Сиёсий соҳа, давлат ва жамият қурилиши йўналишидаги ислоҳотлар - Педагогиka - Рефераты

Сиёсий соҳа, давлат ва жамият қурилиши йўналишидаги ислоҳотлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

156 KB

Сиёсий соҳа, давлат ва жамият қурилиши йўналишидаги ислоҳотлар Ўзбекистон демократик ҳуқуқий давлатни барпо этиш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш йўлидан дадил қадамлар босиб бормоқда. Шу мақсадлар йўлида ўзлиги мизни англаш, юрт равнақи, инсон манфаати, эркинлиги ва фаровонлигини таъминлаш талаби аниқ ва равшан бел гилаб олинган. Ушбу вазифаларни бажариш аввало ислоҳот лар жараёнини изчил ва босқичма-босқич амалга оширилишига боғлиқ. Президент Ислом Каримовнинг «Юксак маъ навият - енгилмас куч» асарида таъкидлангани каби: «Жамият ҳаётида шундай даврлар бўладики, ... барча соҳаларда кенг кўламли ислоҳотларни амалга ошириш зарурати энг муҳим эҳтиёж, керак бўлса, ҳаёт-мамот масаласи си фатида кун тартибига чиқади». Ўтган даврни Юртбошимизнинг «Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўли» асари асосида таҳлил қилиш уни икки даврга бўлиш мумкинлигидан далолат бе ради. Ўтиш даври ва миллий давлатчилик асосларини шакл лантириш билан боғлиқ биринчи галдаги ислоҳот ва ўзга ришларни ўз ичига олган дастлабки босқич – 1991 - 2000 йиллар мамлакатимиз ва халқимиз ҳаётида улкан из қол дирган ўтиш даври том маънода тарихий аҳамиятга эга давр бўлди. 2001 йилдан 2007 йилгача бўлган муддатни ўз ичига олган иккинчи босқич - фаол демократик ўзгаришлар, суд- ҳуқуқ тизими ва ижтимоий- гуманитар соҳаларни изчил ислоҳ қилишни таъминлашда ғоят муҳим аҳамият касб этади. Демак, мамлакатимизда барпо этилаётган демократик жамият тадрижий асосларга эга бўлган кучли ислоҳотчилик орқали юксалмокда. Аслида ҳам шундай. Бир даврдан ик кинчи даврга ўтаётган жамият кучли ислоҳотчилик орқа лигина янгилана олади. Бунинг учун эса янгича тафаккур зарур бўлади. «Табиийки, - деб таъкидлайди Президенти миз, - бир тизимдан иккинчи тизимга ўтиш жараёнида одамлар онгида, жамият мафкурасида туб

ўзгаришлар со дир бўлади. Бироқ, баъзи бировларнинг ҳадиксираб, эркин бозор шароитида маънавий-ахлоқий қадриятларнинг қиммати тушиб кетади, маданият иккинчи даражали нар сага айланиб қолади, деган хавотирлари ўринсиз экани Ўз бекистондаги бугунги ўзгаришлар мисолида яна бир бор яққол аён бўлмоқда.» Янгича тафаккурнинг юзага келиши учун муайян иж тимоий муҳит лозимдир. Ўзбекистонда бундай муҳит осон гина яратилгани йўқ. Биз ўз мустақиллигимизни қўлга киритиб, янги тараққиёт йўлига қадам қўйганимиздан сўнг халқимизнинг хоҳиш-иродаси, асрий орзу- интилишларига таянган ҳолда, шўро давридан оғир мерос бўлиб қолган маъмурий-буйруқбозлик тизимини тубдан ислоҳ қилиш, унинг ўрнида моҳият эътибори билан бутунлай янги – эркин бозор муносабатларига асосланган ҳуқуқий давлат, демократик жамият барпо этиш йўли белгилаб олинди. Таби ийки, бу мақсадга эришиш учун қандай стратегик йўл, ислоҳотларнинг қандай шакл ва усули маъқул экани ҳақида олимлар ва мутахассислар, кенг жамоатчилик, эл-юртимиз вакиллари бош қотирди. Бу борада тараққий топган давлат лар мисолида ўзини оқлаган илғор тажрибалар ҳам чуқур ўрганилди. Энг муҳими, халқимизнинг ҳаёт тарзи, миллий анъана ва қадриятларимиз, аҳолининг руҳи ва кайфияти ҳам ҳар томонлама ҳисобга олинди. Чунки ҳар қандай исло ҳотнинг пировард натижаси аввало унинг заруратини аҳоли нинг кенг қатламлари қай даражада тушуниши ва қўллаб- қувватлаши, бу ўзгаришларнинг инсон ҳаётига, унинг фа ровонлигини оширишга кўрсатадиган амалий таъсири би лан ўлчанади. Ана шу ҳақиқатдан келиб чиққан ҳолда, одам ларга ислоҳотларнинг маъно-моҳиятини аниқ- равшан ту шунтириб бериш, шу асосда жамият аъзоларида ишонч уйғо тиш, уларни бунёдкорлик сари сафарбар этиш муҳим аҳами ятга эга. Аслида, ҳар қандай ислоҳотнинг самараси аввало халқ нинг маънавий- руҳий янгиланиши, тафаккурининг юкса лиши, юз бераётган ўзгаришлар унинг ҳаётига ва тақдири га дахлдор бўлганини чуқур ҳис қилиши ва шундан хулоса чиқариши билан белгиланади. Мамлакатимизда амалга оши рилаётган

ислоҳотлар жараёнида аввалбошдан ана шу но зик жиҳатга алоҳида эътибор қаратилди. Барча ўзгариш ва янгиланишларнинг марказига инсон ва унинг манфаат лари қўйилди. Бугунги кунда ҳам ўзгаришлар жараёнининг моҳиятида ислоҳот - ислоҳот учун эмас, аввало инсон учун, унинг фаровон ҳаёти учун, деган тамойил мужассамдир. Юртимиздаги бугунги тинч ва осойишта, бунёдкор ҳаёт, барқарор тараққиёт бундай ёндашувнинг нақадар тўғри бўлганини ва узоқни кўзлаганини тасдиқлаб бермоқда. Масъулиятли пайтларда, кескин ижтимоий ларзаларга олиб келадиган ҳар қандай инқилобий ҳаракатларга қарши, тадрижий ривожланиш тамойилларига асосланган ўз йўлимиз бор ва бу йўлдан ҳеч қачон қайтмаймиз, деб айтилган қать ий сўз ва мустаҳкам сиёсат бугун ҳам изчил амалга оши рилмоқда. Маълумки, мустабид тузум халқнинг қарашлари ва ин тилишларидан йироқ эди. Ана шундай мушкул бир вазият да давлатнинг ислоҳотчилик ролини тан олмаслик масала ни ўзибўларчилик ҳолатига ташлаб қўйиш билан баробар эди. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, демократия авваламбор маънавий мезонлар асосида бошқариладиган, кучли ҳуқуқий давлат, кучли фуқаролик жамияти демакдир. Айтиш мумкинки, ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти демократия нинг ўзаро узвий боғлиқ бўлган икки жиҳати, икки қано тидир. Жамият ҳаётида қонунийлик мезонлари тўлиқ жорий этиб борилиши давлатнинг фаолиятида ўз аксини топиши ва доимо мустаҳкамланиб борилишини тақозо этади. Айнан шу мақсадларга мос ҳолда Ўзбекистонда ислоҳотларни му ҳим йўналишлари этиб ҳокимиятни бўлиниш тамойилини амалга оширишни таъминлаш, жамиятни сиёсий тизимида парламентни ривожлантириш, суд ҳокимиятининг ролини ошириш каби масалалар белгилаб олинган. Бу йўлда жамия тимиз ҳаётининг барча соҳаларида «Кучли давлатдан - кучли фуқаролик жамияти сари» ғояси асосида ижобий иатижа ларга эришилиб келинмокда. Президентимиз шу учта йўна лишдаги ислоҳотлар юзасидан қуйидаги фикрни билдира ди: «Мамлакатимизда давлат

