Sharq ijtimoiy tafakkur tarixida boshqaruv xodimi va davlat xizmatchisi ma’naviyatining axloqiy mazmuni - Педагогиka - Рефераты

Sharq ijtimoiy tafakkur tarixida boshqaruv xodimi va davlat xizmatchisi ma’naviyatining axloqiy mazmuni

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

Sharq ijtimoiy tafakkur tarixida boshqaruv xodimi va davlat xizmatchisi ma’naviyatining axloqiy mazmuni O`zbekistonda Yevropa demokratik davlatlariga xos xususiyatlar bilan birga, Sharq davlatchiligining xalqimiz ruhiyatiga xos va mos tajribalarining saqlab qolinganligi maqsadga muvofiqdir. Buni, barcha boshqaruv tizimida yetakchi mavqega ega bo`lgan xodim -vazir faoliyati va vazirlik mansabi misolida ko`rsak bo`ladi. Vazirlik xizmati hozirgi dunyo davlatchiligining muhim bo`g`ini hisoblanadi. Ammo u bizda juda qadim zamonlardan beri ijroiya hokimiyatining eng maqbul shakli bo`lib kelgan. Dono va tadbirkor vazirlarning ish tajribasi, siyosatdonligi, ma’naviy-axloqiy sifatlari hozir ham bizga ibrat bo`lmoqda. Vazir qadimiy davlatchiligimizda yuqori mavqeni egallagan mas’uliyatli mansablardan, ya’ni davlat arkoni, ustunlaridan biri bo`lib, u mamlakatni idora qilish, uning ichki tartibi, osoyishtaligini saqlash, zarur ijtimoiy masalalarni hal etishda podshoga yordam beruvchi katta obro`-e’tiborga molik amaldor shaxs hisoblangan. Imom G`azzoliy fikricha, yaxshi vazir - «podshohning yaqin yordamchisi, sirdoshidir va mamlakatning ichki va tashqi ishlari hamda viloyatlar va xazinaning obodonligi vazirdandir, podshohlikning zebu ziynati, qudrat va shukuhi unga bog`liq...» Husayn Voiz Koshifiy esa, «Vazirlar agar yaxshi hislatlar sohibi bo`lsalar, saltanat binosining mustahkamligiga va mamlakat ishlarining intizomiga sababdirlar»,2 deb ta’rif beradi Soxibqiron Amir Temurning «Tuzuklari» da vazirning mansab darajasi amirlik mansabi bilan barobar va hatto ba’zan undan yuqoriroq olinib ta’riflanadi. «Tuzuklar» ning ikki bobi maxsus vazirlik vazifalarini belgilashga bag`ishlangan. Bu boblarning biri «Vazir tutish tuzugi», ikkinchisi «Vazirning xizmat qilish tuzugi» deb nomlanadi.

Asarning boshqa boblarida ham beklar, amirlar, qozi, mufti, muhtasib, sadr, qozikalon mansablari bilan birga vazir haqida fikrlar bayon etilgan. Aytish kerakki, vazirlar faoliyati, vazirlik ishining xususiyatlari, mas’uliyati haqida ko`plab manbalarda so`z boradi. Chunonchi, «Shohnoma» (Firdavsiy), «Kutadg`u bilig» (Yusuf Xos Hojib), «Dastur ul-muluk» (Imom -G`azzoliy), «Kitob ul-vuzaro» (Xilol), «Irshod» (Yoqut), «Kitob ud-diyorat» (Shabushtiy), «Siyosatnoma» (Nizomul-mulk), «Qobusnoma» (Kaykovus), «Dastur ul-vuzaro» (Xondamir), «Axloqi Muhsiniy», «Anvori Suhayliy» (Koshifiy) kabi asarlar shunday manbalardan. Ma’lumki, vazir so`zi arabcha «vizr» so`zidan olingan bo`lib, «vizr» yuk, og`irlik degan ma’nolarni anglatadi. («Vazara» -yukni ko`tarib yurmoq, katta vazifani zimmaga olmoqdir). «Vizr» so`zi gunoh ma’nosini ham bildiradi. Shu ikki ma’noni nazarda tutgan Alisher Navoiy «Mahbub ul-kulub» asarida bunday yozgan edi: «Vazir» «vizr» dan mushtakdur va bu fe’l aning zotig`a al-haq va alyaqdur» («vazir» so`zi «vizr» dan kelib chiqqandir va bu fe’l (ya’ni yuk ko`tarish, gunohli bo`lish) uning tabiatiga eng to`g`ri va eng loyiq ta’rifdir). Shunday qilib, vazir davlat yukini ko`tarib, podshoga ko`maklashadigan mansab egasi bo`lgan. Vazir podshoning bevosita yozuv-chizuv, hisob-kitoblari, amaliy ishlarini yurgizuvchi podsho amru farmonlarini hayotga tatbiq etuvchi yuqori mansabli shaxs hisoblangan. U davlat qudratini oshirishi, xazina to`plashi, kirim-chiqimlarni nazorat qilishi lozim edi. Podsho vazirlikka o`zining eng ishonchli, sodiq odamlarini tayinlagan. Vazir podshoning ham ishongan yaqin odami, ham donishmand maslahatgo`yi, ham davlat ishlarini yurgazadigan, amaliyotchi tadbirkor kishi bo`lishi lozim bo`lgan. Alisher Navoiy eng oqil va eng yaxshi vazir sifatida Sulaymon podshoning dono vaziri Osafni tilga olib o`tadi. Darhaqiqat, Osafning donoligi, zakovati haqida hikoyat va rivoyatlar juda ko`p tarqalgan. Umuman, Sharqda nomi olamga taralgan mashhur vazirlar ko`p bo`lgan. Chunonchi, Misr fir’avnlari vaziri Homon, Eron shohi Xusrav No`shiravon vaziri

