Демократик, фукаролик жамияти асосларини шакллантириш назарияси ва амалиёти - Педагогиka - Рефераты

Демократик, фукаролик жамияти асосларини шакллантириш назарияси ва амалиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Демократик, фуқаролик жамияти асосларини шакллантириш назарияси ва амалиёти Р е ж а : 1. Демократия ва хуқуқ: асосий тушунчалар ва тамойиллар. 2. Халқ ҳокимиятчилиги. Сайлов тизими. 3. Демократик хуқуқий давлат қуриш фуқаролик жамиятининг муҳим босқичи. 4. Ўзбекистонда одил, фуқаролик жамияти қуриш демократлаштиришнинг олий мақсади. 5. Адабиётлар.

Мустақилликка эришилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикаси олдида муҳим стратегик аҳамиятга эга бўлган масала-ўзининг янги давлатчилиги ва уни амалга оширишнинг бош ва асосий тамойилларини аниқлаб олиш масаласи кўндаланг бўлиб турди. Жаҳон тажрибаларига, халқнинг тарихий тажрибаси ва ўзига хос хусусиятларига мувофиқ шундай тўхтамга келинди: собиқ СССР пайтида давлат ва ижтимоий ҳаёт тизимини белгилаб берган авторитар идора усули ва маъмурий-буйруқбозлик тузумдан тамомила воз кечиб, Ўзбекистон демократик хуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти қуради. Мамлакатда давлат қурилиши ва ижтимоий-сиёсий тараққиётнинг беш йиллик тажрибаси республиканинг ўз халқи анъаналари ва хусусиятларини ҳисобга олган маданий меъёрларига, демократик ва хуқуқий тамойилларига содиқ эканлигини тасдиқламоқда. Демократик юнонча сўз бўлиб, таржимада халқ ҳокимияти (демос-халқ, кратос-ҳокимият) маъносини билдиради. Демократик деб олий ҳокимият бевосита халққа тегишли бўлган ва халқнинг хоҳиш-иродаси билан амалга ошадиган давлат ва жамиятга айтилади. Демократия ҳақидаги тушунча давлат қурилишининг бош тамойили сифатида кўп асрлик тарихга эга. Ижтимоий ҳаётни ташкил этишнинг демократик меъёрлари жуда қадим замонларда пайдо бўлиб, жаҳондаги кўплаб ривожланган мамлакатларда асосий ва етакчи тамойилга айлангунча инсоният тараққиётининг турли босқичларида мураккаб, зиддиятли, кўпинча фожиали ўзгаришларга учради. Умумий тарзда демократия деганда ҳамманинг манфаатлари йўлида кўпчиликнинг ҳокимияти ва озчилликнинг иродасини ҳурмат қилиш тушунилади. Батафсил таҳсил қилганда эса демократия-халқнинг ўз эркинлиги ва мустақиллигига қарашлари ҳам, ҳар бир шахснинг манфаатлари ва ҳуқуқларини ўзбошимчалик қилиш ҳам, фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш шакли ҳам эканлиги аён бўлади.

Тарихий тажриба ва назарий тафаккур давлат ва унинг моҳиятига оид бир қанча, хилма-хил концепцияларни билади. Улардан бир мунча кенг тарқалгалари қуйидагилар: Синфий давлат концепцияси марксизм-ленинизм таълимотини бир синфнинг иккинчи бир синф устидан ҳокимиятини таъминлашда кўради. Бундай ёндашувга мувофиқ давлат иқтисодий ҳукмрон синф қўлида бошқа синфларни бостириб туриш учун қурол, машина вазифасини бажаради. Бу концепцияга мувофиқ давлат бор жойда ҳеч қандай демократия ҳақида гап бўлиши мумкин эмас: хоҳ буржуазия ҳокимияти бўлсин, хоҳ пролетариат ҳукмронлиги бўлсин, зўравонликка асосланармиш. Бунга қарама-қарши ўлароқ анархия-ҳокимиятсизлик концепцияси кишилар эркинлигини чеклайдиган ҳар қандай ҳокимиятчиликни ташкилот сифатида рад этади. Либерал-демократик концепция заиф давлат тўғрисидаги тасаввурлардан келиб чиққан бўлиб, унинг вазифаси жамиятдаги турли синфлар ва ижтимоий қатламларни ўзаро муросага келтиришдан иборат. Тоталитор давлат концепцияси эса ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини ялпи давлатлаштиришни, ҳар қандай ижтимоий қатлам ва гуруҳлар манфаатларининг ва ҳатто ҳар бир фуқаро манфааотларининг ва ҳатто ҳар бир фуқаро манфаатининг давлат манфаатларига бўйсиндирилишини талаб қилади. Бу ва бошқа концепциялар, шу жумладан этнократик, теократик, корпоратив ва бошқалар турли шакл ва типдаги давлатларни назарий жиҳатдан қўллаб келдилар. Ҳозирги даврда ҳам давлатларнинг кўплаб тур ва шакллари мавжуд: монархия ва республика, демократик ва автократик каби. Бундай давлатлар ҳам ўз ичида муайян фарқларга эга: масалан, мутлоқ ва чегараланган монархия, Парламентар Республика, Президентлик Республика ва шу кабилар.