ва жамият қурилишининг асо сий тамойиллари аниқ ифодалаб берилди, давлат ҳоки миятининг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд тармоқ ларига бўлиниши энг муҳим тамойил сифатида белгилан ди» 1 , «Давлат ва жамият қурилиши соҳасида амалга оширилаётган демократик ислоҳотлар натижасида мамлакати мизнинг қонун чиқарувчи олий органи — Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси икки палатали парламентга айлантирилди» 2 , «Судларни жазоловчи ва фақат давлат манфаатларини ҳимоя қилувчи органдан қонун устуворли гини ва инсон ҳуқуқлари ҳимоясини таъминловчи органга айлантиришга қаратилган яхлит суд ҳокимияти тизимини шакллантириш вазифаси қўйилди ва муваффақиятли ҳал этилди» 3 . Шунинг учун ҳам 1992 йилда қабул қилинган Ўзбекис тон Конституциясида ҳокимиятнинг конституциявий асос да бўлиниши тамойили мустаҳкамлаб қўйилди. Бу тамойил Конституциянинг 11-моддасида «Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тизими, ҳокимиятнинг қонун чиқа рувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши прин ципига асосланади» деган қоидада акс эттирилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Маж лис палаталарининг қўшма мажлисидаги «Бизнинг бош мақ садимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мам лакатни модернизация ва ислоҳ этишдир» номли маърузасида мамлакат ижтимоий-иқтисодий ҳаётининг энг муҳим масалалари, жумладан, ҳокимияти бўлинишига ҳам жид дий эътибор қаратилди. Маърузада «Давлат қурилиши ва бошқаруви соҳасидаги энг муҳим вазифа бу - қонунчилик ҳокимияти бўлмиш мамлакат парламентининг роли ва таъсирини кучайтириш, ҳокимиятнинг қонунчилик, ижро ва суд тармоқлари ўртасида янада мутаносиб ва барқарор мувозанатга эришишдан иборат» 4 экани қайд этилди. 1 Қаранг: Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик муста қил тараққиёт йўли. — Т.: Ўзбекистон, 2007. — Б. 10. 2 Ўша манба. — Б. 31. 3 Ўша манба. — Б. 12. 4 Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз — жамиятни демок ратлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва этишдир. Т. 13. - Т.: Ўзбекистон, 2005. - Б. 179.

Бунда, авваламбор, Президентнинг баъзи ваколатлари ни парламентнинг юқори палатаси - Сенатга ва ҳукуматга ўтказиш, профессионал, доимий асосда ишлайдиган қуйи - Қонунчилик палатасини шакллантириш, унинг ваколат ва ҳуқуқларини кенгайтириш кўзда тутилган ва ҳозирнинг ўзидаёқ бу борадаги саъй-харакатларнинг амалий самараси кўриниб турибди. Бу ҳукумат фаолиятининг кенгайишига ҳамда масъулиятининг ошишига олиб келади, давлат орган лари фаолиятини қонуний асосда чегаралаш, уларнинг ваколатларини аниқлаштиришга хизмат қилади. Доимий асосда ишлайдиган қуйи - Қонунчилик пала таси кўппартиявийлик, муқобиллик асосида шакллантирилиши демократиянинг ёрқин ифодаси бўлди. Қуйи палатага 4 та сиёсий партия ва ташаббускор гуруҳлардан 489 та ном зод қўйилиб, улар ўртасида ҳалол кураш олиб борилди. Сай ловлар икки турда ўтказилди. Биринчи турда 62 та, иккин чи турда эса 58 та депутат сайланди. Бу кўрсаткичлар фуқа роларимиз ижтимоий-сиёсий фаоллигининг, ўз тақдирини ўзи белгилашга бўлган интилиши ва ишончининг ортиб бораётгани, шунингдек, давлат ишларида қатнашиш ҳаётий заруратга айланиб бораётганини кўрсатади. Қонунчилик палатасида барча сиёсий партия ва ташаб бускор гуруҳ вакилларининг бўлиши, улар ўз фракция ва гуруҳини тузиш имкониятига эга экани турли фикрлилик, баҳс-мунозара асосида фаолият юритиш, ишчанлик муҳити шаклланаётганидан далолат беради. Депутатларнинг 18,3 фоизини юристлар, 21,7 фоизини иқтисодчилар ташкил этиши, парламентда саноат, қурилиш, транспорт, алоқа, қишлоқ хўжалиги, фан, таълим, маданият, соғлиқни сақ лаш соҳалари вакиллари ва тадбиркорларнинг бўлиши, бир сўз билан айтганда, Қонунчилик палатаси аҳоли кенг қат ламларини қамраб олгани унинг аҳоли турли қатламлари манфаатларини тенг ифода этишини кўрсатади. Бу эса қо нунларни пухта-пишиқ тайёрлашда муҳим аҳамият касб эта ди. Парламентдаги депутатларнинг 18 фоизини хотин- қиз лар ташкил этаётгани, депутатлар миллий таркибининг ранг- баранглиги мамлакатда аҳоли турли гуруҳ ва қатламлари манфаатларининг Қонуний

тарзда рўёбга чиқишига имкон яратади. Профессионал асосда доимий ишлайдиган парламент Ўзбекистон тажрибасида илк бор шакллантирилиб, ҳозирги кунда самарали фаолият юритмоқда. Албатта, унинг таж рибаси ҳам, иш самарадорлиги ҳам борган сари ортиб, янги- янги вазифаларни бажариш салоҳияти юксалиб боради. Президентимиз томонидан Қонунчилик палатаси ваколат ва ҳуқуқларини кенгайтириш масаласи илгари сурилаёт гани ҳам бежиз эмас. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов таъкидлаганидек, «Суд ҳокимиятининг мустақиллиги ва эркинлигини мустаҳкамлашга қаратилган аниқ, қонуний чора-тадбирларни амалга ошириш» лозим бўлади. Кейинги йилларда мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш ва янада либераллаштириш, судларнинг ҳақиқий мустақил лиги ва эркинлигини таъминлаш борасида улкан ишлар амалга оширилди. Шу билан бирга, Юртбошимиз маъруза ва нутқларида судларнинг ҳақиқий мустақиллиги ва эркинлигини таъмин лаш билан боғлиқ бўлган ҳали ечимини кутиб турган жиддий муаммолар сифатида прокуратура органларининг ай рим ваколатларини, шу жумладан, шахсни ушлаб туриш, ҳибсга олиш, шунингдек, бошқа процессуал мажбурлов чораларини қўллаш ҳуқуқини судларга ўтказиш; жиноят ва жиноят-процессуал қонун ҳужжатларимизнинг дастлабки тергов ва судгача бўлган жараён устидан суд назоратини кучайтириш билан боғлиқ бўлган айрим қоидаларини қайтадан кўриб чиқиш; жиноий жазо тизимидан ўлим жазоси ни чиқариб ташлаш; суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларининг масъулиятини кучайтириш; ҳуқуқ-тар тибот органлари тизимида коррупцияга қарши курашиш; тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари ҳимоясини тўла таъминлаш вазифалари белгилаб берилган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, халқ депу татлари вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар Кенгашларига олдинда турган сайловлар муносабати билан жамиятни мо дернизациялаш ва янгилаш жараёнларида