Buzurgmehr, abbosiylar vaziri Ja’far Barmakiy (asli Balxdan, Bag`dodga ko`chib borgan barmakiylarning bir necha avlodi vazirlik bilan shug`ullangan), somoniylar vaziri Bal’amiy, g`aznaviylar vaziri Maymandiy, saljuqiylar vaziri Nizo - ulmulk odil, dono va salohiyatli davlat arboblari sifatida shuhrat qozonganlar, ularning ishlari boshqalarga namuna qilib ko`rsatilgan. Shunisi aniqki, vazirlik vazifalari va shu bilan bog`liq Devon tuzish tartibi (kanselyariya) birdaniga shakllangan emas. Chamasi, dastlab vazirlar ko`proq podshoning mahrami va maslahatchisi sifatida namoyon bo`lgan. Osaf, Homon, Buzurgmehr, asosan, maslahat berish, hikmatli, dono fikrlar bayon etib, podshoga nasihat qilish bilan mashg`ul bo`ladilar. Ular davlat ishlariga, siyosatga aralashsalar ham, ammo doimiy ravishda muayyan vazifani ado etib turmaganlar. Masalan, Firdavsiyning «Shohnoma» sida tasvirlanishicha, Buzurgmehr (Firdavsiy Buzrajmehr deb ataydi) otashparastlar ruhoniysining shogirdi bo`lgan. U «Avesto» kitobini puxta o`rganib, uni to`liq tafsir etadi va bu ilmni hayotga tatbiq qila oladigan zakovatli odam bo`lib yetishadi. «Shohnoma» da Buzurgmehr No`shiravon tushini ta’birlash uchun saroyga olib kelinadi va u donoligi bilan podshoga yoqib qoladi. Buzurgmehr biror mansabni uddalay olgan emas, u saroy ayonlariga ilm-hikmatdan dars berib, odamiylik, adolat, rostlik, karam-saxovat haqida chuqur ma’noli gaplar aytadi. Ammo bora-bora vazir siymosida hikmat, ilmu donish egasi bo`lish bilan birga amaliyotchilik, siyosiy faoliyat ham qo`shilib ketgan. Chunki katta davlatlarni boshqarishda podsho (xalifa, xon, sulton) yonida zakovatli, tadbirkor, hayotning ikir-chikirlarigacha anglaydigan donishmand odamlarning bo`lishi zarur hisoblangan. Vazirlikka ishchan, tajribali, mulohazakor kishilar tayinlangan. Avvalo, bilim bilan Devon ishlarini bilimdonlik bilan yurgizish qobiliyati muhim sanalgan. Vazir, bir so`z bilan aytganda, mamlakatni o`zining ro`zg`ori deb qarab, uning daromadi va sarf-xarajati, podsho xonadoni ehtiyojidan tortib, fuqaro ehtiyojigacha puxta biladigan tadbirli, muomala-munosabatda, hisob-kitobda o`tkir, dadil va jasur bir arbob hisoblangan. Abbosiylar zamonida, masalan, mamlakatning butun

xazinasi vazir qo`lida edi. Davlat budjetini yuzaga keltirish, soliqlarni undirish, viloyatlar va savdogarlardan boju-xirojni yig`ish vazir zimmasida bo`lgan. Bu an’ana temuriylar davrida ham davom etdi. Vazir ishini nazorat qilish, shubhasiz, davlat boshlig`i - podshoga tegishli bo`lgan. Vazirlar muntazam ravishda podsho yoki xalifaga hisob berib turganlar. Shuning uchun podsho hamda vazir munosabati davlat rivoji uchun muhim ahamiyatga ega edi. Podsho o`z a’yonlari nazdida ham, xalq nazdida ham vazirning qadr-qimmati va izzat-obro`sini joyiga qo`yishi va ayni vaqtda, qattiqqo`llik bilan undan ish talab qilishi lozim edi. Amir Temur, ma’lumki, barcha davlat xizmatchilarini, jumladan, vazirlarni ham «xavfu rajo» (qo`rquv va umidvorlik) orasida saqlab yurgan. Sohibqironning bu usuli uning «Tuzuklar» da yaxshi yoritilgan. «Yaxshilarning boshini siladim, yomonlar, munofiqlarni jazoladim», - deydi Temur. Bu usul keyingi temuriy podsholar tomonidan ham davom ettirilgan. Husayn Voiz Koshifiy «Axloqi Muhsiniy» asarida bu usulni «lutf va qahr» deb ataydi: «Bahiman podsho bir hakimdan: «Mulozimlar tarbiyasining asosini nimaga qurish kerak? - deb so`radi. Hakim javob berib dedikim, ikki narsa (asosiga) qurish kerak: biri lutf va biri qahr. Sulton qahrining asari va lutfi hamisha xodimlariga qaratilgan bo`lsin. Qahr ostida tutsin, tokim, hovliqib kuchayib ketmasinlar va lutf ko`rsatib tursinkim, noumid bo`lmasinlar ». Ushbu mavzu shu asrda yaratilgan Kaykovusning «Qobusnoma» va Muhammad G`azzoliyning «Nasihat ul-muluk» (Podsholarga nasihat) nomli asarlarida ham o`z ifodasini topgan. Insoniyat tarixining turli davrlarida ilg`or olimlar jamiyatning siyosiy hayotida bo`layotgan voqealarga o`z munosabatlarini u yoki bu darajada bildirganlar va bu masaladagi o`z qarashlarini turli shakllarda ifodalab kelganlar. Bu borada Markaziy Osiyo xalqlari ilm-fan, madaniyat, ma’naviyat, adabiyot, din va boshqa jabhalar kabi ijtimoiy-siyosiy huquqiy tafakkur borasida, ya’ni davlat va jamiyat qurilishi, tarixi to`g`risidagi ta’limotlari bilan insoniyat tarixi xazinasiga bebaho hissa qo`shganlar. Xususan, bu boradagi izlanishlar VII-XV asrlarda eng yuqori cho`qqiga ko`tarilgan. Jahon ilmining buyuk mutafakkirlari

