Главная страница
Рефераты
Педагогиka
Шарқ тамаддуни(цивилизацияси) ва педагогикаси -жадидчилик маърифатининг пойдевори
Шарқ тамаддуни(цивилизацияси) ва педагогикаси -жадидчилик маърифатининг пойдевори
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
157.5 KB
Скачать
Похожие
Жадидлар педагогикаси
Ҳамкорлик педагогикаси технологияси
Уйгониш даври педагогикаси
ХХ аср педагогикаси
Туркистонда жадидчилик ҳаракати ва таълим-тарбия
![Мирзо Улу ғ бек, Алишер Навоий кабиларни етиштириб берган. Аммо ил ғ ор Шар қ тара ққ ийпарварлиги айрим тад қ и қ отчилар айтганидек: "Осиё дарёлари каби қ умликларга сингиб кетиб, ўз қ оби ғ идан чи қ олмай, ном-нишонсиз йў қ олган эмас" [1.46], аксинча бу улкан маданият умумбашарий цивилизацияга қ ўшилиб, унинг узлуксиз ривожига омил бўлди. Турли ало қ а воситалари ор қ али ғ арбга ўтиб, янги Европа тафаккури тар ққ иётига таъсир кўрсатди. Ўзбек маданияти ва маънавиятининг тарихи жуда узо қ ўтмишга бори, та қ алади. Жумладан, педагогика тарихи ва назарияси ҳ ам маънавият ва маданият билан чамбарчас бо ғ ли қ дир. Шунинг учун ҳ ам улар ўзида ижтимоий тара ққ иётнинг мо ҳ иятини у ёки бу тарихий даврнинг хусусиятларини акс эттиради. Ўзбекистонда педагогик фикрларнинг ривожланишида ҳ ам бир неча даврларни бошидан кечирган. Бу 1995 йил қ Ў қ итувчи қ нашриётида чи ққ ан қ Ўзбек педагогикаси антологияси қ номли янги китобда қ уйидагича даврланган: 1) Октябрь тўнтарилишигача бўлган давр (1917) 2) Шўро тузуми даври (1917-1991) 3) Муста қ иллик даври (1991 йилдан кейин). Биз Октябрь тўнтарилишигача бўлган давр педагогикасини ҳ а қ и қ ий миллий педагогикамизнинг биринчи муста ҳ кам пойдевори дейишимиз мумкин. Биз ю қ орида кўриб ўтган Ўрта Осиё тамаддунининг илк давридаги сў ғ д, ўрхун ёзувлари, "АВЕСТО" китоблари, хал қ ҳ аёти ва маънавиятига нечо ғ ли таъсирини таъкидлаган эдик. Кейинги ислом давридаги буюк ўзгаришлар ҳ ам хал қ нинг ижтимоий-маънавий ҳ аётига самарали таъсир этган. Бу даврда Шар қ уй ғ онишининг бошида турган буюк ижод](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-4.png)
![таълимоти ўз қ ўл кучи билан ҳ алол лу қ ма топ, кўнглинг эса Алло ҳ таоло ёди билан, дейди. Зеро, Ҳ азрат Ба ҳ овуддиннинг: "Дил баёру даст ба кор!" деган шиори бутун мусулмон оламига маш ҳ урдир. Хуллас, дин ва дунёвий илмлар Марказий Осиё хал қ ларининг маънавиятини бойитиб ривожлантириб келган. Шунинг учун Президентимиз И.А.Каримовнинг "Биз шар қ цивилизацияси ва маданиятига мансублигимиз билан фахрланамиз. Шар қ цивилизацияси ва маданияти эса доимо хал қ ни бўл ғ уси ўзгаришларга маънавий ва ру ҳ ий жи ҳ атдан тайёрлашга интилиб келган" [1.2], - деб таъкидлаган эди. Демак, Шар қ цивилизацияси, маданияти ҳ а қ идаги қ арашлар, тад қ и қ отлар, та ҳ лиллар ҳ али давом этаверади... Туркистон маданияти, маърифатпарварлиги ҳ а қ идаги фикрларни бундан минг йил аввалги ю қ орида таъкидлаб ўтилган теран ғ ояларга, қ арашларга бо ғ лаш мумкин. Хусусан, Шар қ Ренессансининг таркибий қ исми бўлиб Туркистон