Ҳамкорлик педагогикаси технологияси - Педагогиka - Рефераты

Ҳамкорлик педагогикаси технологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

113.5 KB

Ҳамкорлик педагогикаси технологияси Режа: 1. Ҳамкорлик педагогикаси технологияси 2. Ҳамкорликда ўқитиш технологиясининг афзалликлари ва истиқболлари. 3. Ҳамкорликда ўқитиш технологиялари 4. Кичик гуруҳларда ҳамкорликда ўқитиш

Ўқитувчи билан таълим олувчи ҳамкорлигини ташкил этиш муаммоси барча даврларда ҳам ўта долзарб масалалардан бўлиб, мазкур ҳамкорликнинг назарий асослари педагогик синергетика доирасида тадқиқ этилмоқда. Педагогик синергетика, яъни ўқитувчи~ўқувчи ҳамкорлиги масаласи, айниқса, ўрта умумтаълимнинг бошланғич жараёнида муҳим аҳамиятга эга. Бу таълим берувчи учун ҳам, таълим олувчи учун ҳам ўз фаолиятини мустақил тарзда ташкил этишга оид назарий ёндашувлардан бири бўлиб, мазкур назария ўқитувчи~ўқувчи ҳамкорлигини тўғри ташкил этиш ҳодисаси билан боғлиқ бўлган янги дунёқарашдир. Синергетика (юнон. sunergeia−ҳамкорлик, ҳамжи ҳатлик) −тизимларнинг ўз-ўзини мустақил тарзда ташкил этиш назарияси, ўз-ўзини бошқариш, номунтазам ҳодисаларни ўрганиш, дунёвий ҳодисаларни янгича изоҳлаш, таби ий ва ижтимоий-иқтисодий мураккаб тизимли жараёнлар нинг табиатини билишга қаратилган илмий йўналиш, тафаккур усулидир. Синергетика фанларнинг асосий методологик илмий йўналиши сифатида XX аср нинг 60-70-йилларида шаклланган. Педагогик синергетикани эса XXI асрда пайдо бўлган таълим-тарбия жараёни субъектлари ҳамкорлигини англашга кўмаклашадиган янгича назарий-амалий ёндашув сифатида талқин этиш ўринлидир. Маълумки, XX асрнинг охири XXI асрнинг бошларига келиб, таълим жараёни субъектлари фаолиятига нисбатан янгича ёндашувлар вужудга келди. Бу ёндашувларнинг муштарак аҳамияти шундаки, шахслараро муносабатлар ўзаро ҳамкорлик жараёнида янги сифат кўрсаткичларига эга бўлади ва кутилган натижани беради. Педагогик ҳамкорлик таълим жараёни субъектлари фаолиятида янгича сифат ўзгаришларининг шаклланиши ва намоён бўлишига кўмаклашади. Педагогик ҳамкорликнинг муҳим жиҳати шундаки, у таълим жараёни субъектлари фаолиятини муайян тарзда уйғунлаштиришга хизмат қилади. Ўрта Осиё мутафаккирлари ал-Бухорий, ат-Термизий, Аҳмад Яссавий, Нажмиддин Кубро, ал-Форобий, ибн Сино, Абу Райҳон Беруний кабиларнинг илмий-назарий меросида ўқитувчилар ва таълим олувчилар орасидаги ҳамкорлик, дўстона муносабат масаласига ҳам алоҳида эътибор қаратилган ва ижтимоий ҳамкорлик муаммосининг ижтимоий-психологик жиҳатлари ҳамкорликдаги фаолият кўриниши тарзида баён этилган ва илмий жиҳатдан маълум даражада асосланган. Бу борадаги изланишларнинг айримларида ҳамкорликдаги фаолиятни ишлаб чиқариш жараёнининг ижтимоий психологик жиҳати нуқтаи назаридан ўрганиш, яъни жамоадаги ижтимоий-

психологик муаммоларни тадқиқ этишга урғу берилган. Демакки, биз тадқиқ учун танлаган муаммонинг айрим қирралар шарқнинг қомусий олимлари назаридан ҳам четда қолмаган. Педагогик ҳамкорлик масаласининг самарадорлик жиҳатини аждодлар тажрибаси ҳам кафолатлайди, десак муболаға бўлмас. Том маънода, педагогик ҳамкорлик масаласи узоқ йиллардан буён дунё дидактлари ва педагогларини қизиқтириб келган. Жумладан, рус олими В.М.Мясишевнинг қарашларида, шахс – ўзаро ҳамкорлик ва бошқалар билан муносабатнинг маҳсули сифатида намоён бўлиши таъкидланган. Ўтган ХХ асрнинг 80-90-йилларида ижтимоий-психология, меҳнат ва бошқарув психологияси соҳаларида ҳамкорлик фаолиятини амалга оширадиган гуруҳли фаолият муаммосини ўрганишга қизиқиш бирмунча ўсди. Худди шу сабабли ҳам рус олими Б.Ф. Ломов индивидуал фаолият ўз-ўзидан бўлмайди, балки жамият фаолияти билан уйғунлашган ҳолда намоён бўлади, деб таъкидлаган эди. Рус педагоги Б.Г.Ананьевнинг ҳамкорлик фаолиятининг муҳим омили ҳисобланган муомала маданиятига оид тадқиқотларида ўқитувчининг баҳолаш ва таҳлил қилиш, тарбиячилик имконияти, ўқувчиларнинг ақлий ва ахлоқий ривожланишлари учун муҳим манба эканлиги алоҳида таъкидланган. Рус педагоги А.В.Петровский шахслараро муносабатлар жамоадаги фаолиятдан келиб чиқишини ўрганган ҳолда, таълим жараёнида ўқитувчининг ўқувчилар билан ҳамкорлигини ташкил қилиш фақат уларнинг мулоқот, муомалага нисбатан эҳтиёжини қондириш воситаси эмас, балки ўқув материалини ўзлаштиришнинг ҳам муҳим шарти эканлигини таъкидлайди. Жаҳон дидактикаси ва педагогикасида шунингдек, ўзбек дидактикаси ва педагогикасидагогик ҳамкорлик муаммосига бағишланган бевосита ҳамда билвосита ишлар анчагина бўлишига қарамасдан «педагогик ҳамкорликнинг дидактик асослари», «педагогик ҳамкорлик жараёнини ташкил этишнинг замонавий технологияси», “педагогик ҳамкорликка асосланган ўқув жараёнининг самарадорлиги”, “педагогик ҳамкорликнинг таълим мақсади ва мазмунига ҳамоҳанглиги”, “таълимнинг муайян босқичларини педагогик ҳамкорлик асосида ташкил этиш методикаси”, “педагогик ҳамкорлик жараёнида ўқитувчи~ўқувчи муносабати” каби масалалар ечими тўла ҳал этилган эмас. Миллий истиқлол шарофати билан ўрта умумтаълим мактабларида янгиланган таълим ва таълим турлари, босқичлари мақсади мазкур муаммолар ечимини имкон қадар тезроқ ҳал этишни тақозо этмоқдаки, бизнинг ушбу илмий, илмий-амалий изланишларимиз ҳам шу эҳтиёждан келиб чиқмоқда.