мамлакат олий қонунчилик органи, жойлардаги ҳукумат вакиллик орган ларининг роли ва ўрнини янада кенгайтириш ва мустаҳ камлаш мақсадларида ЎзРнинг айрим қонунчилик ҳужжат ларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди. Масалан, 2009 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатлари такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонунларига ўзгартиш ва қўшимча лар киритиш ҳақида»ги Қонуни асосида Қонунчилик па латасидаги депутатлик ўринлари сони 120 дан 150 тага кў пайтирилди. (Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 77 моддасининг биринчи қисми). «Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисига Сайловлар тўғрисида»ги Қонунга ҳам, хусусан Олий Мажлис Қонун чилик палатаси (қуйи палата) нинг 135 та депутати уму мий, тенг ва бевосита сайлов ҳуқуқи асосида ҳудудий бир мандатли сайлов округларидан қўппартиявийлик асосида ва 15 таси Ўзбекистон Экология ҳаракати олий органи (Конференция) томонидан сайланиши тўғрисидаги ўзгар тишлар киритилди. Фуқаролик жамияти институтларининг сайловлардаги иштироки роли ва имкониятларининг кен гайганлиги борасида Қонунчилик палатаси депутатлари тар кибига Ўзбекистон Экология ҳаракатидан сайланган депу татлар депутатлик гуруҳлари тузиш ҳуқуқига эга экани ҳам далолат бермоқда. Ҳокимиятнинг қонунчилик ва вакиллик органларини шакллантириш ишида сиёсий партияларнинг роли сезиларли ортиб бормоқда. Уларга бир вақтнинг ўзида сайловларга тайёргарлик ва уларни ўтказиш борасидаги сайлов қонун чилигининг талаблари бажарилиши бўйича катта масъу лият юклатилади. Масалан, «Ўзбекистон Республикаси Қонунчилик палатаси депутати ва Олий Мажлис Сенати аъзоси мақоми тўғрисида» ги Қонуннинг 9-моддаси бирин чи бандида: «Депутат ўз округи сайловчилари, уни депу татликка номзодини кўрсатган сиёсий партия билан алоқа да бўлади, Қонунчилик палатасида уларнинг манфаатла рини ифодалайди», деб кўрсатилган.

Бугунги кунга келиб Ўзбекистонда сиёсий партиялар нинг жамият институти сифатидаги ҳуқуқий мақоми шакл ланди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида сиёсий партиялар жамоат бирлашмалари каби жамиятнинг инсти тути эканлиги эътироф этилиши билан бирга, уларнинг давлат ҳокимияти органлари фаолиятига аралашишга йўл қўйилмаслиги конституциявий меъёрлар билан белгилаб қўйилди. Умуман, Ўзбекистон қонунчилигида демократик принциплар асосида фаолият юритадиган сиёсий партия ларнинг ўз фаолиятини амалга оширишлари учун ҳуқуқий асослар яратиб берилди. Ўзбекистон Конституциясидаги демократик тамойиллар, шунингдек амалга оширилган ҳуқуқий ва сиёсий ислоҳот лар мамлакатда янги партияларнинг тузилишига кенг им кониятлар яратиб берди. Ўзбекистонда кўппартиявийлик тизимини қарор топи шида 1996 йилнинг 25 декабрида Олий Мажлис қабул қил ган «Сиёсий партиялар тўғрисида»ги Қонун муҳим ўрин тутди. Қонун 17 та моддадан иборат бўлиб, унда сиёсий партияларнинг демократик қоидалар асосида фаолият юритишлари учун ривожланган мамлакатлар мезонлари та лабларига хос бўлган ҳуқуқий асослар яратилди. Мазкур Қонунга биноан сиёсий партиялар эркин фаолият юритиш ҳуқуқига эга бўлдилар, партияларнинг ўзаро ҳуқуқий тенг лиги, шунингдек, уларнинг жамият олдидаги вазифалари ва масъулияти қонунлаштирилди. Сиёсий партиялар фаолиятининг фақат ҳуқуқий жиҳат дангина кафолатлашнинг ўзи уларнинг кенг қиррали фао лиятлари йўналишларини амалга ошириш учун етарли эмас лигини ҳаётнинг ўзи кўрсатди. Сиёсий партияларнинг жа миятдаги ва сиёсий муносабатлардаги функцияларини тўла бажара олиш қобилиятини ошириш учун уларнинг фао лиятларини молиявий жиҳатдан ҳам кафолатлаш тажри баси жорий этилди. 2004 йил 30 апрелда Иккинчи чақириқ Олий Мажлиснинг XIV сессияси «Сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисида»ги Қонунни қабул қилди. 2008 йилдан бошлаб кучга киритилган «Давлат бошқа рувини янгилаш

ва янада демократлаштириш ҳамда мамла катни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг роли ни кучайтириш тўғрисида»ги Конституциявий Қонун нинг қабул қилиниши мамлакатда фуқаролик жамияти ин ститутларини янада ривожлантириш учун ҳуқуқий асосларни мустаҳкамлаб, сиёсий партияларни демократик та мойиллар асосида фаолият юритишлари учун имкониятлар яратиб берди. Кўриниб турибдики, XXI аср бошларида мамлакатда жамият сиёсий соҳасини эркинлаштириш, бунинг учун аввало жамиятда кўппартиявийлик тизимини янада де мократлаштириш вазифалари сиёсий ислоҳотларнинг му ҳим жиҳатларини ташкил этади. Сайлов тўғрисидаги қонун хужжатларига ўзгартириш киритилиши муносабати билан 2010 йилдан бошлаб Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг сиёсий партиялар ва Ўзбекистон экологик ҳаракати томонидан кўрсатилган номзодлари асосида шаклланиши мазкур палатани фуқаро лик жамияти билан бевосита алоқадорликда бўлишини таъ минлайди. Жамиятдаги турли ижтимоий қатламлар ва гуруҳлар сиёсий партиялар воситасида ўз манфаатларини парламентга етказиш имкониятига эга бўлдилар. Сиёсий партияларнинг бош вазифаларидан бири - давлат билан жамият ўртасидаги воситачилик функцияларини бажариши учун кенг имкониятларга эга бўлди. Мамлакатда шаклланган сайлов тизимига доир ҳуқуқий асослар парламент, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашларини шакллантириш тамойиллари ва фу қароларнинг сайловларда қатнашиш ҳуқуқини, мамлакатда халқ ҳокимиятини амалга ошириш ва давлатнинг умумин соний манфаатлар тамойиллари асосида ташкил этишнинг муҳим демократик пойдеворидир. Фуқароларнинг давлат ва жамиятни бошқаришдаги иштироклари сайловлар дав рида аниқ ва равшан намоён бўлади. Шу билан бирга, Ўзбе кистон Республикаси Конституциясининг 32- моддасида «Бундай иштирок этиш ўзини ўзи бошқариш, референдум лар ўтказиш ва давлат органларини демократик тарзда таш кил этиш йўли билан