Мустақилликка эришган ҳар бир давлат қурилишининг у ёки бу турини аниқ сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва бошқа шароитларига, тарихий анъаналари ва маънавий-ахлоқий қадриятларига қараб ўзи танлайди. Шунинг учун ҳам ҳар бир мамлакат ва халқнинг давлат қурилиши ўзига хос ва фарқли хусусиятларга эга бўлади. Шунга қарамасдан, халқаро тан олинган бир қанча муҳим тамойиллар борки, улар инсоният тарихий тараққиётининг ҳозирги босқичида маданий, демократик давлатнинг асосий хусусиятларини ифодалайди. Биринчидан, давлат жамият тараққиётининг маҳсули, инсониятнинг буюк кашфиётидир. Давлат-бу зарурий объектив реаллик бўлиб, жамият мавжудлиги ва фаолиятининг, ҳаётни адолатли ва ҳуқуқий асосда ташкил этишнинг асосий шартидир. Бу жиҳатдан, марксизм ва анархизмдан фарқли ўлароқ, давлатнинг илмий концепцияси унинг заифлигидан, ўлиши ва йўқ қилинишидан эмас, балки ривожланиши, такомиллашуви, фаолиятининг самарадорлигини таъминлаш хусусиятидан келиб чиқади. Иккинчидан, давлат-бу шунчаки зарурий объектив реаллик бўлибгина қолмай, у жамиятнинг эҳтиёжи, унинг барча аъзолари учун муайян қадрият ҳамдир. Тарихнинг кўп асрлик тажрибаси ва ҳозири замон тажрибалари ҳам шуни аниқ кўрсатиб туриблики, давлат ҳокимиятининг заифлиги, кучсизлиги аксарият фожиавий ҳодисаларга олиб келади. Учинчидан, демократик давлат айрим бир ижтимоий қатламлар, гуруҳлар ва синфларга эмас, балки бутун жамият манфаатларига хизмат қилиш учун керак. У бутун халқ, бутун жамият манфаатларини ифодалайди. ТЎртинчидан, демократик давлат хуқуқни, фаолият усуллари ва механизмларини такомиллаштириш, фуқаролик жамиятига тобора яқинлашиш йўлидан мунтазам ривожланиб боради. Бешинчидан демократик давлатнинг вазифаси инсон ва фуқаролар эркинликлари ва ҳуқуқларини кафолатлашдан иборат. Шу маънода демократияни давлат қурилишини ташкил этишнинг шундай бир шакли деб белгилаш мумкинки, унда сиёсий ҳокимиятни ташкил

этишда, унинг фаолиятининг бош йўналишларини белгилашда ва назорат қилишда халқ иштирок этади. Жаҳон тажрибаларининг гувоҳлик беришича, инсоният тараққиётининг ҳозирги босқичида давлат қурилишининг олий, маданий шакли демократиядир ва у қуйидаги асосий тамойилларга таянади. - халқнинг эркин хоҳиш-иродаси; - фуқароларнинг тенг хуқуқлилиги; - инсон хуқуқларининг устиворлиги; - Ҳокимият органларининг сайлаб қўйилиши; - уларнинг сайловчиларга бўйсуниши; - тайинлаш йўли билан шаклланадиган давлат органларининг сайлаб қўйиладиган органлар олдида ҳисоб беришга бурчлилиги; - Ҳокимият тармоқларининг тақсимланганлиги. Жаҳон ҳамжамияти томонидан қабул қилинган ва энг демократик меъёрларга жавоб берадиган бу тамойиллар Ўзбекистон Республикаси Конституциясида аниқ ифодаланган ва қонуний мустаҳкамланган. Конституция мамлакатнинг асосий қонуни ҳисобланади. Унда фуқароларнинг эркинликлари ва ҳуқуқлари, давлат ва ижтимоий-сиёсий қурилишнинг давлат-ҳуқуқий, фуқаролик, сиёсий, иқтисодий тамойиллари олий даражада қонуний ифодасини топган. Ҳеч бир қонун ёки бошқа ҳуқуқий-меъёррий ҳужжат Конституцияга зид бўлиши, ҳеч қандай давлат идораси ёки мансабдор шахс Асосий қонунда белгиланган тегишли меъёр ва тамойилларга мувофиқ келмайдиган қарорларни қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлиши мумкин эмас. Демократик меъёр ва тамойилларни амалга оширишнинг асосий шакли ҳуқуқдир ва у жамият ҳаётининг барча соҳаларини тартибга соладиган қонунлар тизимида мужассам бўлади. Қонунлар бутун ҳокимият органлари ва бошқармаларнинг, жамоат ташкилотлари ва бирлашмаларнинг ваколатлари, хуқуқлари ва масъулиятларини, фуқароларнинг хуқуқлари,