Кузатишларимиз шуни кўрсатадики, педагогикага оид мавжуд дарсликлар ва илмий манбаларда «педагогик ҳамкорлик» тушунчаси бевосита муаммо сифатида етарлича асосланмаган. Ваҳоланки, педагогик ҳамкорлик ва унинг самарадорлиги муаммоси таълим жараёнида ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятини субъект-субъект сифатида ташкил этиш моҳиятини акс эттирувчи назариялар нуқтаи назари доирасида ўта мураккаб, серқирра ва замонавий таълим доирасида тўла ҳал этилиши зарурий масалалардандир. Шунинг боисдан ҳам мактаб ўқитувчилари педагогик ҳамкорлик, унинг диалектик табиати, ўзига хос хусусиятлари, самарадорлиги, бундай ҳамкорликни ташкил этиш йўллари ҳақида етарлича билим ва тасаввурга эга эмаслар. Буларнинг барчаси мазкур ҳодисани ҳар томонлама тадқиқ этиш эҳтиёжи мавжудлигидан яна бир карра далолат беради. Биз юқоридаги фикрларимизни умумлаштириб, педагогик ҳамкорлик масаласининг чуқур ўрганилмаганлигининг асосий сабабларини қуйидагича умумлаштиришни жоиз деб билдик: 1) п едагогик ҳамкорлик ҳодисаси дидактика учун янги феномен эканлиги; 2) таълим жараёнида ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятини субъект- субъект сифатида ташкил этиш м иллий истиқлол шарофати билан ўрта умумтаълим мактабларида янгиланган таълим мақсади билан боғлиқ ҳолда ҳозирда кун тартибига чиққанлиги; узоқ йиллар ўқув жараёнида ўқитувчи ва ўқувчи фаолияти субъект-объект сифатида барқарорл ашиши одатий ҳол бўлганлиги ва натижада (шўро тузуми даврида эҳтиёж бўлмаганлиги учун) п едагогик ҳамкорлик масаласи илмий талқин этилмаганлиги; ш ун га кўра ҳам педагогик ҳамкорлик атама сифатида мутахассислар эътиборини ўзига жалб қилмаганлиги; 3) педагогик ҳамкорликнинг илмий аппарати ўта мураккаб эканлиги, ҳар доим ҳам асосий педагогик ҳолатлар учун қулай ва кенг тарқалган эмаслиги; 4) фан соҳаларининг тезкор тадрижий тараққиёти натижасида йиғилган ва йиғилаётган зарурий билимлар, назарий маълумотлар силсиласини тизимга солиш имкониятини етарлича бермаётганлиги. Бу эса, тушунчалар қатъий тизимининг мантиқий қурилишини таъминлаш учун имкон бермаслиги; 5) педагогик ҳамкорликка оид изланишлар фаннинг турли соҳаларида амалга оширилиб, ҳар бир соҳа ўзининг атамалар тизимига эгалигидадир. Фалсафий ёндашувларга кўра, исталган жараёндаги мунтазамлилик ва номунтазамлилик айни бир вақтда вужудга келади, намоён бўлади. Шундай экан, педагогик ҳамкорлик жараёни фақат номунтазамлиликни вужудга келтиради деган фикр ғайритабиийдир. Педагогик ҳамкорлик жараён субъектлари учун ўз-ўзи ва ўзлигини намоён қилиш имкониятидирки, унда

ўқитувчи билан ўқувчининг ўзаро ҳамкорлиги иккита муҳим жиҳатни юзага келтиради: − ижодкорлик; − улар фаолиятида мураккаблик асосида тартиблиликнинг намоён бўлиши. Шу ўринда эътироф этиш зарурки, таълим жараёнининг барча босқичлари ёки этапларида ҳам педагогик ҳамкорликни амалга ошириш мумкин эмас. Бунинг учун, аввало, ўқув-билув жараёни очиқ характерга эга бўлиши, ўзаро ахборотлар алмашинуви асосида ташкил этилиши керак. (Бу хусусда қуйида алоҳида тўхталамиз.) 2. ҲАМКОРЛИКДА ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ АФЗАЛЛИКЛАРИ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ. Педагогик ҳамкорлик таълим жараёни субъектлари фаолияти ривожланишининг тадрижий йўлини намоён қилади. Педагогик ҳамкорлик жараёнида ўқитувчи билан ўқувчи фаолияти уйғунлашади, ижодий характер касб этадики, у таълим жараёни субъектлари фаолиятидаги ўзига хос ҳар бир жиҳатни ҳисобга олишни тақозо қилади. Педагогик ҳамкорлик ўқув-тарбия жараёнидаги мунтазам ҳамда номунтазам ҳолатлар, мувозанатсизлик билан мувозанатлиликка оид қонуниятлар, тартиблилик билан тартибсизлик, изчиллик билан ноизчиллик орасидаги зиддиятлар бирлигига таянади. Педагогик ҳамкорликнинг юзага келиши учун ўқитувчи ва ўқувчи педагогик жараённинг ўзаро алоқадор субъектлари мавқеида бўлишлари керак. Зеро, ўқув-билув жараёнининг шахсга йўналтирилганлиги масаласи марказида ҳам таълим жараёнида унинг субъектлари орасидаги ҳамкорликнинг моҳияти муҳим аҳамиятга эгадир, ўқув-тарбия жараёнидаги ҳамкорлик субъектларнинг биргаликда янги ахборотларни ўзлаштиришлари ва ўз фаолиятларида ижодий қўллашларига кўмаклашади. Маълумки, узоқ йиллар ўқув жараёнида барқарорликнинг катта аҳамиятга эга эканлиги эътироф этилиб келинди ва унга доимий амал қилинди. Бундай ёндашув натижасида монотон таълим назарияси вужудга келди, яъни ўқувчи жараённинг субъекти эмас, балки объекти сифатида итоаткор тингловчига айлантирилди. Бунинг асосий сабаби, ўқув жараёнидаги барқарорлик − жараён ўқитувчи томонидан назорат қилиниши ва бошқарилиши, натижада, ўқув жараёнини бир қолипга солиб олиш,