амалга оширилади» 5 , дейилади. Маз кур конституциявий қоидадаги «давлат органларини демок ратик тарзда ташкил этиш» сўзининг асл маъноси давлат органларини халқ томонидан тўғридан-тўғри сайланишини англатади. Ўзбекистонда сайловлардаги тенглик ҳуқуқи тамойили Конституциянинг 117-моддасида қуйидагича мустаҳкамлан ган: «Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Ҳар бир сайловчи бир овозга эга. Овоз бериш ҳуқуқи, ўз хоҳиш-иродасини билдириш тенглиги ва эркинлиги қонун билан кафолатланади. ...Сайловлар умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яши рин овоз бериш йўли билан ўтказилади» 6 . Ўзбекистонда сайловларнинг хуқуқий асослари ривож ланган мамлакатларда кенг ёйилган демократик тамойил ларга мос. 2003 йил 29 августда Олий Мажлис томонидан 1993 йил 28 декабрда қабул қилинган «Ўзбекистон Респуб ликаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида»ги Қонуннинг янги таҳририни қабул қилиши натижасида унга демокра тик қадриятларга хос бўлган янги тўлдиришлар ва ўзгар тишлар киритидди. 1994 йил 5 майда парламент томонидан Ўзбекистон Республикасининг «Фуқаролар сайлов ҳуқуқ ларининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуни қабул қи линди. Шунингдек, 2003 йил 29 августда Олий Мажлис томонидан Ўзбекистон Республикасининг «Халқ депутат лари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида»ги Қонунига (1994 йил 5 май) ҳам ўзгартишлар ва тўлдиришлар киритилди. Мазкур қонунлар сайловларни амалга оширишнинг демократик тамойилларининг асоси сифатида катта синовлардан ўтди. Ўзбекистонда Сенатни шакллантиришда маҳаллий ва киллик органларига Сенат аъзолигига номзодлар кўрса тиш ваколатларини берилиши - ҳудудий манфаатларнинг қонунларда ифодаланиши учун шарт- шароитлар яратди. Шу билан бирга, маҳаллий халқ депутатларининг Сенат аъзоларини сайлашда бевосита иштирок этиши вакиллик демократиясининг 5 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. — Т.: Ўзбе кистон, 2003. - Б. 8. 6 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. — Т.: Ўзбе кистон, 2003. - Б. 31-32.

шаклланишига, шунингдек, уларнинг умуммиллий давлат бошқаруви фаолиятида бевосита иштирок этишлари учун ҳуқуқий имкониятлар ҳам яратди. Ўзбекистон Республикасининг «Халқ депутатлари вило ят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида»ги Қонунига биноан халқ депутатлари Кенгашларига «сайлов куни йигирма бир ёшга тўлган ҳамда камида беш йил Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муқим яшаётган» 7 фуқа ролар сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Олий Мажлис умум давлат аҳамиятига эга олий қарорлар қабул қилувчи орган бўлгани учун ҳам Конституцияда (77-модда) унинг ҳар иккала палатаси - Қонунчилик палатасига депутат ва Се натга аъзо бўлиб сайланиш ҳуқуқини 25 ёшга тўлган фуқа роларга берилиши мустаҳкамланди 8 . Ўзбекистон сайлов тизимидаги тенг сайлов ҳуқуқи қуйидагиларни англатади: «ҳар бир фуқаро бир овозга эга. Фуқаролар жинси, ирқий ва миллий мансублиги, тили, динга муносабати, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеи, маълумоти, машғулотининг тури ва хусусиятидан қатьий назар тенг сайлов ҳуқуқига эгадирлар» 9 . Тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи ҳокимият вакиллик ор ганларига сайлов тўғридан-тўғри ўтказилишини англа тади: беистисно барча Кенгашларнинг депутатлари фуқа ролар томонидан бевосита сайланадилар 10 . «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида»ги (янги таҳрири) Қонуннинг 5-моддасида сайловларда яширин овоз бериш қоидаси қуйидагича ифодаланган: «Қонунчилик палатаси депутатлари сайлови да эркин ва яширин овоз берилади. Овоз берувчиларнинг хоҳиш- иродаси назорат қилинишига йўл қўйилмайди» 11 . Ўзбекистонда қуйи вакиллик органларига сайловлар тўғ рисидаги бошқа қонунларда ҳам яширин овоз бериш та- мойили мустаҳкамланди. 7 Ўзбекистон Республикасининг «Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида»ги (ўзгарти ришлар билан) Қонуни // Ўзбекистон Республикасининг сай ловга оид қонунлар тўплами. — Т.: ТДЮИ, 2004. — Б. 38. 8 Қаранг: Ўзбекистон Республикасининг Конституция си. - Т.: Ўзбекистон, 2003. - Б. 15. 9 Қ а р а н г: Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Рес публикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида»ги (янги таҳри ри) Қонуни // Ўзбекистон Республикасининг сайловга оид қонунлар тўплами. — Т.: ТДЮИ, 2004. — Б. 6. 10 Қаранг: Ўшажойда. — Б. 6. 11 Қаранг: Ўшажойда. — Б. 6.

Мустақиллик йилларида маҳаллий вакиллик органлари га сайловларга доир ҳуқуқий асослар ҳам такомиллашди. Ўзбекистон Республикасининг «Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида»ги Қону нининг (1994 й. 5 май) 1-моддасида Ўзбекистонда маҳаллий вакиллик органларига сайлов ўтказишнинг асосий тамо йиллари демократик қадриятлар талаблари даражасида белгилаб қўйилди: «Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов ҳудудий бир мандатли сайлов округлари бўйича кўппартиявийлик асосида беш йил муд датга ўтказилади. Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари депутатлари умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан сайланадилар» 12 . Ўзбекистон парламентига демократик тамойиллар асо сидаги сайловлар илк бор 1994 йил 25 декабрда ўтказилди. Мустақиллик даврида Олий Мажлисга ўтказилган биринчи сайлов мамлакатда тобора тараққий топаётган демократик жараёнларнинг амалдаги ифодаси бўлди. Кўппартиявийлик ва муқобиллик асосида ўтган сайловларда фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳар жиҳатдан қадрланди. 1999 йил 5 декабрда бўлиб ўтган демократик қадриятлар асосидаги сайловга тайёргарлик кўришга доир ташкрший- оммавий ишлар натижасида мамлакатда 250 та ҳудудий сай лов округлари тузилди, 7723 та сайлов участкаси ташкил этилди. Округ ва участка сайлов комиссиялари таркибида 100 мингдан зиёд масъул фаоллар фаолият кўрсатдилар. Сайлов ҳуқуқига эга бўлган 12,5 миллиондан ортиқ фуқароларнинг рўйхати тузилди. Олий Мажлис депутатлигига 1200 ортиқ номзодлар кўрсатилиб, ҳар бир ўрин учун ўрта ча 5 - 7 тадан номзодлар ўзаро рақобатлашдилар. Сайлов кампанияси жараёнларида 250 та Олий Мажлис депутат лари сайланди. Шунингдек, 1999 йил 5 декабрда бўлиб ўтган халқ де путатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайловлар ҳам демократик тамойиллар асосида ўтказилди. Бу сайлов ларда 5 та сиёсий партия, ҳокимият вакиллик 12 Қа ра н г: Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Рес публикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида»ги (янги таҳри ри) Қонуни // Ўзбекистон Республикасининг сайловга оид қонунлар тўплами. — Т.: ТДЮИ, 2004. — Б. 38.