эркинликлари ва бурчларини белгилаб беради. Фақат қонунларга оғишмай амал қилишгина жамиятни ҳаддан ташқари ўзбошимчалик ва анархиядан, бюрократик айнишлардан ҳимоя қилишни,  Қўнғироқ ҳуқуқи  деб аталган раҳбарлик ва авторитарликка қарама-қарши туриши мумкин. қонунлар мустақиллик йилларида Ўзбекистонда амалга оширилаётган барча туб ўзгаришларни белгилаб бермоқда.  Мустаҳкам ҳуқуқий негиз бўлгандагина ўзини оқламаган эски тизимни тўла ишонч билан қайтар қуриш, маданий бозор иқтисодиётига эга бўлган янги жамият қуриш мумкин. Ҳозирги мутлақо янги сиёсий-иқтисодий ва ҳуқуқий муносабатларни акс эттирувчи янги қонунлар мажмуигина биз барпо этаётган ёш ижтимоий бинога барқарорлик, демократик характер бахш этувчи омил бўлиб хизмат қилади. Республиканинг барча аҳолиси манфаатларини таъминлашга қаратилган қонунлар мавжуд бўлгандагина туб ўзгаришларнинг кучли ижтимоий асослари яратилади. Ўзбекистоннинг ёрқин келажакгига ишонч уйғотилади. И. Каримов  Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида  китобидан 29-бет. Ҳуқуқ тушунчаси ҳам давлат тушунчаси каби кўп томонлама мураккаб хусусиятларга эга. Фанда ҳуқуқнинг қуйидаги турлари фарқланади. - умумий хуқуқ ноюридик, умумсоциологик тушунча бўлиб, умуминсоний феъл-атворнинг қарор топишини билдиради ва ижтимоий муносабатларни тартибга солишда маданийлик мезони бўлиб хизмат қилади;

- табиий хуқуқ аниқ юридик тушунча сифатида эмас, балки инсон табиатининг ўзидан келиб чиқадиган меъёрлар ва тамойиллар мажмуи (яшаш хуқуқи, ном олиш ҳуқуқи ва ш.к.)дир; - диний (ақидавий) ҳуқуқ диний қоидалар мажмуини ва ижтимоий муносабатларнинг баъзи бошқа турларини, жумладан, айрим мамлакатларда оила-никоҳ муносабатларини белгилайди; - халқаро хуқуқ -давлатлараро муносабатларда қабул қилинган қоида ва меъёрлар мажмуи. Шунингдек ҳуқуқнинг айрим бошқа турлари. - Хуқуқий давлат тушунчаси демократик давлат тушунчаси билан чамбарчас боғлиқ. Ў юқорида санаб ўтилган меъёрлар ва тамойилларнинг жуда кўпини ўз ичига олади ва шу билан бирга қатор фарқли белгилар ва талабларга ҳам эга. Биринчидан, демократик, хуқуқий давлат куч билан, инқилоб билан эмас, балки табиий-тарихий, эволюция йўли билан , хуқуқ қадрининг жамият томонидан англаниши, фуқаролар маданиятининг ўсиши орқали шаклланади. Иккинчидан, хуқуқий давлат тушунчаси у ёки бу қонунларнинг мавжудлигини англатмайди. қонунлар, хуқуқ сифатида ҳар бир давлатда мавжуд ва ҳар қандай ҳокимият улардан фойдаланади. Ҳамма гап ўша қонунларнинг қандайлигида ва уларнинг қандай бажарилишидадир. Ҳозирги замондаги юксак маданий тафаккур нуқтаи назардан қараганда хуқуқий давлат деб қонун чиқариш ва қонунни бажаришда умуминсоний хуқуқий меъёрларга таянадиган ва бунда, албатта , халқнинг миллий, тарихий, маънавий ва маданий хусусиятларини, анъаналарини сўзсиз, тўла ҳисобга оладиган давлатни айтиш мумкин. хуқуқий давлатда қонунчилик ҳеч қандай мафкура таъсирига берилмаган ва унга бўйсундирилмаган бўлади, фақат битта синфга ёки жамиятнинг бирон- бир қатламигагина хизмат қилмайди. Учинчидан, хуқуқий давлат барча фуқаролар учун, уларнинг ижтимоий аҳволидан қатъий назар, барча мансабдор шахслар учун, уларнинг қандай

