Маънавий маърифий фаолият жараёнида ёшлар маънавиятини шакллантиришнинг амалий ҳолати - Педагогиka - Рефераты

Маънавий маърифий фаолият жараёнида ёшлар маънавиятини шакллантиришнинг амалий ҳолати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

340 KB

Маънавий маърифий фаолият жараёнида ёшлар маънавиятини шакллантиришнинг амалий ҳолати Reja: 1. Оила, маҳалла ва жамоатчиликнинг шахс маънавиятини шакллантиришдаги ўрни. 2 Ёшларда ҳуқуқий маданиятни шакллантириш ва ривожлантиришнинг ўзига хос томонлари

1. Оила, маҳалла ва жамоатчиликнинг шахс маънавиятини шакллантиришдаги ўрни. Оила ҳар бири ўзига хос турли-туман феъл атворли одамларнинг кичик жамоасидир. Томчилар йиғилиб кўл ҳосил қилганидек, оилалар жамул-жам бўлиб, жамиятни ҳосил қилади. Айнан шу масканда ўзаро ҳурмат, меҳр-оқибат, ҳалоллик, поклик, меҳатсеварлик, ватанпарварлик, инсонпарварлик каби олий даражадаги қадриятлар шаклланади, авлоддан-авлодга етказилади. Шу сифатлар она сути, оила аъзолари меҳри ва намунаси билан бола хулқи, хатти-ҳаракати мазмунига сингиб боради. Инсоният яралибдики, доимо уюшиб яшаб келган. Чунки бир жойда уюшиб яшаш турли хил хавфдан ҳимояланишни осонлаштирган. Шу сабабли овуллар, қишлоқлар ва шаҳарлар пайдо бўлган. Айниқса, ишлаб чиқаришнинг ўсиши ва меҳнатни ташкил этиш масаласи кун тартибига қўйилиши халқнинг бир жойда тўпланиб яшаш истиқболини янада ривожлантирди. Бу ҳол мамлакатимиз халқлари тарихига ҳам хос бўлиб, халқимизнинг турмуш тарзи ва тафаккурида ўчмас из қолдиргандир. Ўзбек қишлоқларида турли маросим ва тўйларни ўтказиш учун оқсоқоллар муҳим рол ўйнаган. Қишлоқ оқсоқоли обр ўл и, ҳалол инсон бўлиб, бошқаларга ўз та ъ сирини ўтказган. Чорвадор халқларда ҳам қишки ва ёзги яйловларда муваққат овуллар бўлган, уларни ҳам оқсоқоллар, юртнинг обр ўл и инсонлари бошқарганлар. Шаҳарларнинг пайдо бўлиши билан маҳаллалар юзага келган. Узоқ тарихда турли хил касб эгалари алоҳида-алоҳида бўлиб бирлашганлар. Шу сабабли боққоллар, косиблар, кулоллар ва ҳ.к. маҳаллалари пайдо бўлган. Лекин яқин ўтмишда барча касб эгалари аралаш- қуралаш бўлиб кетгандан кейин маълум бир ҳудуд маҳалла бўлиб шаклланди. Маҳаллалар ҳам даврга қараб ўзгариб борди, уларнинг

бошқарув шакли ҳам йилдан-йилга такомиллашиб, ҳозирги кўринишга эга бўлди. «Ўрта Осиёда ва аввало, Ўзбекистонда маҳалла каби ўзини ўзи бошқарувчи ижтимоий ташкилотнинг ноёб шакли азалдан мавжуд бўлган ва шу кунгача ҳам сақланиб қолган, - деганди Президент И. Каримов.— ўзбеклар учун маҳалла жамоа тушунчасидан кўра кўпроқ маънони билдиради». Маҳалланинг ўзига хос турмуш тарзи бўлиб, у ерда истиқомат қилувчи кишилар ким бўлишидан қа тъ и й назар унинг қонун-қоидаларига бўйсунади, бир-бирларига ёрдам беради, тўй-маърака, ҳашарида бирга бўлади. Шу сабабли маҳалланинг турмуш тарзи унда яшаётганлар тафаккурида ўзига хос из қолдиради. Маҳаллада норасмий ижтимоий алоқалар тизими таркиб топгандир. Агар бирон тўй бўлса, оқсоқолнинг бир оғиз гапи билан барча қўни- қўшнилар хизматда бўлади. Биров чой қайнатади, биров масаллиғ олиб келади. Хотин-қизлар ҳам барчаси хизматда бўлади. Маърака ҳам худди шундай, бир оғиз гап-сўзсиз ижро этилади. Ҳамма маҳалла шаънини сақлашга ҳаракат қилади. Бу ерда жамоа ва оқсоқоллар фикрига бўйсуниш тамойили устивордир. Бу нарса шарқона руҳиятга мосдир. Шу сабабли халқимиз орасида «Маҳалланг — ота-онанг», «Бир болага етти маҳалла ота-она» иборалари пайдо бўлган. Кишиларнинг энг хурсандчилик ва оғир кунларида ҳам маҳалла инсонларнинг кунига ярайди, ёрдам кўрсатади, кўнглини кўтаради. Юқорида келтирилган ибораларнинг мазмун-моҳияти нақадар чуқур бўлиб, тарих синовларидан ўтган. Шунинг учун халқимиз орасида ҳамон янги мазмун билан яшаб келмоқда. Айни пайтда маҳалла кўпчилик учун маънавий муҳит ҳисоблана-ди. Чунки бу ерда ибрат бўларли воқеалар ҳам, огоҳлантирувчи воқеалар ҳам содир бўлади. Агар маҳаллада маънавий муҳит ёмон бўлса, у ерда турли безорилар, жиноятчилар, ноқонуний ишлар билан шуғулланувчилар кўпаяди. Агар маънавий муҳит яхши бўлса, бунинг тескариси бўлади, яъни илмли,

иймонли, меҳнаткаш инсонлар кўпаяди. Шу сабабли маънавий муҳит шахсни ҳам, бутун авлодни ҳам муайян йўналишда шакллантиради, тарбиялайди, ижобий хислатларни юзага чиқаради, уларни номақбул таъсирлардан ҳимоя қилади. Маънавий муҳит ҳар қандай ютуқ ва кашфиётларнинг (четдан қабул қилинган янги қадриятларнинг ҳам) тақдирини белгилайди: ё ривожлантиради, ё унутилишга маҳкум этади, ёки деформация қилиб, ўзига мослаштиради. Маънавий муҳит — жамиятнинг ҳиссий, ақлий ва жисмоний камолот борасида эришган ўртача савияси асосида вужудга келган талаблари ва уларнинг амалга ошиши тартиби. Муҳит, одатда, барқарорликка, бир текислик ва бир хилликка интилади, унинг талаблари ва таъсири ҳаммага бирдек — ўртача бўлади. Унинг талабларига жавоб бериш учун кимлардир ўзини тарбиялайди, такомиллашади, ўсади ва ҳоказо. Кимлар учундир умумий маънавий муҳитнинг талаблари камлик қилади. Бундай шахслар ёки ижодий гуруҳларнинг имкониятлари лой иқ юзага чиқмасдан қолиш хавфи туғилади. Шу боисдан умумий маънавий муҳит доирасида нисбатан мослашган табақавий, касбий — профессионал ёки гуруҳий муҳитлар — субмуҳитлар мавжуд . Субмуҳитлар ўзаро бир оз фарқ қилади. Фарқ муайян ижтимоий гуруҳ, табақа ва синфларнинг психологияси ва сиёсий мавқейи, интилишлари таъсирида вужудга келади. Аммо бу фарқлар ортиқча баҳо- ланмаслиги ва маънавиятга болшевикчасига мустаҳкамлаштирилган синфийлик нуқтайи назаридан ёндашиш учун асос бўлмаслиги керак. Субмуҳит умум муҳитдан ажралиб кета олмайди ва пировардида унинг талабларига бўйсунишга мажбур бўлади. Ҳар бир ёш авлоднинг маънавий етук, комил шахс бўлиб вояга етишида мусаффо ҳаво, табиат билан биргаликда маҳалла ва оила муҳити жуда катта рол ўйнайди. Буюк юнон олими Демокритдан бир киши келиб сўрайди: — Ҳозирги ёшлар тўғрисида нима дея оласиз?

— Ҳозир ёшлар ўз билганларидан қолмайдилар, уларда катталарга ҳурмат, кичикларга иззат йўқолган, маҳмадона ва ўзбошимча бўлиб кетишган. Бунинг олдини олиш учун оиладаги ва маҳалладаги тарбияни кучайтириш керак, — деб жавоб берибди буюк мутафаккир. Демак, маҳалла кишиларнинг тарихан шаклланган, ягона мақсад билан яшаб, фаолият кўрсатадиган макони ҳисобланади. У ўзбек халқининг турмуш тарзи, руҳияти, ижтимоий ҳаётининг ўзига хос хусусиятларини акс эттирувчи, миллий анъаналарини, урф-одатлари, ахлоқий-маънавий қадриятларини авлоддан-авлодга етказувчи муқаддас маскан бўлиб келган. Маҳалла инсонларнинг миллати, ёши, жинси, дини, ирқи, тили, эътиқоди, ижтимоий келиб чиқиши, шахсий ва ижтимоий мавқейидан қа тъ и й назар уларни эзгулик йўлида жипслаштирувчи ва бирлаштирувчи катта оила ҳисобланади. Бу оила инсонларнинг бир-бирларига бўлган ўзаро ҳурмати, муҳаббати, мустаҳкам дўстлиги асосида яшайди, фаолият кўрсатади. Оила ва маҳалла ҳар томонлама бир-бирлари билан б оғлиқ. Зотан, маҳалла оилалардан ташкил топади. Фарзандлар оила бағрида камол топгани каби, оила ҳам маҳалла ичида равнақ топади, нурли келажак сари интилади. Керак бўлса, маҳалла оиланинг энг яқин маслаҳатчиси, тоғдай таянчидир. Шарқ халқлари, чунончи, ўзбек халқи шу нарсани билади, теран маъно- мазмунини яхши тушунади. Дарҳақиқат, шарқ халқлари учун муҳим хусусият хурсандчилик кунлари ҳам, бошга иш тушган онларда ҳам бир- бирига ҳамдард ва ҳамнафас бўлишдир. Инсонлар ўртасидаги бундай боғлиқлик ва ҳамжиҳатликнинг муҳим воситаси — маҳалладир. Профессор О. Мусурмонованинг «Оила маънавияти — миллий ғурур» (Т.: «ўқитувчи», 1999) номли китобида маҳалла ва оила ҳақида батафсил маълумот берилади. Тўп-тўп бўлиб, маҳалла-маҳалла бўлиб бирлаштирувчи куч кечирганда, яшаш учун тур ли қулай ли клар вужудга келган, инсонлараро муҳим муносабатлар, муомала йўсинлари шаклланган.