таълим берувчи меҳнатини маълум миқдорда енгиллаштириш имконини беришида эди. Лекин ўқув жараёнидаги барқарорлик ўқувчи-ўқитувчи фаолияти моҳиятига бир ёқлама ёндашишга олиб келишини ва энди бундай давом этиш мумкин эмаслигини бугунги кунгача йиғилган амалий тажрибалар яққол кўрсатмоқда. Шу ўринда педагоглар орасида учрайдиган «шахсга йўналтирилган таълим жараёнида педагогик ҳамкорлик муҳитидан фойдаланиш таълимда номунтазамлиликни юзага келтиради» деган фикрнинг ноўрин эканлигини дидактик жиҳатдан асослаш ниҳоятга зарур. Педагогик ҳамкорлик жараёни тадрижий тараққиётга эга бўлиб, унда кўп вариантли ривожланиш имкониятлари ҳам мавжуд. Педагогик ҳамкорлик, аввало, жамоа бўлиб фаолият кўрсатиш методи ҳамда ўқув ижодкорлигидир. Бундай ҳамкорликнинг асосий мақсади – иштирокчиларнинг ҳис-туйғуга асосланган образли метофорит тафаккуридир. Бу серқирра усулдан мураккаб дидактик-ижодий масалаларни ечиш, педагогик амалиётда эса ўқув-билув муаммоларини ҳал этиш усули сифатида фойдаланилади, ўз навбатида у ўқувчининг ўқиши ва уқиши учун мўлжалланган материални ўзлаштиришида ижодий изланиш имкониятларини кенгайтиради. Педагогик ҳамкорлик жараёнида жамоа бўлиб ишлаш талаби гуруҳда мавзу доирасида янги муштарак ғоялар туғилишига замин ҳозирлайди. Табиийки, педагогик ҳамкорлик таълим жараёнида самарадорлиги синалган илғор педагогик технологиялардан унумли фойдаланишни тақозо этади. Жумладан, таълим жараёнида вақти ва ўрнига қараб “ақлий ҳужум” усулидан фойдаланилганда педагогик ҳамкорлик ўқувчининг изланувчанлик қобилиятини мунтазам ривожлантириб боришини сезамиз. Педагогик ҳамкорликда қўйилган муаммонинг ечими бўйича гуруҳ аъзолари топшириқлардан фойдаланган ҳолда янги фаразлар, ҳис-туйғуга асосланган ечимлар топишга уринадилар ва бунга маълум миқдорда эришадилар, энг аввало, улар ўзларининг ижодий қобилиятларини намоён қила олишга одатланадилар. Бунда педагогик муаммоларнинг инновацион ечими сари йўл очилади. Ўтган асрнинг 60-йилларидан бошлаб Америкада ҳамкорлик педагогикасига асосланган ҳолда ўқув жараёни, ўқув усули, ўқув топшириқлари вариантларини ишлаб чиқиш, тажриба-синовдан ўтказишга киришилди ва бу борада жаҳон педагогикаси фойдаланишига арзигулик ютуқлар қўлга киритилди.

Таълимий ишларни ҳамкорликдаги ташкил этиш ўзида қуйидаги асосий ҳолатларни мужассамлаштиради: 1) таълимий муаммонинг ўқувчи муҳокамасига дастлабки кўринишда қўйилиши; 2) ўқувчига таълимий муаммонинг таҳлили ва уларда шу таҳлил учун зарурий ахборотлар ҳақида тасаввур уйғотиш. Бу жараёнда эксперт вазифасини ўқитувчи ҳамда фаол ўқувчиларнинг бир қисми бажаришлари мумкин. Бунинг учун улар, табиийки, муайян тайёргарликка ҳам эга бўлишлари лозим; 3) таълимий муаммони ечиш имкониятларини аниқлаш ва чегаралаш ; 4) ҳар бир ўқувчи онгида уларнинг шахсий дунёқараши ва илмий- амалий тушунчаси доирасида таълимий муаммони қайта шакллантиришга эришиш; 5) ўқувчи онгида қайта шакллантирилган таълимий муаммо вариантлар и дан қулайини танла й олишга эришиш ; 6) ҳамкорлик учун асосий бўлган босқич томон силжиш; 7) қўйилган таълимий муаммо ечими тақозо этувчи талабларга асосланган ҳолда ёндашувлар ёки тайёр жавоб ларни баён қилиш. Ҳамкорлик жараёнида ўрганиш (ўргатиш эмас!) субъекти сифатида муайян ўқувчи эмас, балки ўқувчилар гуруҳи намоён бўлади. Бу ўринда ўқитувчи билан ўқувчилар гуруҳи субъект-субъект муносабатларига киришадиларки, бундай жараённинг характерли жиҳати изланувчанлик фаолиятининг биргаликда амалга оширилишидадир. Ҳиссий-образли муҳокама ва танлов натижасида шахслараро мустаҳкам ҳамкорликдаги ҳаракат вужудга келади, ҳамкорликка оид қатъий талабларнинг ишлаб чиқилганлиги уни ўқув жараёни билан биргаликда амалга ошишига асос бўлади. Шу билан бир қаторда, мазкур мураккаб ва серқирра методдан кўзланган мақсад амалга ошиши ўқитувчидан юксак даражадаги касбий билим, педагогик-психологик тайёргарлик, маҳорат ва ўз ўрнида фидоийликни талаб қилади. Агар таълим берувчида биз санаб ўтган жиҳатлардан қайсидир етишмаса ёки қайсидир жиҳатида «кемтик»лик сезилса, мазкур жараён ўқувчининг ўрганиш фаолиятига акс таъсир бериши ҳам ҳеч гап эмас. Билишимизча, педагогик ҳамкорлик универсал методологик парадигма таркибига туради ва ижтимоий педагогик ҳодиса сифатида ўқув жараёнининг таркибий қисмини ҳаракатга келтиради, муайянлаштиради, таълим жараёни субъектлари фаолиятини уйғун тарзда ташкил этувчи механизм сифатида намоён бўлади. Шунинг учун ҳам илмий адабиётларда педагогик ҳамкорлик таълим жараёни субъектлари фаолиятини уйғун тарзда ташкил этиш имконияти сифатида талқин этилиши ўринлидир. Педагогик ҳамкорликнинг ўзига хос жиҳатларидан яна бири ҳар хил таълимий шароитларда турлича табиатга, дунёқарашга эга бўлган таълим жараёни субъектлари имкониятларини рўёбга чиқара олишидадир. Бу