юксак лавозимни эгаллашидан қатъий назар ҳокимиятнинг барча институтлари учун қонуннинг устунлигини , унинг бажарилиши муқаррарлигини таъминлайди. Тўртинчидан, хуқуқий давлатда қонунларнинг бир тизимга солинганлиги, зиддиятсизлиги, амалда бажариш учун шароит бўлиши , кафолатли ва ҳар бир киши учун тушунарли бўлиши таъминланади. Бешинчидан, хуқуқий давлат қонунларни қабул қилиш ва амалга оширишнинг муайян, одатда зўравонликка, мажбурийликка асосланмаган механизмларига эга бўлади. Қонунни ишлаб чиқиш, муҳокама этиш ва қабул қилишнинг демократик тадбирлари ошкораликни, жамоат фикрини ҳисобга олишни назарда тутади, бунда куч ишлатиш ва тазйиқ ўтказишни (масалан инқилобий декретларни қабул қилишда бўлганидек) қатъиян интисно қилади. Қонунларни бажариш механизмлари ҳам демократик ҳуқуқий органлар ва хизматлар тизимига таянади, тушунтириш, маслаҳат, текшириш ва огоҳлантириш каби усуллардан кенг фойдланади. Албатта, ҳар бир давлат Конституция ва қонунчиликни зўравонлик билан ўзгартириш учун ҳар қандай уринишдан ҳимоя қилиш икониятига эга бўлиши ва бунга тайёр туриши керак. Бироқ бу энг сўнги, охирги чора бўлиб, одатда юксак маданий давлатнинг демократик ва хуқуқий тажрибаларининг ўзи буни истисно этади. Юқорига 2. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси шундай белгилайди:  Ўзбекистон-суверен демократик республика  1-модда.  Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар  . 2-модда.

 Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир, Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидан амалга оширилади  . 7-модда.  Ўзбекистон халқини миллатидан қатъий назар, Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари ташкил этади  . 8-модда. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 9-моддасида шундай дейилган:  Жамият ва давлат ҳаётининг энг муҳим масалалари халқ муҳокамасига тақдим этилади, умумий овозга (референдумга) қўйилади. Референдум ўтказиш тартиби қонун билан белгиланади  . Референдум ҳақидаги Ўзбекистон Республикаси қонунига ва Конституцияга мувофиқ мамлакат халқи 1991 йил декабрда Референдумда бевосита овоз бериш йўли билан Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллигини қўллаб- қувватлашини билдирди ва 1995 йил 26 мартда Ўзбекистон Республикаси Президентининг ваколат муддатини 1997 йилдан 2000 йилгача узайтирди. Референдум-бу халқнинг тўғридан-тўғри, бевосита хоҳиш-иродасидир. Бироқ, мутлақо шак-шубҳа йўқки, давлат ва ижтимоий ҳаётнинг барча масалалари бўйича референдум ўтказиш мумкин эмас. Шунинг учун ҳам, бутун маданий оламда бўлганидек, халқ ҳокимият органлари умумхалқ сайловлар орқали амалга оширилади. Конституцияга мувофиқ уларга давлат ва ижтимоий ҳаётнинг асосий масалалари бЎйича қарорлар қабул қилиш топширилади. Тўғридан-тўғри, тенг ва умумий овоз бериш йўли билан сайланган Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Олий Мажлис халқнинг ана шундай мухтор хуқуқли вакиллари ҳисобланадилар. Шундай қилиб, халқ ҳокимияти сайловда қатнашиш йўли билан амалга оширилади ва сайлов хуқуқи билан аниқланади. Сайлов тизими . Мамлакатда сайловлар ҳақидаги қонунчилик Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг XXIII бобида келтирилган

сайлов ҳуқуқларининг асосий тамойилларига мувофиқ ишлаб чиқилган. Сайлов тизими қуйидаги қонунлар асосида ишлайди: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайловлар тўғрисида (1993 йил 28.12) ; Ўзбекистон Республикаси Президентига сайловлар тўғрисида (1991 йил 18.11) ; Вилоят, туман ва шаҳар халқ депутатлари кенгашига сайловлар тўғрисида (1994 йил 5.05) ;  Фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида  қонун (1994 йил 5.05) . Республика сайлов тизими сайлов кунигача 18 ёшга тўлган ҳар бир фуқаронинг овоз беришда бевосита иштирок этишни таъминлайдиган демократик тамойилларга асосланади. Суд томонидан ҳуқуқий муомалага лаёқатсиз, деб топилган ёки суд ҳукмига кўра озодликдан маҳрум этилган шахслар сайловларга қатнаша олмайдилар. Ўзбекистонда сайловлар умумий ва тенгликка асослангандир. Бу шуни англатадики, ҳар бир сайловчи битта овозга эга. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ижтимоий келиб чиқиши, ирқий ва миллий мансублиги, жинси, маълумоти, тили, динга муносабати, фаолият тури ва ҳаракати, шахсий, ижтимоий ва оддий аҳволидан қатъий назар тенг сайлов ҳуқуқига эгадилар. Ўзбекистонда сайловлар номзодни тўғридан-тўғри, бевосита сайлашга қаратилган сайловлардир. Бунинг маъноси шуки, Президент, Олий Мажлис, ҳокимиятнинг маҳаллий органларига сайловларда фуқаролар бевосита иштирок этадилар. Айрим мамлакатларда, масалан АҚШда аввал сайловчилар танланади, кейин улар Президентни сайлайдилар. Сайловларда яширин овоз бериш таъминланади. Сайлов участкасининг овоз бериладиган жойида сайлов бюллетенларини тўлдириш учун алоҳида хона ёки кабиналар мавжуд бўлади. Кабинада овоз берувчидан бошқа бирон бир кишининг бўлиши маън қилинади. Бюллетенни мустақил тўлдириш имконига эга бўлган сайловчи ўз хоҳишига кўра, сайлов комиссияси

