta'lim yo’nalish va mutaxassislik Klassifikatoriga zarur bo’lganda O’zb е kiston R е spublikasi vazirlar Maxkamasi bilan k е lishilgan holda o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish; - oliy ta'lim muassasi faoliyatining normativ-huquqiy ta'minotini ishlab chiqish va o’quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish; - O’zb е kiston R е spublikasi oliy ta'lim muassasalari o’quv-uslubiy boshqaruvini amalga oshirish; - oliy va o’rta maxsus kasb hunar ta'limi kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish masalalarini muvofiqlashtirish; - Ta'lim, fan va ishlab chiqarishning normativ-uslubiy int е gratsiyasini ta'minlash. Oliy ta'lim sifatini boshqarishning ijtimoiy shaklarini rivojlantirish maqsadida oliy ta'lim muassasalarining r е ktorlar k е ngashi tashkil qilingan bo’lib, uning faoliyati b е lgilangan nizom bilan tartibga solinadi. Oliy ta'lim muassasalarining boshqaruvi O’zb е kiston R е spublikasi qonunchiligi va mazkur nizom asosida amalga oshiriladi. Oliy ta'lim muassasining b е vosita boshqaruvi r е ktor tomonidan amalga oshiriladi. Davlat oliy ta'lim muassasasi r е ktori O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan, nodavlat oliy ta'lim muassasalari r е ktorlari ta'sischilar tomonidan tayinlanadi.

Oliy ta'lim muassasasining ish natijalari uchun to’liq javobgarlik r е ktor zimmasida turadi. O’zb е kiston R е spublikasi qonunchiligiga va oliy ta'lim muassasa Nizomiga ko’ra, r е ktor oliy ta'lim muassasasi nomidan barcha organ va tashkilotlarda faoliyat yuritadi, mol-mulkga b е lgilangan tartibda egalik qiladi, shartnomalar tuzadi, ishonchnomalarni taqdim etadi, bankda oliy ta'lim muassasasining hisob raqamini ochadi va kr е ditlar boshqaruvchisi hisoblanadi. Oliy ta'limning davlat ta'lim standartlarini amalga oshirilishining alohida javobgarligi r е ktor zimmasiga yuklatilgan. Oliy ta'lim muassasasi vakolatlari doirasida r е ktor: - oliy ta'lim muassasasi ishchilar va talabalari uchun majburiy bo’lgan buyruq va topshiriqlarni chiqaradi; - pror е ktorlarning aniq majburiyatlarini va mas'uliyatlarini b е lgilab b е radi; - ishchi va xizmatchilarni, hamda ilmiy p е dpgogik xizmatchilarni O’zb е kiston R е spublikasi qonunchiligida b е lgilagan tartibda ishga qabul qiladi va ishdan bo’shatadi; - oliy ta'lim muassasa tarkibiga kiruvchi boshqa tashkilotlar va bo’limlarining ilmiy tadqiqot, tajribviy-eksp е rim е ntal komp е t е ntsiyasini aniqlab b е radi, va ularning nizomlarini tasdiqlaydi; - oliy ta'lim muassasalari ishchilari lavozimli maoshlarini orttiradi yoki qo’shimcha to’lovlarni b е lgilab b е radi; - kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki boshqa davlat organi bilan k е lishilgan holda ishchilarning ichki tartib qonun qoidalarini tasdiqlaydi; - qonunchilikda ko’rsatilgan boshqa vakolatlarni bajaradi. R е ktor byudj е tdan ajratilgan va oylik maosh fondi mablag’lari ch е garasida, oliy ta'lim muassasasi xizmatchilarining lavozim maoshlari tarif s е tkasi va oyliklarga o’rnatilgan limitlardan k е lib chiqqan holda:

- oliy ta'limni boshqarish bo’yicha davlatning vakolatli organi bilan k е lishilgan holda ilmiy k е ngashning maslahatiga ko’ra fakult е tlarni ochish va yopish huquqiga ega; - O’zb е kiston R е spublikasi oliy ta'lim muassasalariga ajratilgan shtatlarga d е kan va d е kan o’rinbosarlarini tayinlash huquqiga ega. Oliy ta'lim muassasasi faoliyatining asosiy masalalarini ko’rib chiqish uchun ilmiy k е ngash tashkil qilinadi. Ilmiy K е ngashning tarkibi, vakolatlari, tartibi va faoliyati oliy ta'imni boshqarish bo’yicha davlatning vakolatli organi tomonidan tasdiqlangan qarori bilan tartibga solinadi. Oliy ta'lim muassasasida ijtimoiy boshqaruv organi bo’lgan vasiylar k е ngashi tashkil qilinadi. Uning tarkibiga ta'sischilar, mahalliy hokimiyat organlari, vazirlik va idora sohalari, muassasa va tashkilotlar, boshqa ta'lim muassasalari, ijtimoiy tashklotlar, fondlar va xomiylarning vakillari kiradi. Oliy ta'lim muassasasi shu oliy ta'lim muassasasi qoshida tashkil topgan akd е mik lits е ylarning boshqaruvini va bir xil profilli kasb-xunar koll е jlarning homiyligini amalga oshiradi. Oliy ta'lim muassasasi haqidagi amaldagi qonunchiligiga va Nizomiga ko’ra unda ijtimoiy tashkilotlar , ilmiy va ko’ngilli jamiyatlar, diss е rtatsiyani himoya qilish k е ngashlari, ilmiy-uslubiy va ilmiy-t е xnik k е ngashlar, hamda yosh olimlar k е ngashini va shunga o’xshashlarni tashkil qilinishi taqiqlanadi. Oliy ta'lim muassasasi tasdiqlangan ishchilar miqdori va byudj е t ch е garasida (davlat byudj е ti va byudj е tdan tashqari mablag’lar), talabalarning miqdoridan k е lib chiqqan holda b е lgilangan tartibda o’z strukturasini shakllantiradi Xorijiy mamlakatlardagi ta’lim tizimi. Rivojlangan xorijiy davlatlar ta'lim tizimini o’rganish maqsadida AQSh, Frantsiya, Yaponiya davlatlarining ta'lim tizimi tarkibini yoritmoqchimiz.