bo`lmish turonzamin farzandlari Abu nasr Forobiy, yusuf Xos Hojib, Abu rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy, Burxoniddin Marg`iloniy, Voiz Koshifiy kabi allomalarning adolat to`g`risidagi mashhur asarlari vujudga keladi. Bu yutuqlar mustaqillik davrida milliy davlatchiligimiz uchun bebaho xazina rolini o`ynamoqda. Forobiy mulohazalariga ko`ra haqiqiy davlat uch narsa - fozil jamiyat, adolatli tuzum va odil rahbar asosida tashkil topadi va bu davlatning idorasida davlatning uchala asosi o`z o`rni va vaqti bilan teng ishtirok etadi. Ana shu asoslarning o`zaro muvofiqligi, maqsadga ko`ra bir yo`nalishdaligi hamda vazifa jihatidan aniq va haqiqatga qaratilgan xatti-harakati haqiqiy davlatning yuksak taraqqiyotini ta’minlaydi. Forobiy jamiyat mavjud bo`lgan joyda boshqaruv albatta mavjud bo`lishini, jumladan fozil jamiyat ham boshqaruv tizimiga ega bo`lishini ta’kidlaydi. Uning ta’biricha fozil jamiyatda xalq boshqaruvchi kuch bo`ladi, ammo uning irodasining jamiyatning hamma yerida, har bir tabaqasida muvofiqlik kasb etishini, o`sib, rivojlanib va qat’i tabiiylashgan qoidali yo`nalishga aylanib borishini adolatli boshqaruv tizimi ta’minlaydi. Boshqaruv tizimi zimmasida jamiyatni buzilishlar, og`ishlar va boshqa turli illatlardan ogohlantirish, to`g`ri yo`lni belgilash, ayni vaqtda, kelajakni bashorat qilib borish vazifalari yotadi. Shundagina jamiyat, boshqaruv tizimi va rahbar munosabatlarida uyg`unlik yuzaga keladi, ya’ni jamiyatning boshqarilishida barchaning o`rni mavjud bo`ladi. Boshqaruv va rahbariyat turlari, soni qonunchilik va qonunlarning soniga mutanosib bo`ladi. Chunki hokimiyat - rahbariyat qonunlarga bo`ysunadi, ulardan hosil bo`ladi va ularga asoslanadi. Shu tufayli boshqaruv qonunlarning soniga va qadrlanishiga bog`liq. Yaxshi boshqaruv yaxshi qonunlarga bog`liq, yomon boshqaruv yomon qonunlarga, yetuk boshqaruv esa yetuk qonunlarga bog`liqdir. Turkiston tarixida jadidchilik harakati alohida mavqega ega, uning o`rganilishi tom ma’noda mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so`ng boshlandi va uni uzoq vaqt hamda ko`p tomonlama o`rganish davom etishi tabiiy hol.

Chorizm tomonidan Markaziy Osiyoda o`z hokimiyatini mustahkamlash va xom ashyo manbai hamda mol sotish bozori sifatida mamlakatimiz ekspluatatsiya qilish maqsadida harbiy ma’muriyat tuzildi, general-gubernatorga keng huquqlar berildi. Tarixchi V.V.Bartold bu haqda quyidagilarni ma’lum qiladi: ―Romanovskiy xizmatga tayinlanguniga qadar Krinajovskiy bilan birga Turkistonga kelib ketgan. Uning o`z og`zidan aytgan so`zlariga qaraganda, u musulmon mamlakatlarini allaqachonlaroq vujudga kelgan fikrda idora qilish yo`lini bilgan; 1867 yilda Piterburgda Krijanovskiy va Chernyayev bilan birga Turkiston o`lkasini boshqarish proyektini muhokama qilgan komitet ishida qatnashgan. Komitetning muhim qarori (Krijanovskiydan tashqari hammaning ovozi bilan qabul qilingan) Orenburgga qaram bo`lmagan alohida Turkiston general-gunernatorligi tuzishdan iborat bo`lgan, general-gubernatorlik 1867 yil 11 iyul farmoni bilan ta’sis etilgan. Shu farmondan keyin, boshida harbiy gubernator turgan holda Turkiston o`lkasida Sirdaryo, Yettisuv, Samarqand oblastlari tuzilgan. Har bir oblastda uyezdlar, uyezdlarga itoat etuvchi volost boshqarmalari tuzilgan. General-guburnator qoshida uning yordamchilari bo`lgan va o`lkaning harbiy hamda fuqaro amaldorlaridan iborat 7-10 kishilik kengash tuzilgan. Oblastlarni harbiy gubernatorlar va oblast boshqarmalari idora qilgan. Uyezdlarni uyezd boshliqlari idora qilgan. Shunday qilib, ―Turkistondagi barcha hokimiyat harbiy ma’muriyat qo`lida bo`lgan. Buxoro amirligi va Xiva xonligi kelganda shuni aytish kerakki, ularda o`z davlatlarini boshqarishda hech qanday jiddiy o`zgarishlar ro`y bermadi. Deyarli hamma usul-idora ilgarigicha qoldi, ular faqat mavjud mustaqilliklarini yo`qotgan edilar. Buxoroda mamlakatni boshqarish, avvalgidek, shayhul islom, qozi kalon, naqib-rais kabi oliy ruhoniy shaxslar qo`lida bo`lib, amir ularning roziligisiz amirlikning ichki hayotiga bog`liq biror masalani ham hal qila olmasdi. Ishlab chiqarishning feodal usuli va mamlakatning siyosiy jihatdan parchalanganligi ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyotiga zarba berib O`zbekistonning qoloq bo`lib qolishiga va bu yerda o`rta asr tuzumi, usul-idorasining saqlanib qolishiga asosiy sabab bo`ldi.

Farg`ona, Samarqand, Toshkentdagi mahalliy harbiy ma’muriyat ilgarigi imtiyozlarining ko`pidan mahrum bo`ldi va shu bilan xalq o`rtasidagi avvalgi ta’sirini yo`qotdi. Endi Turkistonda xonlar, beklar, mingboshilarning o`rnini chor ma’muriyatining harbiy va fuqaro amaldorlari hamda ularning itoatgo`y malaylari, asosan, mahalliy zodagonlar hamda boylardan tanlab olingan viloyat boshqaruvchilari, oqsoqollar, boshliqlar va shu kabilar egalladi. O`lkadagi yangi siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar O`zbekistonning tub joy aholisi o`rtasida yangi, taraqqiyparvar g`oyalarni vujudga keltira boshladi. Chunki kishilarning ijtimoiy hayotidagi moddiy o`zgarishlar ularning, dunyoqarashida, tafakkurida ham tegishli o`zgarishlarni keltirib chiqaradi va ularning rivoji uchun zamin hozirlaydi: bu o`zgarishlar esa taraqqiyotning obyektiv qonunidir. O`sha davrda O`zbekiston territoriyasida umumiy hisoblaganda 400 dan ortiq madrasa ishlagan: Turkiston o`lkasida - 313 ta, Buxoro amirligida -103 ta va Xivada-8 ta madrasa bo`lgan. Bulardan tashqari, har bir qishloqda, albatta, machit bo`lgan. Machitlar juda ko`p vaqfga, ya’ni moddiy boyliklarga ega bo`lib, O`zbekistondagi tub joy aholi o`rtasida islom ideologiyasini keng targ`ib qiluvchi qudratli markaz bo`lgan. XIX asrning 80-yillarida Turkistonda mahalliy aholi uchun rus maktablari ochila boshladi. Hayotning yangi tarixiy shart-sharoitlari sababli mahalliy aholi orasidan o`qituvchilar yetishib chiqdi va maktab-madrasalarning o`quv planlarini isloh qilish, ularda o`qitish usulini o`zgartirish uchun kurash avj olib ketdi, asrlar bo`yi davom etib kelgan g`aflat, turg`unlikka qarshi va ma’rifatparvarlik uchun kurash zo`raydi. Jadidchilik dunyoviy ta’limni faollashtirishga intila borib, ayni paytda yuzaga kelayotgan milliy burjuaziya manfaatlari, shakllanayotgan tovar - bozor munosabatlari sharoitlarini o`zida aks ettirdi. Ular an’anaviy ta’lim islohoti, yangi usuldagi maktablar va teatr truppalarini yaratish, har bir musulmonning bank va moliyaviy kapital ishida ishtirok etish imkoniyati tarafdorlari bo`lganlari holda, islomning ba’zi eskirgan aqidalarini inkor etishda, fanning (matematika,