аъзосидан бошқа бирор шахсни кабинага таклиф этиши мумкин. Сайлов бюллетенда яширин овоз бериш тартибини бузадиган бирон-бир белги, ишора рақам ёки сайловчининг фамилияси йўқ. Сайловлар бир мандатли округларда худудийлик тамойиллари бўйича ўтказилади. Ҳокимиятнинг вакиллик органи шаклланадиган ҳудуд сайловчиларнинг тахминан тенг миқдори асосида сайлов округларига бўлинади. Бизнинг сайлов тизимимизнинг муҳим тамойилларидан бири сайловларнинг кўппартиявийлик асосида ўтказилишидир. Сайлов белгиланган кундан камида олти ой бурун Адлия вазирлиги томонидан рўйхатга олинган сиёсий партиялар депутатликка номзод кўрсатиш хуқуқига эга. Олий Мажлис депутатлигига номзод кўрсатиш хуқуқи, шунингдек Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар халқ депутатлари Кенгашига берилган. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари туман ва шахар кенгаши депутатлигига номзодлар кўрсатиш хуқуқига эга. Сайлов ҳақидаги қонунлар сайлов комиссияларининг мустақиллигини ҳар қандай бошқа органлар таъсиридан ҳимоя қилади. Округ сайлов комиссияси Марказий сайлов комиссияси томонидан ташкил қилинган ва шу билан барча даражадаги сайлов комиссияларининг ишида уйғунлик таъминланади. Асосий талаблардан бири, сайлов комиссиялари таркибида сиёсий партиялар аъзоларининг бўлмаслигидир. Ўзбекистон Республикаси сайлов тизимида фуқароларни ижтимоий ва моддий аҳволига, ёши, жинси, ирқий ёки миллий мансублиги ва динга муносабатига қараб сайлов ҳуқуқларидан ҳар қандай чеклашга, унга тўсқинлик қилишга йўл қўйилмайди. Юқорига 3. Суверен демократик республика ҳисобланувчи Ўзбекистон демократия ва ижтимоий адолатга содиқлигини намойиш қилиб, инсонпарвар демократик

ҳуқуқий давлат қуришни кўзлаб Республика Конституциясини қабул қилди. Бундай давлатни барпо этишнинг шартлари мавжуд. Уларни Ўзбекистон мисолида кўришимиз мумкин. Биринчидан, Ўзбекистонда барпо этилган давлат энг аввало, умумжаҳон цивилизациясига, давлат қурилиши соҳасида бошқа халқлар қўлга киритган ижобий тажрибаларга, ижтимоий қадриятларга асосланади. Иккинчидан, ўтмишда яшаган буюк ватандошларимиз бутун дунё тафаккур хазинасига улкан ҳисса қўшиб келганлар. Узоқ асрлар мобайнида халқимизнинг юксак маънавият, адолатпарварлик, маърифатпарварлик каби эзгу фазилатлари Шарқ фалсафаси ва Ислом дини билан уйғун равишда ривожланади ва ўз навбатида, бу фалсафий ахлоқий таълимотлар ҳам халқимиз даҳосидан баҳраманд бўлиб, бойиб борди. Шундай қилиб, буюк келажакка йўл олган Ўзбекистон ана шу фалсафага хос равишда Хожа Аҳмад Яссавий, Хожа Баҳовуддин Нақшбанд, Имом Бухорий, Имом ат-Термизий, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Бобур Мирзо сингари мутафаккир боболаримизнинг доно фикрларига уйғун ҳолда шаклланиши лозим бўлди. Ҳозирги даврда демократик жамиятнинг бутун дунё тан олган тамойиллари мавжуд. Булар жумласига-инсоннинг ўз хоҳиш иродасини эркин билдириши ва амалга ошириши, озчиликнинг кўпчиликка бўйсуниши, барча фуқароларнинг тенг хуқуқлилиги, давлат ва жамиятнинг бошқарувида қонуннинг устунлиги, давлатнинг асосий органларини сайлаб қўйилиши, уларнинг сайловчилар олдида ҳисобот бериши, тайинлаб қЎйиладиган давлат органларининг сайловчи ташкилотлар олдидаги жавобгарлиги ва бошқалар киради. Бу тамойиллар деярли барча ривожланган мамлакатларнинг Конституцияларида ўз ифодасини топган. Шу ўринда муҳим савол туғилади: Ўзбекистонда бу тамойилларга қандай амал қилиш мумкин? Ҳуқуқий давлат, чин маънодаги эркин албатта. Маълумки, демократик жараён-лар ўз объектив қонунлари асосида ривожланади. Демократик давлат қуришда уларни ўрганиб бориш, уларга