ўрта асрлар даври фикрий тара ққ иётида маърифат ғ ояси етакчи ғ оялардан бири эди. Маърифат ор қ али инсоннинг ҳ ар жи ҳ атдан комил бўлиб етишишини таъминлаш масаласи - "АВЕСТО", Ўрхун-Энасой ва Яссавий ҳ икматларигача, "Кутад ғ у билиг", " Ҳ ибатул- ҳ а қ ойи қ " битикларида узо қ такомил йўлини босиб ўтди. Бунда таъбир жоиз бўлса, маърифатпарварлик ғ ояси соф маънавий-ру ҳ ий жараён сифатида ислом дини а қ идалари билан бирлашиб, инсонни нафс қ уллигидан чи қ ариб, инсонни маънавий ру ҳ ий юксакликка ундади. Бу ғ оя ўса бориб, ўрта аср Ренессансининг юксак инсонпарварлик ғ оялари таркибига қ ўшилиб кетди. У диний, фалсафий ва бадиий жи ҳ атдан](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-12.png)
![бос қ ичи "Жадидчилик ҳ аракати" деб юритилади. Маърифатпарварликнинг мо ҳ ияти ҳ ам ўзгарди. Унинг мо ҳ ияти ўзгариши, маърифатпарварлик ғ оясининг Туркияга, татар ва озарбойжон фикрий дунёсига эргашиш ор қ али намоён бўлди. Улар ор қ али эса ғ арбий Оврупо маърифатчилигидан ҳ ам хабардор бўлди. Маърифатпарварчиликнинг иккинчи бос қ ичи яъни 1900-1916 йилларда жадидлар ҳ аракатида жамиятнинг барча таба қ а ил ғ ор фикрли вакиллари қ атнашган. Бу ҳ аракатда бадавлат мулкдор кишилар Саидносир Миржалилов, Файзулло Хўжаев, Фўладбойвачча Зокиров, Нўширавон Ёвушев, Обиджон Ма ҳ мудов, Акобир Шомансур, зиёли-муаллим ва майда савдогарлар - Бе ҳ будий, Мунаввар Кори, Авлоний, Абдусами Кори, Хожи Мўъин, Сидди қ ий- Ажзий, Ҳ амза, Фитрат, Ашурали Зо ҳ ирий, ру ҳ онийлар ва мударрислар, уламолар -Саида ҳ мад Васлий, Пирму ҳ аммад Аълом, Шора ҳ им домла Шоиноятов, Шарифжон Ҳ ожи, ҳ унарманд-ишчилар - Низомиддин Хўжаев, Абдулла Бадрий юксак фаолият кўрсатди. Улар баъзи масалаларда мунозарали қ арама- қ арши фикрларга эга бўлсаларда му ҳ им сиёсий масалаларда якдил эдилар. [2.32] Туркистон жадидларининг отаси бўлган Бе ҳ будийнинг маърифий қ арашлари бу даврда етакчи ғ оя сифатида шаклланди ва ўз навбатида сафдошлари учун дастуруламал бўлиб хизмат қ илди. Бе ҳ будий миллатнинг кўзини очиш, асрий қ уллик исканжасидан озод этиш, йўлларини аввало хал қ маънавий жи ҳ атларини ўстириш билан бо ғ лади. Биринчидан, диний ва дунёвий илмларни мукаммал ў қ итадиган янги жадид мактаблари ташкил этиб,](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-14.png)
![Маънавий такомилнинг асл манбаи, энг аввало, таълим- тар бия ва маорифдир. Бу тушунча инсон дунё қ арашининг барча маъна вий жаб ҳ аларини қ амраган ғ оят юксак ва кўламли мо ҳ иятдир. Зо тан, инсон такомили борасидаги барча илму урфон таълим-тарбия манбаи бўлган мактаб- маориф ор қ али амалга ошади, ҳ аётга тадби қ этилади. Жамият тара ққ иётига, ривожига, инсон ҳ урлигига энг аввало, юксак инсоний фазилатларга эга бўлган фарзандлар камо ли ор қ али эришилади. Ма ҳ мудхўжа Бе ҳ будий қ арашларида эса ко мил фарзандлар тарбияси дастлаб, усули жадид деб аталмиш янги мактаблар ташкил этиш ор қ али амалга оширилади. "Бош қ а миллат нинг ёш болалари мактабда экан, бизники ҳ аммолликда ва гадой ликда бош қ а миллат уламоси ғ а тобеъ экан, бизни уламо билъакс авом ғ а тобъедур. Мунинг охири харобдур. Букун исло ҳ и мактаб, мадраса, яъни миллатга кушойиш қ илинмаса, раби аср сўнг диёнат барбод бўлур ва онинг жавоби, маъсулияти бугун ғ иларга қ олур. Бу маъсулиятдан қ утулмо қ учун миллатни диний ва дунёвий илм ва фанлар ў қ умо қ учун тар ғ иб қ илмо қ керак", [125] Биз М.