органлари, сайловчилар ташаббускор гуруҳларидан депутатликка ном зодлар кўрсатишнинг қонуний асослари ўрнатилиб, унда турли хил ижтимоий қатлам ва гуруҳлар ўз вакилларини депутат бўлиб сайланишлари учун курашдилар. 1999 йил 5 ва 19 декабрда ўгказилган икки тур бўйича овоз бериш натижаларига кўра, халқ депутатлари вилоят Кенгашларига - 661, туман Кенгашларига - 4564, шаҳар Кенгашларига - 831 депутат сайланди. Маҳаллий вакиллик органларига сайланган депутатлардан 61 нафари - «Адо лат» социал-демократик партияси, 85 нафари - «Ватан та раққиёти» партияси, 20 нафари - «Миллий тикланиш» демократик партияси, 509 нафари - «Фидокорлар» миллий демократик партияси, 1997 нафари эса Ўзбекистон Халқ демократик партияси вакилларидан иборат бўлди. 360 нафар депутат - вакиллик органлари, 2943 нафари — фу қароларнинт ўзини-ўзи бошқариш органлари, 81 нафари сайловчиларнинг ташаббускор гуруҳлари вакилларини ташкил этди. 2000 йил 9 январда ва 2007 йил 23 декабрда мамлакати мизда ўтказилган Президентлик сайлови ҳам демократик тамойиллар - кўппартиявийлик ва муқобиллик асосида ўтказилди. Номзодларнинг сайлов олди ташвиқотлари ошкоралик ва тенг ҳуқуклилик асосида олиб борилди. Ўзбе кистон Республикаси Президенти сайловининг юксак да ражада ўтиши учун барча зарур шарт-шароитлар яра тилди. Мамлакатдаги сиёсий партиялар ва сайловчилар ташаббус гуруҳлари томонидан Президентликка номзод ларни кўрсатилиши, сайлов олди компаниясида номзодлар ўртасидаги баҳс-мунозаралар, сайловларни амалга ошириш жараёнлари демократик принциплар асосида рўй берди, бу жараёнлар халқаро экспертлар томонидан эътироф этилди. Ўзбекистонда сайлов қонунчилигининг ривожланишига уйғун равишда фуқароларнинг сиёсий ва ҳуқуқий маданияти ҳам юксалиб борди. Айниқса, мустақиллик йилларида фуқароларнинг сайловлардаги иштирокининг

фаоллиги, уларнинг сайловларга нисбатан муносабатларининг ўзга риб бориши, халқнинг демократик қадриятларни ўз турмуш тарзига сингдириб бораётганлиги аниқ сезилди. 2004 йил 26 декабрда Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси ва маҳаллий вакиллик органларига сайловлар бў либ ўтди. Сайловлар жараёнлари Конституция ва қонунлар талаблари даражасида ўтказилди. Мазкур Қонунга киритил ган янгиликлар - сиёсий партиялар депутатликка номзод лари рўйхатида хотин-қизларнинг камида 30 фоиз бўли шини шарт этиб қўйилиши, шунингдек, сиёсий партиялар фаолиятини молиялаштиришга доир махсус қонуннинг қабул қилиниши сайловларнинг демократик мазмунини бойитди. Сайловда Парламент Қонунчилик палатасидаги 120 та депутатлик ўринларига 489 номзод кўрсатилди. Жумладан, сиёсий партиялардан - 435 номзод ва сайлов чиларнинг ташаббускор гуруҳларидан - 54 номзод сай ловларда депутатлик ўринлари учун курашдилар. Сайловда 12 197 159 (барча сайловчиларнинг 85,1 фоизи) сайловчи лар қатнашди. Ўтказилган сайловлар натижасида Ўзбекис тон Либерал-демократик партияси Қонунчилик палатасидаги 41 ўринни (34,2%) эгаллади. Ўзбекистон Халқ демок ратик партиясидан 28 та депутат (23,3%) сайланди. Шунингдек, «Фидокорлар» миллий демократик партия сининг 18 та номзоди (15,0%), «Миллий тикланиш» демок ратик партиясининг 11 та номзоди (9,2%), «Адолат» социал-демократик партиясининг 10 та номзоди (8,3%) Қонун чилик палатаси депутати этиб сайланди 13 . Қонунчилик палатасига 159 та хотин-қизларнинг ном зодлари қўйилиб, улар ўзларидаги кучли фаолликни намойиш этдилар. 21 та аёл (17,5%) Қонунчилик палатаси депутатлигига сайланди. 2004 йил 26 декабрдаги, шунингдек, 2005 йил 9 январ даги такрорий сайловларда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси 120 депутатдан иборат таркибда сайланди 14 . 13 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси Ахборотномаси. № 1-2 (11-1), 2005. - Б. 92-97, 107-113. 14 Мустафоев Б. Ўзбекистон парламенти сайлови якунлари // Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси Ахбо ротномас и. № 1-2 (11-1), 2005. - Б. 30-32.

Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республи каси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида»ги Қонунининг 58-моддасига мувофиқ 2005 йил 17-20 январда Олий Маж лис Сенатига вакиллик органлари - Қорақалпоғистон Жўқорғи Кенгеси, вилоят, туман ва шаҳар халқ депутатла ри иштирокида яширин овоз бериш йўли билан сайловлар бўлиб ўтди. Бу сайловлар кампаниясида маҳаллий депутат лар орасидан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзолари - 84 та сенаторлар сайланди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонига мувофиқ Олий Мажлис Сенатининг 16 та аъзоси тайин ланди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайловлар очиқ ва ошкоралик руҳияти остида ўтди. Сайловлар кампа нияси жараёнлари 493 та маҳаллий, 107 та хорижий омма вий ахборот воситаларида ёритилди. Шунингдек, сайловлар жараёнларида 40 та мамлакатдан 228 хорижий кузатувчи лар иштирок этдилар 15 . Қонунчилик палатаси депутатлигига сиёсий партиялар, сайловчилар ташаббускор гуруҳларидан кўрсатилган ном зодларнинг ўз дастурларини ташвиқот қилишлари, сай ловчилар билан учрашувлари учун тенг имкониятлар яра тилди, уларнинг оммавий ахборот воситаларидан фойдала нишлари учун ҳам тенг ҳуқуқлар берилди. Марказий сайлов комиссияси, шунингдек, округ ва участка сайлов комиссиялари сайловларнинг ошкоралик ва очиқлик шароитларида ўтказишга мухим аҳамият бердилар. Интернетнинг халқаро тармоғида Марказий сайлов ко миссиясининг махсус веб сайти очилиб, у муттасил ра вишда янгиланиб борилди. Бу сайтда сайловларга доир янгиликлар ўз вақтида бериб борилди. Натижада журна листлар ҳамда сайловларнинг бориши билан қизиққан барча жамоатчилик вакилларининг ахборотлардан фойдаланишлари учун қулай шарт-шароитлар яратилди 16 . Шунингдек, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига 15 Мустафоев Б. Ўзбекистон парламенти сайлови якунлари // Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси Ахбо ротномаси. № 1—2 (11 — 1), 2005. — Б. 33—34. 16 Нурматов Н. Парламент сайловининт очиқлиги ва ошкора лиги // Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси Ахборотномаси. № 1-2 (11-1), 2005. - Б. 38-39.

