Шахс маънавиятини шакллантиришнинг илмий назарий асослари - Педагогиka - Рефераты

Шахс маънавиятини шакллантиришнинг илмий назарий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

785 KB

Шахс маънавиятини шакллантиришнинг илмий назарий асослари Режа: 1. Маънавий меросимизнинг шахс маънавиятини шакллантиришдаги ўрни 2. Педагогик-психологик адабиётларда шахс маънавиятини шакллантиришдаги ўрни. 1

Маънавий меросимизнинг шахс маънавиятини шакллантиришдаги ўрни Маънавият ўзбек тили ва бошқа тилларда кўп ишлатиладиган, шу билан бирга, энг кам ўрганиладиган тушунчалардан биридир. Бошқа фанларда бўлгани каби, фалсафада ҳам ҳодисаларни ўрганиш, кўпинча, уларни ифодалайдиган сўзларнинг келиб чиқишни аниқлашдан бошланади. “Маънавият” сўзининг негизида арабча “маъни” сўзи ётади. “Маънавий” сўзи маънига алоқадорликни билдирса, “Маънавият” – маънавий сўзининг кўпликдаги шаклидир. “Маънавият” атамасининг негизида маъно сўзи ётар экан, унинг мазмунини қисқача изоҳлаб ўтсак. Маънавият – инсон руҳий ва ақлий оламини ифодаловчи тушунча. У кишиларнинг фалсафий, ҳуқуқий, илмий, бадиий, аҳлоқий, диний тасаввурларини ўз ичига олади. 1 Маълумки, инсоннинг ички ва ташқи олами мавжуд. Ташқи оламига унинг бўй басти, кўриниши, кийиниши, хатти-ҳаракати ва бошқалар киради. Ички олами эса унинг яшашдан мақсади, фикр юритиши, орзу- истаклари, интилишлари ҳис-туйғуларини ўз ичига олади. Инсоннинг ана шу ички олами маънавиятдир. Озиқ-овқат инсонга қувват берса, маънавият унга руҳий озиқ ва қудрат бағишлайди. Маънавият маърифат ва маданият билан боғлиқ. Маънавият инсонларда тайёр ҳолда вужудга келмайди. Унга муттасил ўқиш, ўрганиш тажриба орттириш орқалигина эришилади. Маънавият қанчалик бойиб борса жамият ва миллат шунчалик равнақ топади. Маънавиятли одам яшашдан мақсад нималигини аниқ билади, умрини мазмунли ўтказиш йўлини излаб топади, муомала қилиш маданиятини эгаллайди, ҳар бир масалага инсоф ва адолат нуқтаи назаридан ёндошади. 1 Отамуродов С. Маънавият ва маърифат асослари. Т.: Ўқитувчи, 1991 й. 5-бет 2

Виждон нима, ёлғон ва рост нима, ор-номус нима, ҳалол ва ҳаром нима – буларнинг ҳаммасини бир-биридан ажрата олади, ҳаётда ёмонликка бошловчи хатти-ҳаракатлардан воз кечади, яхшиликка бошловчи амалларни бажаради. Қисқаси маънавиятда инсон ҳаётининг мазмуни акс этади. Ватанни севиш, инсонпарварлик, инсон маънавиятини белгиловчи асосий омилларидан биридир. Маънавият камол топган жамиятда, қобилият, истеъдод эгалари шу жамиятнинг миллатнинг юзи, ғурури, обрў эътибори ҳисобланади. Маънавиятли жамиятда ақл, соғлом фикр, адолат ва яхши ҳулқ устивордир. Бундай жамиятда халқнинг эртанги кунга ишончи кучли бўлади, одамга номуносиб турли иллатлар барҳам топади. Миллатнинг асрлар давомида шаклланган илдизлари, унинг тарихий тажрибалари ва ижтимоий маданий ривожланишсиз, маънавиятини тасаввур қилиш қийин. Маънавият инсоннинг, халқнинг, жамиятнинг, давлатнинг куч- қудратидир. Маънавиятимиз “Авесто” ва зардуштийлик таълимотидан бошлаб ҳозирги кунгача шаклланиб, бойиб умуминсоний қадриятлар билан ёнма-ён ривожланиб бормоқда. Маънавий меросларимиздан фойдаланиб шахс маънавиятини шакллантиришда халқимизнинг бой маданий меросидан мақсадли фойдаланиш талаб этмоқда. Қадимги давр, маънавияти, жумладан, ахлоқ, маърифат, таълим-тарбия ҳақидаги достонларда халқимизнинг қадимги урф-одатлари, руҳияти, ҳулқ- одобларининг ифодасини учратишимиз мумкин. Бундай маълумотлар қадимги суғд, манихей, хоразм, туркий ёзувлар намуналарида сақланиб қолган манбаларда ҳам учрайди. Бу даврда Марказий Осиё қадимги Суғд, Хоразм, Фарғона, Усрушана, Чағаниён каби ўлкалардан иборат бўлиб, Ғарб билан Шарқ мамлакатларини боғловчи “Ипак йўли” марказида жойлашган ва маданий жиҳатдан анча ривожланган минтақани ташкил этар эди. Бу давр маданий ва маънавий юксалиши ҳақида гап борар экан, уйғониш даври маданиятига хос қуйидаги ўзгаришларни айтиб ўтиш жоиздир. Марказий 3

Осиё халқлари узоқ тарихга эгадир. Марказий Осиёнинг водийларида эрадан аввалги VIII-VII-асрларда бошланғич маданият марказлари вужудга келган. Шу даврларда энг йирик динлардан – Зардуштийлик шаклланган. Бу даврда Марказий Осиёда кенг тарқала бошлаган Зардуштийлик фақат соф дингина бўлиб қолмасдан, ўз даври маънавиятининг энг муҳим йўналишини ташкил қилди, ўша даврдаги халқларнинг маданияти, маънавияти, урф-одати, ахлоқи каби масалаларни ўзида акс эттирди ва уларга таъсир ҳам кўрсатди. Моворауннаҳр, Хуросону Эронда янги маздапараст (зардуштий)лик дини жорий қилингач (эрамиздан олдинги VI-аср), барча ниҳоялар, шаҳару қишлоқларда ибодатхоналар қурила бошланади. Улар шоҳ Гуштасп томонидан тузилган Зардушт назорати остидаги меъморлар томонидан чизилган махсус нақшатарх асосида бунёд этилган. Турли қавмлар, чорвадорлар аммоқларида қад ростлаган ибодатхоналар “оташгоҳ”, марказий шаҳарлардагиси эса “Оташакада” деб юритилган. Унинг бошлиғини Озарбон деб аташган. Озарбон зардуштий уламолар орасидан шоҳ томонидан тайинланган. Оташкадалар одатда шаҳар четидаги мозористон ёнига баландликка 4 метрдан 10 метргача бўлган ўлка пойдевор устига очиқ – кенг майдонга қурилган. Бино тагкурсисига асосан қаттиқ харсангларни тўртбурчак шаклида кесиб, устма-уст ўрнатиш усулида ишланган. Тошларни бир-бирига жипслаб ёпиштиришда “ирдир” номли қоришмадан фойдаланилган. Ҳар бир оташкада жойлашган манзилига қараб ўнтадан юзтагача ҳужра, хона, толор (зал), қироатхона, китобхона, оҳангхоналардан ташкил топган. Агар қироатхоналарда кўпроқ “Авесто”нинг “Вендиод” қисми махсус усул ва оҳангда ўқишга ўргатилса, оҳангхонада 50-100 киши жамоа бўлиб, Аҳурамаздонинг ягоналигини қўшиқларни ижро этишни ўрганишган. Сиртдан қараганда, фақат ибодатхонадек туюлган оташкадалар мамлакат ижтимоий, маърифий ҳаётида муҳим ўрин тутган. Жумладан шаҳар қозиси, вақф мулкларининг ражи идораси, дорихона, дармонгоҳ, сиҳатгоҳлар ҳам шу 4

ерда жойлашган. Бундан ташқари, ноҳия ёки шаҳар мактаб ҳамда мадрасалари ҳам оташкада қарамоғида бўлган. Кутубхоналарда дунёдаги бошқа динлар, дунёвий билимларга доир китоблар, “авесто” нусхалари, авесто тилида битилган ҳар бири ўнлаб дафтардан иборат қуйидаги китобларнинг дастхатлари сақланган: 1. Никатум наск. 54 фаслдан иборат бу китоб ростлик ва дурустлик, адолат, эл ҳақи, идора йўсинлари хусусида баҳс юритади; 2. Китоби сарнижат: Қозилик низоми ва ҳуқуқ ҳақида. 3. Хуспором: деҳқонлар ва чорвадорлар ҳуқуқи бўйича баҳс юритилади. 4. Сакатум наск: шоҳлар ҳукуматининг тузилиши баёни адолат, қозиликк, давлат мулки ҳақида баҳс юритади; 5. Вендидод: таҳорат расми, кафанлаш ва дафн маросими, табобат ва табиб вазифалари ҳақида баҳс юритади; 6. Ҳодухн наск: ўлимдан кейинги ҳаёт, жаннат ва дўзах ҳақидаги китоб 7. Стут Яшт: инсоннинг Тангри наздидаги ва ўтганлар руҳи олдидаги бурчи ҳақида. Кейинчалик бу етти китоб зардуштий уламолар томонидан паҳлавий тилига таржима қилиниб бир ғилофга бирлаштирилган. 1 Баъзи тадқиқотчилар бу маънавият масканларида Зардуштнинг мадҳиялари алоҳида китоб сифатида кўп нусхада кўчирилиб, сақланган, деган фикрни ҳам илгари сурадилар. Мазкур ёдгорликдаги айрим қайд ва ишоралар, ном ва атамалар зардуштийликнинг илк куртаклари пайдо бўла бошлаган даврларда ҳам ҳозирги Моварауннаҳр ва Хуросон халқлари яшаган минтақаларда таълим ва тарбия бирмунча ривожланган бўлганини кўрсатади. Барча қавм ва қабила аҳиллари орасида “Лагомзадан” (отга сувлиқ солиш), “зин задон” отни эгарлаш одатига қатъий амал қилинган. “Авесто”даги далиллар шуни кўрсатадики, таълим жараёнида кундалик ҳаёт учун зарур бўлган барча билимлар ўқитилган, ҳунарлар ўргатилган. Масалан, 1 Авесто Асқар маҳкам таржимаси. Т.: Шарқ НМАКБТ 2001 й.27-бет 5

чорвачилик билан шуғулланадиган қавмларда кўпроқ шу соҳага доир ҳунар ва малакалар ўргатилган: қиз болаларга юнгдан ип йигириш, урчиқ ва чархда ишлай билиш шарт бўлса, ўғил болалар эса молларни боқиш,туя, отларни парваришлаб, уларни бошқара олиш, узоқ яйловларга сурув ҳайдаш, чорвани ваҳший ҳайвонлар, қароқчилардан муҳофаза қилиш, ўттиз икки ҳарбий ҳунарни билишлари мажбурий бўлган. Ана шу малакалар ҳосил бўлгач, қизлар 15, ўғил болалар 17 ёшида “логомзодан” ва “зин задон” имтиҳонидан ўтган. Натижада улар балоғат ёшига етгач, рўзғор юритишни ўрганиб уй бекаси, (уй хожаси, оила бошлиғи) бўлиш, чўпон чулиғини олиб, от суриб, туя миниб юриш ҳуқуқини қўлга киритишган. Алоҳида иқтидорли йигитлар эса, чавандозликка махсус тайёрланган, ҳарбий машқларда иштирок этган. Ҳунармандчилик, деҳқончилигу боғдорчилик билан шуғулланадиган қавмларда эса, йигитлар “Камарбастан” расмидан ўтишган. Бунда қавм оқсоқоллари ҳар бир йигитни ота касбидан ташқари ҳарбий билимлар, чавандозлик, кураш тушиш, ҳар хил тўсиқларни баландликларни кечиб ўтиш бўйича имтиҳондан ўтказишган, бу билан ҳарбий таълимга алоҳида эътибор берилган шекилли. Зероки “Авесто”да 50 дан зиёд ҳарбий қуролларнинг, шу жумладан, қалъа деворларини тешиб, бузишда ишлатиладиган, улкан тошларни отадиган палаҳмон, манжаниқ, совут остидан кийиладиган мисдан тўқилган юпқа камзуллар ҳам тилга олинган. Айни пайтда бу далиллар аждодларимиз ҳунармандчиликнинг барча турларини ривожлантиришга алоҳида эътибор берганликларини тасдиқлайди. Зардуштийлик динида ёшларнинг маънавий камолотига ҳам алоҳида эътибор берилган. Бу бир томондан, уларга зардуштийлик дини асослари, Аҳурамазданинг фарзларию зардушт ўгитлари ҳар жиҳатдан пухта ўқитилиб, шеърий қоидалар асосларига суянган ҳолда “Ҳот”лар махсус ёдлантирилган. Таълим тизимидаги бу ўзгариш ўз навбатида янги “сидрапўшлик” удумини жорий қилишини тақазо этган. Аҳурамаздо томонидан жорий этилган фаразлар 6