Ўзбекистонда турмуш маданиятини юксалтириш ва жуда кўплаб муаммоларнинг ҳал этилишида тарихий вазифани бажарган маҳалла халқнинг халқ бўлиб майдонга чиқишида энг биринчи омиллардан бўлди, десак сира янглишмаган бўламиз. Маҳалла бирлаштирувчи куч бўлиб, Ватаннинг бир бўлаги ҳисобланади. Маҳаллада ютуқлар, кам-кўстлар ҳам қўни-қўшниларга маълум. Одамларнинг бир-бирларини яхши билишлари натижасида ўртада меҳр-оқибат пайдо бўлади. Меҳр-оқибатнинг боши андишалиликда. Буларнинг барчаси халқимизни маънавий жиҳатдан юксалтирган, уни маданиятли халқлар қаторига кўтарган энг қимматли миллий белгилардандир. Маҳаллани тинчлик ва осойишталик қўрғони, дейиш ҳам мумкин. Афсуски, бизда маҳаллалар тарихи ўрганилмаган. Аслида, миллат тарихини ўрганиш маҳаллалар тарихини ўрганишдан бошланади. Бизда маҳаллалар ўзаро яқин ҳамкорлик ва турли ҳунармандчиликларнинг ҳам маскани бўлган. Маҳаллалар номларининг ўзи кўҳна бир тарих: кўнчилик, пичоқчилик, жувозкашлик, чархчилик, этикдўзлик, тайибкўча ва ҳоказо. Шу билан бирга «профессорлар», «олимлар», «шифокорлар», «геологлар» каби маҳаллалар ҳам мавжуд. Маҳалла шундай бир муқаддас маконки, унда инсонлар бир-бирлари билан опа-сингил, ака-ука, қуда-анда, дўст-биродар бўлиб, ҳар бир хонадондаги тўй-у маърака, мо тамда, барча хонадонларнинг фарзанд тарбиясида ҳам барча маҳалла аҳли масъул, ютуқлар ҳам, камчиликлар ҳам умуммаҳалла аҳлиники ҳисобланади. Шунинг учун ҳам халқимизда «Отанг — маҳалла, онанг — маҳалла» деган нақл бежиз айтилмайди. Маҳалла ҳақида гап кетганда, юртбошимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек: «Асрлар мобайнида маҳаллаларда кўпдан-кўп ҳаётий муаммолар ўз ечимини топиб келади. Тўй-маъракалар ҳам, ҳайит-у ҳашарлар ҳам маҳалла аҳлисиз ўтмайди. Маҳаллаларда сиёсий, иқтисодий ва бошқа масалаларга доир жамоатчилик фикри шаклланади. Бу эса халқимизнинг турмуш тарзи, ота-боболаримиздан бизга мерос бўлиб келаётган тафаккур

тарзидир. Бинобарин, ҳаётнинг ўзи маҳаллаларни ривожлантириш ва уларни қўллаб-қувватлашни тақозо этмоқда. Мамлакатимизда кўп қиррали ислоҳотлар амалга ошаётган бир пайтда маҳалла жамият учун ишончли таянч ва таъсирчан куч бўлиб хизмат қилиши лозим». Маҳаллаларнинг фаолиятини янада жонлантириш ва уларнинг таъсирини кучайтириш мақсадида Президентимизнинг ибратли фармонлари ва Республика Олий Мажлисининг қатор қонунлари ҳаётга татбиқ қилинмоқда. Жумладан, «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги Қонунни мисол келтирсак бўлади. Маҳалла катта мамлакатнинг ичидаги кичик бир мамлакатдир, катта давлат ичра кичик давлатдир. Шунинг учун унинг бошқарув тизими бўлгани каби, унинг хос ижтимоий-иқтисодий ва маданий-маърифий фаолият механизми ҳам асрлар давомида шаклланган. Маҳаллада, унда яшовчи оилалар ва турли ёш-у жинслар учун ўзига хос бўлган турли хил тадбирлар амалга о ш ириб келинмоқда. Булар: «Балли, қизлар», «Ёшлар мустақил ҳаёт остонасида», «Ҳуқуқингизни биласизми?», «Оила мустаҳкамлиги кимга боғлиқ?», «Оила — жамият таянчи», «Болали оилаларга имтиёзлар», «Қайнона-келин муносабатларининг ахлоқий- маънавий асослари» ва бошқа тадбирлар. Оиланинг биринчи вазифаси ўз насл-насабини давом эттиришдан, солиҳ ва солиҳа фарзандларни тарбиялашдан, оила аъзоларининг тирикчилигини, бўш вақтини кўнгилли ўтказишдан иборатдир. Аҳоли сони маълум муайян кўрсаткичда бўлиб туриши учун, олимларнинг ҳисоблашича, ҳар 100 оилага 260 та бола тўғри келиши керак. Аниқроғи, 100 оиладан 60 тасида 3 тадан, 40 тасида 2 тадан бола бўлиши лозим. Олимлар ҳисобларига кўра, агар ҳар бир оила биттадан фарзанд кўрса, 8-авлодга келиб, яъни 200 йилдан кейин бу халқ миллат сифатида йўқ бўлиб кетиши мумкин экан. Маълумки, оила жамиятнинг бирламчи бўғинидир. Жамият ана шу бўғинлардан ташкил топади. Лекин у шунчаки бўғин эмас, тирик вужудлар

иттифоқидир. Ҳар бир тирик вужуднинг ўзи алоҳида бир олам. Оила — ота- она ва уларнинг бола-чақалари, энг яқин туғишганларидан иборат кишилар гуруҳи, бошқача айтганда, хонадондир. Оила одамларнинг табиий, иқтисодий, ҳуқуқий, маънавий муносабатларга асосланган ижтимоий бирлигидир. Табиий муносабат дейилганда бола-чақали бўлиш, иқтисодий муносабат дейилганда мулкий муносабатлар — уй-рўзғор, ҳовли-жой, бошпана; ҳуқуқий муносабат дейилганда никоҳни давлат йили билан қайд этиш назарда тутилади. Бола тарбиясида отанинг қаттиққ ў лиги, онанинг меҳрибонлиги ҳал қилувчи омиллардандир. Оиладаги умумий соғлом иқлим меҳр-муҳаббат, оқибат, ўзаро ҳурмат, тинч-тотувлик ота-онанинг билим савияси, иймон- эътиқодлилиги, пул ва пулдорликка, моддий ва маънавий бойликка муносабати ва шу каби кўпгина нарсаларга боғлиқ. Ўзбек оиласининг ўзига хос ахлоқий мезонлари бор. Аввало, эрталаб барвақт туриш шарт. Ризқи рўз тонгда улашилади. Кимки ғафлат босиб, ўринда ётаверса, ризқидан қуруқ қолади, дейилади. Барвақт турилган куни иш, ўқишнинг унумли бўлиши ҳаммамизга маълум. Иккинчидан, юз-қ ўли ни ювмасдан ҳол-аҳвол сўралмайди, юз-қ ўл ювилгандан кейингина кичиклар катталарга салом берадилар. Аёллар нонушта ҳозирлайдилар. Қизлар, келинлар ҳовлини, кўчани супуриб, сув сепиб қўядилар. Дастурхонга биринчи бўлиб оиланинг ёши улуғи қ ўл узатади. Иш ёки ўқишга оиланинг ёши улуғидан фотиҳа олиб кетилади. Қайтганда ҳам уларга учрашилиб, салом берилади. Улар бундай ҳурматдан мамнун бўлиб, ёшларни дуо қиладилар. Шунинг учун ҳам оилани роҳат-фароғат, тинчлик-хотиржамлик маскани дейдилар. Оила ва жамият бир-бирига боғлиқ бўлиб, жамиятнинг ўзи ҳам оилалардан ташкил топган. Ўзбек оиласининг дунёдаги бошқа оилаларга ўхшаш томонлари кўп. Лекин ўзига хос томонлари ҳам ма в жуд.

Оиланинг маънавий ва ҳуқуқий асослари Конституциямизда белги лаб қўйилган Асосий Қонуннинг 63-моддасида: «Оила жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият ва давлат муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга», — деган қоида мавжуд. Оила ҳуқуқи — никоҳ тузиш ва никоҳни бекор қилиш тартиби ва шартлари; эр-хотин, ота-она билан болалар ўртасидаги шахсий ва мулкий муносабатлар; фарзандликка олиш, васийлик ва ҳомийлик, бола асраб олиш туфайли келиб чиқадиган муносабатлар; фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш тарзини белгилайдиган ҳуқуқий меъёрлар йиғиндисидир. Ўзбекистон Республикаси оила ҳуқуқининг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат: — оила жамият ва давлат муҳофазасида; барча фуқаролар: жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқейидан қатъий назар, қонун олдида тенг; — аёл билан эркак оилада тенг ҳуқуққа эга; — фақат якка никоҳлиликни тан олиш ва уни мустаҳкамлашда ёрдам бериш; — ихтиёрий ва эркин никоҳ; — давлат назорати остида никоҳдан эркин ажралиш; — давлат оталик, оналик ва болаликни муҳофаза этади ва уларнинг манфаатларини ҳар томонлама ҳимоя қилади; — болаларни миллий истиқлол ғояси ва мафкураси руҳида тарбиялаш ва ҳоказо. 1998-йил 30-апрелда Ўзбекистон Республикасининг «Оила кодекси» қабул қилинди. У 1948-йил 10-декабрда қабул қилинган БМТнинг «Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси»га тўла мос келади. «Оила кодекси» 8 бўлим, 238 моддадан иборат бўлиб, унда никоҳ, қон-қариндошлик ва болаларнинг насл-насабини белгилаш, ота-она ҳамда вояга етмаган болаларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, оила аозоларининг ва бошқа шахсларнинг алимент мажбуриятлари, ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган

болаларни жойлаштириш шакллари, фуқаролик ҳолати ва далолатномаларини қайд этиш, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги оилавий муносабатларни тартибга солиш ва бошқалар ўз ифодасини топган. Фарзандларнинг ота-онага ҳурмати Шарқда ҳамма вақт жуда юқори бўлган. Фарзандлар ёшлигиданоқ отасига суяниб, онасининг алласини тинглаб, уларнинг меҳрига қониб вояга етганлар. Улар кўнглига меҳр она сути билан кирган, Ҳазрат Навоий айтганларидек, онани ой, отани қуёш деб билганлар. Ота-онага бўлган бундай иззат-ҳурмат оилада шаклланган. Оилага бундай жиддий эътибор бер ил иши бежиз эмас. Оила ва жамият ўзаро боғланган. Оила — жамиятнинг таркибий қисми. Жамиятнинг барча ютуқ ва камчиликлари, зиддиятлари оилада ўз аксини топади. Оила — инсоннинг ўзини ишлаб чиқарувчи муқаддас макон. У инсон зотини, унинг авлодини давом эттириш манбайи. Ота-она, оила болаларни тарбиялаш ва уларни жисмонан ҳамда ақлан камолотга эришуви учун масъулдирлар. Бизнинг ҳуқуқий-демократик давлатимизнинг равнақи оила фаровонлиги билан боғлиқ. Бинобарин, «Оила — бизнинг халқимиз учун миллатнинг кўп асрлик анъаналари ва руҳиятига мос бўлган ғоят муҳим ҳаётий қадриятлардан биридир» 1 . Шариатимизда ҳар бир инсоннинг бир-бирига ҳақ-ҳуқуқлари бор. Ав вало эр-хотиннинг ҳуқуқлари, сўнгра ота-она билан фарзанд орасидаги ҳақ-ҳуқуқлар. Ота-онанинг фарзанд олдидаги бурчлари: 1. Фарзанд дунёга келгач унга чиройли исм қўйиш. 2. Фарзанднинг ўнг қулоғига азон, чап қулоғига такбир айтиш (чақалоқдан ҳар хил дев, инсу - жинлар даф бўлади). 3. Фарзандга ақиқа қилиш. Қурби етмаса шарт эмас. 4. Фарзандга илм (диний ва дунёвий илм, касб-ҳунар) ўргатиш. 5. Фарзанд вояга етгач уйлантириш ёки турмушга бериш. 1 Каримов И.А Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида, хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тарққиёт кафолатлар 253-бет

Фарзандларнинг ота-она олдидаги бурчлари: 1. Муҳтож бўлганда таомлантирмоқ. 2. Хизматини қилмоқ. 3. Чақирганда лаббай деб жавоб бермоқ. 4. Гуноҳдан бошқа ишларга буюрса итоат этмоқ. 5. Ота-она билан юмшоқ муомалада гаплашмоқ. 1. Ота-онани, қодир бўлса, либос билан таъминламоқ. 2. Ота-онанинг орқасида юрмоқ. 1. Ўзи рози бўладиган нарсани ота-онасига ҳам раво кўрмоқ. 3. Ўзи ёмон кўрган нарсани ота-онага раво кўрмаслик. 10. Доимо ўзи учун дуо қилганда, ота-онани ҳам дуо қилмоқ. Ҳар бир ота-она яхши фарзанд ўстиришни хоҳлайди. Лекин мавжуд моддий ва маънавий муҳит баъзи фарзандларни бузади, йўлдан оздиради. Юсуф Хос Ҳожиб айтади: ўғил-қиз дея қийналар эр жони Бу кулфатни билган ўғил-гиз қани? Шунинг учун халқимиз: «Ў ғл инг ёмон бўлса қаддинг букилади, қизинг ёмон бўлса етти пуштингнинг руҳи чирқирайди, хотининг ёмон бўлса, сени дўзах азоби кутади»,— деб бежиз айтмайди. Оиланинг иқтисодий асоси — бу онасидан мерос қолган ва бошқа мабла ғл ардир. Оила ҳар бир нарсани исроф қилмасдан ўринли ва ўз вақтида ишла тс а, иқтисодий ночорликда қолмайди: Сен агар исроф этишни ташладинг Ул замон давлат этагин ушладинг. Оиланинг маънавий асосини, юқорида айтиб ўтилганидек, аҳиллик, фикрий бирдамлик, ҳалоллик, поклик, меҳнатсеварлик, одоблилик, ахлоқий тозалик, иноқлик, тотувлик, билимга, касб-ҳунарга интилиш, ўз шаъни- шавкатини асраш, обрўсини сақлаш, соғлом турмуш тарзи, ҳар қандай нопок, жирканч, қонунга тўғри келмайдиган ишлардан сақланиш, хушмуомалалик,