Бе ҳ будийнинг маърифий қ арашларига таъсир этган омиллар қ андай эди? Унинг фикрлари қ айси манбалардан ози қ лан ди, тара ққ ий топди?, деган савол устида бош қ отирар эканмиз, буни аввало, ўша даврдаги тарихий вазият ва ушбу даврда Русия мусулмонлари ҳ аётига чу қ ур ўзгаришлар киритган, ил ғ ор Европа маданияти юту қ ларидан таъсирланган, оташин турк ватанпарварла ри ғ ояларидан ил ҳ омланган қ ирим татар зиёлиси Исмоилбей ғ аспи рали фаолияти билан ба ҳ олашга ҳ а қ лимиз.](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-16.png)
![Русияда XIX аср охирларида мустабидлик сиёсатига қ арши тобъе хал қ лар ўртасида норозилик кайфиятлари исёнга айланди. 1898 йили Андижонда Дукчи эшон во қ еалари чор ҳ укуматини гангитиб қ ўйди. Шундан сўнг, Туркистонда катта бир куч бўлиб, жадидчилик ҳ аракати пайдо бўлди. Жадидчилик ҳ аракати ҳ ам маъ рифатпарварлик йўли билан хал қ нинг асрий орзуси бўлган озодлик ғ оясини ўзида мужассамлаштирар эди. "Жадидчилик мустамлака Осиёда миллий озодлик ҳ аракати уй ғ онган ва кучая борган шаро - итда пайдо бўлди. Тў ғ риро ғ и, Осиё ва Африка мамлакатларидаги ғ айримустамлака ҳ аракатидан таъсирланиб ҳ аракат бошлади. Улар нинг фикрича, қ ашшо қ лик сабаби, унинг илмсизлиги, ў қ иш имкони ятига эга эмаслигидир". [2.41] Кейинги йилларда жадидчилик ҳ аракати ҳ а қ ида матбуот са ҳ ифаларида йирик олим ва тад қ и қ отчилар томонидан ёзилиб, му ҳ окама қ илиниб борилмо қ да. Шундай му ҳ окамаларнинг дастлабки ларидан "Ўзбек тили ва адабиёти" журналида чоп этилган "Жадид чилик ва жадид адабиёти" давра су ҳ бати эътиборлидир. Унда таъ - кидланишича, жадидчилик аслида арабча "янги" сўзидан олинган бўлиб, у янгилик тарафдори, деган маънони беради. У дастлаб мактабдан бошланган, сўнг матбуот, театр, сиёсатга ўтилган, дейилади. Ушбу су ҳ батда профессор Бегали Косимов "Жадидчилик XIX асрнинг 80-йилларида Кавказда пайдо бўлди. Унинг асосчиси ҳ а қ ли суратда бо қ часаройлик маш ҳ ур Исмоилбек Гаспиринскийдир. У 1884 йилда бир мактаб очди. Кир қ кунда 12 ў қ увчининг саводи ни](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-17.png)
![чи қ аради. Шундан сўнг, бу усул "усули савтия - ҳ арф - то - вуш", мактаб "усули жадид" (янги усул, янги мактаб) номи билан шу ҳ рат қ озонди", дейди. [2.45] Исмоилбек ғ аспирали 1881 йил "Русия мусулмонлиги" номли китоб чоп эттиради. Китобда мадрасаларда исло ҳ отлар ясаш, ду нёвий фанларни, ўзга тилларни ўрганиш масалалари ҳ а қ ида гапирилади ва бунда мактаб- мадрасаларда дарс ўтишнинг янги усулини жорий этиш таклиф этилади. Бу усул "усули жадид" деб аталади. Асарда турк ва