ҳамда Зардушт ўгитларидаги суннатларни тўла бажарадиган, ҳар жиҳатдан пок, юксак аҳлоқлик меъёрларини ўзида намаён этган. Устоз фотиҳасини олган диндор оқ матодан чакмон, кўйлак кийиб устидан юпқа ҳарир камар боғлаб юриши жорий этилади. Бу одат яқин XIII асргача давом этган. Бизнингча, муқанна бошчилигидаги қўзғолончиларнинг оқ либос кийиб юрганлиги, яъни оқ кийимлилар эканлигини ҳам ана шу анъана билан боғлиқ бўлиши керак. Хулоса қилиб айтганда, эрамиздан олдинги еттинчи асрнинг охири ва олтинчи асрнинг биринчи чорагида яратилган ёзма ёдгорлик “Авесто”да таълим-тарбиянинг айримжиҳатлари ҳақида қизиқарли далиллар мавжуд. Хусусан, таълимнинг амалий жиҳатлари, устознинг ёш авлод тарбияси, жамият олдидаги бурчи, маъсулияти ҳақидаги мулоҳазалар ҳозир ҳам ўз қимматини йўқотган эмас. Демак, юксак маънавиятли шахсни шакллантириш биргина бугунги куннинг долзарб муаммоси бўлибгина қолмай, балки Зардуштийлик даврида ҳам бу муаммо давлат аҳамияти даражасига кўтарилганлигини билиб олишимиз мумкин. Марказий Осиёда илк уйғониш даври ҳақида сўз борганда, қуйидаги омилларни алоҳида кўрсатмоқ зарур. а) IX-XII асрларда араб халифалигидан қутулиб, ерли мустақил давлатларнинг вужудга келгани; б) Ягона дин-ислом туфайли катта ҳудуд-Яқин ва Ўрта Шарқдаги турли халқлар, мамлкатлар ўртасидаги алоқаларнинг ривож топиши, маданият, маънавиятда маълум умумийлик вужудга кела боргани; в) Олдинги “Ипак йўли” аҳамиятининг ошуви, мамлакатлараро савдо- сотиқнинг, ҳунармандчиликнинг кўпайгани шаҳарларнинг ривожи; г) Жаҳон маданияти аввал эришган ютуқлар, хусусан, қадимги юнон, ҳинд, эрон маданияти, илм-фани ютуқлари инкор этилмай, аксинча ворислик давом қилгани, ундан кенг фойдаланилгани айтиб ўтиш жоиз. 1 1 Ҳайруллаев М.М. Маънавият юлдузлари. Т.: 1997 й. “Абдулла Қодирий” 53-54 бетлар 7

XIII аср бошида Марказий Осиё яна ўз мустақиллигини йўқотади, у мўғиллар томонидан босиб олинди. Шунинг учун илк Уйғониш даври дейишимизга сабаб, бундай жараён маданий юксалиш Марказий Осиёда XIV-XV асрларда мўғил мустамлакачилигидан қутулиб, Амир Темур ва Темурийларнинг мустақил давлати барпо этилиши билан боғлиқ ҳолда ва яна бир бор юз берганини кўрамиз. Темур ва Темурийлар даври деярли бир ярим аср Осиё, айниқса, Марказий Осиё тарихида ниҳоятда кўп, серқирра, ранг-баранг маданий- маърифий бойликларни яратгани, халқ талантлари учун имконият ярата олганлиги, туркий халқлар маданияти тарихида тамоман янги, узоқ асрларга озуқа берган қатламлар, янги саҳифалар вужудга келтиргани билан машҳурдир. Темур мамлакатнинг иқтисодий қудратини оширишга ҳаракат қилди. У ишғол қилган хорижий мамлакатлардаги илм аҳлини ўз паноҳига олди. Моварауннаҳр ва Хуросон шаҳарларининг ободончилиги учун жон куйдирди. XIV асрнинг охирига келиб самарқанд шарқнинг энг гўзал, обод шаҳарларидан бирига айланди. Бу ерда улкан бинолар, кенг хиёбонлар қуришга катта эътибор берилди. Хусусан Самарқандда Бибихоним, Кўксарой масжиди, Шохизинда мақбараси, Кеш шаҳрида Оқсарой, Самарқанд атрофида Боғи Шамол, Боғи Дилкушо, Боғи нав, Боғи Чинор каби боғлар, Амударё ва Сирдарё кўприклари, карвон саройлари, работлар қурдирилди. Кўплаб мадраса ва хонақохлар ҳаммомлар барпо қилинди. Темурийлар даврида маънавий-маданий ривожланиш ислом диний қарашларининг мустаҳкамланиб бориши билан узвий боғлиқ бўлиб, ҳукмрон мафкура сифатида мадрасаю масжидларда кенг ўқитилиб ўрганилиб, қонун- қоида, одат, анъаналар эса шариат асосида олиб борилар эди. “Темур тузуклари”да дин арбоблари, шайх саййид, уламолар фаолиятига алоҳида ўрин ажратилиб, уларнинг давлат ишларидаги иштироки махсус ва бир неча бор қайд этилиб ўтилади. Лекин бу даврда шу билан бирга халқ орасида, 8

айниқса, зиёлилар, ақлий меҳнат билан шуғулланувчи илм-фан, санъат, маданият ходимлари ўртасида ўз даврида ислом қоидаларини замона талаблари, ижтимоий юксалиши заруратлари асосида талқин этишга интилиш натижасида юзага келган тасаввуф таълимоти кенг тарқалади. Марказий осиёда XI асрдан бошлаб ёйила бошлаган тасаввуф таълимоти бу даврга келиб Моварауннаҳр ва Хуросон тасаввуфнинг яссавия, кубравия, қодирия ва айниқса нақшбандия тариқати маънавий ҳаётда катта роль ўйнайди. Нақшбандия тариқати Юсуф Ҳамадоний, Ғиждувоний ва XIV асрга келиб Баҳоуддин Нақшбанд номи билан узвий боғлиқ бўлиб, бу таълимот ХVасрда назарий ва амалий жиҳатдан янада ривож топиб,у сарой аҳли кўп ҳолларда темурийзодалар фаолиятига ҳам таъсир кўрсатди. 1 Темур ва Темурийлар давридаги маданий юксалишнинг умумий омилларини аниқлаш шуни кўрсатадики, улар ўзаро узвий боғланган ва яхлит бир бутун ҳолдагина қисқа вақт ичидаги маданий-маънавий юксалишни юзага келтирган. Булардан биринчи навбатда сиёсий-ижтимоий омилни кўрсатиш мумкин. Муғиллар томонидан аёвсиз эзилган халқнинг мустамлакачиликдан қутулиши, мамлакатда ягона бирлашган давлатнинг барпо этилиши, ягона давлатчилик асосида бошқариш қоидаларининг жорий этилиши, зўровонликлар, ўзбилармончилик каби иллатларнинг тугатилиши ижтимоий юксалишни таъминлаш. Иккинчи – иқтисодий омил-Моварауннаҳр ва Хуросонда ягона идора тизимининг жорий этилиши иқтисодий осойишталик ишлаб чиқаришнинг сўнгги ривожланишига олиб келди. Давлат томонидан деҳқончилик, ҳунармандчилик, савдо-сотиқнинг ривожига эътибор берилиши ва бу соҳада қатор тадбирларнинг амалга оширилиши мамлакатнинг маънавий-маданий тараққиёти учун ниҳоятда муҳим аҳамият касб этади. 1 Ҳайруллаев М.М. Маънавият юлдузлари. Т.: 1997 й. “Абдулла Қодирий” 60- бет 9

Учинчи – маънавий омил-аввалги маданий мерос, маънавий қадриятлар, бойликлардан кенг фойдаланиш, улар асосида ривожланишни амалга оширишдан иборат бўлди. Марказий Осиёда аввалги асрларда, хусусан IX-XIII асрларда яратилган маънавий-маданий бойликлардан, Хоразмий, Фаробий, Ибн Сино, Беруний, Чағлинийлар меросидан; араб, форс ва туркий тилларда яратилган Фирдавсий, Низомий Ганжавий, Румий, Тусий, Аттор каби алломалар меросидан; мусулмон шарқи маънавий меросида катта аҳамият касб этган қадимги юнон илмий-маънавий бойликларидан кенг фойдаланилди. Тўртинчи – ғоявий омил-бу омил маънавий омилнинг узвий давоми бўлсада, унинг муҳим аҳамиятга эга бўлганлиги ва ўз даври маънавий ҳаётида катта роль ўйнаганлиги учун алоҳида ажратиб кўрсатиш мақсадга мувофиқдир. Бу каби омиллар Темур ва Темурийлар даври маданияти, маънавиятининг тез ҳамда юксак даражада кўтарилишига олиб келдики, унинг ютуқлари сўнгги узоқ асрлар давомида маданий ривожланиш учун озуқа бўлди. XIV асрнинг охири XV аср марказий Осиё, аниқроғи Моварауннаҳр ва Хуросон тарихида Ўрта аср учун Олий даражадаги маданий-маънавий юксалиш даври бўлди. XIV-XV асрларга келиб ислом, шариат мустаҳкамланиши билан, тасаввуф, айниқса, унинг халқ ҳаётига жуда яқин кўриниши – Нақшбандия тариқатининг устун бўлиши билан кўзга ташланади. Бу давр маънавий ҳаётида араб тилига нисбатан туркий ва форсий тилнинг роли кучайди. Уйғониш даври маънавий-маданий ҳаётида инсоний қадриятларнинг юксак хислатлари – илмга интилиш, билимни кучайтириш, ақлни улуғлаш, инсонийлик, руҳий покланиш, ахлоқий камолотга эришув, адолат, ижтимоий юксалиш, барча учун бахт-саодат, дўстлик-биродарлик, комил жамоа ва комил инсонни яратиш каби масалалар илгари сурилди. Улар муҳим илмий тадқиқотлар, адабиёт, санъат, диний асарларнинг мазмунини ташкил этди. Бу 10

даврдаги олим, мутафаккир, донишманд, санъаткорларнинг кўпчиллиги шу мақсад йўлида ижод қилдилар. Бу давр маданий маънавий ютуқлари халқимизнинг кейинги маданий ривожланишида катта замин яратди. XVI асрда эса Ҳиндистонда Бобурийлар давлатининг вужудга келиши билан Темурийлар даврида шаклланган маънавий маданиятнинг қисман Ҳиндистон томон оқиб ўтганини кузатамиз. Бобурий подшолар Моваарауннаҳр ва Хуросон маданий қадриятларидан кенг фойдаланишга интиладилар, уларни Ҳиндистон ерида кенг тарғиб этдилар. XVI асрда кўпгина Марказий Осиёлик донишманд, аллома, санъаткорларнинг ўзлари ёки Бобурийлар таклифи билан Ҳиндистон шаҳарларига кетиб қолдилар. Бобурийлар саройида туркий, айниқса, форсий тилдаги адабиёт, санъат, илм- фан ривож топди. Бобурийлар ўзларини Темурийлар даври маданиятининг меросхўри, давомчиларидан деб билдилар. Айниқса, Бобурийлар Акбаршоҳ, Шоҳжахон, Аврангзеб даврида Ҳиндистонда Марказий Осиё маъновий қадриятларига асосланган мусулмон маданияти кенг ривож топди ва муҳим ютуқларни қўлга киритди. Темурийлар даврида ривож топган маданий бойликлар таъсирида янги маънавий-маданий қадриятлар вужудга келди, айниқса адабиёт, санъат, қисман илм фан, хусусан, тарих фанида маълум ютуқлар қўлга киритилди. Тасаввуф бу даврнинг дунёқараши, тасаввури ва маънавиятида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Бу даврда бир қанча шоир ва давлат арбоблари етишиб чиқди. Масалан: Ҳасанхожа Бухорий Нисорийнинг “Музаккир ал аҳбоб” ҳамда шоир Мутрибийнинг “Тазкирот уш-шуаро” тазкираларини, Муҳаммад Солиҳнинг XVI-XVIII асрларда ўзбек ва тожик тилларида шеърий асарларини битган, Туркистоннинг турли шаҳарларидан чиққан шоир адибларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Сайидо Насафий, Турди Фароғий, Машраб, Сўфий Оллоёр шулар жумласидан бўлиб, уларнинг ижоди турли йўналишда эканлигини ўз даврининг тушкунликлари, зиддиятлари, қийинчиликларини ўзида ифодалаши билан кўзга ташланади. Бу даврда 11

Ҳиндистонда яшаб ижод этган, ўз асарларини форсийда ёзган Мирзо Абдулқодир Бедилнинг (1644-1720) чуқур ижтимоий фалсафий мазмундаги шеърлари Туркистон зиёлилари орасида эътибор қозонди. XVII асрда Субхонқулихон даврида тазкира тузилиб, унда ўз замонасининг икки юзта шоир, адиб, адабиётшунослари ҳақида маълумотлар берилди. Шу билан бирга Моварауннаҳр, Хуросон ҳамда Ҳиндистондаги маданий маънавий ҳаёт маълум вақтга қадар ўзаро таъсир ва яқин алоқалар даврини бошдан кечирди. XVII-XVIII асрларда туркистонда ҳукмронлик учун ўзаро курашлар, бошбошдоқлик, парокандалик авж олди. Мустақил хонликка ажраб чиққан Хива билан Бухоро хонлиги ўртасида ҳамда уларнинг ўзидаги ичи зиддиятлар ниҳоятда кучайиб, узоқ вақт давомида нотинчликни бошларидан кечирдилар. Бу ҳаммаси маънавий маданиятга салбий таъсир этмай қолмади. Нисбий тушкунлик, олдинги ютуқларни йўқотиш, сусайиш бу давр маънавий маданиятини тасвирловчи хислатлар бўлиб қолди ва маънавий маданият арбоблари шундай шароитда жон сақлашга интилдилар. Маънавий маданий соҳадаги ўзгаришлар айрим янгиликлар Бухоро, Самарқанд, Хива шаҳарлари билан боғлиқ бўлиб қолди. XVIII асрнинг охири –Х1Х аср бошларига келиб хонликлар ўртасидаги чегаралар ва муносабатлар маълум даражада мўътадиллашганини кузатамиз. XVIII асрнинг охирига келиб Фарғона водийсида Қўқон хонлиги вужудга келди ва қисқа давр ичида иқтисодий-сиёсий жиҳатдан ўз мавқеини яхшилаб, Бухоро ва Хива хонликлари қаторидан мустақил ўрин эгаллади. Бу даврда Туркистон халқлари маънавий маданий ривожланиши, асосан шу уч хонлик ҳудудида ривожланди. XIХ асрнинг биринчи ярмида, айниқса Қўқон ва хива хонликларида маълум маданий маънавий силжишлар рўй берди. Маданиятимиз маънавиятимиз тарихига муҳим ҳисса қўшган адиб, санъаткор олимлар етишиб чиқди. 12