меҳр-шафқатли, оқибатли бўлиш, катталарга ҳурмат, кичикларига иззат ва бошқалар ташкил этади. Мамлакатимизда оилани мустаҳкамлаш учун қатор тадбирлар амалга оширилмоқда. 1998-йил 2-февралда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси «Республика «Оила» илмий-амалий марказини ташкил қилиш тўғрисида» Қарор қабул қилди. Бу Қарор Президентимиз томонидан 1998- йилни «Оила йили» деб эион қилиниши муносабати билан қабул қилинди. Ушбу Қарорда «Оиланинг жамиятни ўзгартиришдаги тут-ган ўрни ва иштирокини янада ошириш, оилаларнинг ҳуқу-қий, ижтимоий-иқтисодий, маънавий-ахлоқий манфаатларини ва фаровонлигини яхшилашни давлат томонидан қўллаб-қувватлашни кучайтириш ва изчил таъминлаш» таъкидланади. Умуман олганда, оила ва маҳалла жамиятнинг муҳим бўғини ҳисобланиб, уни янада мустаҳкамлаш учун бутун чоралар кўрилмоқда. Зеро, демократик жамиятда маҳалла ва оиланинг жамият тараққиётидаги ўрни беқиёсдир. Дарҳақиқат, Президентимизнинг “Тафаккур” журнали бош муҳаррирининг саволларига берган жавобларида “Ғояга қарши фақат ғоя, фикрга қарши фақат фикр, жаҳолатга қарши фақат маърифат билан баҳсга киришиш, олишиш мумкин” деган фикрларини оила тарбиясининг методологик асоси сифатида қабул қилиш зарур. Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисининг 1Х сессиясида қабул қилинган, “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури”, “Таълим тўғрисида”ги Қонунни ҳам оила иштирокисиз амалга ошиши мумкин эмас. Ҳаётнинг ўзи таълим тизими олдига ёш авлодни миллий ва умуминсоний қадриятлар муштараклигида баркамол қилиб шакллантиришнинг ҳар бир ота-она, педагог, жамоатчилик олдига қўймоқда. Шунинг учун республикамиз фуқаролари олдида турган эндиги вазифа таълим-тарбия тарихини маънавиятни шакллантиришни оила даврасида қунт билан ўрганиш, унда олға сурилган илғор ғоялардан баҳраманд бўлишдир. Чунки ўзбек диёрида

дунё илм-фан хазинасига беадад улуш қўшган ал-Хоразмий, ал-Беруний, Аҳмад Фарғоний, ал-Фаробий, Ибн Сино, аз-Замаҳшарий, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Заҳриддин Муҳаммад Бобур, Имом ал-Бухорий, ат- Термизий, Баҳоуддин Нақшбандий, Хожа Аҳмад Яссавий каби алломалар замонлар яшаб ижод этганлар. Улар қолдирган маданий-маънавий меросни ўрганиш ҳар бир оила аъзоси учун ҳам фарз, ҳам қарздир. Муҳтарам Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаб айтганларидек, “Биз ўсиб келаётган ёш авлод таълим-тарбиясини, уларнинг замонавий илғор билимларга эга бўлган ҳолда улуғ бобокалонларимиз меросига муносиб бўлишларини давлатимиз сиёсатининг устивор йўналиши, деб биламиз”. Бунда эса инсон улғайишда асосий давр бўлган ўсмирликдаги тарбия ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Бу паллада унинг ички дунёси, ўзига хос хислатлари шаклланади. Бу даврда ота-она, устозлар улар тарбияси билан узвий равишда шуғулланишлари лозим. Уларнинг саломатлигига ҳам алоҳида диққат-эътибор зарур. Шуни ҳам унутмаслик керакки, камолотга элитувчи йўл маърифат, шунга яраша ғайрат шижоатдир. Ҳар бир халқ ҳар бир авлоднинг баркамоллик даражаси пировард натижада шу халқ истиқболини-тараққиёти ва тақдирини ҳал этади. Юксак маънавиятли ва жисмонй баркамол авлодни тарбиялаш фақат миллий эҳтиёжгина эмас, балки умумдавлат аҳамиятига молик масала кўп миллатли Ватанимизда туғилиб ўсган, томир ёйган барча қардош халқлар учун бирдай эзгу мурод мақсаддир. Бу нуқтада миллий ва умуминсоний қадриятлар, бой маънавий меросимизнинг энг яхши анъалари ҳамда шаклланиб келаётган янги удумлар бирлашади, тарбиянинг қудратли омилига айланади. Халқимиз ирсиятини бойитиш, маънавий жисмоний соғлом авлодни тарбиялаш жараёнида оила, давлат ва жамиятнинг муштарак муддаоси бўлмиш комил инсон шахси – ХХ1 аср одами шаклланади. Шу боис республикамиз раҳбарияти оилаларнинг ҳар томонлама таъминланган бўлмиш ёш авлоднинг соғлом ва баркамол бўлиб ўқиши учун, Ўзбекистон

Республикаси Олий Кенгашнинг ўн биринчи сессиясида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинди. Конституция 6 бўлим 26 боб 128-моддадан иборат бўлиб, бунда Ўзбекистон Республикасининг оила кодекси алоҳида ўрин эгаллагандир. Тарихчиларнинг ёзишича, темурбек болалик ва ёшлик чоғларидаёқ, бугунги кун тили билан айтганда, ҳарбий спорт ўйинлари ва машғулотлари билан жиддий шуғлланиб, баданини ва руҳини чиниқтирган. Агар жисмоний тарбияни отасига хизмат қилган махсус навкар-мураббйлардан олган бўлса, руҳий тарбияни отасининг пири бўлмиш Шайх Шамсиддин Кулол даргоҳида эгаллаган. Болалигидаёқ ўзини буюк ишларга ҳозирлаган Амир Темур фарзандлари ва набираларининг тарбиясини ҳам бир лаҳза бўлсада, назаридан қочирмади. Улуғ ҳукмдор ўз ўғиллари ва набираларига энг аввал жангу-жадал машққатларига чидам беришга қодир куч-қувват ва жасорат, шунингдек салтанатни бошқариш учун талаб этилган илму дониш соҳиби бўлишларини талаб этарди. Амир Темур ўз даврининг маърифатли кишиси, ўтмишнинг маънавий сабоқларидан яхши хаабардор инсон сифатида соғломлик фақат жисмоний куч қувват эмас, балки олийжаноб инсоний фазилатлар уйғунлигига эришмоқ эканлигини ҳам яхши англаган. У барлосларнинг улуғ амирларидан бўлмиш падари бузруквори, муаррих Шарофиддин Яздий таъбири билан айтганда, “Уламо ва сулаҳо ва мутафаккирларга мушфиқ ва меҳрибон” Муҳаммад Тарағайдан олган сабоқларини бир умр унутмади. Муҳаммад Тарағай ўз фарзандини мардлик ва фаросатлилик, қаттиққўллик ва меҳр-оқибат руҳида вояга етказди. Агар Амир Темур буюк салтанатга асос солган бўлса, бу шарафга мана шу юксак тарбия оқибатида эришган. Соҳибқирон ўз фарзандларида уч хислат мужассам бўлишини истарди. Энг аввало, инсонпарварлик, сўнг мушоҳадалик ва ниҳоят, оқибатлилик- босиқликни. Инсонпарвар одамгина сахий бўлиш мумкин. Мушоҳдали, босиқ одамгина жангу-жадалда хатога йўл қўймасликка, улкан салтанатни

бошқаришга қодир. Кимки жасур бўлса-ю, мушоҳадалик бўлмаса, доно бўлса-ю, босиқлик бўлмаса ундай одам комил инсон бўлмайди, ундай одам, ўзини ҳам бошқаларни ҳам ҳалок этади. Кимки рақиби билан олишганда инсонпарварликни унутмаса, у албатта янчади. “Сиёсатда масалаҳат, мулоҳазакорлик, ўйлаб иш қилиш кучидан ўн карра фойдалидир”, деб таъкидлайди улуғ Соҳибқирон. Мана шу ниҳоятда жаҳонгир авлодларининг жисмоний тарбиясини итоатдаги энг тажрибали ва таниқли паҳлавонларга ишонган бўлса, фарзандларининг руҳий дунёсига сайқал беришни оқила малика-асли исми Сароймулкхоним, хон авлоди бўлган, мурғакликдан ҳукмронлик ва баҳодирликдан сабоқ олган. Бибихонимга ишонган эди. Қолаверса малика ҳар доим сафарда ҳам, жангу-жадалда ҳам ва дорул салтанатда ҳам ҳукмдорга ҳамроҳ бўларди. Умуман, Амир Темурнинг тарих олдидаги хизмати бениҳоят каттадир. Ислом таълимотида ҳам Аллоҳ томонидан пайғамбаримиз муҳаммад мустафо салоллоҳу алайҳу вассалламга нозил этилган – Қуръони Каримда оиланинг тинчлиги, мустаҳкамлиги, барқарорлиги, оилада эр ва хотин бурчлри, фарзанд тарбиясига бўлган вазифалари баён этилган. Қуръони Карим мусулмон аҳлининг дунёқараши фалсафаси, маънавияти, ахлоқий, ҳуқуқининг асоси бўлиб, унда илоҳият, диний эътиқод масалалари билан бирга, инсонпарварлик, инсонларни қовуштириш, уларнинг ўртасида юзага келадиган зиддият-низоларнинг олдини олиш, улар орасида адолат ўрнатиш каби ахлоқий муаммолар ҳам ифодаланган. Ислом Қуръону Каримдан кейин мўътабар саналган пайғамбаримиз Муҳаммад Алайҳиссаломнинг “Ҳадиси Шариф”ларида мусулмонларнинг моддий ва маъанвий жиҳатдан баркамол бўлишларини орзу қилиб ота-онага ҳурмат, меҳнатсеварлик, ўзаро аҳил бўлиш, меҳр-оқибат, эҳсон, сабр-тоқат, камтарлик, вафо-садоқат, поклик каби инсоний сифатлар ҳақидаги насиҳатлари ва яхши фазилатли бўлиш йўллари баён этилган.

Қуръони Каримда таъкидлашича, ота-она билан мулоқотда бўладиган фарзанд беш нарсани билиш керак. Мулоқот чоғида у: - ота-оналари қаттиқ-қурум гапириб юборганларида ҳам уларга малол келиб “уфф” демасликлари; - ота-онани ҳафа қиладиган сўз сўзламасликлари; - ота-оналарга доимо эҳтиром билан яхши сўзларни сўзлашлари; - ота-оналарга доимо раҳм-шафқат кўрсатиб, ўзларини уларнинг олдида камтар тутишлари; - Аллоҳдан ота-оналарига раҳмат тилаб дуо қилишлари лозим эканлиги уқтирилади. Ота-оналар болани дунёга келтиришга сабаб бўлганликлари учун эмас, балки уни одобли, ҳаёли, ахлоқли қилиб вояга етказганликлари учун олқишга сазовордирлар. Пайғамбаримиз муҳаммад алайҳиссалом: “Киши ўз боласига одобдан кўра афзалроқ нарса ато этолмайди” 1 -дейдилар. Ислом динида оналар мўътабар зот сифатида улуғланади ва шарафланади. Пайғамбаримиздан бир саҳоба: “Кимга яхшилик қилай?” –деб сўраганда, у улуғ зот: уч марта “Онанга” – деб, тўртинчисида “Отанга” 2 - деб ва яна “Жаннат оналарнинг оёқлари остидадир” 3 – дея қўшиб қўйган эканлар. Она бўлиш-улуғ бир неъмат ва назирсиз бир шарафдир. Оналик вазифасини тўла адо этган, ўзига иффат, номус либосини кийган, сабр деган улуғ фазилат билан зийнатланган, қаноатли, одобли она бахт-саодатининг мужассам тимсолидир. Пайғамбаримиз Расулуллоҳ: “Ота-онанинг вафотидан кейин уларнинг дўстларига яхшилик қилиш ота-онага яхшлик қилишнинг афзалидан ҳисобланади” 4 деб ҳам уқтирганлар. Умуман, ислом дини халқимизнинг руҳияти, маслаги, турмуш анъаналари, улуғ боболаримиз маърифатининг мужасссамдир. Ёшлар дин- 1 Муҳаммад Пайғамбар қиссаси. Ҳадислар. Т., 1991, 735-ҳадис. 2 Ўша китоб 188-ҳадис 3 Ўша китоб 378-ҳадис 4 Ўша китоб 230-ҳадис