geografiya, grammatika va boshqalar) ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni tezlashtirishdagi ahamiyatini tan olishdi. Jadidlar ma’naviy va iqtisodiy yangilanishga bo`lgan ehtiyoj haqida matbuotda ko`plab chiqishlar qildilar, jumladan, M.Behbudiy o`zi nashr qilgan ―Oyna jurnalida shunday deb yozadi : ―...Siz, muhtaramlar, o`z bolalaringizni ular din va millatga xizmat qilishlari uchun zamonaviy bilimlarga o`qitmog`ingiz lozim, millat va dinga xizmat qilish esa, faqat bilimlar va pul orqali mumkin. Bunday maqsadlar zamonaviy o`zgarishlar amaliyoti bilan hamohangdir. Zero o`tmishda ham, hozirgi kunlarda ham intellektual imkoniyatga ega bo`lish, bozor tuzilmalarini tatbiq etish negizida jadal iqtisodiy o`sish, keng miqyosda investitsiyalar kiritish milliy taraqqiyotning shartidir. Jadidlarning g`oyalari aholining turli qatlamlari tomonidan qizg`in kutib olindi. XX asr boshlaridayoq jadidlar harakati Sirdaryoning qariyb butun janubiy qismi, Samarqand va Farg`ona viloyatlari, Buxoro amirligini qamrab oldi. U Ayniqsa, yirik shaharlar - Toshkent, Samarqand, Qo`qon, Andijon, Namangan, Marg`ilon, Kattaqo`rg`onda kuchli mavqega ega edi. Toshkent O`rta Osiyo mintaqasining ma’muriy va madaniy markazi sifatida islohotchilar yig`iladigan joyga aylandi. Rossiyadagi inqilobiy faoliyat muvaffaqiyatlaridan ruhlangan Turkistondagi liberal-islohotchilik harakati faollari o`z faoliyatini kuchaytirib, bu harakatga Toshkentda Munavvar qori Abdurashidxon o`g`li, Abdulla Avloniy, Ismoil Obidov, Ubaydulla Xo`jayev, Samarqandda Mahmudxo`ja Behbudiy, Akobir Shomansurzoda, Saidahmadxo`ja Siddiqiy, Qo`qonda Obidjon Mahmudov, Ashurali Zohiriy va Po`lat Soliyevlar boshchilik qildilar. Jadid g`oyalari barcha o`lka shaharlari aholisi o`rtasida keng yoyila boshladi. Ijtimoiy-siyosiy hayot faollashuvining muhim ko`rsatkichi sifatida nashriyot, xususan, matbuot faoliyatining keskin jonlanganligini ko`rish mumkin. Turkiston jadidlarining birinchi milliy gazetasi 1906 yil 27 iyunda ―Taraqqiy nomi bilan nashr etildi, unga taniqli jamoat arbobi Ismoil Obidov (Gabidov) muharrirlik qildi.

Jadidlar dasturiy hujjatlar, amaliy harakatlar strategiyasi va taktikasini faol ishlab chiqa boshladilar. Shu bilan birga, jadidchilik harakatida hali 1914-1915 yillardayoq paydo bo`lgan bo`linish fevral inqilobidan so`ng sezilarli kuchaydi va 1917 yil oktabr arafalariga kelib yaqqol ko`rindi. Xalqlarni madaniy va milliy o`z-o`zini boshqarishga chaqirgan inqilobiy demokratik shior jadidlarning xalq ommasini ma’rifatli qilish va ularni milliy umumdemokratik manfaatlar uchun kurashga otlantirishga bel bog`laganliklarini ko`rsatar edi. XIX asr oxiri XX asr boshida Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati xazinasida Furqat nomi o`ziga xos o`rin tutadi. Furqat dunyoqarashi va ijtimoiy-falsafiy tafakkurining shakllanishi davrida Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy hayotida eski munosabatlar yemirilayotgan va yangi munosabatlar vujudga kelayotgan edi. Siyosiy hayotdagi yangi hodisalar ta’siri ostida, Rossiya bilan iqtisodiy va madaniy aloqalar ta’siri ostida o`tgan asrning 80-90-yillaridayoq O`zbekiston ziyolilarining demokratik qismi namoyandalari ko`z o`ngida dunyoni eskicha anglashning, tarixiy jarayonlar haqidagi diniy idealistik tasavvurning asossizligi, haqiqatga xilofligi tobora ravshan ko`rina boshladi. Zokirjon Furqatning xizmati shundan iboratki, u XIX asrda ijtimoiy taraqqiyotni tushuntirishning yangi usulini topishga urindi, feodal-xonlik tuzumi va o`rta asrchilik ideologiyasiga qarshi kurash olib borish uchun tarixga, jamiyatga nisbatan o`z yangi qarashlarini asoslashga harakat qildi. Furqat mamlakat xalqlarining qoloqlikda saqlanishiga jaholatparastlik, zulmatning hukmron bo`lishi, hokimiyatni boshqaruvchilarning ma’rifat va ma’rifatparvar kishilarga g`amxo`rlik qilmasliklari eng asosiy sabab deb hisobladi. Esizkim, bizni (ng) o`tmush xonu beklar Kechib ishratda zayi subhu shomi. Keturmay yoniga bir ahli donish O`ziga xos etib necha avomi. Chu ilmu fazl elini tutmadilar, Qilibon tarbiyatda ehtiromi. Chu ilm ahlig`a parvo qilsa erdi, Bulur erdimudi davlatga homi.