татар миллати илм ва ҳ унардан беба ҳ ра. Шу ке тишда давом этаверса охири вой бўлади, деган фикрлар бор эди. "Турк ва татар миллатини ма ҳ в ва ин қ ироздан қ ут қ армо қ учун ни ма қ илмо қ лозим эди?" [2.36], деган саволга Оврупо илм ва мао рифини ушбу миллатлар орасига, ўз мактаб, мадрасаларида, ўз тилларида ўргатмо қ лозим, деган хулосага келади. И. ғ аспирали ўз ғ ояларини кенг тар ғ иб- ташви қ қ илмо қ , уй қ удаги қ авмдошлари бўлмиш татар ва турк мусулмонларини дунё а ҳ ли афкоридан хабар этмо қ алало қ ибат мустабидлик сиёсатини бор бўйи билан фош эт - мо қ ма қ садида 1883 йили Бо қ часаройда "Таржумон" номли газета нашр эттиради. Бу ҳ а қ да муаллиф "Таржумон ила афкори умумий ҳ ийла уй ғ ондирилди ва янги усул ила қ ир қ кун ичида ёш болалар га туркча ў қ ирга ва ёзарга ўргатмак мумкин ўлажаги эълон этил ди..." [2.41], дейди. "Таржумон" нашр этилиши билан мустабид ўлкалар мусулмон лари орасида катта иштиё қ билан ў қ ила бошланди. Худди мана шу "Таржумон" ор қ али илк жадид ғ оялари Туркистонга кириб келди. Замонга мос янги усулдаги мактаблар ташкил этиш фикрлари ва йўл-йўри қ лари](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-18.png)
![Туркистон зиёлилари орасида қ изи қ иш уй ғ отди. Бу ҳ аракатнинг ёйилиши ҳ а қ ида профессор Бегали Косимовнинг фикри ни келтириб ўтиш кифоя. "Бизда бундай мактаблар 90-йилларда очила бошлади. XX аср бошларида эса оммавий тус олди" [1.43] Биз Исмоилбек ғ аспирали ғ ояларига назар ташлар эканмиз, унинг қ арашларида тара ққ ий топган хал қ ларнинг турмуш тарзлари га, ҳ аёт усулларига ҳ амо ҳ англик кўрамиз. Биздаги таназзулни у, энг аввало, ор қ ада қ олган ў қ иш, ў қ итиш ишида кўрди ва бу усул ни исло ҳ қ илиш ғ оясини илгари сурди. "Эски усулда ў қ иган ва ў қ иётганларни ҳ еч бир камситмаган ҳ олда "усул"ни янгилаш шарт лигини у қ тиради. Биз таклиф қ илаётган усул осмондан тушган эмас, эскини янгиламо қ дир, дейди". [1.43] Исмоилбек ғ аспирали янги мактабнинг қ андай бўлиши кераклигини бор кўриниши билан ифодалайди. Риоя қ илиниши керак бўлган талаблар, ў қ итиш қ оида лари ҳ а қ ида кўрсатмалар беради. У дастлаб ў қ итиш учун дасрлик лар яратди. Янги усул мактабларида қ уйидагиларга риоя қ илиниши лозим эди: 1. Синфда (мактабда) болалар сони ўттизтадан ошмасин; 2. Болаларни фа қ ат икки дафъа - ёз ва қ иш бошларидагина қ абул қ илиш мумкин; 3. Ҳ ар қ абул неча бўлишидан қ атъи назар бир синф бўлсин; 4. Ҳ ар бир муаллимда кўпи билан 3-4 синф бўлсин; 5. Агар мактаб уч синфдан иборат бўлса, дарслар кетма- кет, маълум уй ғ унликда қ ўйилмо ғ и лозим;](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-19.png)