руҳиятимиз тарбиячиси, илм-дунёни билиш воситаси эканини билишлари керак. зеро, бу табаррук маданий қадрият ҳозирги даврда ҳам инсоннинг иймон ва эътиқодли, гўзал ахлоқ-одобли, маънавият ва тафаккур соҳиби бўлиб етишувида асосий манбадир. Кейинги йилларда мустақиллик шарофати билан ҳар бир инсоннинг, ҳар бир оиланинг, жамиятимизнинг муқаддас вазифаси – қобилиятли фарзандлари ўстириш, уларни жисмоний ва маънавий томондан етук қилиб тарбиялаш, ота-онасига, Ватанига содиқ инсонлар этиб тарбиялашдан иборат. Шунинг учун ҳам мустақил Ўзбекистонимизнинг биринчи Конституциясида оила-жамиятнинг асосий бўғини, оналик ва болалик давлат томонидан ҳимояланади. Вояга етган, меҳнатга яроқли болалар ўзларининг ота-оналарига ғамхўрлик қилиши шарт, деб кўрсатилган. Бу ишончли ҳуқуқий кафолатларда халқимиз босиб ўтган узоқ ва ёрқин тархий йўлнинг ўлмас мерослари ётибди. Ахир, ота-онага, бир-бировга мурувват, ҳурмат- иззат буларнинг барчаси асрлар давомида авлоддан-авлодга ўтиб, бизгача етиб келган ва қонимизга. Танимизга синган энг ардоқли инсоний хусусиятдир. Бугун мустақиллик шарофати билан ўз миллийлигимизни, ўзлигимизни қайта тиклаяпмиз, орзу-ниятларимиз амалга ошди, виждон эркинлиги барчамизга тенг. Буларни ёш авлодга чуқур ўргатмай туриб, ўз ҳалқига, унинг манфаатига, тили ва маданиятига муҳаббат ва ҳурмат руҳида тарбияламасдан туриб ҳақиқий инсонни, ўз ватанининг жонкуярларини тарбиялаш мумкин эмас. Мамлакатимизда ёшларнинг маънавий қиёфасини мустақиллик мафкураси, унинг инсоний тамойиллари асосида шакллантиришга бош вазифа сифатида қаралаётгани бежиз эмас. Энг қувонарлиси шундаки, Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримов ёшларнинг маънавий тарбиясига, уларнинг билим ва касб маҳоратини ошириш масалаларига алоҳида эътибор бериб келмоқдалар. Чунки мустақиллигимизнинг уч таянчи-мустақил сиёсат, иқтисодий қудрат ва халқ маънавияти бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, уларнинг уйғун ривожи

таъминлансагина Ўзбекистон буюк юрт сифатида жаҳон ҳамжамиятида ўз муносиб ўрнини эгаллай олади. Ўзбек оиласидаги миллий удумлар, анъаналар, қадриятлар, аждодларимизнинг бола тарбияси борасидаги ўгитлари ниҳоятда ибратлидир. Оддий мисол: Ўзбек оилаларининг аксариятида катта ҳаётий тажрибага эга бўлган бувилар ва бувалар тарбияси, кичикларнинг катталарга ҳурмат-эҳтироми, ғамхўрлиги, ота-онани муқаддас билиш одатий фазилатлардан ҳисобланса, иккинчи томондан, “Устоз- отангдан улуғ” нақлига асосан таълим, илм берган кишига нисбатан юксак эҳтиром сақланиб қолган. Шулардан келиб чиққан ҳолда, ҳозирги миллий қадриятимизни ёшларимиз онгига сингдиришда оила, маҳалла ва мактаб ўрнини яна бир маротаба таҳлил қилиш, самарадорлигини оширишнинг барча чора-тадбирларини кўриш зарур. Президентимиз саъй-ҳаракатлари билан “Соғлом авлод учун”, “Камолот”, “Умид”, “Истеъдод”, “Олтин мерос”, “Улуғбек” жамғармалари, Ёшлар муаммолари институти, истеъдоларни танлаш марказларининг ташкил этилиши ёшларни маънавий ва жисмоний шакллантириш, иқтидорли ёшларни танлаш, рағбатлантириш борасида давлатимиз олиб бораётган доно сиёсатнинг намунасидир. Юртбошимиз таъкидлаганидек: “Ҳар бир инсоннинг, айниқса, эндигина ҳаётга қадам қўйиб келаётган ёшларнинг онгига шундай фикрни сингдириш керакки, улар ўртага қўйилган мақсадларга эришиш ўзларига боғлиқ эканлигини, яъни бу нарса уларнинг собитқадам ғайрат-шижоатига, тўла-тўкис фидокорлигига ва чексиз меҳнатсеварлигига боғлиқ эканлигини англаб етишлари керак. ҳудди шу нарса давлатимиз ва халқимиз равнақ топишининг асосий шартидир”. Шу боисдан ҳам “Инсон манфаатларини таъминлаш борасида 1997 йилда амалга ошириладиган чора-тадбирлар дастури”да белгилаб берилганидек, ёшлар тарбиясига алоҳида эътибор бериш, уларнинг жамиятимизнинг ижтимоий, иқтисодий ва маънавий тараққиётида фаол иштирок этишларини таъминлаш ҳар бир фуқаронинг, давлат ва нодавлат

ташкилотларнинг бурч ва вазифалари ҳисбланади. Шу мақсадда, энг аввало, республикамиз ёшлари онгида маънавият ва ахлоқийлик каби юксак фазилатларни тарбиялашимиз зарур. Республикамиз Президентининг 1996 йил 9 сентябрдаги “маънавият ва маърифат” жамоатчилик маркази фаолиятини янада такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш тўғрисида”ги Фармони, Ўзбекистонда ёшларни бадиий-эстетик тарбиялашга йўналтирилган миллий рақс мактаби, Бадиий академияларнинг ташкил этилиш маънавий таълим ва тарбияни дунё стандартлари даражасига олиб чиқиш борасида амалга оширилаётган муҳим чора тадбирлар ҳисобланади. Юртбошимизнинг кейинги нутқларида ва ушбу конференция қатнашчиларига йўллаган табрикларида таъкидлаб ўтилганидек, ёшлар тарбияси масаласига бугунги куннинг энг долзарб масаласидир. ХХ1 асрда яшаб самарали меҳнат қилиш, Ўзбекистоннинг буюк келажагини бунёд этиш асосан бугунги ёш авлод зиммасига тушади. Уларни билимли, маданиятли, меҳнатсевар, ташаббускор, изланувчан этиб шакллантириш ҳаёт тажрибасига эга, турмушнинг аччиқ-чучугини кўрган қийинчиликларда тобланган ёши улуғларимиз, фахрийларимизнинг, шу билан бирга, мазкур ишга даъват этилган тарбиячилар, муаллимлар, устозларнинг бош вазифасидир. Биринчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисининг саккинчи сессиясида ва халқ депутатлари Андижон вилояти кенгаши сессиясида Президентимиз айтган сўзларнинг маъносига эътибор берсак, давлат раҳбарининг ёшлар тақдири, келажак авлод тақдири ҳақида қанчалик куйинаётганлигининг гувоҳи бўламиз, айниқса, ўғил-қизларимизнинг таълим олиши, бирор касбни эгаллашига кўмаклашиш масаласи мамлакат миқёсида тўлиқ таҳлил қилиниб, бу борада ҳали ечилиши лозим бўлган муаммолар ҳамда ушбу муаммларни ечиш йўли аниқ кўрсатиб берилди. Ёшлар вояга етгунча бирон бир касб эгаси бўлишини таъминлашни ҳам давлат ўз зиммасига олиши таъкидлаб ўтилди.

Балоғатга етаётган қанчалаб йигит-қизларимиз кутилаётган таълим ислоҳотларидан мамнун бўлиши табиийдир. Шундай бўлгач, республикамизнинг барча вилоятлари, чекка туманлари, қишлоқларидаги ўқув даргоҳлари мутлоқ замонавий услубда шаклланиши, таълим тизимига янгича руҳ кириши лозим. Бунинг учун халқ таълими, Олий ва ўрта махсус таълим вазирликлари умумтаълим мактаблари, Олий ва ўрта махсус ўқув юртларида таълим-тарбия мазмунини қайтадан мукаммал ишлаб чиқишлари лозим. Бу ўринда: - Таълим-тарбия ишлари шакллари, усул ва воситаларини жаҳон андозаси талабларига мос ҳолда ривожлантириш; - Таълим, маданий-маърифий муассасаларни янги техника ва технология асосида замонавий жиҳозлаш; - Ўқитувчи-мураббийлар ижодкорлигини таъминлаш, касб маҳоратларини оширишнинг самарали йўлларини топиш; - Қишлоқ ёшлари учун таълим муассасаларининг замонавий шаклларини кенг жорий этиш; - Ёшлар учун соғломлаштириш комплекслари, дам олиш лагерлари ташкил этишга алоҳида эътибор беришлари мақсадга мувофиқдир. Ёшлар маънавий етуклигининг энг муҳим мезонларидан бири ватанпарварликдир. Ватанпарварлик ҳиссини ўз фарзанди қалбига сингдира олган ота-онанинг, шундай руҳ билан яшайдиган халқнинг келажаги порлоқдир. Юртини севган, унинг порлоқ келажагига ишонган ҳар бир фуқаро, ҳар бир ёш учун-юрт тараққиётига улуш қўшиш асосий мақсад бўлмоғи зарур. Шунинг учун бизнинг асосий мақсадларимиздан бири- ватанпарварлик ва миллий ғурурни ёшлар дунёқарашига сингдиришдан иборатдир. Баъзан ёшларимизнинг ўқишга, меҳнатга, оилага, атроф-муҳитга нисбатан лоқайдликларини кўриб ўйлаб қоласан киши. Ватан, халқ, жамият

равнақи йўлида меҳнат қилмасдан енгил-елпи ҳаёт кечираётган ёшларимиз ҳам борлигини тан олмоқ керак. Бундай ёшлар орасида турли жиноятлар содир этганлар сони анча камайиб бораётган бўлса-да айрим вилоят ва туманларда бунинг аксини кўриш мумкин. Бу салбий ҳолатнинг негизида ота-онанинг, маҳалла, мактаб, турар-жой аҳлининг бола тақдирига бепарволиги, лоқайдлиги, эътиборсизлиги, назоратнинг ёмонлиги ётади. Бизнинг назаримизда ҳуқуқни ҳимоя қилиш органлари, таълим муассасалари, маҳалла, хотин-қизлар қўмиталари бу борадаги фаолиятларини ҳамкорликда олиб боришлари ва уни кучайтиришлари зарур. Мустақиллик шарофати билан ажойиб миллий анъаналар, урф-одатлар, маросимларни тиклаш, бойитиш ҳаётга жорий этиш учун кенг имкониятлар яратилди. Лекин баъзида ҳаётимизда урф-одатлар, расм-русумлар ниқоби остида дабдабабозлик, ўз бойлигини кўз-кўз қилиш, ортиқча исрофгарчиликларга йўл қўйиш ҳоллари ёшлар тарбиясига салбий таъсир кўрсатмасдан қолмайди. Бу ўринда оила, маҳалла қўмиталари, хотин-қизлар ташкилотлари, мутасдди давлат ва нодавлат ташкилотлар ҳамкорликда ўзларининг ягона дастуларини яратмоқликлари уни амалиётга жорий этмоқликлари зарур. Шу ўринда мен ҳаётимизда тўй маросимлари билан боғлиқ баъзи салбий ҳолатларга сизнинг эътиборингизни жалб этмоқчиман. Яъни, балоғатга етмаган қизларимизни катта тўй-тантаналар қилиб турмушга бериш ва уларнинг она бўлиши, қариндош-уруғ ўртасидаги никоҳ каби ҳоллар учраб туради. Бу эса ёшларнинг жисмоний ва маънавий саломатлигига салбий таъсир кўрсатмоқда, уларнинг ногирон бўлиб қолишга, ногирон болаларнинг кўпайишига сабаб бўлмоқда. Қизларимизни балоғат ёшига етмай турмушга узатиш оқибатида у ҳеч қандай касб эгалламайди, қолаверса турмушга на бола тарбиясига тайёр бўлмайди. Энг кўп оналар ўлими ҳам шу ёшда содир бўлади. Бу ҳолатда бу қизнинг тақдири билан ким қизиқиши лозим. Қани бу ерда ота-онанинг, маҳалланинг, хотин-қизлар