Furqat ana shu fikrga amal qilib, o`z vatandoshlarini Yevropa bilimlarini o`rganishga da’vat qildi. Furqat taraqqiyot manbaini fanda deb bildi, u jonajon mamlakatni taraqqiy ettirishning asosiy yo`li xonlik usul-idorasini bitirishda deb tasavvur qildi, xalq moddiy turmushining yaxshilanishini o`z vatanining kuch- qudratida deb angladi. Komil ishonchli ma’rifatchi Furqat o`zining she’riy ijodini siyosiy g`oyalar bilan mahkam bog`ladi. SHe’riyat Furqat qo`lida o`tkir qurol bo`lib xizmat qildi. Uning yordamida Furqat o`rta asrchilik va jaholatparastlikka qarshi kurashdi. Ijtimoiy taraqqiyot jarayoniga o`ziga xos fikrlar bilan baho berib, o`z asarlarida jaholatparastlik va turg`unlikka qarshi kurashdi, Markaziy Osiyo xalqlarining texnika va iqtisodiy jihatdan yuksalishini orzu qildi. Anbar Otin Turkiston Milliy uyg`onishi mutafakkirlari orasida birinchi bo`lib chuqur axloqiy-estetik va ijtimoiy-falsafiy mulohazalar o`rtaga tashlagan. U «Falsafai siyohon» - «Qarolar falsafasi» asarini yaratdi. Mazkur asar bevosita falsafiy xarakterga ega bo`lib, Abdulla Avloniyning «Turkiy guliston yoxud axloq», Fitratning «Rahbar ul -najot» va «Oila» asarlaridan bir necha yil avval, 1910 yilda yozilgani bilan ham diqqatga sazovor. Anbar Otin ijodida ―adolat" tushunchasi alohida o`rin tutadi. Faylasuf shoiraning orzulari, intilishlari ishonchu e’tiqodi, kurashdan maqsadi ana shu axloqiy tushuncha bilan bog`liq. Chunki adolat men bilan sen o`rtasidagi munosabatlarning axloqiy bo`lishini ta’minlovchi fazilatgina emas, ayni paytda, u keng ijtimoiylik xususiyatiga ega. Qadimgi yunonlar, xususan, Aflotun uni davlatga taalluqli fazilat tarzida, Husayn Voiz Koshifiy esa uni insoniy jamiyatni baxt-saodatga olib boruvchi yo`l sifatida talqin qiladi. Zero, «...adolatning o`zi biror bir qadriyatni anglatmaydi, lekin qadriyatlar orasidagi nisbatni belgilaydi, ularni baholash maqomiga ega. Shu bois unda jamiyatni tartibga soluvchilik xususiyati bor; unda ham axloqiy, ham huquqiy talablar mujassamlashgan. Uni ma’lum ma’noda axloq sohasidagi miqdor o`lchovi ham deyish mumkin; u talab bilan taqdirlashni o`lchab turadigan tarozidir, Adolat bor joyda ijtimoiy jabrga, beboshlikka yo`l yo`q .»

Ana shuning uchun ham Anbar Otin jabrdiyda Turkistonni, uning xalqini, har bir turkistonlikni zulmdan ozod, baxtli ko`rish istagini ―adolat va ―adolatsizlik tushunchalari bilan bog`laydi. Anbar Otin adolat tushunchasining eng avvalo, umumbashariylik va umumjahoniylik tabiatini ochib berishga harakat qiladi. Bu o`rinda u qadriyatlarni qayta baholash yo`lidan boradi: shu paytgacha ijobiy ma’noda ishlatib kelingan «oq» va salbiy xususiyatlar tajassumi bo`lgan «qora» so`zlari o`rin almashadi, natijada, muayyan ma’noda ranglar dialektikasi vujudga keladi, oqlar va qoralar tengligi g`oyasi ilgari suriladi. Oq tanli mustamlakachilarning qora qilmishlari-yu, qora tanli mustamlaka ahlining botiniy oqligi, ularning ichki - xulqiy go`zalligi esa axloqiy fazilatlarda ekani ta’kidlanadi: «Aksar Janub va Sharq xalqlari monandi Arab, Eron, Afg`on, Seylon, Hind va Kashmir xalqlari qaro yuz, oq ko`ngul xaloyiq erurlar, - deb yozadi Anbar Otin. - Ul xaloyiq aslzoda oq tanlar kabi andom, a’zoyi badan, qo`l oyoq, til, ko`z va aql-xush, g`ayrat quvvat va tafakkurga molikdurlar» Mazkur parchada barcha insonlarning irqi, millatidan qat’i nazar, ular teng huquqli bo`lishi kerakligi va bunga ularning azaliy haqqi borligi aytilsa, quyida mehnatkash, mazlum qora tanlilar birovlarning mehnati evaziga kun kechirayotgan, zo`ravonlik yo`li bilan boylik orttirayotgan oq tanli mustamlakachilardan har tamonlama ustun va yuksak axloqiy fazilatlar egalari ekani ta’kidlanadi: «Yaqin bilmoq lozimki, ba’zi joxillar o`zlari soyada o`ltirib, log`ar oq po`stlarig`a bino qo`yub, qaro po`stlarni haqir ko`rurlar, aksar mag`rib tarafdagi oq tanlar janub va mashriq xalqig`a haqir nazar tashlab, alarg`a jabrni loyiq ko`rub, zulm qilurlar.» Ikkala parcha ham «Qarolar falsafasi» asarining birinchi faslidan olindi. Ularda faqat o`sha davrdagi milliy-mintaqaviy dolzarb masalalargina emas, balki umumbashariy ijtimoiy-axloqiy munosabatlar ham qalamga olingani va ularning umumbashariy muammo sifatida demokratik ruhda hal etilishiga botiniy ishonch, ichki bir da’vat yaqqol ko`rinib turibdi.