Умуман XVI-ХIХ асрнинг биринчи ярми маданиятида илм-фан, хусусан, табиий фанларнинг ўрни сусайганини, диний билимлар, диний таасубнинг роли кучая борганини кўрамиз. Ўзаро урушлар туфайли ташқи олам билан алоқалар, маънавий-маданий муносабатларнинг камайиб кетиши ҳам маданий ҳаётдаги маълум биқиқликга, янгиликлардан узилиб қолишига олиб келди. Илм-фан, маданият соҳасида олдинги эришилган ютуқлар ҳам ўз таъсирини йўқотиб уларга мурожаат этиш ўрнига диний таълимотлар кучайганини кўрамиз. Натижада бу даврда анъанавий ислом, унинг қоидалари жамият ҳаётида ҳал этувчи ўрнини эгаллаб, тасаввуф, хусусан, нақшбандия ҳам маънавий ҳаётдаги олдинги таъсирини йўқота бошлади. Шу билан бирга бу даврда туркий-ўзбек, тилидаги бадиий адабиёт намуналарининг кўпая борганини, адабиёт, шеърият маънавий ҳаётнинг энг муҳим асосий соҳасига айланиб, анъанавий лирик асарлар билан бирга шоир, адиблар дунёвий ҳаёт қийинчиликлари, диний таасубнинг кучайишига бўлган норозиликлари, сўфиёна фикрларини шеърият орқали ифода этишга интилганликларини айтиб ўтиш мумкин. Бу даврда Маҳмуди Аъзам, Мирзо Ҳайдар, Абдулғозийхон, Бухорий каби гуманитар илм вакиллари Машраб, Турди, Нодира, Увайсий, Мунис Хоразмий каби машҳур шоирларни етиштирдики, улар асарларида ўз замонасининг сабоқлари, истаклари, аламларини акс эттирдилар. XIХ асрнинг иккинчи ярмида Оврўпо ва шарқ мамлакатларида рўй бераётган иқтисодий-ижтимоий, маданий ўзгаришлар турли йўллар билан Туркистон ҳаётига ҳам аста-секин кириб келди ва ўзининг айрим аломатларини кўрсата бошлади. Бу даврга келиб Россия чоризми кўпдан бери мўлжаллаб келган ўз мақсадини Туркистонни босиб олиш ва ўз империяси чегараларини янада жанубга қараб кенгайтиришни тезлик билан амалга оширишга киришди ва 1860 йиллардан бошлаб туркистон хонликларига қарши ўз ихтиёридаги барча қуроллардан фойдланган ҳолда шиддатли ҳужумга ўтди. Хонликлар ва ерли 13

халқнинг кескин кураши қаршилигига қарамай 1870 йилларга келиб Қўқон хонлги тугатилди. Бухоро ва Хива хонликлари Россиянинг вассалига айланди: Туркистонда рус мустамлакачилик тузуми ўрнатилди, у рус губернатори томонидан бошқарила бошланди. Рус чоризми Туркистонда ўз мустамлакачилик сиёсатини ўтказиш йўлида барча чораларни амалга ошириб, унинг бойликларидан имкони борича кенг фойдаланишга киришди. Жаҳон ва айниқса Яқин Шарқ мамлакатларидаги ўзгариш ва Россиянинг янги мустамлакасига оқиб келаётган Оврўпо маданияти янгиликлари Туркистон маданиятида ерли халқнинг мустамлакачилик сиёсати, камситилишига қарши маърифатчилик ҳаракатини кучайтириб юборди. У асосан халқни янги маданият маърифатга чақиришга, миллатни уйғотишга, янгилаётган маънавиятни эгаллашга йўналтирилган эди. Аста-секин маърифатчиликдан жадидчилик ўсиб чиқди ва у маълум даражада сиёсий масалаларни олға сура бошлади. Янги таълим-тарбия янги мактаб, янги маориф, уни бошқариш, маданий тарғибот, ташкилотчилик масалалари асосий ўринга кўтарилди. Янгиликларга асосланган ҳолда рус ва эски феодал маорифидан фарқ қилувчи фикр-ғоялар олдинга сурилди, улар ерли матбуот, турли китоблар орқали кенг тарғиб этилди. Бу маданиятдаги мустамлакачиликка қарши курашда халқ онгини ошириш, ўз аҳволини яхшилашга интилишнинг кўринишларидан эди. XIХ асрнинг охири ХХ аср бошида Туркистон маданияти қатор талантли олим, сайёҳ, шоир, педагог, журналистларни етиштриб чиқарди, улар халқимизнинг умумий маданий ривожланишига жуда катта таъсир кўрсатди. Бу даврда Аҳмад Дониш, Бердақ, Феруз, Муқимий, Фурқат, Завқий, Баёний, Аваз Ўтар каби олим шоирлар ўз даврининг муҳим масалаларини кўтариб чиқдилар ва халқни илм-фан маърифатини эгаллашга ундадилар. Беҳбудий, Абдулла Авлоний, Фитрат, Айний, Ҳамза каби талант эгалари жадидчилик ғояларини олға суриш ва тарғиб қилиш соҳасида байроқдор бўлиб танилганлар. Туркистоннинг ўз ривожланиш йўлини тарғиб 14

этишда жонбозлик кўрсатганлар. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак икки дарё – Сирдарё ва Амударё оралиғидаги ўлка жўғрофий – табиий хусусиятлари жиҳатидан инсон жамоасининг ривожи учун энг қулай бўлган маконлардандир. Серсув водийлари, кўм-кўк қирбағирлари, дарахтзорлари, ерости бойликлари одамларнинг яшаши, деҳқончилик, чорвачилик, ҳунармандчиликнинг ривожи учун табиий имкониятларни вужудга келтиргандир. Шу сабабдан ҳам Моварауннаҳр, Туркистон, Марказий Осиё каби номлар билан юритилувчи бу маконда иқтисодий-ижтимоий ривожланиш, маданият тараққийси, давлатчиликнинг шакланиб, кучайиб бориши милоддан олдинги бир неча асрлар аввал бошланганлиги илм-фанда аллақачонлар исботланган. Ўзбекистон мустақилликка эришуви сиёсий-иқтисодий, маданий соҳаларда тамоман янги даврни бошлаб берди. Халқимизнинг 10 асрлик маданияти тарихини кузатиш мустақиллик маданияти, маънавиятини шакллантиришда тарихдан кўп сабоқлар олиш мумкинлиги ва бу сабоқлар келажак учун шубҳасиз фойдали эканлигини кўрсатди. Авваламбор, ҳақиқий маънавий юксалиш, маданий тараққиёт учун халқимиз мустақил давлатга эга бўлиши, қарамлилик сиқувидан озод бўлиши зарурдир. Қарам бўлиб яшаган халқ маънавий эркинликка, тараққиётга эриша олмайди, у ўзлигидан, ўз руҳий қудратидан маҳрум бўлади. Ҳозирда мустақилликка эришган Ўзбекистон ўз миллий маданиятини юксак даражада мустаҳкамлаб ва ривожлантириб мустақиллик йўлида иккиланмай қадам ташлаб, шиддат билан олға бормоқда. - Мустақилликка эришув зарур сиёсий, иқтисодий муаммоларни ечиши талаб этади, лекин маданий-маънавий ривожланишсиз сиёсий-иқтисодий тараққиёт умумий ижтимоий масалаларни ечишга, сўнгги мақсад-етук инсон ва жамоани яратишга ожиздир. Шунинг учун маданий-маънавий ҳокимият, давлатнинг махсус эътибор бериши, уларни ҳал этиши, маданий юксалиш учун, маънавий ривожланиш учун, маънавий қадриятларни кучайтириш, 15

уларни яратиш ва яратувчиларга кенг имкониятлар қидирмоғи талаб этилади. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда бу йўналишда ҳам муҳим ишлар амалга оширилмоқда. - Маънавий маданият, маънавият юутқлари аксари маданий юксалиш жараёнида вужудга келувчи ва уни ифодаловчи олим-фозил, донишманд, адиб, дин арбоблари ва улар фаолияти, ёзиб қолдирган мероси кабиларда акс этиб, муҳрланиб қолади. Албатта турли анъаналар, археологик ёдгорликлар, буюмлар ва бошқаларда ҳам халқ маънавияти ютуқлари ифодаланади, лекин ёзма адабиёт, қўлёзмалар бу жиҳатдан алоҳида аҳамиятга эгадир. Шунинг учун ўтмишдаги буюк сиймолар, алломалар, адибларнинг фаолияти, асарларини ўрганиш, уларни ҳозирда нашр этиш, тарғиб қилиш, юбилейларини ўтказиш, маданият тарихини-маънавий бойлигимизни чуқур билиш ишида ниҳоятда муҳимдир. - Алломалар, сиймолар мероси Марказий Осиёда ўтмишда илм-фан, маданиятининг барча соҳалари, тармоқлари ривожлангани, уларнинг ижодлари кўпқиррали бўлганлиги, фаолиятида илм-фан билан бир қаторда дин, ахлоқ, инсоннинг маънавий дунёси, жамоанинг ҳамжиҳатлиги, уни одилона бошқариш, саодати масалалари муҳим ўрин тутганлигидан далолат беради. - Уларнинг мероси ва маданият тарихи яна илм фан ва диний қоидаларнинг бир бутунлигини ташкил этиб, умумий маънавият ривожи учун хизмат қила олишини, фойдали бўлишини исботлайди. Фан ва дин халқ маданиятининг турли соҳалари, қисмлари бўлиб, ягона мақсадга йўналтиришга хизмат қилиши мумкин. Диний таасубнинг илм-фан ҳисобига кучаювчи ижтимоий ривожланишга, маданиятнинг кучайишига зарар келтиришини маълум тарихий даврларда юз берган жараёнлар ўзида ифодалайди. - Маданий ривожланишда миллий маънавий бойликни бошқа халқлар, мамлакатлар маданияти ютуқларидан баҳраманд бўлиш, маданий алоқаларни 16

кучайтириш, миллий қобиғида ўралиб, умумий халқаро алоқалар тизмасидан четда ажралиб қолмаслик, миллий маданиятнинг умумжаҳон маданият ютуқлари билан доимо бойиб боришида ниҳоятда катта роль ўйнайди. Бу айниқса, ҳозирда жаҳон мамлакатларининг умумийлик, ҳамжиҳатликка интилиши ортиб бораётган бир шароитда муҳим аҳамият касб этади. Юқоридагилардан хулоса чиқарган ҳолда, ҳозирда ёшларда юксак маънавиятни тарбиялаш барча тарихий маданий бойликларни асосий томонларини ўрганиш, миллий маданиятимиз ривожи, даврлари, тараққиёт қонуниятлари, маънавий бойликларни яратган йирик сиймолар, донишманд адибларнинг меросини ўзлаштириш, бошқа ривожланган мамлакат маданияти ютуқларини ўрганиш, уларга ҳурмат-иззатда бўлишни бу масалалар бўйича кенг таълим ўқув-ўқитув ишларининг олиб бориш талаб этилади. Бу мустақиллик шароитида ёш авлодга миллий маданий бойликларни яхши билган, миллий ғурур, ватанпарварлик ҳисси билан йўғирилган, дунё маданий ривожланиш даражасидан хабардор бўлиб етишивуда етакчи омил бўлиб хизмат қилади. Муҳтарам Президентимиз И.А.Каримов ҳам ўзининг “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида мана шундай жиҳатларига катта эътибор қаратган. “Биз халқимизнинг дунёда ҳеч кимдан кам бўлмаслиги, фарзандларимизнинг биздан кўра кучли билимли, дона ва албатта бахтли бўлиб яшаши учун бор куч ва имкониятларимизни сафарбар этаётган эканмиз, бу борада маънавий тарбия масаласи, ҳеч шубҳасиз, беқиёс аҳамият касб этади. Агар биз бу масалада ҳушёрлик ва сезгирлигимизни, қатъият ва маъсуулиятимизни йўқотсак, бу ўта муҳим ишни ўз бўларчиликка ташлаб қўядиган бўлсак, муқаддас қадриятларимизга йўғрилган ва улардан озиқланган маънавиятимиздан, тарихий хотирамиздан айрилиб, охир- 17