2004 йил 26 декабрдаги, шунингдек 2005 йил 9 январдаги такрорий сайловлар ҳам демократик тамойил лар асосида ўтказилди. Сайловларда 5 та сиёсий партия, ҳо кимият вакиллик органлари, сайловчилар ташаббускор гурухларидан депутатликка номзодлар кўрсатилиб, унда тур ли хил партиялар ва ташаббускор гуруҳлар ўз номзодларининг депутат бўлиб сайланишлари учун курашдилар. Ўтказилган икки тур бўйича овоз бериш натижаларига кўра, халқ депутатлари вилоят Кенгашларига - 661, туман Кенгашларига - 4564, шаҳар Кенгашларига - 831, шу нингдек, Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорги Кен гесига ҳаммаси бўлиб 6114 та депутат сайланди. Маҳаллий вакиллик органларига сайланган депутатлардан 172 нафари (2,8%) - «Адолат» социал- демократик партияси, 1909 на фари (31,3%) - Ўзбекистон Либерал- демократик партия си, 137 нафари (2,2%) - «Миллий тикланиш» демократик партияси, 581 нафари (9,5%) - «Фидокорлар» миллий де мократик партияси, 2525 нафари (41,4%) - Ўзбекистон Халқ демократик партияси, 736 нафари (11,9%) – ўзини- ўзи бошқариш органлари, 54 нафари (0,9 %) сайловчи ларнинг ташаббускор гуруҳлари вакилларидан иборат бўлди. Сайланган барча депутатларнинг 923 нафари (15,1%) хотин-қизларнинг вакилларини ташкил этди 17 . Ўзбекистонда мустақиллик даврида ўтказилган сайлов лар натижаларинииг таҳлили шуни кўрсатдики, мамлакат да демократик қадриятларни миллий анъаналар билан уй ғунлаштириш асосидаги ислоҳотлар тобора чуқурлашиб бормоқда. Демократик сайловлар институти давлат органларини шакллантиришнинг муҳим воситаси сифатида фу қаролик жамияти аъзоларининг манфаатлари ва иродасини сиёсий қарорларга айланиш жараёнларини таъминлаб бера олиш даражасига қўтарилди. Улар олий ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларини халқ томонидан назорат қилини ши учун кенг имкониятлар яратди. 17 Қ а р а н г: Ўзбекистон Республикаси Сенатининг жорий ар хиви. Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов на тижалари тўғрисида маълумотнома. 2005 й. 10 февраль. — Б. 1.

Ҳозирги даврда нодавлат нотижорат ташкилотлари куч ли фуқаролик жамияти қуришда, фуқаролар ҳуқуқ ва ман фаатларини ҳимоя қилиш, аҳоли ижтимоий-сиёсий фаол лигини оширишда муҳим омил бўлмоқда. Ўзбекистон Рес публикаси Конституциясининг 34-моддасидаги «Ўзбекистон Республикаси фуқаролари касаба уюшмаларига, сиёсий партияларга ва бошқа жамоат бирлашмаларига уюшиш, оммавий ҳаракатларда иштирок этиш ҳуқуқига эгадир лар» 18 каби фуқароларнинг жамият институтларида ишти рок этишини таъминлаб берадиган ҳуқуқий асосларнинг эътироф этилиши республикада жамият тараққиёти инсо ният ҳаётининг бир неча асрлар мобайнидаги тажрибалари ва синовларидан муваффақиятли ўтган эркинлик жамия ти - фуқаролик жамияти сари интилаётганлигини англа тади. Ҳозирги даврда Ўзбекистондаги нодавлат нотижорат ташкилотлар ва сиёсий партиялар фаолияти 1991 йил 14 февралда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Жамоат бирлашмалари тўғрисида»ги Қонуни (1997 й. апрелда қўшимча ва ўзгартиришлар киритилган), Ўзбекис тон Республикасининг «Касаба уюшмалари, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятининт кафолатлари тўғрисида»ги Қонуни (1992 й. июль), Ўзбекистон Республикасининг «Сиёсий партиялар тўғрисида»ги Қонуни (1996 й. декабрь), Ўзбекистон Республикасининг «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида» янги таҳрирдаги Қонуни (1998 й. май), Ўзбекистон Республикасининг «Фуқаролар нинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида» янги таҳрирдаги Қонуни (1999 й. апрель), Ўзбекистон Республи касининг «Нодавлат нотижорат ташкилотлари тўғрисида»ги Қонуни (1999 й. апрель) каби қонунлар воситасида муво фиқлашади. Мамлакатда нодавлат ташкилотлар тизимини янада мус таҳкамлаш, мазкур ташкилотларнинг жамиятдаги барча ижтимоий қатламлар ва гуруҳлар манфаатларини ифода этиш мақсадларида 2003 йил 29 августда Олий Мажлис томони дан Ўзбекистон Республикасининг «Жамоат жамғармалари тўғрисида»ги Қонуни қабул қилинди 19 . 18 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: Ўзбе кистон, 2003. - Б. 9. 19 Ўзбекистон Республикасининг «Жамоат жамғармалари тўғрисида»ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Маж лисининг

Мамлакатда фуқаролик жамиятининг асоси бўлган фу қаролик жамияти институтларини шакллантириш ва ривож лантириш жараёнларига доир ислоҳотлар тобора чуқурла шиб бормоқда. Бугунга кунда мамлакатимизда 402 та рес публика аҳамиятига молик нодавлат жамоат бирлашмалари фаолият олиб бормокда. Улардан 81 таси халқаро ташкилот лар мақомига эгадир. Нодавлат ташкилотларнинг 48 таси жамғарма, 78 таси жамият, 42 таси федерация, 16 таси касаба уюшмалари, 2 таси ҳаракат, 20 таси марказ, 48 таси ассоциация, 20 таси уюшма, 5 таси қўмита, яна 37 таси бошқа номларда расмий рўйхатдан ўтган. Ҳозирги даврга келиб республика аҳамиятига молик, шунингдек, Қора қалпоғистон Республикаси, Тошкент шаҳри ва вилоятларда давлат рўйхатига олинган 5000 дан ортиқ нодавлат нотижо рат ташкилотлар фаолият кўрсатмоқда. Ўзбекистонда нодавлат нотижорат ташкилотларини фуқаролик жамияти институти сифатида ривожланти ришда 2005 йилнинг 10 июнида ташкил топган «Ўзбекис тон нодавлат нотижорат ташкилотлари миллий Ассоциа цияси» муҳим аҳамият касб этди. Мамлакатда мустақил, барқарор, аҳолининг турли қатламлари қўллаб-қувватлай диган фуқаролик жамияти институтларини шаклланти ришга, ижтимоий аҳамиятли муаммоларни ҳал этишдаги, фуқароларнинг ижтимоий-сиёсий ва иш фаоллигини оши ришдаги ролини кучайтириш мақсадларида 2005 йил 26 июлда «Ўзбекистон - нодавлат нотижорат ташкилотла рини қўллаб-қувватлаш фонди» ташкил топди. Хулоса қилиб айтганда, мустақиллик йилларида Ўзбекистонда нодавлат нотижорат ташкилотларнинг демокра тик тамойиллар асосидаги ҳуқуқий асослари шаклланди. Қисқа давр ичида мамлакатда фуқаролик жамияти қуриш нинг пойдевори — конституциявий ва ҳуқуқий шарт- ша роитлар яратилди. Ислоҳотлар натижасида мамлакатда нодавлат — нотижорат ташкилотлар тизими шаклланди. Му хими, «учинчи сектор» билан давлат ҳамкорлиги натижасида мамлакатда нодавлат нотижорат Ахборотномаси, № 9-10 (1329-1330). 2003. - Б. 89- 90.