![6. 7-9 ёшлардаги бола 7-8 соат узлуксиз ў қ ий олмайди. Унинг учун 5 соат кифоя. Ҳ ар дарсдан сўнг 10 да қ и қ а танаффус лозим; 7. Жума ва байрам кунлари дам олинади; 8. Ўн ой ў қ ишдан сўнг ёзнинг исси қ кунларида таътил бўли ши ма қ садга мувофи қ ; 9. Дарс зериктирмаслиги лозим. Беш соатда беш соат турли фандан дарс бо қ мо қ о ғ ир дагилдир, лекин беш соат ёл ғ из бир дарс ила ўграшмо қ зе ҳ нни бузар; 10. Шогирдлари урмия, сўкмия ҳ ожат йў қ дир; 11. Ҳ ар ҳ афта ни ҳ оятинда шогирда ҳ афталик тазкира верил малидир. Ҳ афта бўю дарсларина ди ққ атли ўлуб, билдиги ишорат эдилиб, офарин ёзилмалидир; 12. Мактабнинг панжаралари (теразалари) буюк ва ичи зиёли ва ойдин ўлмасина бик ди ққ ат эмалидир... Сову қ хонада дарс вермак, илм ўргатмак о ғ ир дагилдир, бегуно ҳ сибёна жазо вер макдир..." [1.42]. ғ аспирали ўз қ арашларини давом эттириб қ усули жадид қ да ў қ итишнинг қ оидаларини қ уйидагича тушунтиради: 1. "Бутун алифбони бирдан гўстириб билдирмак о ғ ирдир. Иб тидо (бошда) уч, беш ҳ арф гўстириб, забт этдурмак, да ҳ а суху лотли (енгил)дир. 2. ... биринчи дар c да шогирдларни ёзмия бошлатмалидир. 3. Дарслар муайян соатларга, қ исмларга ажратилиб, ( қҳ исса- ҳ исса қ ) ўргатилиши лозим. 4. Ў қ увчи бир дарсни ўзлаштирмагунича иккинчисига ўтил маслиги керак.](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-20.png)
![5. Ҳ арфлар билан таништирганда, улар ҳ а қ ида кенгро қ маъ лумот берилгани яхши. (Мутло қ ҳ ар ҳ арфнинг садосини, савтини, махражини баён этмали). ( ғ аспирали худди шу сабабли жорий этган усулининг қ сав тия қ -товушли деб ном олганини таъкидлайди.) 6. Исломий ҳ арфларнинг ҳ ар бири сўздаги ўринларига қ араб муайян шаклга эга бўлгандилар. Ў к итувчи буни бутун ў к иш даво мида ди кк атидан к очирмаслиги керак". [1.42]. Бундай к онун- к оидаларни ишлаб чи кк ан ғ аспирали, ушбу мак таблар учун сув- ҳ аводай керакли бўлган дарслик яратди. Унинг бу йўлдаги биринчи уриниши "Хўжаи сибён" (Болалар муаллими)" номли китоби эди. Муаллиф "Хўжаи сибён"да алифбе собо ғ и ва турли фойдали масла ҳ ат ва ҳ икоялар беради. Бу китоб "усули жа дид"да иш бошлаганлар учун жуда яхши ва к улай к ўлланма эди. ғ аспирали ғ оялари бутун Россия тобъелигидаги мусулмон хал қ лари орасида қ из ғ ин ба ҳ с-мунозараларга сабаб бўлди. Унинг қ арашларига тушуниб, "усули жадид"нинг фойдасини ҳ ис қ ила ол ган зиёлилар худди шу усулда ў қ итишни бошлади. Бу даврда ушбу усулда ў қ итиб, маш ҳ урликка эришган йирик мадрасалардан бири Уфа ша ҳ рида татар зиёлиларидан Зиё халфа томонидан таъсис этилган "Мадрасаи Олия" [1.20] эди. (Ушбу мадраса ҳ а қ ида М.Му ҳ аммаджоновнинг "Турмуш уринишлари" номли китобида маро қ билан ҳ икоя қ илинади). Мадрасада ҳ ар куни беш дарс ў қ илар, жума куни дам олиш ҳ исобланган. Соат олти яримда қ ўн ғ иро қ овози билан ў қ увчилар уй ғ отилар ва бомдод намози ў қ иларди. Еттида емакка борилиб, тў ққ изда дарс бошланган. Дарс худди шу](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-21.png)