соҳадаги дастлабки ёндашувлар шуни кўрсатадики, педагогик ҳамкорликка оид концепциялар мураккаб, мунтазам бўлмаган очиқ дидактик вазиятлар, унинг таркибий қисмлари ва тарбия жараёнини ҳам ўз ичига қамраб олади. Бугунги кунга келиб, таълим жараёнидаги ҳамкорликнинг натижалари таълим жараёнини ривожлантирувчи илғор ғоялар ва ҳамкорликка асосланган таълим жараёни сифатида намоён бўлмоқда. Зеро, педагогик ҳамкорлик тушунчаси остида мустаҳкам нуқтаи назарга эга бўлган педагогик ёндашувлар, назариялар, қонуниятлар ҳамда педагогик тизимларни ташкил этиш ва билимлар соҳаси бирлашади, муштараклик касб этади. Ўқув-тарбия жараёнига педагогик ҳамкорлик ғоясининг татбиқ этилиши, анъанавий педагогик тафаккурда бир томонлама қотиб қолишга барҳам беради, таълим мазмунини ишлаб чиқувчи тадқиқотчиларга фанда ишлаб чиқилган билиш моделини таълим амалиётига мослаштиришни жадаллаштириш йўл ва усулларини белгилаш имконини беради. Педагогик ҳамкорлик назарияси тўла ишлаб чиқиш ва уни амалиётда қўллаш бугунги кунда алоҳида долзарблик касб этмоқда. Мактаб ўқувчисида педагогик ҳамкорлик асосида фаолият кўрсатиш малака ва кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришни бошланғич таълим жараёнидаёқ ташкил этиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки таълимнинг мазкур босқичида ўқувчида ижодий фаолият кўрсатишнинг илк кўринишлари шаклланади ва ўзининг ривожланиш босқичига киради, болада ижодкорлик имкониятларини юзага чиқариш ва ўз-ўзини намоён қилиш кўникмалари таркиб топади. Ўқитувчи билан мулоқотга киришиш, ҳамкорлик, ҳамжиҳатлик кўникмаларини таълимнинг ушбу босқичида шакллантириш ниҳоятда зарурлигини амалий тажрибалар яққол кўрсатмоқда. Ҳамкорликда ўқитиш ғояси турли мамлакатлардаги, жумладан, Америкадаги Ж.Хопкинс университети профессори – Р.Славин (1990), Миннесот университети профессори – Р.Жонсон, Д.Жонсон (1987), Колифорния университети профессори – Ш.Шарон (1988), томонидан ишлаб ишлаб чиқилган. Америка олимлари томонидан ишлаб чиқилган ҳамкорликда ўқитиш, асосан ўқувчиларда ДТС ва фан дастурида қайд этилган билим, кўникма ва малакаларни шакллантириш, Исроил ва Европа олимлари томонидан тавсия этилган ҳамкорликда ўқитиш, юқорида қайд этилганидек, кўпроқ ўқувчилар томонидан ўқув материалини қайта ишлаш лойиҳалаш фаолиятини ривожлантириш, ўқув баҳси ва мунозаралар ўтказишни назарда тутади. Мазкур ғоялар бир-бирини тўлдиради, дидактик жиҳатдан бойитади ва бир-бирини тақозо этади.

Ҳамкорликда ўқитиш ғояси дидактикада 1970 йилларда пайдо бўлган. Ҳамкорликда ўқитиш технологияси Буюк Британия, Канада, Германия, Австралия, Нидерландия, Япония, Исроил мамлакатлари таълим муассасаларида кенг қўлланила бошлаган. 3. ҲАМКОРЛИКДА ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ Ҳамкорликда ўқитишнинг асосий ғояси – ўқув топшириқларини нафақат биргаликда бажариш, балки ҳамкорликда ўқиш ўрганишдир. Ҳамкорликда ўқитиш ҳар бир ўқувчини кундалик қизғин ақлий меҳнатга, ижодий ва мустақил фикр юритишга ўргатиш, шахс сифатида онглилик, мустақилликни тарбиялаш, ҳар бир ўқувчида шахсий қадр қиммат туйғусини вужудга келтириш, ўз кучи ва қобилиятига бўлган ишончни мустаҳкамлаш, таҳсил олишда масъулият ҳиссини шакллантиришни кўзда тутади. Ҳамкорликда ўқитиш технологияси ҳар бир ўқувчининг таҳлил олишдаги мувафаққияти гуруҳ мувафаққиятига олиб келишини англаган ҳолда мустақил ва сидқидилдан ақлий меҳнат қилишга, ўқув топшириқларини тўлиқ ва сифатли бажаришга ўқув материалини пухта ўзлаштиришга, ўртоқларига ҳамкор бўлиб, ўзаро ёрдам убштиришга замин тайёрлайди. Ҳамкорликда ўқитиш технологиясида ўқувчиларни ҳамкорликда ўқитишни ташкил этишнинг бир неча методлари мавжуд: 1. Командада ўқитиш (Р.Славин) да ўқувчилар тенг сонли икки командага ажратилади. Ҳар иккала команда бир хил топшириқни бажаради. Команда аъзолари ўқув топшириқларини ҳамкорликда бажариб, ҳар бир ўқувчи мавзудан кўзда тутилган билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштиришга эътиборни қаратади. Ҳамкорликда ўқитиш технологияси муаллифларидан бири бўлган Р.Славиннинг таъкидлашича, ўқувчиларга топшириқларни ҳамкорликда бажариш учун кўрсатма берилиши етарли эмас. Ўқувчилар том маънодаги ҳамкорлик, ҳар бир ўқувчининг қўлга киритган мувафаққиятидан қувониш, бир-бирига сидқидилдан ёрдам бериш ҳисси, қулай ижтимоий-психологик муҳит вужудга келиши зарур. Мазкур технологияда ўқувчиларнинг билимларни ўзлаштириш сифатини аниқлашда уларни бир-бири билан эмас, балки ҳар бир ўқувчининг кундалик натижаси аввал қўлга киритилган