оқибатда ўзимиз интилган умумбашарий тараққий йўлидан четга чиқиб қолишимиз мумкин”. 1 “Ўз тарихини билмайдиган, кечаги кунини унутган миллатнинг келажаги йўқ”. Маълумки, биз бошимиздан кечирган собиқ мустабид тузум даврида миллий маънавиятни ривожлантиришга йўл қўйилмаган. Аксинча халқимизнинг табиати, яшаш тарзига ёт бўлган коммунистик мафкурани ҳар қандай йўллар ва зўравонлик билан жорий этишга ҳаракат қилинган. Шунинг учун ҳам истиқлолнинг дастлабки кунлариданоқ бу соҳадаги аҳволни тубдан ўзгартириш юртимизда энг долзарб ва ҳал қилувчи вазифалардан бирига айланди. “Ўтган давр мобайнида эски тузумдан оғир мерос бўлиб қолган ана шундай иллатларга, эл юртимизга нисбатан камситиш ва миллий манфаатларимизни менсимаслик ҳолатларига барҳам бериш кўҳна қадриятларимиз, дину диёнатимизни тиклаш ҳаётимизда тарихий адолатни қарор топтириш, янги жамият қуриш йўлида халқимизнинг маънавий юксалишини ўз олдимизга қўйган олижаноб мақсадларга етишда ҳал қилувчи мезон деб қараш ва шу асосда иш олиб бориш биз учун доимо устувор вазифа бўлиб келганини ва бугун ҳам эътиборимиз марказида турганини таъкидлаш лозим”. 2 Шуни мамнуният билан қайд этиш лозимки, эзгу фазилат ва интилишлар халқимизнинг қон-қони ва суяк-суягига сингиб кетган. Унинг табиатига хос бўлган юксак маънавият неча асрларни бизни не-не бало- қазолардан, тўфон ва бўронлардан соғ-омон асраб келмоқда. Ҳар қандай босқич ва истилоларга қарамасдан, ҳар қандай оғир ва мураккаб шароитда ҳам ота-боболаримиз ўзлигини йўқотмасдан, маънавий ҳаёт мезонлари, одоб- 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008. 4-бет 2 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008. 6-7 бетлар 18

аҳлоқ қоидаларига амал қилиб, барчамизга ибрат бўлиб, куч-қувват баҳишлаб келмоқда. Маълумки, ҳар қайси халқ ёки миллатнинг тафаккури, турмуш тарзи, маънавий қарашлари ўз-ўзидан, бўш жойда шаклланиб қолмайди. Уларнинг вужудга келиши ва ривожланишида аниқ тарихий, табиий ва ижтимоий омиллар асос бўлишини ҳаммамиз яхши биламиз. Масалан, Шарқ оламида, жумладан, ўзимизнинг Ўрта Осиё шароитида жамоа бўлиб яшаш туйғуси ғоят муҳим аҳамият касб этади ва одамларни бир- бирига яқинлаштиришга, бир-бирини қўллаб қувватлаб ҳаёт кечиришга замин туғдиради. Шу маънода, халқимизнинг турмуш ва тафаккур тарзига назар ташлайдиган бўлсак, бошқаларга ҳеч ўхшамайдиган, минг йиллар давомида шаклланган нафақат ўзаро муомала, балки ҳаётимизнинг узвий бир қисми сифатида намоён бўладиган бир қатор ўзига хос хусусиятларни кўрамиз. Мисол учун, тилимиздаги меҳр-оқибат, меҳр-муҳаббат, меҳр-шафқат, қадр-қиммат деган, бир-бирини чуқур маъно-мазмун билан бойитадиган ва тўлдирадиган ибораларни олайлик. Қанчалик ғалати туюлиши, бу ибораларни бошқа тилларга айнан таржима қилишнинг ўзи мушкул бир муаммо. Шуни айтиш лозимки, бу тушунчалар кимдир шунчаки ўйлаб топган ширин калом, қулоққа хуш ёқадиган сўзлар эмас. Бундай тушунчалар асрлар мобайнида эл-юртимизнинг дунёқараши маънавий ҳаётининг негизи сифатида вужудга келган, онг-у шууримиздан чуқур жой олган буюк қадриятларнинг амалий ифодасидир. Масалан, эзгу одатимизга айланиб кетган меҳр-оқибат тушунчасини оладиган бўлсак, унинг жуда теран тарихий, миллий, диний илдизлари борлигини кўриш мумкин. Бу аввало инсоннинг инсон билан, қўшнининг қўшни билан, қариндошнинг қариндош, оиланинг оила билан, энг муҳими шахснинг жамият билан уйғун бўлиб яшашини, етим-есир, бева-бечора ва 19

ногиронларга, мусофирларга саҳоват кўрсатиш, сидқидилдан, беғараз ёрдам беришни англатади ва бундай хусусият халқимизнинг маъанавий оламига сингиб кетганини ҳеч ким инкор эта олмайди. Шарқ халқлари ва юртимиз аҳлига мансуб шундай белги-аломатлар ҳақида гапирганда, уларнинг тарихий ижтимоий заминига алоҳида эътибор қаратиш лозим. Тарихдан маълумки, Ўрта Осиё ҳудудида аҳоли азалдан водийларда катта сув манбалари – дарё ва анҳорлар бўйида яшаб келади. Атрофи чўл ва саҳролар билан ўралган, табиати, иқлими ғоят мураккаб бўлган минтақа шароитнинг ўзи ана шу элат ва миллатнинг минг йиллар давомида бир-бирига мослашиб, яқин елкадош бўлиб, бир-бирининг оғирини енгил қилиб яшашини тақазо этиб келади. Чиндан ҳам бу заминда тарқоқ бўлиб истиқомат қилишнинг иложи йўқ, табиатнинг ўзи, ҳаётнинг ўзи уларни шу руҳда тарбиялаган. Турмуш ва тафаккур тарзимизнинг ажралмас қисмига айланиб кетган мана шундай азалий тушанчалар минтақамизда яшаб ўтган улуғ алломалар, мутафаккир зотларнинг қолдирган меросида ҳам ўзининг ёрқин ифодасини топган. Мисол учун Алишер Навоий бобомиз бўладими, Рўдакий, Абай, Маҳтумқули каби улуғ зотлар бўладими, уларнинг барчаси ўз ижоди билан нафақат икки дарё оралиғидаги халқларни, балки бутун башарият фарзандларини доимо меҳр- оқибатли, дўст-биродар бўлиб яшашга даъват этгани бежиз эмас, албатта. Бир сўз билан айтганда тарихий воқеъликка мана шундай қараш, жамулжам бўлиб яшаш туйғуси биз учун ҳаёт фалсафасига, яна ҳам аниқроғи ҳаёт қоидасига айланиб кетган. Замонавий тилда айтадиган бўлсак, бу миллий менталитетимизнинг асосини ташкил этадиган, бизни бошқалардан ажратиб турадиган шундай бир хусусиятки, уни англамаслик, сезмаслик, кўрмаслик умуман мумкин эмас. Албатта, Ўрта Осиё муҳитида жамоа, маҳалла бўлиб, бир-бирига меҳр- оқибатли бўлиб яшаётган инсонлар, давр қанчалик ўзгармасин тарих синовидан ўтган ўз қадриятларига содиқ бўлиб яшашни маъқул кўрар экан, 20

буни замонавий фикрлайдиган, дунёга теран назар ташлайдиган одам тўғри тушуниши, тан олиши ва уни ҳурмат билан қабул қилиши лозим. Минг афсуски, мана шундай тарихий ҳақиқатни англамайдиган ёки англашни истамайдиган чет элдаги баъзи сиёсатчи ва арбоблар нафақат сиёсат ёки иқтисодиёт, балки маънавият бобида ҳам бизга ақл ўргатишга, азалий ҳаёт тарзимиз, руҳий дунёмизга ёд бўлган қарашларни мажбуран жорий этишга урунмоқда. Бундай кучларнинг ғаразли муносабати аввало, бой ва қадимий маънавиятимизга қарши қаратилгани, улар халқимизни ана шу бебаҳо бойликдан жудо қилиш учун ҳар хил усул ва воситалар билан зўр бериб уринаётгани барчамизни ташвишлантирмасдан қолмайди, албатта. Нега деганда инсониятнинг кўп минг йиллик тажрибаси шундан далолат берадики, дунёдаги зўравон ва тажовузкор кучлар қайси бир халқ ёки мамлакатни ўзига тобеъ қилиб, бўйсундирмоқчи, унинг бойликларини эгалламоқчи бўлса, авваламбор, уни қуролсизлантиришга, яъни энг буюк бойлиги бўлмиш миллий қадриятлари, тарихи ва маънавиятидан жудо қилишга уринадилар. Бинобарин, маънавиятга қарши қаратилган ҳар қандай таҳдид ўз- ўзидан мамлакат хавфсизлигини, унинг миллий манфаатларини, соғлом авлод келажагини таъминлаш йўлидаги жиддий хатарлардан бирига айланиши ва охир-оқибатда жамиятни инқирозга олиб келиши мумкин. Бугунги кунда дунёнинг айрим ҳудудларида ана шундай ҳаракатлар натижасида катта маънавий йўқотишлар юз бераётгани, миллатнинг асрий қадриятлари, миллий тафаккури ва турмуш тарзи изидан чиқаётгани, одоб- ахлоқ, оила ва жамият ҳаёти, онгли яшаш тарзи жиддий хавф остида қолаётганлигини кузатиш мумкин. Энг ёмони бундай хуружларнинг пировард оқибати одамни ўзи туғулиб ўсган юрти ва халқидан тонишига, ватанпарварлик туйғуларидан маҳрум 21

этишга ва ҳамма нарсага лоқайд бўлган шахсга айлантиришга қаратилганида намоён бўлмоқда. Маънавий таҳдид деган, аввало, тили, дини, эътиқодидан қатъий назар, ҳар қайси одамнинг том маънодаги эркин инсон бўлиб яшашига қарши қаратилган, унинг айнан руҳий дунёсини издан чиқариш мақсадини кўзда тутадиган мафкуравий, ғоявий ва информацион хуружларни назарда тутиш лозим, деб ўйлайман. Лўнда қилиб айтадиган бўлсак, бундай мафкуравий хуружлар миллий ва диний томирларимизга болта урушни, улардан бизни бутунлай узиб ташлашдек ёвуз мақсадларини кўзлашни, ўйлайманки, юртимизда яшайдиган соғлом фикрли ҳар бир одам яхши тушунади. Бундай тажовузкорона ҳаракатлар бизлар учун мутлақо бегона мафкура ва дунёқарашни аввало беғубор ёшларимизнинг қалби ва онгига сингдиришга қаратилгани билан айниқса хатарлидир. Бундай ҳолатларга дуч келган, умрида мамлакатимизда қадам қўймаган, Ўзбекистонни хатто харитадан ҳам кўрсатиб бераолмайдиган, лекин ўзини мутлоқ ҳақиқатнинг ягона ифодаси деб ҳисоблайдиган кимсаларнинг енгил-елпи фикрларини эшитганда уларга қарата беихтиёр, э барака топгур олдин юртимизга бир келиб кўринг, тарихимиз, маънавиятимиз, ҳаёт тарзимиз билан танишиб, ундан кейин гапиринг деб айтгингиз келади. Ҳақиқат ва холисликдан йироқ бўлган, фақат ғаразли сиёсий манфаатларни кўзлайдиган бундай қарашлар ҳеч кимга наф келтирмайди ва ҳеч кимнинг обрўсига обрў қўшмайди, албатта. Мана шу аччиқ ҳақиқатни юртимиздаги ҳар бир инсон, ҳар қайси ота- она, энг муҳими ҳар қайси йигит-қиз чуқур англаб олишни истардим. Такрор айтишига тўғри келади ота-оналар, устоз-мураббийлар бу масалада ҳушёрликни йўқотмаслигимиз, ёшлар тарбиясида асло бепарво бўлмаслигимиз зарур. 22

Агарки мендан, ҳозирги кунда маънавиятимизни асраш учун нима қилиш лозим ва унга таҳдид соладиган ҳуружларга нимани қарши қўйиш керак, деб сўрасалар, мен авваламбор шу ерда яшаётган ҳар қайси инсон ўзлигини англаш, қадимий тарихимиз ва бой маданиятимиз, улуғ аждодларимиз меросини чуқурроқ ўзлаштириши, бугунги тез ўзгараётган ҳаёт боқеълигига онгли қараб мустақил фикрлаш ва дунёмиздаги барча ўзгаришларга даҳлдорлик туйғуси билан яшаш зарур, деб жавоб берган бўлардим. Ишончим комилки, ана шундай ноёб инсоний фазилатларга, юксак маънавиятга эга бўлган халқ ҳеч кимга ҳеч қачон қарам бўлмайди, ўзининг эзгу мақсадларига албатта етади. Президентимиз И.А.Каримовнинг маънавиятли шахс ҳақидаги қарашларида, Шарқ алломаларининг миллий меросларида ҳам, юксак маънавиятли шахс тарбиясининг манбаларини кўришимиз мумкин. 23

24Шахс маънавий камолоти сохасидаФидоийлик ва дахлдорлик Эзгулик, андишалилик, ра ҳ мдиллик, саховатлилик, камтарлик Одоблилик, олижаноблик, ҳ алоллик, ба ғ рикенглик, виждонлилик Жўш қ инлик, ишчанлик Тинчликсеварлик ва мардликҲ амжи ҳ атлик Ижтимоий фаолллик, тириш қ о қ лик, интизомлилик Масъулиятлилик, ў заро ҳ урмат41