![муаллимни танимаса, мўътабар кишилар ор қ али та нитмо қ даркор бўлади". [105] Бе ҳ будийнинг жавобидан ҳ ам кўриниб турибдики, ҳ укумат қ айси йўл билан бўлса-да янги усулнинг йўлини тўсишга жон-жа ҳ ди билан ҳ аракат қ илган. Чор амалдорларининг янги усул мактаблари олдига қ ўйган бундай тўси қ ларни ўйлаб, мактабдорлар янги усулда ў қ итишдан воз кечиб юборади, дея хаёл қ илган бўлсалар керак. Лекин ю қ орида таъкидлаганимиздек уларнинг хаёллари пучга айланиб бораётган эди. Биро қ мустамлакачилар ҳ ам, янгичиларга ҳ аракатсиз қ араб турмади. Ўзларининг "соди қ лик" назариясини илгари сурувчи рус-тузем мактабларини муста ҳ камлай бошладилар. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, бу ва қ тларда Тур кистонда то Октябрь тўнтарилишигача қ уйидагича номлар билан юритилган ў қ ув юртлари мавжуд бўлган: қ 1. Мусулмон диний мактаблари: а) мактаб(хона) - эски мактаб; б) қ орихона; в) мадраса. 2. Рус мактаблари: а) умумий маълумот мактаблари; б) касб мактаблари; в) рус-тузем мактаблари; г) рус тилини ўрганиш курслари. 3. Янги усул мактаблари" [1.6]. Туркистондаги ушбу мактаблар фаолиятини 1876 йили таъсис этилган Туркистон ў қ ув округи назорат қ илган. Туркистоннинг ҳ ар бир вилоятига маориф ишлари бўйича](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-24.png)
![махсус инспектор тайин ланган. Ушбу ў қ ув округи Россия маориф министрлигининг кўрсат малари асосида фаолият кўрсатган. Мана шу ў қ ув округининг қ ат ти қ назорати остида ишлаётган бу уч номдаги мактаблар орасида қ атти қ тортишувлар бўлиб турган. Ўша даврда мавжуд бўлган бар - ча матбуот са ҳ ифаларида қ адимчилар - эски мактаб тарафдорлари, рус-тузем мактабининг ё қ ловчилари ва усули жадид фидоийлари ўртасида қ из ғ ин ба ҳ с боради. Айни қ са, бу муаммо "Туркистон ви лояти газети"да 1905, 1906 йилларда қ из ғ ин тус олади. Газета нинг 1906 йил, 27 сонида Ма ҳ мудхўжа Бе ҳ будийнинг "Самар қ анд усули жадид мактабининг имти ҳ они хусусинда" ма қ оласида Са мар қ андда иш кўраётган Шакурий домла мактабининг хусусиятлари, муваффа қ иятлари ҳ а қ ида гапиради. Шогирдлардан имти ҳ он олиш ма росимига эса бутун Самар қ анд а ҳ ли а ғ ниё, анбиё, муфтий, пристуф, маориф нозирлари ва ҳ атто савдогарлар, дўкондорлар ҳ ам таклиф этилади. Ҳ укумат томонидан вакил бўлиб Ликошин би лан Вяткин келади. Роса икки кун, соат ўндан олтигача болалар дан имти ҳ он олинади. Натижа жуда аъло бўлиб чи қ ади. Катнашган а ғ ниёларнинг кўпчилиги шогирдлар илмига та ҳ синлар ў қ ийди. Ҳ ат то бизнинг фарзанди аржумандларимиз ҳ ам илм йўлларини шунчалик тез эгаллаб олар экан-ку, деб баъзилар ўта ҳ аяжонланганидан йи ғ лаб юборадилар. " Ҳ ожи Мавлонбек жаноблари олти соат қ адар муттасил туриб болаларнинг қ ироат ва илми динидин берган жа вобларига йи ғ лаб муаллимга 15 сўм ҳ адя бердилар қ [21] деб ёза ди Бе ҳ будий бу во қ еа ҳ а қ ида.](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-25.png)