натижа билан таққосланади. Шундагина ўқувчилар ўзининг дарс давомида эришган натижаси командага фойда келтиришини англаган ҳолда масъулиятни ҳис қилиб, кўпроқ изланишга, билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштиришга интилади. Ўқув жараёнида ўзаро ҳамкорликка асосланган дўстона муҳитни вужудга келтириш шахсга йўналтирилган таълим жараёнини ташкил этиш нуқтаи назаридан муҳим аҳамиятга эга. Мактабдаги ўқув-билув жараёни ўқувчининг ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш асосида ташкил қилиниши лозим. Ўқитувчи билан ўқувчи орасида ўзаро ҳамкорлик муҳити яратилаётганда барча ўқувчиларнинг имкониятлари ва эҳтиёжлари ҳисобга олиниши жуда муҳимдир. Бу жараёнда ўзаро тенглик муҳити ҳукмрон бўлади, ўқув жараёнида ўқувчиларнинг аксарият муаммоларини ечишга кўмаклашадиган таълим-тарбия жараёни ташкил этилади. Таълим-тарбия мактаб, ота-оналар, маҳалла ва ўқувчилар жамоаси ҳамкорлигида, демократия ва толерантлик тамойиллари асосида амалга оширилади. Бу жараёнда ўқувчилар оддий таълим олувчилар эмас, таълим-тарбия жараёнининг тенг ҳуқуқли, ҳамкорлик асосида жипслашган иштирокчилари бўлишларига эришилади. Синфдаги барча ўқувчиларга бир хил муомала ва муносабат, ҳамкорликдаги таълим, ўқувчи, ўқитувчи ва маъмурият орасида дўстона муносабат устуворлиги асосида сифатли таълим бериш жараёни вужудга келади. Ўқувчиларга нисбатан дўстона муносабат муҳити ўзаро адолатли муносабатлар замирида яратилади. Адолат бор жойда ҳақиқат, ҳақиқат бор жойда ўзаро ҳурмат муҳити ҳукм суради. Ўқувчи ва ўқитувчи орасида ўзаро ҳурмат шаклланган таълим жараёнида дўстона муносабат, ўзаро ғамхўрлик, меҳр-мурувват қарор топади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ўқитувчи ўқув-билув жараёнини ташкил этар экан, ҳар бир ўқувчининг бетакрор эканлиги, унинг таълим- тарбияси оилавий муҳитга, синфдаги мавқеига, ўстозларининг муносабатига, руҳий кечинмалари ва кайфиятига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлишини унутмаслиги лозим. Умумий ўрта таълим муассасасидаги ҳар бир педагог ўқувчининг қалбидан чуқур жой ола билиши, уларнинг ҳурмат-эҳтиромига сазовор бўла олишга эришиши, ўқувчининг энг яқин кишиларидан бирига айланиши, қувончи ва ташвишига шерик бўлиши, муаммоли вазиятларда тўғри йўл кўрсата олиши зарурки, шундагина таълим-тарбия олдига қўйилган мақсадга эришилади. Илмий изланишларимиз, кузатишларимиз ва тажрибаларимиз шуни кўрсатадики, ўқитувчи билан ўқувчилар орасидаги ўзаро ҳамкорлик

муҳитини шакллантириш учун, аввало, қуйидагиларни амалга ошириш керак: − ўқув жараёнида ижодкорлик муҳитини вужудга келтириш; − ўқувчилар фаолиятини муайян тартиб асосида ташкил этиш; − ўқувчилар жамоаси орасида ўзаро дўстона муҳитни вужудга келтириш кабилар. Ўзаро ҳамкорлик ва дўстона муҳитни вужудга келтириш учун муайян мақсадга йўналтирилган педагогик жараённи шундай ташкил этиш лозимки, бунинг учун ўқув-тарбия жараёнининг очиқ характер касб этиши ва ўзаро ахборотлар алмашинуви учун қулай бўлишини таъминлаш муҳимдир. Таълим жараёнида ўзаро ҳамкорликни йўлга қўйиш учун ўқувчиларда онгли фаолият кўрсатиш кўникмасини таркиб топтириш, уларни мустақил, ижодий фикрлашга ўргатиш алоҳида аҳамиятга эга. Чунки бошланғич синф ўқувчилари мураккаб, руҳий инқирозлар вужудга келадиган, юқори қувватга эга бўлган, шижоатли, янгиликка чанқоқ, оламни ўзлаштиришга интилувчан, мустақиллик ва мослашувчанликка мойил, хулқ-атворида ижтимоий меъёрларнинг шаклланиши жадал суръат билан кечадиган ёшда бўладилар. Шунга кўра қуйидагиларнинг муҳимлиги кузатилмоқда: - ўқитувчи билан ўқувчилар ҳамкорлигини бошланғич синфлардаёқ йўлга қўйишнинг зарурлиги; - бошланғич синфларда ўқитувчи билан ўқувчилар ҳамкорлигини таъминлашга хизмат қиладиган методларни қўллашнинг муҳимлиги; - ўқувчиларга тақдим этиладиган ахборотлар ҳажмининг кенглиги ва уларни ўзлаштириш ўзаро ҳамкорлик ва фикр алмашиниш муҳитини тақозо қилиши; - ўқитувчи билан ўқувчилар орасида дўстона ҳамкорликка асосланган муҳитнинг вужудга келиши ўқитувчи педагогик фаолиятининг таркибий қисмига айланиши зарурлиги; - ўқувчилар ва ўқитувчилар муносабатларида анъанавий педагогик ёндашувларнинг сақланиб қолаётганлиги ва уни бартараф этиш эҳтиёжининг кучаяётганлиги; - таълим жараёни самарадорлигини таъминлашда ўқитувчи билан ўқувчилар ҳамкорлигининг муҳимлиги;