Anbar Otin qulchilikning, adolatsizlikning har qanday ko`rinishiga qarshi kurashni o`z hayotining asosiy maqsadi deb biladi. Shu nuqtai nazardan Turkistonni chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi dastlab unda umidvorlik uyg`otadi: zora Rossiyadagi ma’lum bir demokratik tartiblar, shaxs erkinligi, fikr va so`z erkinligi borasida ruslar erishgan yutuqlar turkistonlik vatandoshlar hayotiga kirib kelsa; zora jahondagi ilm-fan yutuqlaridan foydalanish imkoniyati, jamiyat tomonidan inson shaxsiga e’tibor, taraqqiyotga yuz tutish singari muammolar ruslar hukmronligi ostida, zamonaviy qonun-qoidalar asosida o`z yechimini topsa! Lekin bunday bo`lib chiqmadi va bunday bo`lishi mumkin ham emas edi. Aksincha, bir zulm ikki bo`ldi; o`z hukmronliklarini saqlab qolish maqsadida mustamlakachilar yerli xalqda tobelik va mutelikni, ular orasidagi parokandalikni, iloji boricha savodsizlik hamda ma’naviyatsizlikni kuchaytirishga, axloqsizlikning eng mudhish ko`rinishlaridan bo`lmish ikkiyuzlamachilik, yolg`on, yuzsizlikni rag`batlantirishga qaratdilar, har qanday taraqqiyparvarlikka zimdan qarshi kurashni turli usullar bilan amalga oshirdilar. Anbar Otin «Qarolar falsafasi» da bunday mustamlakachilik siyosatini, xalqning aldanganligini quyidagicha ifodalaydi : «O`rus keldi!» ovozani anglab, barcha ma’rifat ahli o`yladiki, podshoh, albatta dinga peshvo va tarafdor bo`lur, din ishini rivoj berur, xalqni tarbiya qilur, deb aqida qildilar. Ammo o`rus podshoh musulmonlarg`a zarrachayinki halovat bermadi, sart xiroshg`a rus xirosh qo`lida beparmo hukmronlik ila o`z kabobini pishirub ayshu nishot birladur. To`g`ri, mustamlakachilik zulmi bilan birgalikda Turkistonga ilg`or fikrli ziyolilar, ular orqali jahon madaniyati, ilmiy-texnik va badiiy tafakkurdagi yangiliklar ham kirib kela boshlagan edi. Dialektik fikrlashga moyil faylasuf shoira Anbar Otin ustozi Dilshod Barno kabi buni juda yaxshi tushunadi. U asl rus ziyolisi bilan hukmron rus to`ralari -mustamlakachilar orasidagi farqni ko`ra oldi. Ziyoli, taraqqiyparvar ruslar mahalliy millatni siyosiy-madaniy jihatdan uyg`otishga, «ko`zini ochishga» harakat qilardilar. Bu Anbar Otinda ezgu orzularni, yaxshi turmushga, demokratik hayotga umid uyg`otardi.

Qo`shulib mulki Farg`ona o`rusg`a bu saro bo`ldi, O`rus o`zbek elig`a tug`ushgandek ag`o bo`ldi. Ziyolisi ziyolimizg`a ta’lim bersa ilmidin, Hama ishlarg`a omil ustasi bir kimyo bo`ldi. Biroq bu taraqqiyparvar ta’sirdan ko`ra mustamlaka zulmi tenglashtirib bo`lmaydigan darajada kuchli edi, davlat siyosati maqomida olib borilgan mustamlakachilik yerli xalqni, yuqorida aytilganidek, ham moddiy, ham ma’naviy qullikda saqlash tamoyilini hamma narsadan ustun hisoblardi. Shu sababli ular imkon qadar o`zlari o`tkazayotgan istibdodni, zulmni, bilvosita, ―sopini o`zidan chiqarib olib borishga harakat qilardilar. Buni faylasuf- shoira obrazli tarzda quyidagicha bayon qiladi: Valekin, hukmronliq vajhidin og`ir bo`lib ishlar, Yaroqlar ikki xil zarbidin og`riq bedavo bo`ldi. Qilich yonig`a to`pponcha qo`shulib, haybati oshdi, Ki aksar poylavuchlar hibsda motamsaro bo`ldi. Quvonib, ibtidoda, o`yladi el - «zulm ketdi» - deb, Kelib zolim, mulozim birla tezda hampo bo`ldi. «O`rus» ning adolat o`rnatishiga Anbar Otin ishonchini yo`qotib borardi, uning qalbida ozginagina ilinji uchquni qolgan edi, holos. U endi mashhur shoir, taraqqiyparvar ziyoli Furqatni ko`makka chorlaydi, zora Furqat va uning obro`li do`stlari yordamida Turkiston ziyolisining ovozi ―yangi hokim lar qulog`iga borib yetsa: Furqato sizdin qabuli iltijo qilsun o`rus! Bu zaifni iltimosini ado qilsun o`rus. Keldi, keldi mayliga bir yangilikni boshlasun, Bolalarga yangi maktablar bino qilsun o`rus. Oq it, ko`k it bo`lib itlar galolab yurmasun, Posbonlikka munosib it ravo qilsun o`rus. Va’da qilmishkim, raiyyat holini neku qilur, Aytingiz, ul ahdiga bir yo`l vafo qilsun o`rus Nihoyat, fidoyi ziyoli ayolning oxirgi ilinj-umidlari ham chippakka chiqadi; mustamlakachilarning taraqqiyparvarligiyu adolatparvarligi haqidagi gaplar bir tomondan, xalqni, ikkinchi tomondan, jahon afkor ommasini aldash yo`lida vahshiylik yuziga kiydirilgan niqob ekani unga ayon bo`ladi. Endi Anbar Otin faqat o`z xalqidan, o`z ziyolilaridan, faqat Turkiston farzandlaridan umidvor bo`ladi: O`rus kelib ham bo`lmadi osuda, Zulmu dahshat yo`qolsin emdi bas! ―Qarolar falsafasida Anbar Otin bu borada yanada keskinroq va aniqroq fikrlaydi, qat’i xulosa chiqaradi: rus podshosi hech qachon Turkiston xalqlariga