ташкилотларнинг мустақил фаолият юритиши, давлат ва жамият ишларини бошқари ши учун кенг имкониятлар яратилди. Ўзбекистонда кучли жамиятга ўтиш даврида ўзини ўзи бошқариш органларига, айниқса, маҳалла институтининг ривожига катта аҳамият берилмоқда. Ўзбекистонда маҳалла қадимги даврлардан бошлаб халқнинг ўзини ўзи бошқариш органи сифатида фаолият кўрсатиб келмоқда. Мустақиллик эълон қилиниши билан маҳалла ўзининг қадимий, анъана вий ва ҳуқуқий мақомларига эриша бошлади. Шу билан бирга, давлат ва унинг органлари томонидан фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаришнинг ҳуқуқий мақомини мус таҳкамлаш, маҳалла, қишлоқ, овул ва шаҳарча фуқаролар йиғинларини фуқаролик жамиятининг асосий институ тига айлантиришга доир чуқур ислоҳотлар ҳам амалга оши рилди. Мустақиллик даврида 10 мингга яқин маҳалла, қиш лоқ, овул ва шаҳарча фуқаролар йиғинлари - ўзини ўзи бошқариш органлари ташкил этилиб, шундан 8142 тасини маҳалла фуқаролар йиғинлари ташкил этади. Мустақиллик даврида Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари ривожланган мамла катлар тажрибаси ва миллий қадриятлар талаблари дара жасида шаклланди. Демократик жамият қуриш тажриба лари шуни кўрсатдики, қайси бир жамиятда мансаби, ирқи, жинси ва бошқа ижтимоий даражаси қандай бўлишидан қатъи назар, фуқаролар конституция ва қонунлар билан мустаҳкамлаб қўйилган ўз бурчларини амалда бажарганларидагина ўзлари учун тегишли бўлган эркинликлари ва ҳуқуқларидан фойдалана олишлари мумкин. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Конституциясининг махсус ХI-боби «Фуқароларнинг бурчлари» деб номланиб, у 6 та моддадан иборатдир. Хусусан, Конституциянинг бу бобидаги 48-мод даси қуйидагича ифодаланади: «Фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқла ри, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга мажбурдирлар» 20 . 20 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбе кистон, 2003. — Б. 10.

Омбудсман институтининг жорий этилиши, Инсон ҳуқуқлари Миллий маркази фаолиятининг йўлга қўйили ши, мамлакатда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг нафақат ҳуқуқий асослари яратилганлигини, балки бу соҳага доир барча институтларнинг шакллан ганлигини ифодалайди. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашда фу қароларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш му ҳим ўрин тутади. Ҳозирги даврда Ўзбекистон жамиятида 7 млн. га яқин фуқаролар касаба уюшмалари аъзолари, 1 млн. дан ортиқроқ фуқаролар эса сиёсий партиялар аъзолари сифатида жамоатчилик ишларида иштирок этадилар. Шунингдек, миллионлаб фуқаролар ёшлар, хотин-қизлар, турли жамғармалар, нодавлат нотижорат ташкилотлар фао лиятида иштирок этадилар. Мустақилликка эришганимиздан буён ўтган тарихан қисқа давр ичида Ўзбекистон дунё ҳамжамиятида ўзининг муносиб ўрнини эгаллади. Ўзбекистоннинг жаҳондаги обрў- эътибори юксалиб бораётгани, энг аввало, юртимизда де мократик ва бозор иқтисодиёти ислоҳотларини амалга оши риш натижасида қўлга киритилаётган улкан ижобий ўзга ришларда, уларнинг халқаро ҳамжамият томонидан эъти роф этилишида мужассам бўлмоқда. Бу - давлатимизнинг жаҳон аҳлига яхши маълум бўлган, минтақамизда барқа рорлик ва хавфсизликни мустаҳкамлашга қаратилган та шаббусларининг амалий самарасида ўз ифодасини топмоқ да. Шу билан бирга бу - мамлакатимизнинг халқаро сиёсат майдонида олиб бораётган ҳар томонлама пухта ишланган, чуқур ўйланган ташқи сиёсатининг натижаси сифатида на моён бўлмоқда. Ўзбекистон ўз ташқи сиёсатида фақат битта мақсад - Ўзбекистон манфаати ва яна бир бор Ўзбекистон манфаа тини кўзлаб иш тутганлигини қайд этиш жоиз. Ўтган давр мобайнида Ўзбекистон ўзининг миллий манфаатларига мос келадиган барча мамлакатлар билан фаол ҳамкорлик қилиб келди. Айни пайтда халқаро ҳаётнинг муайян принципиал масалалари бўйича ёндашувларда тафовут бўлган давлатлар билан ҳам очиқ мулоқот

олиб борганлигини қайд этиш мумкин. Ўзбекистон раҳбарияти халқаро муносабатларни мафку ралаштиришга бўлган ҳар қандай уринишга қатьий қарши туриб келди. Марказий Осиёда тинчлик ва барқарорликни сақлаш, бу минтақани барқарор хавфсизлик ҳудудига ай лантириш Ўзбекистон ташқи сиёсатининг муҳим устувор йўналиши этиб белгиланган. Ўзбекистон интеграция жараёнлари ва бозор ислоҳотла рини ривожлантиришга, Марказий Осиё минтақасида уму мий бозорни шакллантиришга алоҳида аҳамият бериб кел моқда. Бу борада халқимиз асрлар давомида шаклланган «Қўшнинг тинч — сен тинч» деган ҳаётий нақлга доимо амал қилиб келмоқда. Шуни таъкидлаш лозимки, Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти, Марказий Осиё Ҳамкорлиги Ташкилоти, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги ва бошқа таш килотлар билан ҳамкорлигимиз минтақада хавфсизлик, тинчлик ва барқарор ривожланишни таъминлашнинг му ҳим шарти ҳисобланади. Ўзбекистон ташқи сиёсат соҳасидаги вазифаларни ҳал этишда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти доирасидаги ҳам корликни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратади. Шу билан бирга, жаҳон майдонида халқаро хавфсизлик маса ласи билан боғлиқ мутлақо янги тенденция ва вазиятлар, шунингдек, янги таҳдидларнинг пайдо бўлиши, Бирлаш ган Миллатлар Ташкилоти тузилмаларини, биринчи навбатда, унинг етакчи органи - Хавфсизлик Кенгашини ислоҳ қилиш ва таркибини қайта кўриб чиқишни тезлаштиришни тақозо этмоқда. Ўзбекистон Европа қитъасидаги Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти, Европа Иттифоқи ва НАТО каби муҳим тузилмалар билан юртимизда демократик ва бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш, мамлакатимизда ва уму ман минтақада хавфсизлик ва барқарорликни таъминлаш борасида ҳамкорликни мустақкамлашдан манфаатдор дир. Халқаро валюта фонди, Жаҳон банки, Осиё тараққиёт банки, Ислом тараққиёт банки ва бошқа йирик, нуфузли халқаро молия ва иқтисодиёт