- ўқитувчининг муомала одоби, назокати, шахслараро муомала мароми, ўқувчилар билан дўстона муносабатни ўрнатувчи муҳим омил эканлиги ва б.. Бугунги кунда юқорида таъкидланганлардан келиб чиққан ҳолда шуни айтиш мумкин: - ўқитувчи-ўқувчи орасидаги дўстона муносабат негизида ахборотларни тақдим этиш ва ўзлаштириш; - бошланғич таълим жараёнида ўқувчилар орасида дўстона муҳитни шакллантириш билан боғлиқ педагогик шарт-шароитларни аниқлаш; - бошланғич таълим жараёнида ўқувчилар орасида ҳамкорлик ва дўстона муносабатни шакллантиришнинг педагогик-психологик имкониятларини излаш; - бошланғич таълимда дўстона муносабатни ташкил этиш жараёнининг мазмуни, шакл, восита, усул ва методларини аниқлаш алоҳида долзарблик касб этмоқда. Педагогик ҳамкорлик, яъни синергетика янги моҳият касб этган тушунча сифатида ўзбек (?) педагогикага кириб келар экан, у бевосита фалсафий методология ва социология соҳалари билан ҳам боғланади. Чунки, инсоннинг ҳамкорликдаги фаолияти муайян жамият ҳаёти билан боғлиқ тарзда амалга ошади. Бу шуни англатадики, жамият ҳаётида инсон учун ҳамкорликда фаолият кўрсатиш қуввати билан бир қаторда, ҳамжиҳатликда ривожланиш имконияти ҳам мавжуд. Педагогик ҳамкорлик доирасида ўз қиёфасини ўзгартириш тушунчаси ҳам амал қилади. Агар янгича ижтимоий давр шахснинг ўз-ўзини сақлаши, янги шароитга мослашиши ғоясига асосланса, замонавий шахс ўзининг янгича моҳияти ва мавқеига асосланган ҳолда фаолият кўрсатади. Таълим жараёнида ўқувчиларнинг ҳамкорликка асосланган ижодий фаолиятини ташкил этиш учун ахборотли маҳсулларни тайёрлаш ва улардан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Мазкур жараёнда сунъий интеллект ёки мантиқий-лингвистик моделдан унумли фойдаланиш мумкин. Билимларни моделлаштириш турли илмий йўналишларда турли мақсадларда амалга оширилади. Эксперт тизимлар назариясида бу методдан интеллектуал вазифаларни компьютер воситасида ечишда фойдаланилади. Ўқув муҳитида ўқитувчи ҳам жисмоний, ҳам виртуал эксперт модел сифатида намоён бўлади. Педагогика фани учун умумлашган қувватларни қўлга киритиш ўта муҳим аҳамиятга эга. Чунки у янги билимларни ўзлаштиришни таъминлайди. Умумлашган қувватларни сарфлаш ўқув жараёнида жуда зарур ҳисобланади. Жумладан, 1) ўқувчиларни аниқ илмий, амалий муаммоларни ечишга жалб этиш, бу жараёнда уларда муайян қизиқишларни ҳосил қилиш;

2) ўқувчиларнинг ўқув ишларини шундай ташкиллаштириладики, мантиқий-лингвистик моделдан топшириқларни ечиш воситаси ва уларнинг ечимларини текшириш усули сифатида фойдаланиш имконияти вужудга келиши; 3) қўлга киритилган натижалар аксарият ҳолларда электрон кўринишларда ифодаланиши лозим. Бунинг натижасида ўқувчиларда компьютердан фойдаланишга оид дастлабки кўникмалар таркиб топади ва ҳар бир ўқувчида ўзлари учун зарур бўлган ахборотлар базасини яратишга бўлган интилиш вужудга келади. Бу жараёнда гуруҳ аъзолари биргаликда ҳаракат қила бошлайдилар, ҳар бир ўқувчи ўз билим заҳирасини гуруҳдошлари эгаллаган билимлар ёрдамида бойитиш имкониятини қўлга киритади. Бунда уларга янги билимлар билан бойитилган ўқув материаллари яқиндан ёрдам беради, шунингдек, ўқитувчи интеллектуал характердаги ўқув топшириқларидан кенгроқ фойдаланган ҳолда ҳамкорликка асосланган ўқув муҳитини вужудга келтириши лозим. Таълим-тарбия тизимига бундай ёдашувни татбиқ қилиш натижасида мактаб таълимида янги йўналиш вужудга келади. Педагогик ҳамкорлик назарияси ўзида қуйидагиларни мужассамлаштириши керак: 1) ўқувчиларнинг қувватларини мужассамлаштириш асосида умумлашган натижани қўлга киритишга асосланган жамоа меҳнатини ташкил этиш технологияси; 2) интеллектуал технологияларга асосланган ахборотларга ишлов бериш усуллари. Бундай ёндашув натижасида интеллектуал маданиятнинг юқори даражасига эришиши таъминланади. Педагогик ҳамкорлик ва ҳамжиҳатликка асосланган билимлар тўрт кўринишда намоён бўлади. Ҳамкорлик назарияси− 1) фундаментал илмий назарияларнинг вужудга келишига асос бўладиган, умумий илмий назариялар, дунёқарашлар, ғоялар, тамойиллар, тимсоллар, тасаввурлар тизимидан иборат парадигма; 2) номунтазамлик, очиқлик, ўтиш характеридаги жараёнларнинг тенгсизлигига асосланган ғоя атрофида бирлашадиган муайян хусусий илмий қарашлар; 3) тизимларнинг ўз-ўзини ташкил этиш ёки ўтиш жараёнларига оид умумий илмий ёндашувлар; 4) илмда мавжуд бўлган ҳукмрон тафаккурга барҳам бериш, ўзгармас тушунчалар ва барқарор тафаккур, ўтиш характеридаги далилий шакллар ва образлар, янгича дунёқараш − асосини ташкил қилади. Таълим жараёнида ўқувчилар фаолиятини, дунёқарашини ҳар томонлама ўзгартириш тамоман янги илмий-педагогик асосларга таянишни тақозо қилмоқда. Умумий ўрта таълим олдига қўйилган мақсад, вазифа ва тамойилларни амалга ошириш нафақат таълим мазмунини ўзгартиришни талаб қилмоқда, балки унинг шакллари, методлари, ўқитувчи фаолиятини ҳам такомиллаштиришга бўлган эҳтиёж кучаймоқда.