qayishmaydi, ruslar kelib hamma narsa joyiga tushadi, degan fikrlar bor-yo`g`i xomxayol. Umuman, ― Qarolar falsafasining to`rtinchi fasli to`laligicha ijtimoiy zulm va ijtimoiy adolat muammolariga bag`ishlangan. Anbar Otin unda dastlab ―zulmat tushunchasiga alohida to`xtaladi, uning lug`aviy ma’nosini tushuntiradi, shundan keyin uni, tabiiy va ijtimoiy-falsafiy tushuncha sifatida olib qaraydi, hamda ikkiga ―zulmati nogihoniy va―zulmati muvaqqatga ajratadi. Keyin esa har ikkala hodisaning voqelikda mavjud bo`lish sharoiti hamda shartlarini falsafiy jihatdan izohlaydi: tun zulmati tabiat hodisasi, qonuniy, ayni paytda, o`tkinchi xususiyatga ega, ammo ijtimoiy zulmat, bu-zulmat u tabiat qonuniga mos emas, unga bo`ysunmaydi, aksincha unga zid, shu sababdan u jamiyatning tabiiy taraqqiyotiga g`ov bo`ladigan mohiyatan unga qarama-qarshi hodisa. U inson o`ylab chiqargan va amalga oshirayotgan yovuzlik, ham ilohiylik, ham insoniylik tabiatiga yot a’mol, shu bois unga barham berish mumkin va kerak. ―Zulmati muvaqqat jahong`a muslat o`lub, bot fursatda bartaraf bo`lur, - deb yozadi Anbar Otin. - Chunonchi: kechani o`tdik, kunduzi qattiq shamol turib, chang to`zon o`lub, qaro bulut havoni qoplab, bir necha soat qorong`u zulmat bo`lur. Bu zulmat ham bot fursatda o`tub, yorug`lik kelur... Zulm g`alaba qilib, bir mamlakatni bosib tursa, bu zulmni oftob va tong ravshanlig`i bartaraf etolmas. Ko`rib turibmizki, bu o`rinda Anbar Otin butunlay haq: uni faqat ijtimoiy- axloqiy hodisa tarixida, insoniyat jamiyati taraqqiyotida eng muhim o`rin egallab kelayotgan axloqiy kuch mag`lub etishi mumkin: ―bundog` zulmatni adolat kuchi yengar. Bunday zulmga asoslangan jamiyatni, zulmat hukmronligini yuqorida aytganimizdek, odamlar, o`z shaxsiy manfaati yo`lida hech narsadan qaytmaydigan, cheksiz chegaralanmagan yakka hokimlik istagida oddiy insonlar qadrini chumolicha bilmaydigan yovuz, beshafqat va axloqsiz odamlar - zolimlar o`rnatadilar: ―Adolat kuchig`a chidayolmag`on zulmat aksar majoziy hokim va zolimlar tarafidin joriy qilinur. Anbar Otin ijtimoiy adolat muammosini qalamga olar ekan, o`sha davr uchun (ba’zi qit’alar va mamlakatlarda hozirgi kunda ham) muhim bo`lgan an’anaviy

―odil podsho masalasiga to`xtalib o`tadi. Anbar Otin an’anaviy yondashuvni inkor etadi, masalaga haqiqiy jadidcha - yangicha nuqtai nazardan qaraydi. U podsholik boshqaruvini qoralaydi, davlatning yakkahokim irodasiga bo`ysundirilishi, bir shaxs qo`lida cheklanmagan hokimiyatning jamlanishi singari holatlardan butunlay kechish kerakligini ta’kidlaydi. Faylasuf shoiraning fikriga ko`ra, har qanday yakka hokimlik jamiyatni ham siyosiy-iqtisodiy, ham ijtimoiy- ma’naviy inqirozga olib kelishi muqarrar Shu bois u odil podshoh g`oyasini ilgari surgan kechmishdagi olimlarni tanqid qiladi, ularning fikrlari zamonaviy ijtimoiy va axloqiy talablarga javob bermasligiga qat’i ishonch bilan qaraydi: ―Ba’zi hukamolar adolatni podshohlarg`a vobasta qilurlar va ba’zi podshohni odil podshoh deb ta’rif qilurlar. Agar podshoh odil bo`lmog`i mumkin ersa, ushbu o`rus podshoh odil bo`lur erdi... Ma’lumdurki, podshoh bo`lg`an shaxs odil bo`lmas va adlni uhdasidan chiqmas Demak, ―adlning uhdasidan chiqmaslik- mamlakatda adolatni barqaror etmaslik ana shu podshohlik tuzumining tabiatiga xos, hukmronlik uchun qonuniy hodisa. Unda bir shaxsning xohish-istaklari, - ular oqilonami, axmoqonami - hamma uchun majburiy bajarilishi kerak, boshqa odamlarning hohish-istaklari esa qanchalik oqilona bo`lmasin, yakkahokim istamasa, ular inobatga olinmaydi. Ana shu bir kimsaning o`z cheklanmagan hokimiyatiga asoslangan zo`ravonligi ijtimoiy zulmni keltirib chiqaradi, barcha siyosiy-ijtimoiy zulmat-qatag`onlar, ta’qiblar, quvg`inlar, hammasi yakkahokimlik vujudga keltirgan zulmning voqe bo`lishidir. Bu to`g`risida Anbar Otin shunday deb yozadi: ―Zolim aql zoyillig`idin bexabar o`zini lojaram aqlli va dono hisoblab, har ish andishasig`a kelsa o`shal ishni nihoyat ma’qul va maqbul va haloyiq uchun vojib bilur va ul rejani joriy aylar, bovujudi toqat farmodur ijrosig`a farmon berur. O`shal farmon qilg`on mashaqqati el boshig`a zulmdurki, ul zulm soyasini zulmat deyilur. Demak, zulmat zulmning soyasi, adolat quyoshini to`sib turuvchi, mamlakatni, millatni ziyodan bebahra etuvchi, uni qorong`ulikka mahkum qiluvchi ijtimoiy-axloqiy illat, yakkahokimlik bor joyda adolatning tantana qilishi hech bir