тузилмалари ҳамда ташкилот лари билан ҳамкорлик келгусида ҳам ташқи сиёсатимиз нинг устувор йўналишларидан бўлиб қолмоқда. Юртимизда амалга оширилаётган янгиланиш ва иқтисодий ислоҳотлар жараёнида ушбу ташкилотларнинг роли ва ўрни бениҳоя катта. Ўзбекистон жаҳондаги йирик, халқаро майдонда етакчи ўрин тутадиган давлатлар — АҚШ, Россия, Япония, Хитой, Германия, Франция ва Европа Иттифоқининг бошқа мамлакатлари билан ҳамкорлик муносабатларини ривож лантириш ва мустаҳкамлашга алоҳида эътибор беради. Мам лакатимиз Жанубий Корея Республикаси, Бразилия, Ҳин дистон, Жанубий ва Жануби- Шарқий Осиё, Яқин Шарқ ва Араб Шарқининг кўплаб мамлакатлари билан яқин муносабатлар ўрнатган. Бугунги кунда халқаро терроризм, экстремизм ва радикализмга қарши кураш дунё мамлакатларини бирлаштира диган асосий омил бўлиб қолмоқда. XXI аср вабоси бўлган ушбу иллатга қарши жаҳон ҳамжамиятининг муросасиз ку рашини Ўзбекистон тўла қўллаб-қувватламоқда, Марказий Осиё нафақат ядровий, балки ҳар қандай бошқа оммавий қирғин қуроллари, чунончи, биологик ва кимёвий қурол лардан ҳам холи ҳудудга айланишига, айниқса, халқаро тер роризм бундай қуролларга эга бўлишга интилаётган бугунги кунда бу масала янада долзарб аҳамият касб этаётганли гига жаҳон ҳамжамиятининг эътиборини тортиб келмокда. 2001 йил сентябрь воқеаларидан сўнг АҚШ ва унинг бир қатор иттифоқчи давлатлари томонидан Афғонистонда аксилтеррор компанияси амалга оширилди. Мазкур вазият га нисбатан Ўзбекистон ўзининг қатьий позициясини баён этди ҳамда Марказий Осиё давлатлари орасида бу ташаб бусни биринчилардан бўлиб қўллаб-қувватлаб келмоқда. Бугунги кунда Ўзбекистон Афғонистонни қайта тикла ниш жараёнида фаол иштирок этиш билан бирга қўшни Афғонистонга гуманитар ёрдам бериш, мамлакат транспорт инфратузилмасини, жумладан, йўллар, кўприкларни қайта тиклаш ҳақида, таълим ва маориф соҳасида, қурилиш ва ободончилик борасида ўзаро ҳамкорлик олиб бормоқда.

Ўтган давр мобайнида Ўзбекистонда мамлакатимиз хавфсизлиги ва барқарорлиги, сарҳадларимиз дахлсизлигини ишончли ҳимоя қилиш борасидаги тактик ва стратегик вазифаларни самарали ҳал этишга қодир бўлган, ихчам, тезкор, замонавий қурол-яроғ ва ҳарбий техника би лан таъминланган миллий армиямизни барпо этиш бўйича кўлами ва моҳиятига кўра улкан ишлар тизимли равишда ва босқичма-босқич амалга оширилганини алоҳида таъкид лаш керак. Армияни ислоҳ қилишнинг ҳар томонлама пухта ўй ланган дастурига мувофиқ, мамлакатимиз хавфсизлигига қарши қаратилган ташқи ва ички тахдид ва хатарларни чу қур ўрганиш асосида Қуролли Кучларни қуриш ва бошқа ришнинг мутлақо янги тизими шакллантирилди. Ҳарбий округлар, чегара ҳудудларининг тузилиши, ҳарбий опера циялар олиб бориладиган энг муҳим йўналишларда жанго вар қўшин гуруҳларининг ташкил этилиши, ўз таркибида энг муҳим ҳарбий тузилмаларни бирлаштирган Қуролли Кучлар Бирлашган штабининг шакллантирилиши мамла катимизда ягона мақсад ва вазифалар негизида узвий боғ ланган ишончли мудофаа тизимини яратиш имконини берди. Шу йиллар мобайнида сержант ва офицер кадрларни профессионал асосда тайёрлаш тизимини такомиллаштириш борасида кўп ишлар қилинди. Бугунги кунда сержантлар нинг қарийб учдан икки қисми замонавий ўқув базасига эга бўлган, салоҳияти тобора ортиб бораётган сержантлар тайёрлаш мактабларида таълим олганини қайд этиш лозим. Қуролли Кучларда хизмат қилаётган сержантлар шахсий тар кибининг юксак жанговар ва сиёсий тайёргарлигини таъминлаш ҳарбий қисм ва бўлинмаларда соғлом маънавий- ахлоқий муҳитни, ҳарбий тартиб-интизомни сақлашнинг муҳим омилига, армиянинг асосий ўзагига айланди. Айниқса, армияни қурол-яроғ ва техника билан таъ минлаш, қўшинларнинг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш, ҳарбий хизматчилар ва уларнинг оилалари учун ижтимоий-маиший шароитларни яхшилаш масалаларига ало хида эътибор қаратилди. Масалан, биргина 2008 йилнинг

ўзида ҳарбий хизматчиларнинг иш ҳақи ўртача 51 фоизга оширилди. Муддатли ҳарбий хизматни ўтаган ёшлар учун ишга жойлашиш ва олий ўқув юртларига ўқишга кириш бўйича қатор имтиёзлар тизими белгиланди. Ҳозирги кунда мамлакатимиз олий ўқув юртларида армия сафларида мардлик ва жасорат мактабини ўтаган, жанговар ҳамда сиёсий тайёргарликда юксак натижаларга эришган 22 минг нафардан зиёд ёшларимиз таълим олмоқда. Бир сўз билан айтганда миллий мудофаани барпо этиш соҳасидаги чуқур тизимли ўзгаришлар натижасида армия мизнинг жанговар ва сиёсий тайёргарлик даражаси ва қуд рати сезиларли равишда ошди, жамиятимизда, давлатимиз да ҳарбий хизматнинг нуфузи, Қуролли Кучларнинг ўрни ва аҳамияти янги босқичга кўтарилди. Ҳарбий қурилиш соҳасида жаҳондаги энг замонавий таж рибаларни ўзида мужассам этган ва айни вақтда миллий анъаналарни қўз қорачиғидек асраб- авайлаб келаётган ар мия мамлакат хавфсизлиги, халқнинг тинч меҳнати ва осо йишта ҳаётини, демократик ҳуқуқий давлат, фуқаролик жамияти барпо этиш йўлидан изчил тараққий этишини таъ минлашнинг ишончли кафолатига айланди.

Похожие

Давлат ва хукук узбекистон республикаси конституцияси. Жамият, давлат, хукук замонавий ривожланиш тенденциялари

Мустақиллигининг йигирма олти йиллиги -“мустақиллик дарслари” учун услубий қўлланма

Жамиятнинг сиёсий ва хукукий тизими

Демократик, фукаролик жамияти асосларини шакллантириш назарияси ва амалиёти

Мустақил Ўзбекистонда таълим ва педагогик фикр тараққиёти