2. Педагогик-психологик адабиётларда шахс маънавиятини шакллантиришдаги ўрни. Ислоҳотларнинг муҳим йўналишларидан бири халқнинг маънавий руҳини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш Ўзбекистонда давлат ва жамиятнинг энг муҳим вазифаларидан бири сифатида эътироф этилади. Шу маънода ўсиб келаётган ёш авлодда юксак маънавий-ахлоқий сифатларни таркиб топтириш зарурияти юзага келади. Ахлоқ кишилик жамияти тарихий тараққиёти давомида вужудга келиб, таркиб топган, такомиллашиб келган меъёр ва қоидалардан иборат бўлиб, улар кишиларнинг жамиятга бўлган муносабатларини тартибга солади. Бу меъёр ва тартиб қоидалар кишилардан жамият учун зарур бўлган ахлоққа эга бўлишликни талаб қилади. Шунга мувофиқ, бирор шахснинг хулқ-атвори, юриш туришига ахлоқли ёки ахлоқсиз деб баҳолашга имкон беради. Ўзбек педагоги Абдулла Авлоний ахлоққа қуйидагича таъриф беради: “Ахлоқ инсонларни яхшиликка чақирувчи, ёмонликдан қайтарувчи бир илмдир. Яхши хулқнинг яхшилигини, ёмон хулқнинг ёмонлигини далил ва исботлар ила баён қиладургон китобни ахлоқ дейилур”. 1 Ахлоқ – инсон ҳаётида ўз-ўзини идора қилиш меъёрларини, бошқалар билан муносабатда бўлиш маданиятини, ҳалол ишлаб, тўғри ҳаёт кечириш мезонларини ўргатади. Ибн Сино: “Ахлоқ ҳар бир киши учун ўз-ўзини идора қилиш илмидур”, деб унинг мазмунини ифодалаб берган эди. Ахлоқ меъёри ва қоидалари тарихий тарққиёт давомида таркиб топиб такомиллашиб борган ва кишиларда биргаликда яшаш шароитидан, табиий эҳтиёжидан ижтимоий манфаатлари ва ҳаёт талабларидан келиб чиққан ва улар муайян тарихий давридаги кишиларнинг ҳатти-ҳаракати, юриш-туриши ва бошқаларга бўлган муносабатларида намоён бўлган. Ана шу тартиб-қоидаларсиз бирон-бир жамият бўлмаган ва бўлмайди ҳам. Ахлоқий фазилатлар ҳеч қачон ўз-ўзидан вужудга келмайди, балки уларнинг келиб чиқишининг ҳақиқий манбаи, 1 А.Авлоний. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ.Т.:”Ўқитувчи” 1992 й., 11-бет 25

уларни келтириб чиқарган сабаблар ва ҳаракатга келтирадиган кучлар мавжуддир. Зеро, ҳар қандай аҳлоқий қоидалар муайян тарихий зарурият натижасида вужудга келади ва муайян қонуният асосида ривожланиб боради. Демак, ахлоқнинг ривожланиш объектив шарт-шароитлари билан субъектив омилларининг ўзаро муносабати қай даражада эканлиги билан боғлиқдир. Инсон ижтимоий ҳаётга аралашар экан,ижтимоий муносабатлар таъсирига тушади. Ижтимоий муносабатлар ўзгариш билан шахснинг маънавий қиёфаси, янги дунёқараш ғоя ва тасаввурлари, жумладан ахлоқи, шунингдек, унга бўлган қарашлари ҳам ўзгариб боради. Ҳар қандай шахс ўз дунё қараши, ахлоқий қоидаларини ва улар таъсирида шаклланган одат ва кўникмаларни ўзлаштириб бориши билан бирга аниқ ижтимоий воқеаларга, ўзини ўраб олган нарса ва ҳодисаларга, кишиларнинг хатт-ҳаракатларига, юриш-туришлари ва муаммоларига муайян ҳаётий мавқеъда туриб мақсадга мувофиқ тарзда баҳо беради. Ахлоқ тарихий ҳодиса. Ахлоқ норма-қоидалари барча замонлар учун бир хил, ўзгармас бўлиши мумкин эмас. Муайян жамият учун айрим ахлоқий қоидалар тўғри бўлса, бошқа даврга келиб нотўғри бўлиб қолиши мумкин. Шунингдек, у ёки бу мамлакатлар халқлари учун шу халқнинг анъана ва урф-одатларидан келиб чиқадиган баъзи қоидалар ахлоқийлик ёки ахлоқсизлик бўлиши мумкин. Шак шубҳасиз, бу турли-туманлик бола тарбиясида ҳам ўз аксини топади. Зотан, дунёдаги барча мамлакатлар, миллат ёки элатлар учун одатлар, расм-русумлар, ахлоқий қоидалар бир хил бўлиши мумкин эмас. Бу қоидалар тарихан таркиб топган бўлиб, иқлим ва жой, анъана ва шароит таъсирида ўзгариб, ривожланиб боради. Ана шуларнинг ҳаммасини билиб, уларни ўз ўрнида тўғри тушуниш ҳам тарбияланганлик белгиси ҳисобланади. Айни вақтда, минтақавий ҳудудни ўз ичига оладиган бир қатор халқларнинг турмуш тарзидан, яшаш шароитидан келиб чиқадиган қоидалар 26

ҳам мавжуддир. Масалан, шу маънода шарқона ёҳуд ўзбекона деган иборани ишлатамиз. Ўзбекона, миллий ахлоқда ота-боболаримизнинг тарихий тажрибалари, даврлар синовидан ўтган сабоқлари ва бизга доимо мадад бўлиб турган руҳий қувватлари жамулжамдир. Уларнинг шарофатлари туфайли миллий- ахлоқий қадриятларимиз асрлар оша авлоддан-авлодларга ўтиб келмоқда. Чунки бир томчи бўлса ҳам уларнинг қони томиримизда оқаётир. Ана шу қонни жўш урдирмоқ билан юракларимиз уйғоқ, дилимиз равшан, тафаккуримиз мунаввардир. Ана шундай кайфият бизнинг дилимизда кўп йиллардан бери яшириниб келинар эди. Эндиликда миллий истиқлолимиз туфайли миллий-ахлоқий қадриятларимиз қайтадан тикланди. Улардан болаларни маънавий-ахлоқий жиҳатдан тарбиялашда фойдаланиш, миллий тарбиямиз учун объектив педагогик заруриятга айланди. Ёш мустақил мамлакатимизнинг келажаги учун маънавияти юксак, баркамол инсонлар зарур. Шунинг учун ҳам юртбошимиз “Юксак маънавият – енгилмас куч” деган ҳикматли шиорни янада баландроқ кўтардики, фуқаролардаги юксак маънавият мустақилликни мустаҳкамлаш, ривожлантириш учун муҳим ва зарурий тамойиллардан бири бўлиб қолди. Баркамол инсонни тарбиялаш, вояга етказиш ҳақида шарқ алломалари бир қатор педагогик-психологик ғояларини яратган. Жумладан, “Абу Наср Фаробийнинг инсонпарварлик ғояси унинг уқтиришича, инсонни бахт-саодатга элитувчи жамоа етук жамоа бўла олиши мумкин. Комил инсонни яратиш, уни бахт-саодатга элитиш, ҳар қандай давлат, жамоа бошлиғининг вазифаси бўлиши даркор” 1 деб таъкидласа, Абу Райҳон Беруний эса мурувват ва футувватни энг яхши инсоний фазилат 2 деб ҳисоблайди. 1 Абу Наср Фаробий Фозил одамлар шаҳри. Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси, 1993 й.25-бет 2 Абу Райҳон Беруний Феруза, Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. 1993 й. 32-бет 27

Унинг таъкидлашича, мурувватли киши ўз қобилияти хушмуомалалиги, шафқатлилиги, қатъиятлилиги, чидам, фазилат ва камтарлик хислатлари билан комил инсон сифатида ажралиб туради 1 дейди. Юсуф Хос Ҳожиб эса комил инсонни тарбиялашда эса ота-онанинг ўғил ва қиз тарбиясидаги ижобий маъсулияти муҳим роль ўйнайди. Улар танлаган тўғри йўл фарзандларининг келажаги камолоти учун ниҳоятда муҳимдир деб таъкидласа, Маҳмуд Қошғарий ўзининг бебаҳо “Девону луғотит турк” (“Туркий сўзлар девони”) асарида Х1 асрдаги халқларнинг урф-одатлари, анъаналари, қадриятларини ўша давр кишиларининг ўзига хос руҳий маънавий оламини баён этади. Маҳмуд Қошғорий инсоннинг руҳий олами, маънавияти илм-фан, маърифат ва маданият билан боғлиқлигини таъкидлайди. Булардан ташқари Кайковуснинг “Қобуснома”, Сайидийнинг “Гулистон”, “Бўстон”, Амир Темурнинг “Темур тузуклари” Абдураҳмон Жомийнинг “Баҳористон”, Алишер Навоийнинг “Маҳбуб ул-қулуб” ва бошқаларни кўрсатишимиз мумкин. Ўзбекистон мустақилликка эришгач, таълим-тарбиянинг мазмун ва моҳиятида, усуллари ва шаклларида жиддий ўзгаришлар рўй берди. Таълим-тарбияда миллий қадриятни шакллантириш ва урф-одатларга эътибор кучайди. Ҳақиқатдан ҳам бугунги кунда Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлаш ва келажакда истиқлол истиқболини ривожлантириш, аввало юксак маънавиятли комил инсонларга боғлиқ. Чунки бундай инсонлар туфайли фан ва маданият, саноат ва қишлоқ хўжалиги ривожланади. Зеро, ахлоқий маданият вазифаларидан бири юксак маънавиятли комил инсонни вояга етказиш, уни тарбиялашдан иборат. Юксак маънавиятли комил инсон Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлашда ўз эътиқоди, ғайрат шижоати, маданияти, билими ва уларни тадбиқ этиш маҳорати билан ажралиб туради. У жамиятда, жамоада халқлар 1 Ўша китоб. 46-бет 28

ва миллатлар ўртасида дўстлик, соғлом-турмуш тарзини яхшилашга қаратилган муҳитни вужудга келитиришга интилади. Юксак маънавиятли комил инсонни шакллантиришда мактабда, оилада, касб-ҳунар коллежлари ва академик лицей ҳамда олий билим юртларида соғлом маънавий муҳит барқарор бўлишига эришиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки соғлом муҳит натижасидагина ахлоқий фазилатлар таркиб топади. Киши ўз ҳаётида ахлоқий тарбия соҳасида камолотга қанчалик кўп интилса, шунчалик ўз хато-камчиликларини англаб боради. Турон заминимиз халқлари ахлоқий тарбия соҳасида бой анъаналарга эга. Ахлоққа оида дастлабки фикрлар “Авесто” китобида, қадимги битикларда ва бошқа ёзма манбааларда ўз ифодасини топган. Булардан ташқари, ўзбек халқи ўртасида кенг тарқалган пандномалар, ўгитлар ва одобномаларда, халқ педагогикасида, фалсафий рисолаларда, алломалар меросида ахлоқий масалаларга кенг ўрин берилган. Ахлоқ-одоб инсоннинг жамиятга бўлган муносабатининг негизини ташкил этади. Шунинг учун ҳам жамиятга бўлган ҳурматни юксалтириш, мустақиллигимизни мустаҳкамлашга, ахлоқий маданият эгаси бўлишга, ахлоқни онгни ўзини-ўзи англаб етишга, яхши инсонларга бўлган эътиқодни ривожлантиришга олиб келади. Мактаб ўқувчилари дарс ва дарсдан ташқари жараёнларда дўстлик, ҳамжиҳатлик, ҳамкорлик, бир-бирини қўллаб- қувватлаш, бировнинг дардига дармон бўлиш каби фазилатлар халқимиз ва миллатимиз куч-қудратининг асоси, ижтимоий-иқтисодий, сиёсий тараққиётнинг негизи эканлигини ўз ўқувчиларига тушунтиришлари даркор. Маънавий-аҳлоқий тарбия маънавий онгни бир мақсадни кўзлаб таркиб топтириш, ахлоқий туйғуларни ривожлантириш ҳамда хулқ-атвор кўникмалари ва одатларини ҳосил қилишдан иборат. Маънавий-ахлоқий тарбиялаш тизимини такомиллаштиришда бошланғич мактаб муҳим ўрин эгаллайди. Инсоннинг жамиятга бўлган 29