4. Кичик гуруҳларда ҳамкорликда ўқитиш (Р.Славин, 1986). Бу ёндашувда кичик гуруҳлар 4 та ўқувчидан ташкил топади. Ўқитувчи аввал мавзуни тушунтиради, сўнгра ўқувчиларнинг мустақил ишлари ташкил этилади. Ўқувчиларга берилган ўқув топшириқлари 4 қисмга ажратилиб, ҳар бир ўқувчи топшириқнинг маълум қисмини бажаради. Топшириқ якунида ҳар бир ўқувчи ўзи бажарган қисм юзасидан фикр юритиб, ўртоқларини ўқитади, сўнгра гуруҳ аъзолари томонидан топшириқ юзасидан умумий хулоса чиқарилади. Ўқитувчи ҳар бир кичик гуруҳ ахборотини тинглайди ва тест саволлари ёрдамида билимларни назорат қилиб баҳолайди. Ўқувчиларнинг кичик гуруҳлардаги ўқув фаолияти ўйин (турнир, мусобақа) шаклида, индивидуал тарзда ҳам ташкил этилиши мумкин. Ўқитувчи ва ўқувчининг ҳамкорликдаги фаолиятига доир тадқиқотларда асосий эътибор ўзаро муносабатнинг ривожланишини ўрганишга қаратилади, ўқитишни гуруҳли ташкил қилиш жараёни баён қилинади. Психолог А.В. Петровский жамоадаги шахслараро муносабатлар фаолиятдан келиб чиқишини ўрганиб, таълим жараёнидаги ўқитувчининг ўқувчилар билан ҳамкорлигини ташкил қилиш фақат уларни мулоқотга эҳтиёжини қондириш воситаси эмас, балки ўқув материалини ўзлаштиришнинг ҳам воситаси эканлигини таъкидлаган эди. Ўзаро ҳамкорликнинг муҳим омили ва ўқувчиларнинг ўзаро муносабати хусусиятини белгиловчи асос ўқитувчи билан ўқувчи ҳамкорлигининг шаклларидир. Ҳамкорликдаги ўқув фаолияти ўқитувчи ва ўқувчи муносабатларининг ва биргаликдаги хатти-ҳаракатларининг алоҳида туридирки, у ўзлаштириш объектини, билим фаолиятининг барча қисмларини қайта қуришни таъминлайди. Ҳамкорликдаги ўқув фаолиятининг мақсади ўзлаштириладиган фаолият ва биргаликдаги ҳаракатлар, муносабат ва мулоқотнинг бошқариш механизмини яратишдир. Ҳамкорликдаги фаолиятнинг маҳсули ўқувчилар илгари сурган янги ғоялар ва ўзлаштирилаётган фаолиятнинг моҳиятига

боғлиқ мақсадлар ва шерикликдаги шахс позициясини бошқариш истакларининг юзага келишидир. Ҳамкорликдаги фаолият усули деганда, ўқитувчи билан ўқувчининг биргаликдаги ҳатти-ҳаракатларининг тизимини тушуниш керак. Бундай хатти-ҳаракат ўқитувчининг ўқувчига кўрсатадиган ёрдамидан бошланади; Ўқувчиларнинг фаоллиги аста-секин ўсиб бориб, бутунлай уларнинг ўзи бошқарадиган амалий ва ақлий ҳаракатига айланади; ўқитувчи билан ўқувчи ўртасидаги муносбата эса шериклик позицияси хусусиятига эга бўлади. Педагогика – психология фанида ҳамкорликнинг 8 та шакли мавжуд. Улар қуйидагилардан иборатдир: 1) фаолиятга кириш; 2) мустақил ҳаракатлар ўқитувчи билан ўқувчи ҳамкорликда бажарадилар; 3) ўқитувчи ҳаракатни бошлаб беради ва унга ўқувчини жалб этади; 4) тақлид ҳаракатлари (ўқитувчидан ибрат олган ўқувчи анна шу намуна асосида ҳаракат қилади); 5) мадад ҳаракатлари (ўқитувчи ўқувчига оралиқ мАқсадни ва унга эриш усулларини танлашда ёрдам беради ва охирги натижани назорат қилади); 6) ўзини – ўзи бошқариш ҳаракатлари (ўқитувчи умумий мақсадни кўрсатишда охирги натижани баҳолашда иштирок этади); 7) ўзини – ўзи кўрсатувчи ҳаракатлар; 8) ўзини – ўзи уюштирувчи ҳаракатлар. Интерактивлик – ўқитувчи ва ўқувчининг ўзаро таъсири. Ҳамкорлик фаолиятини такомил босқичига ўтиш жараёнида ўзаро таъсир ўтказиш ҳаракатини баҳолашдан ўз-ўзини баҳолаш даражасига кўтарилиши содир бўлади. Ушбу жараён ҳамкорлик динамикасидан далолат берадиган энг муҳим омиллардан бири вазифасини ўтайди. Ҳамкорлик педагогикаси ни новатор-педагоглар (Ш.А.Амонашвили, С.Н.Лисенко, И.П.Волков, В.Ф.Шаталов, Е.Н.Ильин ва бошқалар) педагогик жараён иштирокчилари (ўқитувчи ва ўқувчилар) ўртасида инсонпарварлик тамойилига асосланган ўзаро муносабатлари ташкил этишини таъкидлаб ўтадилар. Ҳамкорлик педагогикаси учун концептуал аҳамиятга эга қоидалари - А.Авлоний, Ғ.Ғулом, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский,