mantiqqa to`g`ri kelmaydigan hol: ―shohg`a va aning mulozimlarig`a ishonmak mor qornidagi chumchuq bolani tirik demakdin o`zga emas, deydi Anbar Otin bu muammoga xulosa yasar ekan. ― Yakka baytlar asarida esa Anbar Otin zulm va yakkahokimlik haqidagi fikrlarini yanada ixchamroq tarzda, she’riy shaklda ifodalaydi. Uning fikriga ko`ra, shohning - yakkahokimning adolatli farmoni ham hayotga tatbiq etilganida xalq uchun o`z-o`zidan zulmga aylanib ketadi - boshqalardan yuqori turgan bir shaxsning ixtiyor-irodasi hech qachon ko`pchilikning baxt-saodati uchun xizmat qilmaydi: Shahanshohi nomvar afzal bo`lmas, Har adli ham zulmdin holi bo`lmas, Mani so`zimni tinglang, ayuhannos, Zulm bo`lgan o`lkada qolmaydi fayz, Tonggacha kun nurini olmaydi farz . Shunday qilib, Anbar Otin ―odil podshoh ideali yakka hokimlik sharoitida adolatning gullab yashnashi haqidagi ming yillardan buyon avloddan-avlodga o`tib kelayotgan gaplar real hayotdan yiroq havoiy orzu -ijtimoiy zaminga ega bo`lmagan bir cho`pchak ekanini qat’i ta’kidlaydi. Anbar Otin tasavvuridagi erkin, demokratik jamiyat, dastavval, ichki zulmni - kishining kishi tomonidan ekspluatatsiya qilinishi va tashqi mustamlakachilik siyosatini yurgizuvchi tuzilmalarni inkor etish barobarida dinni davlatdan ajratishni taqozo qiladi. Mutafakkir shoiraning fikriga ko`ra, din davlatdan ajratilgan holatlardagina jamiyatda shaxs erkinligiga erishish mumkin. Bu - yangi jamiyatning asosiy belgilaridan biri. U shaxs erkinligini ta’minlash bilan birga, ayni paytda, xalqlararo tenglikka, mintaqaviy va umumjahoniy totuvlikka ham yo`l ochib beradi. ―Agar o`rus shohi odil bo`lsa va aning xohishi qaram xalqlar ham o`rus misoli ozod bo`lsun va barcha xaloyiq o`ris birla barobar bo`lib, ro`zg`or kechursin desa, ammorat va hukmronliq qonunini din qoidalaridin mustasno vujudg`a keltirsun, din ahlini ibodat borasida homiy bilib, davlat va bilimdonliqni xalq ro`zg`oridin kashf etsun .

Yana boshqa bir o`rinda esa, Anbar Otin mazkur ijtimoiy-siyosiy taklifni talab darajasiga ko`tarib, qat’i ohangda shunday deydi: ―Davlat ishini dini islomdin yiroq tuting...3 Ayni paytda, Anbar Otin faqat davlatdan dinni ajratish yo`li bilangina adolatli jamiyatga erishib bo`lmasligini, buning uchun yana bir qancha ijtimoiy muammolarni hal qilish lozimligini yaxshi tushunadi. Ikki jins orasidagi insoniy aloqalarning o`zaro izzat–hurmatga, xulqiy go`zallikka, oilaviy odobga asoslanishi masalasidir. Ulardan eng muhimi, axloqiy munosabatlar, xususan, ayollarning erkaklar bilan teng huquqligi muammosi o`z yechimini topmas ekan, haqiqiy ijtimoiy-ma’naviy axloqiy yuksaklik, taraqqiyot haqida gap bo`lishi mumkin emas. Buning uchun ikki yoqlama harakat zarur, bir tomondan, erkaklar zaifayu ojizalar ozodligi uchun bir himoyachi sifatida kurashishlari va xotin-qizlar emansipatsiyasini amalga oshirmoqlari kerak, ikkinchi tomondan esa, ayollarning o`zlari o`z xaq-huquqlari uchun kurashishlari, erkaklar bilan yelkama- yelka turib yangi jamiyatni barpo etishlari va shu jamiyatni boshqarishda, taraqqiy ettirishda ya’ni feministik g`oyalarni ilgari surishlari hamda ularni hayotga tatbiq qilish uchun faol harakatda bo`lishlari zarur. Boshqacha yo`l yo`q. Chunki Turkistonda ayollarning ahvoli shu qadar og`ir ediki, ularni erkaklarning xususiy mulki, cho`risi, har qanday huquqdan mahrum asira sifatida qabul qilish bir an’anaviy odatdek hech kimni hayron qoldirmasdi. Garchand, Anbar Otin taraqqiyparvar va demokratik ruhdagi rus ziyolilari bilan hamkorlik qilishga da’vat etsa - da, u ruslar o`z yordamlari tufayli ―katta og`aga aylanish uchun harakat qilishlari mumkinligini, ularda mahalliy aholini o`zlaridan past millat deb, kamsitish bilan qarashga moyillik borligini ham nazardan qochirmaydi. Mutafakkir shoira hech qachon o`z milliy g`ururining oyoq osti qilinishiga yo`l qo`ymaydi. Hatto unga har tomonlama yordam qo`lini cho`zgan ―noibto`ra ayoli Yekoterina ga ham milliy kamsitishga intilishdan tiyinishni taklif etadi, o`zbeklar hech bir jihatdan ruslardan past emasligini, ular faqat sharoit taqozosi bilan qaram millatga aylanib qolganligini va bu vaqtinchalik hodisa ekanini ―Noibto`ra ayoli Yekoterinaga degan she’rida ta’kidlaydi :

Singiljon hamsoya bo`lding, sirni pinhon etmagil, O`zbeku g`ayriya bu deb, millat isyon etmagil. Millating rus, odamiyatda durust af’ollaring, Yoshurib odatlaring xotir parishon etmagil.... O`zbek ahlidin nechand olim chiqqandur bilsangiz, Shak keltirub ilmimizg`a, fe’li shayton etmagil , Ushbu misralarni o`sha davr barcha rus ziyolilariga qarata aytilgan yuksak axloqiylikka, halollikka, insofga chorlov deb qabul qilish lozim. Jadidlar o`z dasturiy hujjatlarida milliy-hududiy muxtoriyat tamoyillarini amalga oshirish mexanizmlarni ishlab chiqish, xususan, Turkiston Federativ Respublikasi vakolatiga kiradigan masalalar bo`yicha qonunlar nashr etish, hokimiyat, boshqaruv va sudning oliy organlarini tashkil qilish, davlat tuzilmalarini yaratish va hokazolarga jiddiy e’tibor bilan qaradilar. Boshqaruvning asos shakli sifatida respublikachilik tanlandi. Demokratik jamiyatni shakllantirish ustuvor maqsad qilib qo`yildi, unda demokratik huquq va erkinliklar berilishi va konstitutsiyaviy kafolatlanishi ko`zda tutildi. Jadidlarning o`sha yillardagi xizmati shundaki, ular Turkistondagi barcha millat va elatlarning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy g`oyasini olg`a surdilar.

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 1996. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

Похожие

Davlat xizmatchisi va boshqaruv madaniyati

Shaxs, davlat, davlat xizmatchisi tushunchalarining axloqiy mohiyati

Davlat xizmatchisi etikasining mezonlari

Imijelogiya va davlat xizmatchisining imiji

Ijtimoiy-madaniy faoliyatning mazmuni tamoyillari va usullari