қўмиталари ва таълим муассасаларининг роли? Ахир ажримларнинг сабабларидан бири ҳам, республикамиз бўйича болалар, аёллар ўртасидаги ногиронликнинг ўсиши сабабларидан бири ҳам ёшларни балоғатга етмай, турмушга тайёр бўлмасдан турмуш қурдиришдан иборат эканлигини унутмаслигимиз лозим. Мустақиллик шароитида республикамиз қишлоқ аҳолисини, шу жумладан, қишлоқ ёшлари маиший ва маънавий турмуш шароитини яхшилаш, улар учун иш ўринлари ташкил этиш ва бандлигини таъминлаш, миллий касблар билан бир қаторда замонавий касб малакалари билан қуроллантириш, қайта касбга тайёрлаш қишлоқда баркамол ёшларни тарбиялашнинг муҳим воситаси бўлиб ҳисобланади. Афсуски, республикамизнинг барча вилоятларида қишлоқ ёшлари учун иш билан бандлик масаласи катта муаммо. Юртбошимиз халқ депутатлари Андижон вилояти сессиясида алоҳида урғу бериб айтганларидек кескин муаммони ечиш учун биринчи навбатда кичик ва хусусий тадбиркорликни кенг ривожлантириш, авлоддан-авлодга ўтиб келаётган миллий ҳунармандчиликни қўллаб-қувватлаш, мураккаб вазиятлар юзага келганда эса, маҳаллий шарт-шароитни эътиборга олган ҳолда, янги-янги имкониятларни излаб топиш ҳисобига ҳал этиш зарур. Ёшларнинг кийиниш маданиятига риоя этиши ҳам тарбия мезонларидан биридир. Мустақил Ўзбекистоннинг келажаги ҳар томонлама саводхон ёшлар қўлида. Саводхонлик маънавий баркамолликнинг муҳим мезонларидан бири ҳисобланади. Ёшларнинг саводхонлигини оширишда оила-боғча, умумтаълим мактаби-олий ва ўрта махсус таълим ўзи устида мустақил ишлаш тизими ва бу тизимнинг ҳамкорликдаги фаолияти муҳим роль ўйнайди. Бу тизимнинг иш мазмунида ҳар бир ёшда адабиёт, санъат, фан, халқимизнинг асрлар оша шаклланиб келган анъаналарига ҳурмат ва эҳтиром руҳини тарбиялаш асосий ўринда бўлмоғи зарур.

Афсуски, кейинги йилларда оилавий китобхонлииклар, ёшларнинг кутубхоналарга бориши ва ундан фойдаланиши, матбуотга обуна бўлиши, театр, кино, клуб ва музейларга бориши каби тадбирларни қониқарли даражада деб бўлмайди. Ваҳоланки, Ўрта Осиё қадимдан маърифат ўчоғи ҳисобланган. 1868 йилги ҳисобларга қараганда кутубхоналар сон жиҳатдан Ўрта Осиё Россия ва Украинадан сўнг учинчи ўриинни эгаллаган. Буугунги кунда маърифат ўчоғи ҳисобланмиш кутубхоналарнинг сон ва сифат жиҳатидан мавқеини ошириш, ёшларнинг бу масканлардан унумли фойдаланишларига эришиш талаб этилади. Ёшларнинг маънавий маданиятлилик даражаси бутун дунё учун умуминсоний қадрият ҳисобланган тарихий обидалдарга бўлган муносабат билан ҳам белгиланади. Шунинг учун Ўрта Осиё республикалари ва Қозоғистон ҳудудида минглаб обидалар ҳамда муқаддас қадамжолар бўлиб, бу қутлуғ қадамжоларни заруратга қараб таъмирлаш ишларини амалга ошириш юзасидан ёшлар ташкилотлари томонидан турли тадбирлар ўтказиш бугунги ёшлар онгида тарихимизга, маданиятимизга ҳурмат руҳини тарбиялаш демакдир. Миллий қадриятларнинг ривожи, ёшлар маънавий маданиятининг даражасининг юксалишида тилнинг ўзига хос мавқеи бениҳоя юксак. Бугунги маънавий баркамол ёшлар учун кўп тиллилик тенденциясига амал қилиш, уни мукаммал ўрганиш, дунё миқёсига чиқиш, Ватанимиз, халқимиз, миллатимизни дунёга танитишга имкон беради. Ёшларни ҳар томонлама шакллантиришда уларнинг бўш вақтларини самарали ташкил этиш муҳим омил ҳисобланади. Ёшларнинг бўш вақтида маданий ҳордиқ чиқаришларини ташкил этиш учун: ёшлар, хотин-қизлар ташкилотлари, таълим-тарбия муассасалари, маҳалла мутасаддилари, республика ва маҳаллий касаба уюшмалари республикамиз шаҳарлари бўйлаб маданий масканларга, тарихий обидаларга саёҳатлар уюштириш, сўлим оромгоҳларда қисқа муддатли

ҳордиқ чиқариш дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, байрам тантаналарини ҳар бир туман, ҳар бир маҳалла сайиллар шаклида ўтказишга эътиборни қаратмоқлари лозим. Айни вақтда ёшлар учун мустақиллик руҳи билан суғорилган телерадио кўрсатув ва эшиттиришлари, спектакллар, мустақил республикамиз тарихи ҳақида бадиий, ҳужжатли киновидео фильмлар, давримизнинг илғор кишилари, шу жумладан, фаол ёшлари ҳақида киноасарлар, китоблар яратиш ҳам муҳимдир. Мамлакатимизда ҳуқуқий жамият қуриш учун кураш кетаётган бир даврда ёшларнинг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш муҳим аҳамият касб этади. Олий мажлис томонидан қабул қилинаётган Қонунлар, Президентимиз Фармонлари, Вазирлар маҳкамасининг қарорлари моҳиятини ёшларимиз онгига сингдириб бориш керак. бунинг учун умумтаълим тизими, олий ва ўрта махсус олий ўқув юртларида инсон ҳуқуқлари бўйича ўқитиш тизимини қайта ташкил этиш, оила, маҳалла ва жамоатчилик ўртасида ҳуқуқий тарбия ишларини самарали шакллантириш усулларидан кенг фойдаланиш зарур. Оила ёшларни маънавий ва жисмоний шакллантиришнинг муҳим бўғини ҳисобланади. Айнан оилада ўзаро ҳурмат, меҳр-оқибат, ҳалоллик, меҳнатсеварлик, инсонпарварлик ва ватанпарварлик каби олий даражадаги аҳлоқий-маънавий сифатлар шаклланади, авлоддан-авлодга етказилади. Албатта, бу ўринда оилада асосий тарбиячи ҳисобланадиган аёлларнинг маънавий юксаклиги, дунёқараши, саводхонлиги муҳим роль ўйнайди. Айрим ҳолларда аёлларимиз ўртасида юз бераётган баъзи бир нохуш ҳолларни ҳам гувоҳи бўлиб қоламиз. Аёл маънавияти ҳақида гапирар эканмиз, унга қарама-қарши ўлароқ аёллар ўртасидаги жиноятчилик, гиёҳвандлик ҳоларининг мавжудлигидан кўз юмолмаймиз. Бу ҳол ёшлар келажаги ва тарбияси учун аянчли ҳол эканлигини ҳеч биримиз унутмаслигимиз зарур. Бундай ота ёки она қўлида бола қандай тарбия топади, кимдан ўрнак олади, ким билан ғурурланади? Бундай ноахлоқий ҳолатларга чек қўйилмас экан, жамиятда маънавият ҳукмрон

бўлиш қийин. Бу муаммонинг олдини олиш эса жойлардаги хотин-қизлар фаолларининг диққат эътиборида бўлиш керак. Иқтисодий қийинчиликларни рўкач қилиб, етарли даражадаги замонавий билим ва ҳаётий тажрибага эга бўлмаган йигит-қизларимизнинг енгил-елпи йўллар билан пул топиш мақсадида тижоратга берилиб кетишларига бефарқ қараш, маориф ва маданият муассасалари фаолияти устида бош қотирмаслик, маънавият мустақиллигимизнинг таянчи, келажагимизнинг ҳал қилувчи омили эканлигини идрок этмасликни ҳеч нарса билан оқлаб бўлмайди. Бизнинг назаримизда оилада ёшларни маънавий ва жисмоний жиҳатдан соғлом қилиб тарбиялашда қуйидаги масалаларга эътиборни қаратиш ҳар биримизнинг вазифамиздир. Мустақиллик шарофати билан давлатимиз раҳбарияти томонидан олға сурилаётган ёшлар тарбияси соҳасидаги сиёсатни оилавий сиёсат даражасига етказиш зарур. Яъни оилада тарбия пойдеворини мустаҳкам қўйишга алоҳида эътибор бериш керак. Ёшлар жамиятда рўй бераётган ўзгаришларни ўзгача илиб оладилар, қийинчиликлар вужудга келганда эҳтиросларга бериладилар. Шунинг учун ҳам бизнинг олдимизда турган асосий вазифа ёшларни тўғри йўлга бошлаш, бунда оила билан биргаликда жамоатчиликнинг узвий ҳамкорлигини йўлга қўйиш тақазо этилади. Ўсиб келаётган ўғил-қизларимизнинг саломатлигини мустаҳкамлаш, уларни Ватанимизнинг муносиб фарзандлари этиб тарбиялаш масаласи борасида маҳаллий дастурларни ишлаб чиқиб, уларни амалга ошириш зарур. Бугунги кунда биз мустақиллик туфайли жамиятимизнинг иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, маънавий асосларини мустаҳкамлашга қаратилган аниқ вазифаларни бажаришга киришдик. Уларни давом эттириш эса биз ёшларнинг қўлида. Шу сабабдан ҳам мавжуд имкониятларимиздан тўлиқ фойдаланиб, ёшларга бўлган эътиборимизни янада кучайтиришимиз даркор.

Ёшлар тарбияси бугунги кунда ҳар биримизнинг асосий ишимиз бўлиб, унга бурч ва маъсулият нуқтаи назаридан ёндошиш маънавий ва жисмоний соғлом авлодни шакллантириш гаровидир.

* ЮКСАК МАЪНАВИЯТЛИ ШАХСГА Қ ЎЙИЛАДИГАН ТА ЛАБЛАР МАЖМУАСИ (И.КАРИМОВНИНГ “ЮКСАК МАЪНАВИЯТ ЕНГИЛМАС КУЧ” АСАРИ АСОСИДА) ЮКСАК МАЪНАВИЯТЛИ ШАХССиёсий ҳ у қ у қ ий билим ва маданият Шахснинг маънавий камолоти Мафкуравий иммунитет ва ғ оявий курашчанлик Педагогик- психологик билим ва малакалар Касбий ма ҳ орат (билим, кўникма ва малака)И қ тисодий билим, кўникма ва малакалар Со ғ лом турмуш тарзи ва жисмоний маданиятДиний ба ғ рикенглик (толерантлик) ва маданият Экологик билим ва маданият * МАЪНАВИЯТ-ИНСОННИНГ КУЧ- Қ УДРАТИДИР Юксак маънавиятли шахсни шакллантирувчи омиллар Маънавий мерос Маданий бойликларКўхна тарихий ёдгорликларВатанпар- варлик ва инсонпар- варликМиллий ғ урурМиллий ғ оя Миллий урф- одатлар93

2 Ёшларда ҳуқуқий маданиятни шакллантириш ва ривожлантиришнинг ўзига хос томонлари Ёшларга ҳуқуқий маданиятни шакллантириш, уни ўрганиш жамиятимизнинг келажакдаги ҳуқуқий ҳолатини қай даражада билишни бахолаш, тасаввур қилишга имкон яратади. Ҳуқуқий маданият ўзбек миллатининг турмуш тарзида, аньанавий маданиятида, миллий дунёқараши ва мафкурасида муҳим ўрин тутади. Ёшларда ҳуқуқий маданиятни тўла қарор топтиришда миллий, маьнавий, диний-аҳлоқий, давлат-ҳуқуқий ва тарихий меросимизга, мафкурамиз ғояларига таянмоқ керак. Ўзбек миллий мафкурасининг таркибий қисмлари қуйидагилардан иборат: 1-дан ўзбекчилик мустақиллик хис-туйғуси ва истиқлолни тўла идрок этиш; 2-дан, кўп миллатли Ўзбекистон халқининг ватанпарварлиги ташкил этади. Унинг негизини эса, миллий ғурур, ўзбек миллатининг асосий фазилатлари ва нихоят буюк илмий-маданий мерос ташкил этади. Миллий мафкура кенг қамровли дунёқарашни шакллантириш ва тарбиялаш омилидир. У ҳилма-ҳил ва баьзи тарқоқ қарашларни умумий мақсад йўлида яқинлаштиpади ва бирлаштиради. Янги мафкура миллий онг, туйғуни ҳуқуқий ва сиёсий маданият билан қўшиш муҳим ўрин эгаллайди. Чунки бу мафкура ёшларнинг онги, тафаккури, қараш ва тушунчалари, эьтиқоди, дунёқараши ва билим даражаси турлича эканлигини эътиборга олади. Шунинг учун талаба, ёшларни тарбиялашда умумбашарий қадриятларга асосланган ўзбек миллий қадриятлари, аньаналари, Марказий Осиё мутаффакирлари қарашларига асосламоқ керак. Ислом дининг асоси бўлган қурьони Карим ва Ҳ адиси шариф, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Алишер Навоий, Бобур, Нақшбанд, Ахмад Яссавий, Ал-Бухорий, Ат-Термизий, марғилоний ва бошқа алломалар асарларида олға сурилган ғояларни инсонпарварлик, халоллик, поклик, миллатни севиш, ватан билан ғурурланиш, меҳнатсеварлик, хурфикрлик каби