амал қилиш талаб қилинади. Шуни ҳам назарда тутиш керакки, Шарқда демократик жараёнларнинг қадимдан шаклланган ўзига хос ва узвий равишда, аста-секин таркиб топади. Бу соҳада инқилобий ўзгаришлар қилишга уринишлар ғоят нохуш, ҳатто фожеаларга олиб келади. Инқилобни ғарб олимлари ҳам, ўз вақтида,  Ижтимоий тараққиётнинг ибтидоий ва ёввойи шакли  деб баҳолаганлар. Табиий равишда бундай демокра-тияга зид йўл Ўзбекистонга бутунлай тўғри келмайди. Учинчидан, демократик жараёнлар халқимиз миллий маданиятининг ўзига хос жиҳатларини, унинг табиатини ўзида мужассам этмоғи керак. Шуниси аёнки, ғарб намунаси кўп ҳолларда индивидуализм фалсафасига таянади ва оммани ҳаддан ташқари сиёсийлаштиришга олиб келади. Шарқдаги демократик қадриятлар ва ўзгаришларнинг ривожланиш тажрибаси ўзига хос хусусиятлар, ўзига хос анъаналарга эга. Демократия тушунчаси бизда ҳамжиҳатлик ғояси, жамоатчилик фикрининг устиворлиги заминида шаклланади. Ўзбекистонда демократик жараёнлар халқимизнинг қонунни ҳурмат қилиши, қонунга итоат этиш каби фазилатларга мос равишда ривожланиши зарур. Ахлоқий, маънавий қадриятлар сиёсий муносабатларда ҳам устунлик касб этиши керак. Шу ўринда буюк мутафаккир Аҳмад Яссавийнинг-маънавий камолотга интилиб яшаш лозим, кўнглида эътиқоди йўқ одам эса инсон номига номуносибдир, деган доно иборасини эслаш муҳимдир. Буларнинг барчаси Ўзбекистонда жамиятни бошқариш тизимини белгилаш пайтида алоҳида ҳисобга олиниб борилди. Буни маҳаллалар иши мисолида яққол кўриш мумкин. Шуниси аниқки, узоқ асрлар мобайнида маҳаллаларда жуда кўплаб ҳаётий муаммолар ўз ечимини топиб келди. Тўй-маъракалар ҳам, ҳайиту ҳашарлар ҳам маҳалла аҳли иштирокисиз ўтмайди. Сиёсий, иқтисодий ва бошқа масалаларга доир жамиатчилик фикри ҳам шу маҳаллаларда шаклланади. Бу жуда ибратли бўлиб, халқимизнинг турмуш тарзи, ота- боболаримиздан бизга мерос бўлиб келаётган тафаккур тарзидир. Айни

пайтда ҳаётнинг ўзи маҳаллаларни ривожлантиришни, уларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлашни талаб қилмоқда. Кўп қиррали ислоҳотлар амалга оширилаётган пайтда улар жамият учун ишончли таянч ва таъсирчан куч бўлиб қолмоқда. Мамлакатимиз олдида турган улкан вазифа шунчаки давлат қуриш бўлмай, балки демократик, одил жамият қуришдир. Адолат ва ҳақиқат тушунчалари бир-бирларига жуда яқин бўлиб, бир-бирларини тўлдириб туради. Адолат ва ҳақиқатга интилиш эса халкимиз табиатининг муҳим вазифаларидан биридир. Ўтмишда олий адолат ғояси мансабдор шахсларга қўйиладиган талаб ва баҳонинг асоси бўлган. У давлатчилик негизларини белгилаган исломий қоидалар ва шариат мезонларининг пойдеворини ташкил этган.  Биз тарихимиздаги ана шу жиҳатларни ҳисобга олмасак,-деб уқтиради И.А.Каримов, - қудратли, эркин, демократик давлат қура олмаймиз  . Ижтимоий адолатнинг негизи Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ўз ифодасини топган. Адолатлилик биринчи галда кишиларнинг тенг ҳуқуқлиликлари билан узвий боғлиқдир. Конституцияда алоҳида қайд этилганидек,  Республикада барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеидан қатъий назар, қонун олдида тенгдирлар. Имтиёзлар фақат қонун билан белгилаб қўйилади ҳамда ижтимоий адолат принципларига мос бўлиши шарт  . Жамиятимизда ижтимоий мулкий жараёнларнинг объектив ўзгаришлари содир бўлаётган шароитда адолат ғоясини ихчам хулоса билан шундай баҳолаш мумкин: давлат жамиятнинг кескин табақаланишига ошиб- тошиб кетган бойлару камбағал қашшоқларга бўлиниб кетишига йўл қўймаслиги керак. Асосий вазифа-одамлар ўз қобилият ва эҳтиёжларини тўла намоён қилишлари ва амалга оширишлари учун зарур бўлган дастлабки тенг имкониятларни, шу жараёнда юзага келадиган ҳуқуқий механизмни яратиб