муносабатини шакллантириш, комил инсонни вояга етказиш кабилар ахлоқий тарбиянинг вазифаларидир. Ахлоқий тарбия вазифаларидан яна бири инсоннинг жамиятга бўлган муносабатини юқори поғонага кўтаришдир. Иймон ва инсоф, сўз ва иш бирлиги, инсонпарварлик янги қурилаётган жамиятнинг асосий хусусиятлари бўлиб қолади. Шундай экан, жамият ва халқ манфаати унинг бахт-саодати учун курашиш маъсулиятини ҳар бир фуқаро теран ҳис этиши ва унга амал қилиши лозим. Ёшларни тарбиялашда шарқона ва миллий одоб нормалари асосида иш юритиш билан бирга жамиятга ҳурмат мустақилликни мустаҳкамлаш, инсонларга инсоний муносабатда бўлиш каби фазилатларни сингдириш тақазо этилади. Бу вазифаларни амалга ошириш ўқувчиларнинг жамиятга бўлган муносабатини шакллантиришда муҳим аҳамиятга эгадир. Ёшларни жамият манфаати учун қилинадиган меҳнатга илҳомлантириш ўқитувчининг энг муҳим вазифаси ҳисобланади. Ўқувчининг жамиятга бўлган муносабатини миллий бирлик, фахр ва ифтихор, бирдамлик ва ҳамкорлик туйғулари, турли халқларга бўлган ҳурмат кабилар яққол намоён бўлиши зарур. Ахлоқ-одоб инсоннинг жамиятга бўлган муносабатининг негизини ташкил этади. Шунинг учун ҳам ўқувчида жамиятга бўлган ҳурматни юксалтириш мустақиллигимизни мустаҳкамлашга, ахлоқий маданият эгаси бўлишига, ахлоқий онгни, ўзини ўзи англаб етишига, яхши инсонларга бўлган эътиқодни ривожлантиришга олиб келади. Ўқитувчилар дарс ва дарсдан ташқари жараёнларда дўстлик, ҳамжиҳатлик, ҳамкорлик, бир- бирини қўллаб қувватлаш бировнинг дардига дармон бўлиш каби фазилатлар халқимиз ва миллатимиз куч-қудратининг асоси, ижтимоий-иқтисодий, сиёсий тараққиётнинг негизи эканлигини ўз ўқувчиларига тушунтиришлари даркор. 30

Ўзбекистон мустақиллиги, юртимиз равнақи ёшларни ўқиш изланиш ва меҳнатдан қочмайдиган, ҳар қандай қийинчиликлардан ҳайиқмайдиган, салбий иллатларга нафрат билан қараш руҳида тарбиялашни талаб қилади. Шунга кўра бугунги Ўзбекистон заминида яшаётган ҳар бир ёш келгусида шу ўлканинг ҳақиқий эгаси бўлиб етишиши унинг гуллаб-яшнаши ҳақида қайғуриш, эришган ютуқларини мустаҳкамлаши лозим. Ҳар бир ўқитувчи ўқувчиларнинг маънавий аҳлоқий тарбиясида қуйидаги вазифаларни амалга оширади: а) ўқувчиларда жамиятга ва Ватанга садоқатни тарбиялаш: в) меҳнатга ахлоқий муносабатни тарбиялаш; с) атрофдаги кишиларга ахлоыий муносабат. d) шахснинг ўзига, ўз ҳулқига ахлоқий муносабатни тарбиялаш. Аҳлоқий тарбия вазифаларидан бири онгли интизом бўлишдир. Онгли интизом кишининг кундалик фаолиятида, хулқ атворида, кишилар билан алоқасида, умумий дунёқарашида намоён бўлади. Онгли интизомни кишининг маданияти, муомаласи кундалик масалаларни ҳал қилиш билан ҳаётнинг мазмуни, яхшилик ва ёмонлик, маънавий бойлик ҳақидаги тасаввурлари билан у ёки бу тарзда боғлангандир. Онгли интизом эгаси бўлган киши ўз ахлоқий бурчини тўғри англайди, ўз хатта-ҳаракатини қоралайди. Интизомли киши ўз хулқ атворига тўғри баҳо бериш билан ота-боболардан, аждодлардан ёдгор бўлиб қолган маданий меросни қадрлаш; миллий қадриятларни эъзозлаш ва уларга содиқ бўлиб қолиш; ватанпарварлик, халқпарварлик, инсонпарварлик туйғуларининг барқарор бўлиши; ўзаро муомала-муносабатда ўрнак бўлишга мойиллик бировнинг оғирини енгил қилишни одат қилиш; умумхалқ маъқуллаган ва ҳукумат томонидан қонуниний қабул қилинган Конституцияни ҳурмат қилиш ва унга садоқат намуналарини амалда кўрсатиш; Ватанни ҳимоя қилиш, бошқача айтганда, ҳарбий ватанпарварлик туйғулари билан яшаш; 31

диёнат ва адолат, меҳр-шафқат ва эзгуликни ҳимоя қилиш; ваъдага вафоли бўлиш ва бошқалар киради. Ёшларни маънавий етук қилиб тарбиялашда ўқитувчи қуйидагиларни ҳисобга олиш керак: - Тарбиянинг ўқувчилар руҳияти ва ёш хусусиятига мослиги; - Ўқувчиларнинг ақлий маънавий муносабатлари таъсирини ўрганиш; - ўқитувчи-тарбиячининг саводхонлик даражаси, санъат ва маҳорати; 1 Ўқувчиларда юксак маънавий –ахлоқий сифатларни шакллантиришда дарсларни ижодий, ноанъанавий, суҳбат, ўйин, баҳс-мунозара учрашувлар шаклида бўлиши мақсадга мувофиқдир. Комил инсон шон-шуҳрат, мансаб, моддий бойлик кетидан қувмайди, моддий қийинчиликларга дуч келганда қадди букилмайди, баъзан уюштирилган туҳматли фитналар унинг руҳини тушира олмайди. Демак, ҳар қандай шум тақдир ва қисмат покиза, мард, маънавий баркамол инсон маънавиятини бузаолмайди, балки мустаҳкамлайди, чиниқтиради. Юксак даражадаги маънавиятга эга инсон фидойилик, жасорат, мардлик, ўз халқини севиш, Ватанни қадрлаш, аждодларидан фахрланиш каби олижаноб фазилатлари билан ажралиб туради. Инсоннинг инсонлиги, биринчи навбатда унинг маънавий-ахлоқий жиҳатдан баркамоллиги, поклиги билан белгиланади. маънавий-ахлоқий баркамолликнинг асосий қирраларига юқорида айтилганлардан келиб чиқиб, қуйидагиларни киритиш мумкин: ота- онаси, фарзандлари, қариндошлари, маҳалла кўйи, қишлоқдошлари ва бутун мамлакат халқ фаравонлиги ҳақида қайғуриш; теварак атрофдаги инсонлар унга керак бўлгани сингари, ўзи ҳам уларга керакли бўлишига интилиш; одоб-ахлоқи, феъл-атворини ёқимли қилишни инсоний бурч деб ҳисоблаш; ўқувчиларни маънавий-ахлоқий тарбиялашнинг муҳим шарти сифатида уларнинг ўқув ва ўқишдан ташқари хилма-хил фаолиятларнинг бирлиги тўғрисида тушунчалар билан боғлиқдир. 1 R. Mavlonova, N. Voxidova, N. Raxmonqulova Pedagogika nazariyasi va tarixi, Т.: «Fan va texnologiya», 2010 y. 318-319 betlar 32

Ўқув ва маънавий ахлоқий тарбия фаолияти бир бирларини тўлдириши лозим: педагог томонидан тарбиявий босқичга раҳбарлик қилинган тадбирдагина тарбияда бирор мақсадга қаратилганлик, маълум бир тизимнинг бўлиши мумкин. Маънавий-ахлоқий тарбиялаш аввало тарбияланувчи шахсининг таркиб топиш жараёнида раҳбарлик қилишни тақазо этади. Инсоннинг жамиятга бўлган муносабатини шакллантириш, салбий иллатларга қарши нафрат уйғотиш, онгли интизомни тарбиялаш, комил инсонни вояга етказиш кабилар ахлоқий тарбиянинг вазифаларидир. Ахлоқий тарбия вазифаларидан яна бири инсоннинг жамиятга бўлган муносабатини юқори поғонага кўтаришдир. Президентимиз эркин фуқаро, озод шахс, комил инсон ҳақида гапириб, қуйидаги уч жиҳатга эътиборни қаратдилар, яъни, ҳар бир фуқаро: - ўз ҳақ-ҳуқуқини танийдиган бўлсин, бунинг учун курашсин; - ўз кучи ва имкониятларига таяанадиган бўлсин, имкониятларини ишга солиб, самарасини кўрсин; - атрофида содир бўлаётган воқеа-ҳодисаларга мустақил муносабат билдира олсин. Президентимиз “Юксак маънавиятли шахсни шакллантиришга бевосита таъсир кўрсатадиган яна бир муҳим ҳаётий омил бу таълим-тарбия тизими билан чамбарчас боғлайдилар. Маълумки, ота-боболаримиз қадимдан бебаҳо бойлик бўлмиш илм-у маърифат, таълим ва тарбияни инсон камолоти ва миллат равнақининг энг асосий шарти ва гарови деб билган. Албатта, таълим-тарбия онг маҳсули, лекин айни вақтда онг даражаси ва унинг ривожини ҳам белгилайдиган, яъни халқ маънавиятини шакллантирадиган ва бойитадиган энг муҳим омилдир. Бинобарин, таълим- тарбия тизимини ва шу асосда онгни ўзгартирмасдан туриб, маънавиятни ривожлантириб бўлмайди. 33

Шуни унутмаслигимиз керакки, келажагимиз пойдевори билим даргоҳларида яратилади, бошқача қилиб айтганда, халқимизнинг эртанги куни қандай бўлиши фарзандларимизнинг бугун қандай таълим ва тарбия олишига боғлиқ. Бунинг учун ҳар қайси ота-она, устоз ва мураббий ҳар бир бола тимсолида аввало шахсни кўриши зарур. Ана шу оддий талабдан келиб чиққан ҳолда фарзандларимизни мустақил ва кенг фикрлаш қобилиятига эга бўлган, онгли яшайдиган комил инсонлар этиб вояга етказиш таълим-тарбия соҳасининг асосий мақсади ва вазифаси бўлиши лозим деб қабул қилишимиз керак. Бу эса таълим ва тарбия ишини уйғун ҳолда олиб боришни талаб этади. “Таълимни тарбиядан, тарбияни эса таълимдан ажратиб бўлмайди – бу шарқона қараш, шарқона ҳаёт фалсафаси” 1 – деб таъкидлайди мухтарам Президентимиз И.А.Каримов. Абдулла Авлоний эса “Интизом деб қиладурган ибратларимизни, ишларимизни ҳар бирини ўз вақтида тартиби ила қилмоқни айтурлар. Агар ер юзида интизом бўлмаса эди, инсонлар бир дақиқада яшолмас эдилар” 2 деб таъкидлайди. Демак, интизом руҳимизга фикримизга таъсир қиладиган ҳислат, тартиб-одоб, маънавий қувватдир. Интизом яхши хулқларнинг манбаидир. Ўқувчиларда онгли интизомни, одобни тарбиялашда ўқувчилар ўз ҳулқ-атворлари, муомала маданияти билан намуна бўлишлари даркор. Чунки уларнинг юриш-туриши, одоби ўқувчининг ички эътиқодига айланиши ва маънавиятига таъсир этиши керак. шундагина ўқувчилар жамият ва жамоа олдида ахлоқий тарбия талабларига жавоб берадиган ҳулқ-атвор эгалари бўла оладилар. Ахлоқ-одоб тарбияси миллий, маънавий, умуминсоний қадриятлар асосида амалга оширилгандаги унинг мазмуни янада бойиб боради. Чунки 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият,2008 й. 62-бет 2 Абдулла Авлоний Туркий гулистон ёхуд ах ло қ Т.: “Ўқитувчи”, 1996й. 44-бет 34

миллий, умуминсоний ва маънавий қадриятлар ахлоқий тарбиянинг ҳамма томонларига жавоб берадиган ҳулқ-атвор эгалари бўла оладилар. Маънавий-ахлоқий тарбия-таълим бериш билан боғлиқ бўлгани ҳолда, ўз хусусиятларига, ўзига хос вазифалари, уни ташкил этишнинг форма ва методларига эга бўлиб, махсус равишда ўрганилиши лозим. Одам боласининг шахс сифатида ривожланиб, тараққий этиб бориши, унинг шахс бўлиб камолга етишида насл (биологик омил), ижтимоий муҳит (бола яшайдиган шароит), шунингдек, мақсадга мувофиқ амалга ошадиган тарбия ҳам бирдек аҳамиятга эга. Бу омилларнинг таъсирини аниқлашда илғор педагогик олимлар психологик ва файласуфлар таълимотига суянади. Жамият тараққиёти шахс ривожланиши учун кенг имкониятларни яратади. Демак, шахс билан жамият ўртасида ҳам узвий алоқа мавжуд. Шундай қилиб, одам шахсининг жамиятдаги ривожланиши, табиат, муҳит, инсон ўртасидаги мураккаб алоқа таъсири остида рўй беради, инсон уларга фаол таъсир этади ва шу йўл билан ҳаёти ҳамда ўз табиатини ўзгартиради. Шахсга ижтимоий муҳитнинг таъсири ҳам муҳим. Бу тарбия тизими орқали амалга оширилади. Яъни, Биринчидан, тарбия таъсирида муҳит бераолмаган билим, маълумот эгалланади. Меҳнат ва техник фаолият билан боғлиқ кўникма ва малакалар ҳосил бўлади. Иккинчидан, тарбия туфайли туғма камчиликлар ҳам ўзгартирилиб шахс юксак маънавий камолотга етади. Учинчидан, тарбия ёрдамида муҳитнинг салбий таъсирини ҳам йўқотиш мумкин. Тўртинчидан, тарбия келажакка қаратилган мақсадни белгилайди. Демак, тарбия билан ривожланиб, бир-бирига таъсир этади. Бу тарбия доимий ва узлуксиздир. Шундай қилиб, бола шахсининг ривожланишида тарбия ҳам етакчи ўринга эга бўлиб, тарбия туфайли насл насаби, оила муҳити, ижтимоий 35