ғояларни ёшлар онгига сингдирмоқ лозим. Ёшларнинг турли ҳуқуқ соҳаси меьёрларини, ҳуқуқий принципларини, давлат органларини, шу жумладан хуқуқни мухофаза қилиш органларини ташкил этиш тартибини ва унингфаолиятини билиши ёшларда ҳуқуқий маданиятнинг шакллантиришнинг зарур шартидир. Ўзбекистон Республикасининг «Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури» аҳолининг ҳуқуқий маданиятини шакллантириш бўйича давлат сиёсатини мувоффақиятли амалга ошириш бир томондан жамиятнинг хар бир аьзоси ҳуқуқий билимларнинг муайян даражасини ўзлаштириб олиши учун зарур бўлган шарт-шароитни яратишни, иккинчи томондан, турли ижтимоий гурухларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган холда ҳуқуқий маорифни табақалаштиришни назарда тутади. Бундан ташқари ҳуқуқий маданиятни тадқиқ этишда жамоатнинг турли ижтимоий гурухларини ўзига хос томонларини чуқур ўрганган ва эътиборга олган холда илмий изланишлар олиб бориш зарурлиги кўрсатиб ўтилган ва уни рағбатлантириш назарда тутилган. Ёшларда ҳуқуқий маданиятни шакллантиришнинг ўзига хос хусусиятларидан бири-об ъ ективлик ва суб ъ ективлик хусусиятига эгалигидир. Бунинг ма ъ носи шундаки, бир томондан ёшларнинг хохиш истаги боғлиқ бўлмаган холда рўй берса, 2- томондан эса, у ҳар бир ёшнинг хатти-харакатлари, уларнинг интилишлари ҳамда фаолият натижасига боғлиқ бўлади. Ёшларда ҳуқуқий маданиятнинг шаклланишидаги субъективликнинг моҳияти уларнинг ҳуқуқий муносабатларда ва ўзгаришларда қандай иштирок этиши ва уларга қандай муносабат билдиришдан қатьий назар, бу жараён об ъ ектив ходиса сифатида рўй беради. Ёшларда ҳуқуқий маданиятни шаклланишини тўхтатиб қўйиш мумкин эмаслигининг ўзи хам унинг обьектив хусусиятига эга эканлигини кўрсатади. Ҳуқуқий маданиятнинг обьектив жараён бўлиши билан бирга, у субъектив фаолиятнинг ҳам натижаси ҳисобланади. Ҳ ар бир ёш жамиятнинг,

ҳуқуқий муносабатларнинг ўзига хос субьекти сифатида ҳуқуқий воқеа- ходисаларга маьлум даражада таьсир кўрсатади. Масалан, сайловларда овоз бериш, билм олиш, меҳнат қилиш хуқуқларидан фойдаланиш, у ёки бу ҳуқуқий муносабатларда субьект сифатида иштирок этиши ёшларнинг ҳуқуқий маданиятининг шаклланишидаги субъективликни ифода этади. Ёшларда ҳуқуқий маданиятни шаклланишида ўзига хос хусусиятлардан аста-секинлик хусусиятидир. Ёшларда ҳуқуқий маданиятнинг шаклланиши бир лаҳзада ёки жуда қисқа давр ичида рўй бермайди. Ёшлар улғайиб борган сари, ҳуқуқий воқеа ходисаларнинг моҳиятини, уларнинг келиб чиқиш сабабларини ва оқибатларини аста-секинлик билан англаб беради. Ёшлар ҳуқуқий муносабатларда ва жамият ҳуқуқий хаётида рўй бераётган ўзгаришларнинг моҳиятини кўпроқ билиб борса, ўзининг бу муносабат ва ўзгаришлардаги ўрни ва иштирокини ҳам шунчалик кўп англаб боради. Бундан ташқари ҳуқуқий воқеа-ходисалар жамият тараққиётининг алоҳида бир босқичига хос бўлган хусусият эмас, жамият ривожланар экан, қабул қилинган қонунлар, фармонлар ўз кучини йўқотиб, янгилари ишлаб чиқилиши мумкин. Бу узлуксиз жараён ёшлар онгига аста-секинлик билан таьсир эта боради. Давлат ва жамиятдаги ривожланиш бир жойда тўхтаб қолмаганлиги сингари, ёшларнинг ҳуқуқий маданияти ҳам бир ҳил даражада қотиб қолмайди, балки янги ҳуқуқий хаётдаги ўзгаришлар таьсирида ўзгариб, ривожланиб боради. Эски ҳуқуқий тасаввурларни янгилари билан алмашиб бориш жараёни, ёшларнинг ҳуқуқий маданиятининг, онгининг ўзгариб боришини ифода этади. Кейинги йилларда қонунчилигимизда умумжахон андазаларга мос келадиган ўзгаришлар ёшларда эскича тасаввурлардан воз кечишга олиб келди.

3-хусусияти ёшларда ҳуқуқий маданиятнинг шаклланишида алоҳидалик ҳусусиятидир. Ёшларда ҳуқуқий маданиятга хос бўлган белгилар бир вақтда шаклланмайди. Ёшларга хос бўлган шундай алоҳида ҳусусиятлар борки, ана шу хусусият ҳуқуқий маданият белгиларининг хар бир ёшда, жамиятнинг алоҳида аьзоси сифатида алоҳида-алоҳида рўй беришини ифода қилади. Шунга кўра бир ерда яшаётган, ёки бир жойда таълим олаётган 2 ёшнинг ҳуқуқий маданият даражаси 2 хил бўлади. Бунинг маъноси шундаки, ҳуқуқий маданиятнинг белгилари барча ёшларда оз ёки кўп, у ёки бу даражада шаклланиб боради. 4-бир муҳим ҳусусияти-умумийлик хусусиятидир. Ҳуқуқий маданиятнинг хар бир белгиси ёшларда жамиятнинг бир аьзоси сифатида алоҳида-алоҳида кўринишда намоён бўлганлигининг ўзи ҳам ёшлар ҳуқуқий маданиятининг шаклланишидаги умумийлик хусусиятининг моҳиятини акс эттиради. Бундан ташқари ҳуқуқий маданиятнинг ижтимоий гурухлар фаолиятида намоён бўлиши ҳам ҳуқуқий маданият шаклланишига хос бўлган умумийликни ифода қилади. Масалан: ишчилар, зиёлилар, деҳқонлар, талаба ёшлар ва бошқа гурухларнинг ҳар бирида ҳуқуқий маданият даражасида бир мунча яқинлик бўладики, бу ҳол ҳуқуқий маданият шаклланишига хос бўлган умумийликни ифода қилади. Чунки, умумийлик алоҳида бир шахс томонидан эмас, балки барча шахслар фаолияти орқали намоён бўлади. Бунинг сабаби шундаки, барча талаба ёшларнинг ҳуқуқий онглилик даражаси деярли ўзаро яқин бўлади. Шунингдек, талабанинг таълим олиш, турмуш шароитлари ва машғулот турларидаги умумий шароитлар уларнинг ҳуқуқий онглилик ва маданиятлилик даражасига хам таьсир этади. Талаба ёшлар ҳуқуқий маданиятининг юқори даражаси бўлиши ҳуқуқий жараёнлар ва ҳуқуқий муносабатларда фаол иштироки, ҳуқуқий саводхонлиги ва унинг амалий фаолиятидаги натижаларига қараб белгилаш мумкин.

Шу жихатдан қараганда талабаларнинг ҳуқуқий маданияти мезонлари қуйидаги 3 турни ташкил этади: 1-тури ҳуқуқий маданиятнинг юқори даражага эришилган талабалар: 2-турга ҳуқуқий маданияти ўртача даражада бўлган талабалар ва нихоят 3-турга ҳуқуқий маданияти паст даражада бўлган талабалар киради. Ёшлар ҳуқуқий маданиятининг юқори даражада бўлиши ҳуқуқий жараёнлар ва ҳуқуқий муносабатларда фаол иштироки, ҳуқуқий саводхонлиги, қонунга итоаткорлиги, ҳурмат билан ўлчанади. Ҳуқуқий маданияти юқори бўлган ёшлар қонунни ҳурмат қилади, уни қонун ҳимоя қилишини билади, ҳар бир қабул қилинган қонуннинг моҳиятини ўрганиб чиқиб, унга итоат этади, инсонга олий қадрият сифатида қарайди, жамиятнинг ҳуқуқий хаётида фаол иштирок этади, хуқуқбузарларга нисбатан муросасизлик туйғусига эга бўлади. Бундай ёшлар бошқаларга ўрнак бўлиши билан бирга, кўпчиликнинг ишончи ва хурматига ҳам сазовор бўлади. Ҳуқуқий маданияти юқори даражада бўлган ёшлар нафақат ҳуқуқий балки, аҳлоқий, сиёсий маданиятини ҳам намоён эта оладилар. Ҳуқуқий маданияти ўртача даражада бўлган ёшлар ҳуқуқий саводхонлиги ҳам ўртача бўлади. Ўзи эгаллаган ҳуқуқий билимларни хаётга тадбиқ этишда эхтиёждан келиб чиққан холда амалга оширадилар. Ҳуқуқий маданияти паст даражада бўлган ёшларда бошқаларга нисбатан намуна бўладиган сифатлар кам бўлади, давлатнинг ҳуқуқий хаётида лоқайдлик, ўзгалар билан қизиқмаслик, шунингдек, хуқуқбузарлар, қонунбузарларга нисбатан бефарқ бўладилар. Бундай талабаларда ҳуқуқий маданиятлиликка нисбатан ҳуқуқий маданиятсизлик устунлик қилади. Республикамиз Президентининг 1997 йил 29 августдаги Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисининг IХ сессиясида сўзлаган нутқи, Ўзбекистонда баркамол авлодни тарбиялашдастурини яратишда пойдевор

бўлди. Нутқда айтилган фикрлар асосида Республикамизда «Таълим тўғрисида»ги қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» қабул қилинди. Умумий таълим жамият ривожида зарур таянч бўлса, ҳуқуқий таълим- тарбия демократик ҳуқуқий давлатнинг пойдеворидир. Чунки ҳуқуқий таълим ва маданият хар қандай демократик мамлакатда халқнинг эркин яшаши, фаровон турмуш кечириши, ҳоҳиш иродасини хеч қандай тўсиқларсиз амалга оширишда, эзгу мақсад ва ниятларни амалга оширишда муҳим кафолатдир. Ҳуқуқий таълим тарбиянинг асосий вазифаси барча ўқув муассасаларидаги тингловчиларга қонунчилигимизнинг биринчи, навбатда Конституцияни чуқур ўрганиш ва ҳурмат руҳини шакллантиришдан иборатдир. Шу нуқтаи назардан қараганда хозирги кунда ҳуқуқий таълимнинг аҳамияти муҳимдир. Ҳуқуқий таълим - тарбия асосида ўз хуқуқларини ва бурчларини яхши билган жамият аьзоларигина ижтимоий хаётнинг хамма соҳаларида онгли равишда меҳнат қилади ва уларнинг яратувчанлик фаолияти анча юқори бўлади. Фуқароларнинг хуқуқ ва бурчларини яхши билишдан фақат шахслар манфаатдор бўлмай, балки давлат хам манфаатдордир. Президентимиз И. А. Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг VI сессиясида: «Аҳолининг ҳуқуқий тарбиясини тубдан яхшилаш, унинг ҳуқуқий маданият даражасини ошириш, ҳуқуқий ахборотнинг кенг майдонини яратиш-ҳуқуқий давлатнинг қарор топишида муҳим йўналишидир», - деб таъкидлашлари хам шу боисдандир. Ёшларда ҳуқуқий маданиятни шакллантиришда бир асосий нарсага эътибор беришимиз лозим. Яъни ёшлар ўз ҳуқуқий маданиятини юксалтиришдан бевосита ўзлари манфаатдор эканликларини тушуниб етишларига эришмоқ керак. Ёшларнинг ўзлари ҳуқуқий билимларни ўзгартиришга қизиқишгандагина, биз олиб бораётган чора тадбирлар ўз натижасини

