logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Педагогиka
  4. Qadimgi ( V-IX 5-9 ) davrlarda ona ( o`zbek ) tilida ta’lim maqsadi

Qadimgi ( V-IX 5-9 ) davrlarda ona ( o`zbek ) tilida ta’lim maqsadi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

132.5 KB
Скачать
Qadimgi ( V-IX 5-9 ) davrlarda ona ( o`zbek ) tilida ta’lim maqsadi Reja: 1. V-IX asrlarda turkona ta’lim va uning maqsadiga oid bilvosita ma’lumotlar. 2. Turkiy tilda ta’lim, turkiy tilni o`qitish ishlari katta tarixga ega. 3. Qadimgi turkiy yozuvlar davrida (eramizning V-X asrlarida) turkiy til ta’lim o`choqlarida o`qitilgan. KIRISH Milliy istiqlol, xususan, uning samarasi bo`lmish &#34;Ta’lim to`g`risidagi qonun&#34;, &#34;Kadrlar tayyorlash milliy dasturi&#34; hamda &#34;2004-2009-yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi&#34; maktab ta’limi oldiga demokratik jamiyatimizga mos yangi maqsad va vazifalarni qo`ydi. Prezidentimizning: &#34;Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o`rganmasa, berilgan ta’lim past bo`liShi muqarrar&#34;, - degan ta’kidlari maktab ta’limi va didaktlar oldiga qo`ygan ijtimoiy buyurtma va jamiyat taraqqiyoti uchun zaruriy ehtiyojdir. Bu esa o`z navbatida ta’lim maqsadini to`g`ri belgilash, shu maqsadga muvofiq moddiy zamin, mazmun va vositalar tanlab, ularni o`zaro muvofiqlashtirish asosidagina amalga oshirilishi mumkin. Bunda bosh masala biriinchi navbatda ta’lim-tarbiya qanday shaxsni yetishtirib berishi haqidagi ijtimoiy talabdir. Prezidentimiznining yuqorida keltirilgan fikrlaridan anglashilib turibdiki, hozirgi davr kishilari erkin, mustaqil fikrlaydigan bo`lishi lozim. Shuning uchun milliy istiqlolning ilk qadamlaridanoq ta’lim islohotlariga jiddiy kirishildi. Ta’lim maqsadining sovet davrida hukmron bo`lgan bilimdon ijrochi shaxsni tayyorlashdan mustaqil fikrli tadbirkor shaxsni yetishtirish yo`nalishida tubdan yangilanishi umumiy o`rta ta’limda barcha o`quv predmetlari maznuni va ta’lim usullarining yangilanishini talab qildi, zeroki maqsad hamisha usul va mazmunni belgilab kelgan. Prezidentimizning &#34; Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q&#34; yo`q degan shiorlari mulliy istiqlol sharofati bilan kun tartibiga qo`yiilgan bu maqsadning ildizlarini, asoslarini atroflicha o`tganishni, uni bo`lajak o`qituvchilar, til ta’limi va tadqiqi mutaxassislari orasida keng ommalashtirishni talab qiladi. Mana shuning uchun D.Yo`ldoshevaning ushbu o`quv qo`llanmasi oliygoh talabalari va o`qituvchilar uchun juda foydalidir. Bu o`rinda shuni alohida ta`kidlash joizki, sovet davri didaktikasida ta’lim maqsadining ilmiy muhokamasi rasm emas edi, chunki ta’lim maqsadi davlat buyurtmasi - davlatning ta’lim oldida qo`ygan bosh vazifasi sanalib, o`sha davrlarda uni muhokama qilinishi, xususan, milliy respublikalarda mutlaqo mumkin emas edi. Shuning uchun mustaqillik havosida yayrab nafas olayotgan va dunyo iqtisodiy, ilmiy-madaniy hamjamiyatiga o`zining mustaqil taraqqiyot yo`li asosida shahdam qadamlar bilan kirib borayotgan o`lkamizdagi har bir masala tog`risida, Prezidentimizning &#34;Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch&#34;asarlarida bayon etgan quyidagi fikrlari ta’lim maqsadiga ham to`la-to`kis aloqadordir: &#34;Agar biz… bu o`ta muhim ishni o`z holiga, o`zibo`larchilikka tashlab qo`yadigan bo`lsak, muqaddas qadriyatlarimizga yo`g`rilgan va ulardan oziqlanadigan ma`naviyatimizdan, tarixiy xotiramizdan ayrilib, oxir-oqibatda