муҳит таъсирида ҳар томонлама ривожланишга қодир деган хулосани чиқариш мумкин. Шахснинг маънавий-ахлоқий маданиятини шакллантиришга қўйиладиган ҳозир замон талабларини амалга ошириш муаммолари динамик ҳарактерга эга бўлиб, ижтимоий тузум тараққиёти билан боғлиқдир. Бу муаммони фалсафа, этнография, этика, эстетика фанлари тадқиқ этади. “Маданият”-арабча сўз бўлиб, у жамиятнинг ишлаб чиқариш, ижтимоий ҳаётда ва маънавиятда қўлга киритилган ютуқлари мажмуидир. 1 Демак маданият – инсон фаолияти маҳсули натижаси сифатида, инсонларнинг моддий ва маънавий фаолиятлари жараёнида вужудга келади. Моддий ва маънавий маданиятнинг ўзаро таъсири натижасида ақлан етук, ахлоқан яхлит шаклланган шахс таркиб топади. Инсон бирон моддий бойлик яратар экан, аввало, унинг қурилиши, ишлаб чиқариш жараёни ва таълим-тарбиявий натижасининг амалий аҳамиятини олдиндан кўра билади. Шахс сифатида шаклланадиган ўқувчининг маънавий камолотида ахлоқий билимлар, малака ва кўникмалар, ахлоқ қоидалари ёрдамида ўқувчининг хулқ-атвори, ҳатти-ҳаракатларини ахлоқ қоидалари ёрдамида ўқувчининг хулқ-атвори, хатта-ҳаракатларини бошқариш тизими киради. Ахлоқий маданият ўқувчининг кўп қиррали фаолият давомида шаклланиб ва такомиллашиб боради. Ахлоқий маданиятнинг кўринишлари, унинг қирралари ва намоён бўлиш шакллари хилма-хилдир. Иснонпарварлик, ҳалоллик, ташаббускорлик, ватанпарварлик, меҳнатсеварлик, эрксеварлик, фаоллик, ижодкорлик, поклик ва шу каби қатор муҳим тушунчалар ахлоқий маданият тушунчаларидир. Бу хислатлар фаолият жараёнида маънавий маданиятнинг бошқа маданият қирралари билан биргаликда ўқувчи онги ва хулқига таъсир этади. 1 Ўзбекистон энциклопедияси. Т.: Маънавият, 5-том, 340-бет 36

Маънавий-ахлоқий мазмундаги таълим-тарбия ишини ташкил этиш таълим муассасаси педагогик жамоа умумий ишининг таркибий қисми бўлиб, уларни ўтказишда мактаб раҳбарияти, касаба уюшмаси аъзолари, ота- оналар қўмитаси ўқувчиларнинг ўз-ўзини бошқариш органлари, шунингдек, жамоа ташкилотлари, ходимлари ҳам иштирок этади. Таълим-муассасаларида маънавий-ахлоқий тарбияни йўлга қўйишнинг қуйидаги турлари алоҳида аҳамиятга эгадир. Суҳбатлар, учрашувлар, эрталиклар, ҳафталиклар, ойликлар, кўриклар, конференция, баҳс-мунозара ва бошқалар. Маънавий-ахлоқий тарбияни ташкил этишда тарбиявий тадбирлар умумий тарбиянинг ажралмас қисми сифатида таълим муассасалари фаолиятини ташкил этишда ўз ўрни ва аҳамиятига эга. Маънавий-ахлоқий мазмундаги тадбирларни ўтказиш ушбу тарбияни ташкил этишдаги кўзланган асосий мақсадга хизмат қилмоғи керак. Ўзида юксак фазилат маънавий-ахлоқий поклик ва инсоний камолот каби хислатларни бир-бири билан уйғунлаштирадиган шахс тарбияси таълим-тарбия тизимининг бош масаласи ҳисобланади. Бугунги ёшларда замонамизнинг энг машҳур кишиларига ўхшашга ҳаракат қилишлари намунавий тарбиявий кучи ўқувчиларнинг (болаларнинг) тақлид қилишга мойиллигига асослангандир. Ёшлар кўпинча ота-оналарига, маълум бир ижобий ютуқларга эришган қариндошларига, ўқитувчиларига ва машҳур қаҳрамонларга тақлид қиладилар. Турли ёшдаги болаларга тақлид қилишга мойиллик турлича бўлади. Болалар улғайиб борган сари теварак-атрофдаги катта ёшдаги кишиларнинг хатти-ҳаракатларига тобора танқидий назар билан қарайдиган бўлади. Шу ёшдаги болалар ўз нуқтаи назарларидан тақлид қилишга арзигулик деб билган кишиларни ўзлари учун намуна деб биладилар ва уларга эътиқод қўядилар. 37

Маълумки, тарбия воситаси бўлган намуна муҳим эътибори билан эътиқодга яқин туради. Эътиқод тушунчаси ёшларга тарбиявий таъсир кўрсатишда муҳим ўрин тутади. Бунда тарбиячи ўқувчиларнинг шахсий тажрибага таяниб уларнинг онгига, ҳиссиётларига таъсир қилади. Шу йўл билан ёшларда ижобий ахлоқий сифатлар таркиб топа боради ҳамда мустаҳкамланади, улардаги салбий хулқ-одатлари йўқотилади. Ўқувчиларда эътиқод ҳосил қилиш жараёнида этикага оид тушунчалар ҳам таркиб топиб боради. Эътиқод тарбиясини амалга оширишда ҳар бир ўқувчининг қизиқиш қоидасини, майли, фикр-ўйини диққат билан ўрганиш талаб этилади. Маънавий-ахлоқий тарбия ёшларнинг баркамол бўлиб шаклланишида мустаҳкам асосдир. Таълим олувчилар маънавий-ахлоқий тарбиясида ўзига хос методлар, шакллар ва воситалар мажуд бўлиб, улар ушбу соҳадаги фаолият олиб боришнинг самарсини белгилашда методик асос ахлоқий тарбиянинг қуйидагича метод, шакл ва воситалари бор. Улар ҳақида қисқача маълумот берамиз. 1. Маънавий-ахлоқий мавзудаги суҳбатлар: талабанинг муомала маданияти, талабанинг маънавий қиёфасига қўйиладиган талаблар; талабаларда ватанпарварлик туйғусини шакллантириш – долзарб вазифа; маънавият тушунчаси; ватан туйғуси – муқаддас туйғу; талабанинг ташқи кўриниш ва унинг ички дунёси; китоблар-билим ва маънавият манбаи; талабаларда бадиий тафаккурни шакллантириш; мустақиллик нашидалари; ёшлар интелектуал салоҳияти – келажак муваффақияти; фидокор ёшлар қандай бўлиши керак? аждодлар мероси – маънавиятимиз сарчашмалари; замонавий урф-одатларда маданият ва маънавият; Амир Темур ёшлар камолоти ҳақида; Ватан қаҳрамонлари ва уларнинг жасоратлари: мустақил Ўзбекистон жаҳон нигоҳида; Ўзбекистоннинг ташқи сиёсати ва унинг устивор йўналишлари; 38

Юксак маданият ва маънавият-жамият тараққиётининг пойдевори; тарих-миллат маънавиятининг негизи каби дарсларни уюштириш. Бунда турли фанлар мавзуларини ўтишда ўша фанда тарбияга оид лавҳа ва эпизодларни намойиш қилиш амалга оширилади. Маънавий-ахлоқий тарбия тизимида маънавий-ахлоқий мавзудаги суҳбатлар алоҳида аҳамиятга эга. Бундай суҳбатлар мазмун жиҳатдан ранг- баранг бўлиши мумкин. 2. Ҳикоя. 3. Тушунтириш. 4. Қуйидаги мавзу ва йўналишларда маъруза ва семинарлар ташкил этиш ва уюштириш: маънавиятимизнинг буюк тимсоллари; жадидчилик ҳаракати намоёндалари: маънавий тарбияда оммавий ахборот воситаларининг роли ва ўрни: меҳр ва мурувват улуғ инсоний қадрият; ахлоқ категориялари ва баркамол авлод тарбияси; эзгулик ва муқаддас китоблар; маънавий-ахлоқий тарбия-касбий баркамоллик асосидир ва шу кабилар; 5. Намуна кўрсатиш. Бунда устоз ва мураббийларнинг шахсий ибрат-намунаси эътиқоди олинади ҳамда “ибрат-намуна ҳаёт дорилфунуни” рукнида фаолиятни доимо юритиб туриш лозим бўлади ва бу жараённи талабалар ўқийдиган ўқув муассасаларидаги устоз-мураббийлар ҳаёти ва фаолиятидан бошлаган маъқул; Ижобий шахсий намуна-талабалар шахсини шакллантиришда алоҳида ўрин эгаллаши мумкин бўлган метод бўлиб, шахсга шахс орқали таъсир этишнинг энг объектив йўли ҳисобланади. Ёшлар балоғат ёшига етиб, мустақил ҳаётни бошлагунларига қадар билиш, ўрганиш жараёнида ўқитувчи тарбиячига, ота-онага қўни-қўшнига, достон, драма ёки адабий асарлар қаҳрамонларига тақлид қилишади. Талабалар ўзлари ёқтирадиган одамга тақлид қилиш натижасида ўзларини мағрур тутадилар, хатти-ҳаракатлари ҳудди катталарникидек туюлади. Я.Н.Коменскийнинг фикрича , “Бола ўқишни ўрганишдан олдин тақлид қилишни ўрганади”. Тақлид қилиш орқали 39

ёшларнинг ўз тажрибаси қўшилиб кетиб, уларда яъни шахсий хислатлар пайдо бўла бошлайди. Умуман, таълим-тарбия жараёнида ўқитувчи одоби, аъло ўқийдиган талабаларни бошқаларга намуна қилиб кўрсатиш орқали ҳам талабаларнинг тарбиясига ижобий таъсир кўрсатиш мумкин. Бироқ, намуна қилиб кўрсатувчи талабанинг шахсини ҳаддан зиёд мақтамаслик ва ўзларининг шахсиятига тегмасликка алоҳида эътибор бериш лозим. 6. Киши ижобий хислат ва фазилатлари инсоннинг олийжаноблиги эканлигига ишонтириш. Ишонтириш тарбия методи-талабалар маънавий-ахлоқий дунёқарашини шакллантиришдаги асосий методларидан бири ҳисобланади. Ишонтириш методида ўқитувчи талабалар онгига, руҳига, ориятига, иродасига таъсир этиш йўли билан уларнинг характеридаги ахлоқий интеллектуал ва бошқа ижобий хислатларни шакллантиради, иллатларни камайтиради. Салбий хислатлардан сақлайди. Ишонтириш шаклланаётган шахсга умуминсоний қадриятларга, миллий удум ва анъаналарга, фалсафий дунёқарашга асосланиб, миллий мафкуранинг асл моҳиятини чуқур тушунтиришга таянадиган метод ҳисобланади. 7. Баҳс-мунозаралар уюштириш. Бунда қутлуғ саналарни ҳисоблаш бўйича, алломаларнинг маънавий-ахлоқий тарбияга оид қарашлари бўйича, китоб ва китоб хосияти ҳақида, касб ва ҳунар ҳақида ҳамкорлик – тараққиёт омили эканлиги хусусида; “Зукколик ва билимдонлик – ақл ойнаси” эканлиги бўйича; “гиёҳвандлик, террорчилик ва уларнинг баркамол авлод тарбиясига таъсирлари тўғрисида, маънавий етук ва маънавий қашшоқ инсонларнинг жамиятдаги ўрни ҳақида”; “мустақиллик ва илм фан”; “мусатқиллик ва таълим-тарбия”, “мустақиллик ва имконият ҳамда маъсулият”; рукнларидаги жараёнлар; ҳалоллик ва фидоийлик ва ҳ.к. шу кабилар орқали тарбиявий тадбирлар амалга оширилади ҳамда баҳс-мунозарани бошқарувчи машғулотнинг маънавий-ахлоқий жиҳати бўйича хулосаларни баён қилади. 40