берилишидир. Ана шундан кейингина инсоннинг жамиятдаги ўрни унинг салоҳиятига, уддабуронлигига боғлиқ. Ўрта аср шарқида жамият ва давлат муаммолари ҳақида фикр юритган мутафаккирлардан биринчиси Фаробий ҳисобланади. Унинг  Фуқаролик сиёсати  ,  Бахт-саодатга эришиш ҳақида  ,  Бахтга эришиш йўлини кўрсатиш  деган асарларида ижтимоий ҳаёт фанининг предмети ва вазифаларининг таърифи, ижтимоий уюшмаларнинг пайдо бўлиши, олим шаҳар, давлат, давлат бирлашмаларининг хусусиятлари ва ҳаёт тўғрисидаги тушунчаларни асослаган, давлатнинг вазифалари ва уни бошқариш шакллари тўғрисида тасаввур берган, давлат бирлашмаларининг вазифалари ва пировард мақсадини аниқлаган, умумий бирлашишнинг йўллари ва усулларини кўрсатган. Фаробийнинг ижтимоий-сиёсий таълимоти Абу Райхон Муҳаммад ибн Аҳмад Беруний ва Абу Али ибн Синонинг асарларида ҳамда улуғ ўзбек мутафаккири ва шоири А.Навоий асарларида ўз ривожини топган. ХХ асрнинг бошларига келганда Туркистон миллий давлатчиликни тиклаш йўлида озодлик ҳаракати кучайиб кетди. Бу даврнинг энг таъсирчан кучлари сифатида жадидлар шаклланди. Улар жамиятнинг ўрта ва энг қуйи қатламлари манфаатларини ҳимоя қилишга тамал тошини қўйдилар. Юқорига 4. Ҳозир Республикада содир бўлаётган давлат, жамият, хуқуқ жараёнлари ҳам янгича тафаккурни тақозо этмоқда. Айниқса фуқаролар жамияти қуриш масалалари долзарб аҳамият касб этиб бормоқда. Фуқаролик жамият сари борар эканмиз адолат тамойилларига амал қилишга юз тутган Ўзбекистондаги халқ ҳокимияти ҳисобланувчи  Давлат ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб ижтимоий адолат ва қонунийлик принциплари асосида амалга оширилди  . Ўзбекистон Республикасининг олий мақсадига тўхталиб, И.А.Каримов шундай дейди:  Биз фуқаролик жамияти қуришга интилмоқдамиз  . Бу

жараён маълум тарихий даврга мўлжалланган бўлиб, Республика Конституцияси билан кафолатланган. Фуқаролар билан давлат ўзаро ҳуқуқлар ва бурчлар орқали узвий боғланган. Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликлари дахлсиздир. Фуқаролик жамияти қуришнинг маъноси шуки, давлатчилик ривожланиб борган сари бошқарувнинг турли хил вазифалари бевосита халққа топширилади, яъни ўз-ўзини бошқариш органлари янада ривожлантирилади. Лекин ўтиш даврида, эски, қотиб қолган тизим билан янги тизим ўртасидаги кураш кескин тус олади, ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни муваффақиятли амалга ошириш учун кучли ижрочи ҳокимият ҳамда жамият тубдан янгиланаётган бир пайтда татбиқ этишга қодир кучли бошқарув аппарати, давлат органлари керак бўлади. Мустақилликнинг дастлабки йилларида республика ва маҳаллий давлат ҳокимияти ҳамда унинг бошқарув идоралари мисолида ана шундай тизим шакллантирилди. Янги жамият қуриш жараёнида ўтмишда саналган анъанавий бошқарув идоралари-ҳокимликлар қайта тикланди. Уларнинг фаолияти ва ислоҳотларни қўллаб-қувватловчи ижтимоий кучларнинг таъминланди. Демократиянинг қисман чекланиши, давлат органлари фаолиятининг кенгайтирилиши вақтинча, зарурий тадбирдир. Бироқ ҳақиқий миллий равнаққа фақат давлат ҳокимияти вазифалари қатъий ва мукамал белгилаб ва чеклаб қўйилган фуқаролик жамияти шароитидагина эришиш мумкин. Бундай жамиятда давлатнинг бош вазифаси тараққиёт стратегиясини аниқ белгилаш ва уни ҳаётга татбиқ этиш учун қаттиқ назорат олиб боришдан иборат. Фуқаролик жамиятида давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари умуммиллий манфаатларга дахлдор бўлган энг муҳим вазифаларни амалга оширади. Булар жумласига мудофаа, давлат хавфсизлиги, ташқи сиёсат, пул- молия ва солиқ тизимини шакллантириш, қонунчиликни ривожлантириш кабилар киради.