o`zimiz intilgan umumbashariy taraqqiyot yo`lidan chetga chiqib qolishimiz mumkin. El-yurtimiz ko`p asrlik tarixi davomida bunday mash’um xotiralarni necha bor ko`rgan, ularning jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz va ma`naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz. Ana shu fojeali o`tmish, bosib o`tgan mashaqqatli yo`limiz barchamizga saboq bo`lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan doimo ogoh bo`lib yashashga da’vat etishi lozim. O`z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagu yo`q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko`p bora o`z isbotini topgan&#34;. 1 D.Yo`ldosheva Prezidentimizning mana shu fikrlarini metodologik asos qilib, “ta’lim maqsadini muhokamasiz, so`zsiz qabul qilish” - sovet an’anasini buzadi, ta’lim maqsadining tadrijiy taraqqiyot yo`liga nazar soladi, bugun jamiyatimiz oldida ijtimoiy buyurtma - davlat buyurtmasi sifatida qo`yilgan maqsadning: - o`zbek tilida ta’limning qariyb o`n besh asrlik tarixiy taraqqiyoti bilan uzviy bog`liqligini, -Prezidentimiz juda to`gri ta`kidlaganlaridek,&#34; fojeali o`tmish, bosib o`tgan mashaqqatli yo`l&#34;ga ega ekanligini, -bu silsilaning hozirgi kundagi holati uning zamonaviy oliy cho`qqisi bo`lib, -oldinda, istiqbolda rivojlanish, davr bilan uyg`unlashishning deyarli cheksiz imkoniyatlariga ega ekanligini, 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008 й. 4-бет. - O`zbekistonimizda turkiy ma’rifatparvarlarning eramizning VII-VIII asrlardayoq o`rtaga qo`ygan &#34;tukriylarga turkona ta’lim berish&#34; maqsadi uzoq mashaqqatli yo`ldan keyin faqat milliy istiqlol sharofati bilan amalda voqelanganligini kitobxonga yetkaza olgan. Shuning uchun bu qo`llanmani bo`lg`usi o`qituvchilar va didaktlar uchun foydali manba bo`la oladi deb hisoblayman. …tariximiz haqida gap ketganda, biz hamon rus olimlarining tadqiqotlariga tayanamiz…Lekin qachongacha biz tariximizni birovlarning nuqtayi nazari, qarichi bilan baholaymiz. O`z davlatimiz, xalqimiz, millatimiz tarixini o`zimiz tiklamasak, o`zimiz xolisona yozmasak, uni boshqalar boshqacha qilib yozadi. Haqqoniy tarixni bilmasdan turib o`zlikni anglash mumkin emas. 1 I.A.Karimov. Ta’lim va ayrim o`quv predmetlari (jumladan, ona tilini o`qitish) maqsadining ta’lim tizimi hamda strukturasida egallagan muhim mavqeyi, ta’lim maqsadining ta’lim mazmuni, usuli, vositalari va pirovard natijasini belgilashda hal qiluvchi omil ekanligiga qaramay, mazkur muammo pedagogika, didaktikaga oid ilmiy adabiyotlarda kam o`rganilgan. Juda ko`p hollarda (jumladan, rus olimlaridan I.Y.Lerner, M.N.Skatkin, V.V.Kraevskogo, V.S.Lednev, T.A.Ilina, Y.A.Komenskiy, Y.K.Babanskiy, M.A.Danilov, M.M.Potashnik, N.F.Talizina, N.V.Savin, L.M.Fridman, o`zbek olimlaridan O.R.Roziqov, A.Q.G`ulomov, R.G`.Safarova, S.Y.Og`ayev, B.R.Adizov, M.Saidov va boshqalarning ishlarida) bu masalani o`rganish ta’lim mazmuni va usuli tadqiqiga qo`shib yuborilgan. Pedagogika hamda didaktika bo`yicha darslik va qo`llanmalarda ham ta’lim maqsadi o`z-o`zidan tushunarli hodisa sifatida alohida tahlil etilmaydi. Vaholanki, ta’lim maqsadi ta’lim strukturasida markaziy o`rinlardan birini egallaydi. To`g`ri, didakt va metodistlarning ta’lim maqsadi tadqiqiga kamroq e`tibor qaratishi ta’lim maqsadining didaktlar ixtiyoridagi omil emasligi, odatda, u ijtimoiy buyurtma sifatida davlat va jamiyat tomonidan belgilanishi, tadqiqotchi va amaliyotchilarga go`yoki tashqaridan