бериши мумкин. Шу сабабли хам ҳуқуқий тарбия беришда аввало ҳуқуқий билмларнинг, қонунларнинг инсон хаётидаги тутган муҳим ўрнини ёшларга тушунтириб беришимиз лозим. Ҳуқуқий тарбия – бу давлат муассасалари, жамоат ташкилотарида ва меҳнат жамоаларида меҳнаткашларни ҳуқуқий билимлари, ҳуқуқий маданияти ва ҳуқуқий онгини оширишда ўзларининг субъектив ҳуқуқлари ва мажбуриятларини, ижтимоий қадр-қимматларини англаб етишларида доимий ва мақсад сари йўлланган фаолиятидан иборатдир. Ҳуқуқшунос олим О. Каримова Ҳуқуқий тарбияга қуйидагича таъриф беради, ҳуқуқий тарбия бу – ташкилий равишда мунтазам олиб бориладиган, аниқ мақсадни кўзлаган ва шахсга (гуруҳ шахсларига) таьсир қила оладиган, уларда ҳуқуқий онг, ҳуқуқий билим, қонунларга риоя этиш хислатларини вужудга келтирадиган харакатдир. Юқоридаги умумий таърифлардан келиб чиққан холда, талаба ёшларнинг ҳуқуқий тарбияси тушунчасига таъриф берадиган бўлсак, ёшларнинг ҳуқуқий тарбияси-бўлғуси ёш мутахасисларнинг ҳуқуқий билимлари, ҳуқуқий онги, ҳуқуқий маданиятини таҳлил қилишга йўналтирилган олий ўқув юртларининг таълим-тарбия фаолиятини ташкил этади, ёшларнинг субъектив хуқуқлари ва мажбуриятларини, ҳуқуқий ижтимоий – инсонпарварлик моҳиятини имкон даражада англашлари, шунингдек ташаббускорлик, ҳуқуқий тарбия фаолиятининг масалаларини бериш тушунилади. Шуни унутмаслик керакки, ҳуқуқий тарбияни ҳуқуқий таълимдан ёки фақат хуқуқшуносликни ўқитишдангина иборат эмас. Олийгохларда ҳуқуқий тарбия тизими ва шакли талаба ёшларнинг ҳуқуқий тарбиясига хар томонлама ёндашишдан келиб чиқади. Ҳудди шу ерда ҳуқуқий тарбиягаэлементар ёндашишдан воз кечиш зарурлигини айтиб ўтишимиз зарур. Замонавий ҳуқуқий жамият, давлат, иқтисод, сиёсат, маьнавий- маданий тарбия ва бошқа тизимларни чуқур, ҳар томонлама амалда

ўрганишни кескин хис қилади. Талаба ёшларни ҳуқуқий маданиятини шакллантиришда, ҳуқуқий тарбия беришда «Ҳуқуқшунослик» хамда «Инсон ҳуқуқлари» ўқув фанларининг ўқитилиши энг самарали усул бўлиб, ҳуқуқий тарбия беришда марказий бўғин сифатида асосий эътибор қаратилган. Олий ўқув юртларида ҳуқуқий таълим самарасини маьлум маънода қуйидагилар белгилайди. 1-дан, ўқув тартибларига комплекс ёндашиш; 2-дан, ижтимоий фанлар асосларини ўрганишда конкрет билимларни моҳирлик билан ажрата билиш; 3-дан, мустақиллигимизнинг ўтиш даври жараёнида жамиятимизнинг барча хаётий томонларининг кардинал ҳуқуқий муаммоларини амалий масалалар билан боғлиқ холда хал қилиниши.ўқув тартибларига комплекс ёндашишга зарур хозирги кунда икки асосий талаб қўйилади. 1-дан, ёшларни аввало илмий дунёқараш, онглилик, юксак ахлоқ, ватанпарварлик ва миллий қадрият рухида тарбиялаш. Бу талаб ғоявий, сиёсий, ҳуқуқий, меҳнат ва аҳлоқий тарбиянинг бирлигини таьминлашни таьқазо этади. 2-дан, 1-талаб билан боғлиқ бўлиб, ёшларнинг онгини, аҳлоқий қарашларини ва ҳатти-ҳаракатларини шакллантиришга бошқа омилларнинг биргаликда таьсир этишини таьминлашдан иборатдир. Ҳуқуқий тарбияга комплекс ёндашишни тўғри тушуниш учун, унинг умумий ва маҳсус томонларини тўғри ва аниқ асослаб олмоқ керак. Бунда: -ҳуқуқий тарбиянинг ижтимоий аҳамияти; -ҳуқуқий тарбияга комплекс ёндашишни таьминловчи қоидалар; -ҳуқуқий маданият ва ҳуқуқий онгни шакллантирувчи усул ва шакллар; -ҳуқуқий тарбия жараёни самарадорлигини оширишдаги асосий фактларга алоҳида эътибор бериш лозим бўлади. Ўқув жамоаларида ҳуқуқий тарбияга комплекс ёндашиши қуйидагиларни ўз ичига олади: ҳуқуқий тарбиянинг мафкуравий, сиёсий,

меҳнат ва аҳлоқий тарбия билан ўзаро алоқаси; ёшларнинг турар жой ва ўқув жамоасида ҳуқуқий-тарбиявий аҳамиятга эга бўлган тадбирларни режалаштириш ва ўтказиш; ўқув-тарбиявий жараёнини ташкил этишдаҳуқуқий тарбияни амалга ошириш ва ҳуқуқбузарликни олдини олиш бўйича ишларни талаба ёшларни дам олиш ва яшаш шароитларини яхшилаш орқали такомиллаштириб бори; ёшларда ҳуқуқий онгни шакллантиришда улар ўртасида намунавий жамоат тартиби, оталиққа олиш, фаолликлари учун мусобақа ва характлардан моҳирона фойдаланиш; оиланинг ўқув ва меҳнат жамоаларининг ҳуқуқий тарбиявий таьсирини мувофиқлаштириб биргаликда фаолият юритиш; ҳуқуқий тарбия жараёни самарадорлигини ўрганиш, бойитиш ва ижобий тажрибаларни кенгроқ тарқатиш хамда кўзланган тадбирларни бажарилиши юзасидан назорат ўрнатиш ҳар қандай тарбиявий иш тарбияланувчининг ўзининг шахсий аҳлоқий ички шароитлари харакати билан самаралидир. Жамият ҳаёт кўринишини унверсал шакли бўлса, оила унинг ячейкасидир. Оила умумий, махсус ва ижтимоий қонунларга мувофиқ ривожланади, шу билан бирга у жамиятнинг барча қарама қаршилиларини ўзида акс эттирувчи, айни чоғда ўз ички зиддиятлари, табиий ички тараққиёт манбаларига ҳам эга бўлган нисбатан мустақил ижтимоий институтдир. Жамиятда ва оилада юз берадиган ўзгаришлар ўзаро бир-бирига боғлиқ. Бугунги кунда сиёсий, иқтисодий, маънавий, руҳий ўзгаришлар ёшларда оила ва оилавий муносабатларга нгисбатан яхши ижобий муносабатлар шаклланиш учун зарур имкониятларни яратди. Шу сабабли оила фақат аҳоли сонини тўлдириш вазифасини бажарибгина қолмай, шахснинг ўз-ўзини намоён этувчи, ижтимоий аҳамиятга молик фазилат ва хислатларни эгаллаш учун, ижтимоий маданиятни шакллантириш учун қулай муҳит ҳисобланади. Республикамизда 1998 йил «Оила йили» деб эълон қилиниши, барча давлат ва нодавлат ташкилотларининг оиланинг ижтимоий-иқтисодий муаммоларини ҳал этишга жалб этди. 1998 йил феврал ойида Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан «Оила» Республика илмий-амалий маркази ташкил этилди. Оила ёшларга ҳуқуқий тарбия беришда ва таълим тизимининг бошланғич нуқтаси ҳисобланади. Оиладаги муҳит фарзандлар ва ота-оналар ўртасидаги, ўзаро муносабат, шаклланган тарбия тизими болаларда ҳуқуқга бўлган дастлабки қарашларни шакллантиришда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Халқимизда доно нақл бор: «Қуш уясида кўрганини қилади». Агарда ота-оналарнинг ўзлари ҳаётимизда бўлаётган ўзгаришларнинг ҳуқуқий томонларидан бехабар бўлса, хизмат жойларида, кўча-куйда қилган ҳуқуқбузарликларини ҳеч нарса бўлмагандек, фарзандлар олдида муҳокама қилиб ўтишса, бу ёшлар тарбиясига салбий таъсир кўрсатади. Ёшларнинг ҳуқуқий тарбиясида оила ролининг муҳимлиги, бошқа ҳуқуқий таълим тизимидаги ўқув масканлари каби қонун билан белгиланган ҳодиса эмас, у ўзбекона тарбияга хос маънавий ахлоқий қадриятлари билан белгиланади. Ёшларни аввало оила тарбиялайди. Оилада муҳит ўзаро ҳурмат, олийжаноблик, ҳалоллик асосига қурилган бўлса, оила бошлиқлари ўз вазифаларига сидқидилдан қарасалар жамиятнинг бундай ячейкасидан яхши фуқаролар етишиб чиқади. Шунинг учун ҳам оилани давлатнинг асосий дейдилар. Шарқ уйғониш даврининг буюк мутафаккири, қомусий билим соҳиби Абу Али ибн Сино ўзининг «Рисолату тадбири манзил» асарида ота- она зиммаига ўта мураккаб ва ҳаётий вазифаларни қўяди. Агар оила бошлиғи тажрибасизлик, нўноқлик қилса у оила аъзоларини яхши тарбиялай олмайди ва оқибатда ёмон натижа келиб чиқиши мумкин. «оилада ёмон тарбия деб уқтиради олим, фақат шу оиланинг ўзигина салбий таъсир қилиб қолмасдан, балки атрофдаги бошқа оилаларга ҳам салбий таъсир қилиши мумкин» . Ибн Сино кўрсатадики, шароитнинг қандай бўлишидан қатъий назар, бола тарбияси ота-оналарнинг асосий бурчи ва вазифасидир. Ота-она давлат бошлиғими ёки жамиятнинг оддий фуқаросими, унисидан қатъий назар, бола

тарбияси масаласида уларга бир хил талаб қўйилади. Давлат бошлиқлари ва бошқа катта мансабдор кишилар ҳам оила тарбияси масаласида бошқаларга ўрнак кўрсатиши лозим. Шунинг учун ҳам Ибн Сино давлат бошлиғи ва мансабдор шахсларни энг яхши фазилатларга эга бўлишни талаб қилади. Тарбиянинг барча йўналишларида бўлгани каби ҳуқуқий тарбияда ҳам мунтазамлилик, ворисийлик бўлиши даркор. Ҳуқуқий тарбияни ёшликдан олиб бориш даркор, чунки ёшлик кишининг дунёқараши, ўз-ўзини англаши ва қадриятларини тушуниши, аҳлоқий сиёсий-ҳуқуқий ва бошқа идеалларга мустақил баҳо бериш қобилияти тез шаклланиб бориши билан характерланади. Шунинг учун ҳам оилада ўқув юртларида, жамоат ташкилотларида меҳнат жамоаларида олиб бориладиган тарбиявий ишлар оммавий ахборот воситаларининг диққат-эътибори ўсиб келаётган ёш авлодда ҳуқуқий маданиятни шакллантиришга қаратилмоғи керак. Болалар боғча ёшидан бошлаб тартибни, турму ш қоидаларини ҳурмат қиладиган бўлишларига эришиш даркор. Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаб ўтганларидек оилада, мактабда, меҳнат жамоасида, маҳаллада олиб бориладиган ахлоқий тарбия жамоатчилик фикрининг кучи, оммавий ахборот воситалари, руҳонийларнинг обрў-эътибори ҳамма-ҳаммаси одамларимизда қонун бузилиши билан боғлиқ ҳар қандай ҳатти-ҳаракатларга нисбатан барқарор қаршиликни шакллантиришга қаратилмоғи лозим . Буюк тафаккур мутафаккир Абу Наср Фаробий айтганидек, ҳар кимки илм-ҳикматни деса, уни ёшлигидан бошласин, соғ-саломатлигини яхши ахлоқ ва одобли бўлсин, сўзининг уддасидан чиқсин, ёмон ишлардан сақлансин, ҳиёнат, макр ва ҳийладан узоқ бўлсин, диёнатли бўлсин ва барча қонун қоидаларни билсин, билимдон ва нотиқ бўлсин, илмли ва доно кишиларни ҳурмат қилсин, илм ва аҳли илмдан мол-дунёсини аямасин, барча реал моддий нарсалар тўғрисида билимни эгалласин. Маънавий баркамол инсонни тарбиялашда оиланинг тутган ўрни бениҳоя каттадир. Аслида оила жамиятнинг бир таркибий қисми. Жамиятда