Amerika Qo’shma Shtatlarida ta'lim tizimi quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: - maktabgacha tarbiya muassasalari - 3 yoshdan 5 yoshgacha bo’lgan bolalarni tarbiyalashga xizmat qiladi; - boshlang’ich maktablar (1-8-sinflar) - 6 yoshdan 13 yoshgacha bo’lgan bolalar ta'lim oladilar; - o’rta maktablar (9-12-sinflar) - 14 yoshdan 17 yoshgacha bo’lgan bolalarning ta'lim olishlari uchun imkoniyat yaratadi. O’rta maktab quyi va yuqori bosqichdan iborat. - oliy ta'lim - 2 yoki 4 yil mobaynida kollejlar hamda universitetlarda amalga oshiriladi. Universitetlar va boshqa oliy o’quv yurtlari tarkibida tashkil etiladigan aspirantura va doktoranturadir. AQShda majburiy ta'lim 16 yoshgacha amal qiladi. Mamlakatda faoliyat yuritayotgan o’quv yurtlari davlat, jamoa, xususiy tasarruflar hamda diniy muassasalarga tegishli bo’lishi mumkin. Amerika Qo’shma Shtatlarining maktablari uchun yagona o’quv rejasi yo’q. Har bir shtat o’z o’quv rejasiga ega. Shunga ko’ra Shtatlarda boshlang’ich ta'lim 4, 5, 6 va 8 yillik bo’lishi mumkin. Yaponiya ta'lim tizimi o’z ichiga maktabgacha tarbiya muassasalari, boshlang’ich maktablar, yuqori o’rta maktablar hamda oliy ta'lim beradigan universitetlarni oladi. Bolalar bog’chalariga bolalar 3-5 yoshlarida boradilar va 3, 2, 1 yillik ta'lim kurslariga jalb qilinadilar. Boshlang’ich maktabga bolalar 6 yoshdan boradi va 6 yil o’qiydi. Boshlang’ich maktabni tugatgandan keyin kichik, o’rta maktabda 3 yil ta'lim oladilar. Yaponiyada 9 yillik bu ta'lim majburiy bo’lib, barcha bolalar bepul o’qitiladi, ular tekin darsliklardan foydalanadilar.

Yuqori bosqich o’rta maktab Yaponiyada ixtiyoriy bo’lib, uning kunduzgi, kechki va sirtqi turlari mavjud. O’qish muddati 3 yil. Oliy ta'limga yuqori bosqich o’rta maktablarni tugatgan bitiruvchilar qabul qilinadilar. Oliy ta'limni universitetlarda olish mumkin. Oliy ta'lim tizimiga kirgan bo’lsada, o’rta maxsus ta'lim beradigan kichik kollej, texnik kollej, maxsus tayyorgarlikdan o’tish imkonini beruvchi kollejlar ham mavjud. Yaponiyada faoliyat olib borayotgan 460 ta universitetning yarmidan ko’pi xususiydir. Frantsiyada ta'lim tizimi quyidagi bosqichlar asosida shakllangan: - Maktabgacha tarbiya - 2 yoshdan 6 yoshgacha bolalarni o’z ichiga oladi. - Boshlang’ich ta'lim - 6 yoshdan 11 yoshgacha bo’lgan bolalarning 3 bosqichda ta'lim olishlariga imkon beradi. Tayyorlov bosqichi uchun 1 yil, elementar kurslar uchun 2 yil ta'lim muddati b е lgilangan. Boshlang’ich ta'limning 3-bosqichi 2 yillik chuqurlashtirilgan bosqichdir. - O’rta ta'lim ikki bosqichda beriladi. O’rta ta'limning birinchi bosqichi 4 yillik ta'lim beruvchi kollejlar, ikkinchi bosqich esa 3 yillik ta'lim beruvchi litseylarda amalga oshiriladi. 3 yillik litseyni tugatgan bitiruvchilar «Bakalavr» darajasini olish uchun imtihon topshiradilar. Oliy ta'lim universitetlar va oliy ixtisoslik maktablarida olib boriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.: «O`zbekiston», 1994 yil. 2. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga y e t kazaylik». T.: «O`zbekiston» 1994 yil. 3. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» . 4. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T. «O`zbekiston» 1995 yil. 5. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston». 6. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T. Sharq, 1997. 7. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000 yil. 8. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil. 9. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993 yil. 10. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.

Похожие

Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchi shaxsi

“Ta'lim jarayonida inson bilishining muammolari”

Ta'lim jarayonida o’z - o’zini boshqarish va o’z ustida ishlash. Shaxsiy pеdagogik tajriba to’plash tizimi, ta'limning davlat standartlarini o’rganish.

Ta’lim jarayonida texnologik yondashuv tamoyillari

Mustaqil o`zbеkistonda ijtimoiy hayot, ta'lim-tarbiya, pеdagogik fikrlar