Жамият тараққий этиб боргани сари фуқаро билан давлат ўртасидаги муносабат янгиланади, сиёсий бошқарув тизими камайиб, фуқароларнинг давлатчилик фаолияти, ўзини-ўзи бошқаришнинг аҳамияти ортади. Давлат ҳокимияти вазифаларини қатъий ва мукаммал белгилаб қўйиш асосида фуқаролик жамияти ривожланади. Бошқарувнинг маҳалла поғонасида жамоатчиликнинг фикри ва фаолияти ортади. Ҳақиқий демократик, адолат ҳукмронлик қиладиган жамият бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган, бир- бирини ҳаракатга келтириб турувчи қисмлардан: давлат ҳокимияти органлари ва фуқароларнинг сиёсий партиялар ҳамда жамоатчилик бирлашмаларидан тузилган бошқарувдан иборат бўлади. Шулардан давлатга таалуқли бўлмаган бўлакни фуқаролар жамияти деб аташ мумкин. Демократия ва бозор ислоҳотларининг чуқурлашиб бориши билан фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқаруви, фуқаролар жамияти манфаатларидан узоқлашса, унда инқирозга юз тутади, ўзининг табиий-тарихий, ижтимоий аҳамиятини йўқотади. Давлат ҳокимиятидаги демократия даражаси ва фуқаролик жамиятининг етуклиги жамоатчилик асосида вужудга келган сиёсий ва ижтимоий ташкилотларнинг ривожланганлиги ҳамда таъсирчанлик даражаси билан белгиланади. Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳаёт, сиёсий, ижтимоий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланади. Ҳеч қандай мафкура давлат мафкураси сифатида ўрганилиши мумкин эмас. Фуқаролик жамиятини барпо этишда касаба уюшмалари, фахрийлар, хотин-қизлар, ёшлар ташкилотлари, кўпсонли ижтимоий жамғармалар улкан аҳамиятга эга. Давлат ва жамоатчилик, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларининг уйғун фаолият кўрсатишларида маҳаллаларнинг ўрни алоҳидадир. Ҳозирги кунда ижтимоий муассаса, ўз-ўзини бошқариш органи бўлган маҳаллаларга катта ҳуқуқ ва ваколатлар берилган, уларга хокимиятни бошқариш органларининг маълум вазифалари топширилган. Масалан, 1995

йил маҳалла қўмиталарининг қарорлари билан 500 мингдан зиёд кам таъминланган ва кўп болали оилалар 6 млрд. сўмлик моддий ёрдам олдилар. Давлатнинг бу бюджет маблағи маҳаллалар ихтиёрига берилди. Давлат ҳокимияти ва бошқаруви билан фуқаролар ўз-ўзини бошқариш органларининг ўзаро боғланиш нисбатини қуйидаги кўринишда акс эттириш мумкин: ИЖТИМОИЙ - СИЁСИЙ ТИЗИМ КАСАБА УЮШМАЛАРИ АДОЛАТ, ВАТАН ТАРАҚҚИЁТИ, МИЛЛИЙ ТИКЛАНИШ ДАВЛАТ ҲОКИМИЯТИ ВА БОШҚАРУВ ОРГАНЛАРИ ХОТИН ҚИЗЛАР, ФАХРИЙЛАР, ЁШЛАР ТАШКИЛОТЛАРИ, МАҲАЛЛА ИЖТИМОИЙ ЖАМ/АРМАЛАР

Умуман олганда демократик, одил, фуқаролик жамияти қуриш муҳим тамойил асосида босқичма-босқич амалга оширилади. Улар ўзаро боғланишда бўлиб, бир-бирларини тўлдирувчи жараёндир. Фуқаролик жамияти демократик тизимнинг ривожланиши натижасида ҳокимият ижтимоий ўз-ўзини бошқариш даражасига кўтарилади. Бу мураккаб ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий жараённи қуйидагича боғланишда тасаввур этиш мумкин. Мустақилликнинг ўтган йиллари давомида Ўзбекистонда давлат тушунчаси, унинг маъно-моҳияти тубдан ўзгарди. Қисқа вақт ичида эски давлат ҳокимият тизими барҳам топди. Миллий давлатчиликнинг ҳуқуқий асослари яратилди. Ҳуқуқий, демократик, фуқаролар жамияти қуришга бел боғлаган Ўзбекистон Республикаси миллий анъаналарни, маънавиятни, жаҳон цивилизацияси ютуқларини ҳисобга олган ҳолда ҳақиқий демократик қадриятларни вужудга келтириш ва миллий равнақ сари илгарилаб бормоқда.

Похожие

Узбекистонда демократик, эркин фуқаролик жамияти қуриш назарияси ва амалиёти хамда педагогиканинг вазифалари

Тарбия назарияси ва амалиёти асослари

Фан мазмунига куйиладиган талаблар

Педагогик технология – таълим тараккиётининг харакатлантирувчи кучи сифатида

Таълим назарияси, дидактика ва амалиёт асослари, гигеник тарбия