рўй бераётган ҳамма жараёнлар оилага, кишиларга турмуш тарзига бевосита таъсир қилар экан, шунингдек оиладаги муносабатлар ҳам жамиятга у ёки бу соҳада ўз таъсирини кўрсатади. Оилаларда сақланиб қолган урф-одатлар анъаналар тарихи узоқ ўтмишга бориб тақалади. Маълумки, мусулмон оламида ёшларни тарбиялаб, жамиятда ўрнини топишда оиланинг ўрнига азалдан алоҳида эътибор берилиб келинган. Оила шароит қонунига бўйсунган ҳолда, жамиятнинг талабини ҳам бажариб бориши зарур. Инсон ҳам оилада жамият талабларига мос ҳолда тарбияланиб боради. Мана шунга ўхшаш шарқона маданиятнинг бизнинг оиламизда сақланиб қолганлиги ёшларни тарбиялашда муҳим аҳамиятга эгадир. Ҳуқуқий давлатни барпо этишда оиланинг тутган ўрни маълумдирки, бу барча фуқароларимизга ўз оиласини мустаҳкамлаш, унинг ҳар бир аъзоларини, шунингдек ёшларимизни давлатимизга содиқ қилиб жамиятимиз учун сидқидилдан хизмат этувчи ҳуқуқий маданиятли жамият аъзоси қилиб етказишимизни тақозо этади. Миллатимизнинг маънавий-маданий ҳаёти, миллий қадриятларимиз ёшлар онгига сингдириб борилмоқда. Шу билан бирга, биз учун мутлақо ёт, маънавий ва ахлоций тубанликни таргиб этадиган, оммавий маданият ницоби остидаги гайриинсоний «маданият» ҳам кириб келаётганини сезиш мумкин. Бундай иллатлар ўзбекона кадриятларимизга ёт бўлиб, халқимизнинг тафаккурига, ахлоқ-одобига, кийиниши, ўзаро муомаласи, оилавий муносабатларига жиддий салбий таъсир кўрсатади. Айрим қизларимизнинг бели очиқ кийимларни кийиб кўчада юришлари, жамоат жойларида ўзларини ёмон тутиши, сигарета чекишлари, қўл телефонларида баланд овозда қўпол гапиришлари миллий қадриятларимизга ётдир. Яхши хулқ, жамоатчилик жойларида ўзини тўғри тута билиш, ташқи қиёфа, муомала маданияти кабилар инсон учун улуг фазилат. Болаларимиз доимо кундалик ҳаётда, ишда, ўцишда, кўчада, меҳмондорчиликда, турли расмий тадбирларда ўзини тўғри тутишни билиши керак. Таълим муассасаларида синф раҳбарлари

томонидан ўтказилаётган тарбиявий соатларда бу йўналишларга алоҳида эътибор қаратиш ва тарбиявий соатлар самарадорлигини ошириш зарур. Бунинг учун ўқувчилар ўртасида: Муайян маънавий-ахлоқий сифатларга эгалик; миллий ахлоққа хилоф хатти-ҳаракатлардан тийилиш, ўз тарихи ҳақида, буюк алломаларимиз ҳақида гурур ва ифтихор билан гапириш, миллий-маданий ёдгорликлар тарихини яхши билиш ва уларни асрашга хизмат қилиш, китобхонлик, ўз келажагига тааллуқли масалалар бўйича мустақил, ёшига мос фикр юрита олиши; ахлоқсизликка қарши курашиш лозимлигини асослай олиш; ўз хулқидаги камчиликларни таҳлил қилиш ва баҳолаш; тенгдошларининг ижобий ва салбий хулқини кўрсата олиш; иккиюзламачилик, кўзбўямачилик, миллатни, жамоани, одамларни ажратиб юборадиган иллатларни исботлаш ва уларга қарши тура олиш; беҳа ё ликка нисбатан салбий муносабатда бўлиш зарурлигини асослай олиш кўникмасини ҳосил қилиш. Ё шлар дунёқарашида со ғ лом эътиқод, ишонч ва миллий қадриятларимизнинг устуворлигини таъминлаш, ёт мафкураларга қ арши иммунитетни тарбиялашда: уларни миллий ғоя билан қуроллантириш; ҳаёт ходисаларини дунёвийлик, илмийлик тамойиллари асосида таҳлил килиш ва баҳолашга одатлантириш; Ўз қарашларини ҳимоя қилишга ўргатиш: ёшларнинг бузгунчи мафкураларга ҳар доим, ҳамма жойда муросасиз бўлишга тайёр бўлишларига эришиш зарур. Бундан ташқари: Ватанпарварлик тушунчасининг моҳиятини ёшига мос даражада тушунтира олиш; ватанига, миллатига хиёнат қилган кимсаларга ўз шахсий муносабатини ифодалай олиши; Республика мустақиллигига, конституциявий тузумга таҳдид солаётган кучларни билиши ва уларга ўз нафратини ифодалай олиши; миллий истиқлол мафкураси, миллий ғоя моҳиятини билиши, ўз ҳаёти, келажаги билан боглаб

тушунтира олиш ва уларга амал килиши; ёт мафкуралар, информацион хуружлар, уларнинг салбий натижалари, оқибатларини мисоллар асосида ёритиши; маданият ва санъат соҳасида ўзбек халқини дунёга машҳур қилаётган ижодкорларнинг ҳаёти ва ижоди тўғрисида тушунчаларга эга бўлишларига эришишимиз лозим. Ўқувчилар қалбида юксак маънавиятлиликни шакллантиришда китоб ва китобхонликнинг аҳамияти беқиёс. Билим манбаи бўлган китобни севиш, уни ўқиш ва кўз қорачигидек сақлай билиш, ўқиш учун уни танлай олиш ва ўқиш маданиятини билиш ҳам керак. Уларни ўқишга мажбурлаш эмас, балки китоб ўқишга ҳавас уй ғ отиш лозим. Бу борада ота-она, устозу мураббийлар ва кутубхона ходимлари бевосита ёрдам беришлари лозим бўлади. Бунда болаларнинг ёш хусусияти, қизиқиши ҳисобга олиниши керак. Ўқув йили бошида барча синф ўқувчилари ўртасида «Ўқувчиларнинг бурчи — халқ мулкини кўз қорачиғидек сақлаш» мавзусида йиғилиш ўтказилиши мақсадга мувофиқ. Йигилиш давомида «Китобнинг тугилиши», «Китобнинг пайдо бўлиши» хусусида чуқур тўхталиб ўтиш, нашриёт ва бос- махоналарга саёҳатлар уюштириш, «Китоб қандай яратилади?», «Китоб саноати ҳақида»ги мавзуларда конференциялар ўтказиш, «Китоблар касалхонаси» деб номланувчи ноанъанавий ўйинларни ўтказиш ўқувчиларнинг дарслик-китобга нисбатан меҳрини янада оширади. «Китоб менинг ҳаётим-да», «Дарслик — бебаҳо бойлик», «Дарсликлар оламига саёҳат» каби мавзуларда суҳбатлар, муаллифлар билан учрашувлар, нашриёт ходимлари билан савол-жавоблар каби тадбирларни ўтка-зиш ҳам яхши натижа беради. Шунингдек, синфлар ўртасида дарсликларни яхши сақлаш, асраб-авайлаш, уларга тўғри муомала қилиш бўйича мусобақалар ташкил этиш, голиб синф ўқувчиларини мактаб деворий газетаси, мактаб радиоузели орқали мунтазам таништириб бориш, лозим бўлганда улар фаолиятини оммавий ахборот воситалари орқали ёритиш, ғолиб ўқувчиларни ибрат қилиб

кўрсатиши бошқа синф ўқувчиларини ҳам дарсликларни яхши сақлашга ундайди. Ўқувчи-ёшларимизда халқимизнинг бой миллий, маънавий-тарихий анъаналари, урф-одатлари ҳамда умумбашарий қадриятлари, миллий ғоя, маънавий-ахлоқий сифатларни шакллантиришда ўқувчи дафтари ва кундалиги ҳам катта тарбиявий аҳамиятга эга. Афсуски, кейинги пайтларда ички бозорларимизда муқовасига турли хил бемаъни расмлар туширилган маҳсулотлар сотилмо қ да. Уларда чет эл эстрада, кино «юлдузлари»нинг беҳаё кўринишлари, ахлоқий бузуқлик, зўравонликни таргиб этувчи расмлар мавжуд, Бундан ташқари, чет элдан келтирилаётган ҳар хил «танноз» қўгирчоқлар ва ўйинчоқлар болаларимиз тарбиясига салбий таъсир этмоқда. Мамлакатимизга кириб кела ё тган бундай манбалар орқали бузгунчи ғоялар таргиб этилмоқда, Энг ачинарлиси, уларни ҳали оқ-қорани фарқига бормайдиган, ишонувчан, таъсирга берилувчан болаларимиз кўраяпти.

Сиёсий-ҳуқуқий билим ва маданият соҳасидаЮксак даражадаги ҳуқуқий онглилик Конституция ва қонунларни билишлик Қонунларга онгли итоаткорлик Ҳуқуқий билимдонлик Халқаро хукукий меъёрларни ўзлаштирганлик Сиёсий хушёрлик, сиёсий сергаклик Миллий ғояга содиқлик110

Бобга хулоса Мамлакатимизда олиб борилаётган бунёдкорлик ишларининг марказида ҳар томонлама етук, баркамол авлодни тарбиялаш, шакллантириш, уни жамиятнинг фидоий фарзандига айлантириш муаммосини устувор вазифа сифатида қабул қилиш хар бир ижтимоий институтларнинг кун тартибидан жой олганлиги ҳаммага маълумдир. Биз ўз магистрлик тадқиқотимиздан кўзланган мақсадга эришиш учун бир қатор кузатиш, ўрганиш ишларини олиб бориб қуйидагича хулосага келдик. Оила фарзанд калбида уйгонадиган меҳр-муҳаббат, хайр-саховат, ўзгалар дардига шерикчилик, вафо, садоқат, ватанпарварлик, инсонпарварлик, виждон ва бурч, ҳаллоллик ва покликнинг асл муҳандиси десак муболаға булмас. Шуни эътироф этиш лозимки, ўзларини ўта маданиятли, жамиятнинг илғор кишилари санайдиган жуда кўпгина оила раҳбарларида биз юқорида қайд этган муҳандислик, меъморликдан бехабарликни яққол кўра олишимиз жуда ачинарли ҳолат. Негаки боласининг нима ишлар билан машғуллиги, унинг бўш вақти қандай ташкил этилаётганлиги, энг асосийси фарзанд қалбидаги кечинмаларни, туғёнларини ҳар бир ота-она ҳам илғаб олмаётгани, ёки бўлмаса “ўзининг қимматли вақтини” фарзандига ажратишни истамаётганларни ҳар қадамда учратиш мумкин бўлиб қолди. Биз яшаётган давр ахборотлар хуружи даври бўлиб қолди. Бу ҳолат ҳар бир ота-онадан фарзандига бефарқ бўлмасликни талаб қилади. Бу жараёнда эса ота-оналар ўқувчи фарзандининг уй-мактаб-оила-маҳалла ҳаётини тўғри ташкил қилишлари, айниқса, ўсмир ёшида фарзандлари билан имкон қадар яқинроқ муносабатда бўлишлари, уларнинг бўш вақтларини унумли ташкил этишлари, уйда бадиий адабиётни тарғиб этишлари, турли хилдаги касб- ҳунар йўналишларига тадбиқ этишлари кундалик эҳтиёжга айланиши шарт.

Похожие

Маънавий-маърифий тарбия ишлари жараёнида фуқаролик маданиятини шакллантириш

Шахс маънавиятини шакллантиришнинг илмий назарий асослари

Таълим муассасаларида маънавий-маърифий тарбия ишлари

Фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг қонуниятлари ва тамойиллари

Фуқаролик жамияти ва шахс фуқаролик маданияти