Ж.Ж.Руссо, Я.Корчак, К.Роджерс ва бошқаларнинг педагогик қарашларида ўз ифодасини топган. Педагогик ҳамкорлик ғоялари бугунги кунда педагогик технологиялар мазмунига сингдирилган ва “ХХI аср таълими Концепцияси” асосини ташкил этади. Педагогик ҳамкорлик мазмуни ва методикаси хусусиятлари қуйидагилардан иборат: Болага инсонпарварлик асосида шахсий ёндашув мактаб таълими тизимида бола шахси, унинг ҳали ривожланмаган қобилиятлари, «мен»лиги устувор ўрин тутади. Мактабнинг мақсади мавжуд қобилиятларни ривожлантириш, шахсни ижтимоий фаолиятга жалб этиш, уни эркин ривожлантиришдан иборат. Шахсга йўналтирилган (ривожлантирувчи) технологиялар асосида қуйидаги ғоялар муҳим ўрин тутади: 1. Шахсга таълимнинг мақсади сифатида янгича қараш : бола мактабда – тўла ҳуқуқли шахс, педагогик жараёнда субъект; шахснинг ривожланиши – таълим тизимининг мақсади; ҳар бир эркин, ўз фикрини мустақил ифодаловчи, баркамол шахсни тарбиялаш таълим мақсадининг асоси каби ғояларларни акс эттиради. 2. Педагогик муносабатларни инсонпарварлаштириш ва демократлаштириш болаларга нисбатан муҳаббатли бўлиш, уларнинг тақдири билан қизиқиш; болага ўз кучи ва иқтидорига ишонтириш; педагогик муносабатлар жараёнида у билан ҳамкорликка эришиш, ўқитувчи ва ўқувчининг ҳуқуқ жиҳатлдан тенглиги; боланинг эркин танлаш ҳуқуқи; хато қилиш ҳуқуқи; ўз шахсий нуқтаи назарига эга бўлиш каби ҳолатларни ифодалайди. Аксинча, тўғридан-тўғри мажбурлаш инкор этилади. 3. Индивидуал ёндошишнинг янги талқини . Унинг мазмуни ўқув фанини ўқувчига эмас, балки болани ўқув фанига йўналтиришдан иборат. Индивидуал ёндашиш қуйидагиларни ўз ичига олади: материални ўртача ўзлаштирувчи ўқувчиларга мўлжаллашдан четланиш, шахснинг ижобий сифатларини кўра билиш, шахсни психологик-педагогик диагностика қилиш. 4. Шахснинг ижобий «Мен-концепцияси»ни шакллантириш . Мен- концепцияси – бу шахснинг ўзи ҳақидаги тасаввурлари асосида шахсий ҳулқини шакллантирувчи тизим бўлиб, ижобий Мен-концепцияси (Мен ўзимга ёқаман, Мен ҳар ишга қодирман, Мен ҳамма нарсани биламан) шахсни муваффақиятларга рағбатлантириб, шахсниннг ижобий намоён

бўлишига ёрдам беради. Салбий Мен-концепцияси (Мен ўзимга ёқмайман, Мен ҳеч нарсани бажара олмайман, Мен ҳеч кимга керак эмасман) унинг турли фаолият йўналишларида муваффақиятга эришишига ҳалақит беради, ўқиш натижаларини ёмонлаштиради, шахсда салбий сифатларнинг шаклланишига олиб келади. Ўқитувчининг вазифаси ҳар бир ўқувчи тимсолида комил шахсни кўриш, уни тушуниш, қабул қилиш ва унга ишонишдан иборат («Ҳамма болалар истеъдодли» тарзида). 5. “Нимага?” ва “қандай таълим?” масаласини ҳал этишга янгича ёндашиш . Унинг моҳияти таълим мазмунини шахс ривожланишининг воситаси сифатида тушунишдан иборат. 6. Замонавий мактабда тарбиялаш концепцияси . Ҳамкорлик педагогикаси қуйидаги муҳим ғояларни акс эттиради: билимлар мактабини тарбия мактабига айлантириш, ўқувчи шахсини яхлит тарбия тизимининг марказига қўйиш, тарбиянинг инсонпарварлик хусусиятига эгалиги, умуминсоний ва миллий қадриятларнинг шаклланиши, боланинг ижодий қобилияти ҳамда унинг индивидуаллигини ривожлантириш, индивидуал ва жамоавий тарбияни уйғунликда олиб бориш. Педагогик ҳамкорлик юқорида қайд этилган ғоялар асосида шахсга йўналтирилувчи (ривожлантирувчи) технология яратилади. Таълим технологиясининг моҳияти шахсни ривожлантириш, таълим назариясини асослаш учун назарий шарт-шароит яратиш, фалсафаси эса инсонни шакллантиришдан эмас, балки унга ўзи ўзини тарбиялашга ёрдам беришдан иборат.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.- Т.: «Шарқ» нашриёти-матбаа концерни. 1997. 2. Ислом Каримов “Ўзбекистон мутақилликга эришиш остонасида ” Т.”Ўзбекистон” 2012й. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўгрисида»ги қонуни.- Т.: 1997 й. 4. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»- Т.: 1997 й. 5. О.Хасанбоева ва бошқ. Педагогика тарихи.-Т.: “Ғ.Ғулом, 2004.-312 б. 6. Б.Зиёмуҳаммадов. Педагогика.-Т.:“Турон-Иқбол”. 2006. 12.”Юксак билимли ва интелектуал ривожланган авлодни тарбиялаш - мамалакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти ” мавзусида Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Халқаро конференция очилиш маросимида сўзлаган нутқи “Маърифат” газетаси 2012 йил 18 февраль

Похожие

Ҳамкорлик педагогикаси ва унинг йўналишлари

Жадидлар педагогикаси

Уйгониш даври педагогикаси

ХХ аср педагогикаси

Педагогик муомила мактаб ва театр педагогикаси