Талаба ёшлар маънавий-ахлоқий камолотни таъминлашда мунозаралар ҳам муҳим аҳамият касб этади. Маънавий ахлоқий мавзулардаги мунозаралар талабаларда муайян ҳолат, ҳодисаларга нисбатан тўғри баҳо беришга, бу борада фикр юритишга ўргатиш ҳамда эътиқодни шакллантиришга хизмат қилади. Мунозара ўй-фикрларни тартибга солади, талабалрни мустақил фикрлашга, баҳс юритишни ташкил этишга, ўртоғини тинглашга, ўз фикрини илгари суриш ва уни образли тарзда ҳимоя қилишга, айни чоғда ўз ҳолатларини тан олишга ўргатади. 8. Учрашувлар. Бунда қуйидаги ҳолатларда тарбиявий тадбирлар ўтказиш мақсадга мувофиқ: Ўзбекистон Республикасининг мадҳиясига бағишлаб “Адолат мезони – етуклик белгиси” мавзусида учрашув: “14 январ – Ватан ҳимоячилари куни” муносабати билан “Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир” мавзусидаги Ўзбекистон қуролли кучларининг етук мутахассислари билан учрашув; “1 март – гиёҳвандлик ва гиёҳванд моддалар билан савдо қилишга қарши кураш куни” билан боғлиқ учрашувлар; “1 октябр – Халқаро қариялар куни” ва “1 октябр Ўқитувчилар ва мураббийлар куни” га оид учрашувлар; “5 октябр – Халқаро шифокорлар куни”га боғлиқ учрашувлар; “24 октябр халқаро БМТ куни”га оид учрашувлар; “4 ноябр ЮНЕСКО ташкил топган кун”га оид учрашувлар ва ҳоказо. 9. Матбуот конференцияси. 10. Танловлар ўтказиш. Бунда маънавий-ахлоқий тарбияга оид тадбирлар амалга оширилади ва қуйидаги йўналишларда олиб борилади: кроссворд ечиш бўйича; ребус тузиш бўйича; бошқотирмалар тайёрлаш бўйича; “Тафаккуримизни синаб кўринг” ва “Интеллектуал ринг” ўйинлари бўйича; “Билимлар ўчоғи” ва “Олтин тож” ўйинлари асосида; “Шахс камолоти” ва “Янги фикр” тўгараклари машғулотлари асосида ва ҳ.к. 11. Санавий дарслар ўтказиш. 12. Матбуот материаллари. 13. Ўқув ва ёрдамчи адабиётлар билан ишлаш. 41

14. Маънавий ахлоқий тарбияга оид мультимедиали тарбия технологиялари. Бунда миллий ғояни ўрганишга тайёрланган ахборотлаштирилган таълим технологияси, миллий-маънавий қадриятларни ўрганишга оид “Интеллект” номли компьютерли тизим, маънавий ахлоқий тарбия беришни оптималлаштиришга оид “Аҳлоқ” мавзусидаги ахборотлаштирилган интеллектуал тизим ва шу кабиларга эътибор қаратилади. Маънавий-ахлоқий хулқ бу борадаги ҳаётий тажрибаларни ҳосил қилишга кўмаклашувчи методлар: 1. Расмий касбий ўйинлар. Бунда маънавий-ахлоқий тарбияга оид маълумотлар тўпланади ва айниқса, буюк алломаларнинг фаолияти ҳамда қарашлари, асарлари асосидаги ахлоқ категориялари ва уларнинг мазмун- моҳиятини очиб беришга оид ўйинларни (“Ақл-заковат”, “Олтин тож”, “Ўйла, изла, топ”, “Янги фикр”, “Педагог ким”, “Тарбиячиларми ёки мураббий” ва шу каби ўйинларни) уюштириш. 2. Ишчанлик ўйинлари. Бунда “Ақлли одам бўлиш яхшими ёки доно”, “Олим киму фозил ким?” ва ҳоказо кўринишдаги ўйинлар талабаларга ахлоқий тарбия бериш амалга оширилади. 3. “ақлий ҳужум”. Бунда талабалар онгида эзгуликни ва адолатни шакллантиришга оид тренинг дарсларини ташкил этиш назарда тутилади. 4. Фикр ва ғояларни тизимлаштириш. Бунда фикрлар ва ғоялар кураши асосида жаҳолатга қарши курашда маърифатга ва маънавиятга таяниш лозимлиги таъкидланади. 5. Баҳс мунозара. Бунда “Оддий – ҳақиқатлар”; “Сиз интеллектуал салоҳиятлилимисиз?”; “Баркамол авлод ким?”; “Комил инсон ким?”; “Донишмандлик қандай шахсларга хос” ва шу каби мавзулар уюштирилади. Уларда талаба-ёшларнинг ахлоқ категориялари ҳақидаги тасаввурларни кенгайтириш назарда тутилади. 42

6. Мусобақа. Бунда инсоннинг индивиддан шахс даражасига юксалиши ва ҳоказо. Инсоннинг донишманд даражасига ақлий камолоти босқичларига оид гуруҳлар орасидаги мусобақалар ташкил этилади. Улардан кўзланган мақсад талабалар онгида маънавий етук шахс моделини яратишдан иборат бўлади. 7. Деворий газета. Бунда бериладиган маълумотлар талаба- ёшларнинг маънавий-ахлоқий тарбиясига оид материаллардан иборат бўлади ва улар иложи борича дарслик ва ўқув қўлланмаларидаги материалларни бойитишга қаратилган бўлмоғи лозим. 8. Маънавий-ахлоқий мавзуларга оид альбом ва журнал тайёрлаш. Бунда маънавиятимиз буюк тимсолларининг муайян бир кишига ёки бир йўналишдаги улуғ инсонлар фикр, қараш, ғоя ва таълимотларига асосланган ҳолда журнал ва альбомлар тайёрлаш эътиборга олинади. 9. Ахлоқий-муаммоли вазиятлар таҳлили. Бунда бунёдкор ва вайронкор ғояларнинг одамга, оилага, жамоага ва давлатга турли хил таъсирлари тўғрисидаги муаммоли вазиятлар талабалар иштирокида таҳлил этилади ва унинг натижасида ҳосил бўладиган хулосаларнинг ёшларга миллий-маънавий тарбия беришдаги аҳамияти ҳам ўрганилади. Демак, маънавий-ахлоқий тарбия методлари ва воситалари ҳамда улардан мақсадга мувофиқ фойдаланиш баркамол авлодни шакллантиришда мустаҳкам асослардан бири ҳисобланади. 43

44* ТАЪЛИМ ТУРЛАРИ МАКТАБГА ЧА ТАЪЛИМ БОШЛАН Ғ ИЧ ТАЪЛИМ УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ ЎРТА МАХСУС КАСБ- Ҳ УНАР ТАЪЛИМ ОЛИЙ ТАЪЛИМ УМ УМ ИЙ ПЕДАГОГИК БИЛИМ ДОНЛИК Миллий эртаклардан хабрдорлик Миллий ахлоқ – одоб қоидаларига Алломаларнинг тарбиявий асарларидан хабардорлик Алломларнинг тарбия т тўғрисидаги меросини биилиш Миллий тарбия тарихидан хабардорлик Муомала қ оидаларига эгалик Атрофдагиларг а ахло қ ий муносбатда бўлиш Бош қ алар фикрини тинглай олиш Ўз фикрини тушунарли ва асосли ифодалаш Педагогик муло қ от асосларини билишлик Ўзини бош қ ара олиш Ўз шахсини ҳ урмат қ илиш Ўз-ўзини та ҳ лил қ илиш Ўз-ўзини тан қ ид қ илиш Тарбияда шхсий намуна кўрсатиш Оилада, микрому ҳ итда одобли бўлиш Ижтимоий ахло қ ма ҳ иятини англаш Санъатдан ба ҳ ра олиш Одоб ва ахло қ қ оидаларига риоя қ илиш Ахло қ ий ва нафосат тамойилларига риоя қ илиш Муайян ахборотларни ўзлаштирганлик Билимдонлик Илм олишга интилувчанлик Турли манбалардан маълумот олиш Кенг дунё қ арашга эга бўлиш ҳ аракатчанлик Ме ҳ натсеварлик Касбий қ изи қ иш Касбий қ изи қ увчанлик Ҳ аётий ва касбий ма қ садларнинг уй ғ унлиги Ўз кучига ишонч Ўзи ва ўзгалар имкониятини тў ғ ри ба ҳ олашЎзини ўзи идора қ ила олишИжтимоий психологик мослашувчанликЎз “Мен”ига эга бўлишЎзини ўзи идора қ ила олишПЕДАГОГИК- ПСИХОЛОГИК БИЛИМ ВА МАЛАКАЛАР И ж ти м ои й етук ли к И ж тим оий психологик билим донликЎз фикрини асослаб тушунти риш Ўзгалар фикрини ҳ урмат қ илиш Тарбияда намуна кўрсати ш Ахло қ ийли к ва нафосат тамойилла рига риоя қ илиш Кенг дунё қ ара шга эга бўлиш Ҳ аётий ва касбий ма қ саднинг уй ғ унлигии 61

45ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК БИЛИМ ВА МА ЛАКА ЛАРНИ БЕЛГИЛОВЧИ ФАЗИЛАТЛАР Масъулиятлил ик Сабр- то қ атлилик Камолотга интилиш Тафаккурнинг ижобийлиги Маънавий- ахло қ ий покликЎзгалар шахсини ҳ урмат қ илиш Ижтимоий муносабатда лаё қ атлилик Асосий ижтимоий- психологик билимларга эгалик Умумпедагогик билимдонлик Миллий тарбия тарихида н хабардор лик Тарбия турлари ни билиш Педагоги к муло қ от асослари ни билишПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК БИЛИМ ВА М АЛАКАЛАРНИ БЕЛГИЛОВЧИ Ф АЗИЛАТЛАР ТАЪЛИМ ТУРЛАРИ 62

46И Ж Т И М О И Й П С И Х О Л О ГИ К Б И Л И М Д О Н Л И К МАКТАБГА ЧА ТАЪЛИМ БОШЛАН- Ғ ИЧ ТАЪЛИМ УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ ЎРТА МАХСУС КАСБ- Ҳ УНАР ТАЪЛИМ ОЛИЙ ТАЪЛИМ И Ж Т И М О И Й Е Т У К Л И К ТАЪЛИМ ТУРЛАРИ 63

47Атроф-му ҳ итни билишга қ изи қ иш Муносабатлар га киришишда фаоллик Ижтимоий фанларни ўзлаштириш Ўз устида ишлаш Камолотга интилиш Ширинсўзлик Хушмуомалал ик Эътиборлилик Хушфеъллик Ўзгалар шахсига ҳ урмат Одоблилик Ижтимоий а ҳ ло қ мо ҳ иятини тушуниш Ижтимоий ахло қ меъёрларини ўзлаштириш Ижтимоий меъёрларига амал қ илиш Ижтимоий муносабатларда масъулиятлилик Ўзини тута олиш Вазминлик Қ аноатлилик Бардошлилик Сабр-то қ атлилик Кичик жамоада ўз ўрнига эга бўлиш Жамоа билан биргаликка интилиш Шахсий манфаатларни жамоа манфаатлари билан уй ғ унлаштириш Жамоа манфаатлари учун курашиш Ижтимоий муносабатда лаё қ атлилик Энг оддий маънавий- ахло қ ий сифатларга эгалик Маънавий- ахло қ ий сифатларга интилиш Маънавий маданиятга эга бўлишга интилиш Маънавий маданиятга эгалик Маънавий- ахло қ ий поклик64

Бобга хулоса Ўзбекистоннинг мустақилликка эришуви сиёсий-иқтисодий, маданий соҳаларда тамоман янги даврни бошлаб берди. Халқимизнинг 10 асрлик маданияти тарихини кузатиш мустақиллик маданияти, маънавиятини шакллантиришда тарихдан кўп сабоқлар олиш мумкинлигини ва бу сабоқлар келажак учун шубҳасиз фойдали эканлигини кўрсатди. - Авваламбор, ҳақиқий маънавий юксалиш, маданий тараққиёт учун халқимиз мустақил давлатга эга бўлиши, қарамлик сиқивудан озод бўлиши зарурдир. Қарам бўлиб яшаган халқ маънавий эркинликка, тараққиётга эриша олмайди, у ўзлигидан, ўз руҳий қудратидан маҳрум бўлади. Ҳозирда мустақилликка эришган Ўзбекистон ўз миллий маданиятини юксак даражада ривожлантиришнинг энг муҳим шартини, омилини қўлга киритди ва бу мустақиллик йўлида иккиланмай қадам ташлаб, шиддат билан бормоқда. - Мустақилликка эришув зарур йўли, иқтисодий муаммоларни ечишни талаб этади, лекин маданий-маъанвий ривожланишсиз сиёсий-иқтисодий тараққиёт умумий ижтимоий масалаларни ечишга, сўнги мақсад-етук комил инсонни ва жамоани яратишга ожиздир. Шунинг учун ёшларимизга таълим ва тарбия бериш жараёнида буюк сиймолар, алломалар, адибларнинг фаолияти комилликка эришувга қўшган ҳиссалари ҳақида тушунчалар бериб бориш. Алломалар, сиймолар мероси. Марказий осиёда ўтмишда илм фан, маданиятнинг барча соҳалари, тармоқлари ривожлангани, уларнинг ижодлари кўпқиррали бўлганлиги, фаолиятида илм-фан билан бир қаторда дин, ахлоқ инсоннинг маънавий дунёси, жамоанинг ҳамжиҳатлиги, уни одилона бошқариш, саодати масалалари муҳим ўрин тутади. 48

Юқоридагилардан хулоса чиқарган ҳолда, ҳозирда ёшларда юксак маънавиятни тарбиялаш барча тарихий-маданий бойликларнинг асосий томонларини ўрганиш, миллий маданиятимиз ривожи, даврлари, тараққиёт қонуниятлари, маънавий бойликларини яратган буюк сиймолар, донишманд адибларнинг меросини ўзлаштириш, бошқа ривожланган мамлакат маданияти ютуқларини ўрганиш, уларга ҳурмат-иззатда бўлишни, бу масалалар бўйича кенг таълим, ўқув-ўқитув ишларини олиб бориш талаб этилади. 49

Похожие

Педагогик технологияларнинг илмий назарий асослари

Маънавий маърифий фаолият жараёнида ёшлар маънавиятини шакллантиришнинг амалий ҳолати

Тарбиявий ишларни ташкил килишнинг илмий ва назарий асослари

Педагогиканинг илмий асослари

Педагогик технологиянинг назарий асослари