![уларга тегади. Уларнинг кўрсат ган ҳ унарлари эса бундан орти қ эмас. Ҳ атто, шу имти ҳ онда ушбу шогирдларнинг муаллимларидан бири уялганидан қ очиб чи қ иб кет ди, дейди ва эски усулни тан қ ид қ илган муаллифга қ арата: 2Ўша эски тартиб хусусинда ёзган мулла, ўша имти ҳ он мажлисида борму йў қ мукинлар, ул вазифалик домлаларга ҳ ам наси ҳ ат берсалар эди" [2.29], деб муаллифга киноя қ илади. Кўриб турганингиздек, баъзилар рус-тузем мактаби билан усули жадид мактабларини бир-биридан ажратмай ҳ ар иккисига ҳ ам "кофурлар мактаби" сифатида қ арашган. Бу ма қ оладан сўнг аввал ги эски мактабларни тан қ ид остига олувчи муаллиф яна ушбу га зетада чи қ иш қ илади. Муаллиф гапнинг индоллосини айтар экан, эски мактаблардан ҳ ам, қ улваччалар тайёрловчи рус мактаблари дан ҳ ам устун турувчи, қ албида ватан, миллат, ифтихори жўш ур ган комил фарзандларни етиштирувчи бу - усули жадид мактаби дир, дейди. Бу мактаб шогирдлари динини, иймонини қ ўлдан бер - май, дунёга очи қ кўз билан бо қ ади. Эркинликни, ҳ урликни вата нига қ айтаради. "Бу мактабларни очсак, келар авлод бизга ра ҳ мат айтар, бу дунёи, охиратимиз обод бўлур", [2.46] дейди муаллиф. Ма ҳ мудхўжа Бе ҳ будий рус мактаблари ҳ а қ ида "Русский- тузем ний мактабларига ў қ иганлар зиёли тугул, ҳ иёли ҳ исобланмайдур лар. Улар фа қ ат русча чаласавод кишилардур", [31] деса "Бизга исло ҳ от керак" ма қ оласида "Эски ҳ укумат зо ҳ иран бизни маданий қ илмо қ учун русский- туземний исминда бизнинг учун мактаблар очиб, ўз фа ҳ мларинча бизни дунё ва охиратда тек бахт, яъни насоро (христиан) қ иладургон миссионерларга топширдилар" [142],](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-27.png)
![дейди. Албатта, рус-тузем мактабини ё қ ловчилар ҳ ам бўлган. Ушбу газетада Мирзо Саидшо ҳ деган муаллиф: мен рус мактабларида ў қ иб сарафроз бўлдим, деса, Абдураззо қ имзолик муаллиф бу рус мактаблари бизнинг эски мактаблардан анча қ улай. Бу ерга ўзим келиб кўрдим. Тоза, озода. Усули жадид мактабларига ҳ ам ўхшаб кетади, дейди. Бе ҳ будийнинг эски, қ адим мактаблари хусусидаги қ арашлари унинг маънавий устози ғ аспирали қ арашларига ҳ амо ҳ анг. Зеро, ғ аспирали "Эски усулда ў қ иган ва ў қ иётганларни ҳ еч бир камсит маган ҳ олда "усул"ни янгилаш" [1.42] шартлигини у қ тирган эди. Бе ҳ будий ҳ ам эски тартибни камситмаган ҳ олда, бугунги кун та лабларига фа қ ат усули жадиднинг мослигини амалда исботлади. "Усули жадид хохламайдур ғ он, ё янги нима эканини билмай, урусий атайдур ғ он авом, бидъат атайдур ғ он муллалардин ҳ ар ким ни келиб, ушбу мактабни кўрибдур. Болаларни ҳ усни қ ироъати, тажвид, ҳ исоб, а ҳ ком ва а қ оид мусулмонийни бил ғ они ва анкад муддатга ў қ уб, ёз ғ они хулоса, ў қ иган сабо қ ини қ оидаси ила би либ, жавоб бер ғ онини кўриб та ҳ син қ илиб, аксар ила аксар балки ҳ ама кўр ғ он ва бил ғ он кишилар ушбу тари қ а мактаб тў ғ рисига собдил фикр биладурлар. Яъни ушбу қ оида манфаатига қ ойил бўла дурлар" [3], дейди. Бе ҳ будий "усули жадид"да ў қ итиш жуда кўп мамлакатларда амалга ошаётганлигини қ айта- қ айта такрорлайди: "Мулла Абдул қ одир муаллим ва мен бу тартиб ва пру ғ румларни туш кўриб, топганимиз йў қ ва ё шайтондан ва ё бош қ адан олганимиз йў қ . Балки, газет ғ а кўрдик ва муаллим Ҳ ў қ анд, Тошканд, Бухоро, Оренбург, Козон ша ҳ арларига юруб ибрат олибдур", [20] дейди куйиниб. Бе ҳ будийнинг ўзи ҳ ам бу](/data/documents/39748ec6-ea8e-4195-8fc6-24c3c42d9193/page-28.png)