yuklatilishi bilan oqlanishi mumkindek ko`rinadi. Biroq mazkur masalani alohida olingan muayyan o`quv predmeti 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998. – 32 б. misolida tarixiy nuqtayi nazardan, shuningdek, ta’lim maqsadidagi tadrijiylik hamda inkishof jihatlardan o`rganish davlat va jamiyat taraqqiyoti ahamiyatidagi zarur masalalardandir. To`g`ri, davlat va jamiyat ta’lim maqsadini o`z taraqqiyoti davomida tug`ilgan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun rasmiy ravishda belgilaydi. Biroq davlat va jamiyat ta’lim maqsadini ijtimoiy buyurtma sifatida belgilashda, albatta, ta’lim peshvolari qanday chora-tadbirlarni ilgari surishlariga tayanadi. Shuning uchun ta’lim maqsadi muammosini har tomonlama o`rganish barcha davrlar uchun muhim ahamiyat kahhf etadi. Ta’lim maqsadi silsilasida ona tili ta’limi maqsadi alohida o`rinda turadi. Chunki maktab ta’limi ona tilini ta’lim oluvchiga o` r g a t m a y d i - ta’lim oluvchi ona tilini ta’lim dargohiga kelgunga qadar biladi va undan o`z kundalik amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun bemalol foydalana oladi. Ana shu o`rinda bir necha haqli savollar tug`iladi: Nega zamonaviy ta’limning barcha tur, bo`g`in va bos`ichlari uchun ona tili ta’limi umumiy va zaruriy o`quv predmeti sifatida majburiy kiritilgan? Ona tili ta’limi nimaga xizmat qilishi kerak? Ilmiy grammatika, tilshunoslik ilmi asoslarini o`rganish uchunmi? Jamiyat a`zolarining barchasi tilshunos bo`lishi shartmi?! Tilshunoslik fani va tilshunos tilga mutlaqo ta`sir o`tkaza olmaydi − til tilshunos va grammatiklar amriga buysunmaydi. Bu azaldan ma`lum oddiy haqiqat. Jamiyatda hamma madaniyatli kishilarning tilshunos bo`lishi shart ham emas. Demak, ta’limning barcha tur, bo`g`in, bosqich va ko`rinishlarida ona tili ta’limining o`ziga xos maqsadi va zarurati mavjud, zarurat esa o`rganilishi lozim. Bundan tashqari o`zbek sovet pedagogikasida uzoq muddat davomida &#34;O`zbekistonda ona tili ta’limi faqat Oktabr revolyutsiyasidan keyin amalga oshirildi&#34; degan g`ayriilmiy o`ydirma, o`zbek xalqi, uning uzoq tarixi va qadriyatlariga nisbatan noto`g`ri fikr hukmron edi. Buning sabablarini Prezidentimiz &#34;bizning tariximizni boshqalar yozsa, boshqacha yozadi&#34; degan xulosalarida va bu bo`limga peshlavha sifatida keltirilgan iqtibosda ochib bergan edilar. Zero, O`zbekiston Prezidenti ta`kidlaganidek, &#34;qachongacha biz tariximizni birovlarning nuqtayi nazari, qarichi bilan baholaymiz?&#34;. 1 Bu so`zlar yog`dusida ona tilimiz − milliy o`zbek tilini o`qitish tarixiga nazar tashlash, bu til ta’limida o`qitish maqsadining tadrijiy taraqqiyotini o`rganish muhim ilmiy-ma’naviy ahamiyat kasb etishi tabiiy, albatta. Mana shuning uchun ushbu o`quv qo`llanma ona tili va adabiyot o`quv predmetining bo`lajak o`qituvchilarini ona (o`zbek) tilini o`qitishning turli davrlarda maqsadi, bugungi ta’lim maqsadining uzoq ildizlari bilan tanishtirishni ko`zlab tuzildi. Unda ta’lim tili sifatida ona (o`zbek) tilida ta’lim tarixi, ta’lim maqsadining tarixiy rivoji, milliy istiqlol sharofati bilan ta’lim maqsadining tubdan yangilanishi, b у maqsadni to`la voqelantirish uchun ona tili ta’limi nazariyasi va usuliyoti oldida turgan ayrim zarur vazifalar xususidagi mulohazalar ifodalangan. Shuningdek, unda: −&#34;O`zbekistonda ona tili ta’limi faqat Oktabr revolyutsiyasidan keyingina yo`lga qo`yildi&#34;, degan fikrning noto`g`riligi; −&#34;ona tilida ta’lim&#34; va &#34;ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitish&#34; tushunchalari bir nars а emasligi; − ona tilida ta’lim jarayonida ona tili ham o`qitilishi, bunday holatda ona tili va ta’lim tili tushunchalari bir-biriga mos kelishi; −ona tili ta’limining xat-savod o`rgatish, fikrni uqish va bayon qilish ko`nikmalarini shakllantirish kabi u m u m i y va uni maxsus - alohida o`quv predmeti sifatida ta’limini talab etuvchi x u s u s i y maqsadlari farqlanishi; −ona tilida ta’lim maqsadining tubdan o`zgarishi mazkur o`quv predmeti ta’limi mazmuni, usuli, vositalarining ham tubdan yangilanishini talab etishi kabi masalalar batafsil bayon etiladi. Qo`llanma ikki bo`limdan iborat bo`lib, birinchi bo`limi ta’lim maqsadi tushunchasi, uning ta’lim mazmuni va usullari bilan aloqadorligini sharhlashga, ikkinchi bo`limi esa ona tilida ta’lim va ona tili ta’limi tushunchalarini farqlash, ona (o`zbek) tilida ta’lim tarixi silsilasida ona tilini o`qitish maqsadidagi tadrijiy taraqqiyot masalalarini yoritishga bag`ishlanadi. 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: Шарқ, 1998. 11-б. IX-XIX asrlarda, asosan, turkiy, turkcha, qator manbalarda hoqoniy, qoshg`ariy, chig`atoiy kabi o`ndan ortiq nomlar bilan atalib kelingan ona tilimiz 1 ning o`qitilishi to`g`risida bevosita ma’lumot beruvchi manbalar bo`lmasa- da, bu tilning ta’lim-tarbiya tizimida muhim tarkibiy qismi bo`lib kelganligi, demak, ta’lim o`choqlarida o`qitilganligi haqida bilvosita ma’lumot beradigan vositalar juda ko`p. Ulardan eng qadimiylari, shubhasiz, ilk turkiy yozma yodgorliklardir. Ma’lumki, ilk namunalari VI asrga, kattagina qismi esa VIII asrga mansub bo`lgan turk-runik (O`rxun Yenisey) yodgorliklari shunday bir turkiy yozuvda yozilganki, bu yozuvni olimlar XIX asrning oxirigacha mutlaqo bilmas edilar. Bu yozuvlar siri 1893-yilda daniyalik tilshunos olim V.Tomsen tomonidan ochildi 2 . Umuman, runiy yozuvdagi yodgorliklar katta territoriyaga tarqalgan bo`lib, ular ulug` hoqonlar va ularning qarindoshlari qabri ustiga qo`yilgan toshlar, tosh- tayoqchalar va qoyalarda saqlangan. Bu yozuv yodgorliklari, tekshiruvchilarning fikricha, qadimgilari eramizning V asriga mansub bo`lsa, keyingilari eramizning IX-X asrlariga oiddir. Demak, runiy yozuv qariyb 500 yil amalda bo`lgan. Bu esa bizni sof turkiy yozuv, turkiy til ta’lim o`choqlarida o`qitilgan, o`rgatilgan degan xulosaga olib keladi. Bitiktoshlarning keng xalq ommasi bemalol ko`ra oladigan ochiq joylarga qo`yilishi savodlilik qator mamlakatlarda bo`lgani kabi sanoqli kohinlar-u din o`choqlari bilan chegaralanmaganligidan dalolat beradi. Yevropadagi qadimgi 1 Qarang : Абдуллаев Ф.А. XV аср адабий тилининг диалектал асослари // Навоий ва адабий таъсир масалалари. – Т.: 1968. – 5- b .; Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек халқи ва тилининг шаклланиши ҳақида.– Т.: ТДШИ, 1999. – 89 б.; Аҳмедов Б. Ўзбек улуси. – Т.: Нур, 1992. – 44 б. 2 Абдураҳмонов Н. Қадимги туркий тил. – Т.: Ўқитувчи, 1989. – 161 б.; Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил. – Т.: Ўқитувчи, 1982. – 168 б.; Малов С.Е. К истории открытия древнетурецкий рунических надписей в Средней Азии // «Материали Узкомсигариса ». – Ленинград: 1936. – № 6-7.; Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. – М.-Л. 1951. – 188 стр. yodgorliklar monastir-u qadimgi grek butxonalarida mujassamlangan bo`lsa, turkiy yodgorliklar yuz minglab turkiylar o`tadigan katta chorrahalarda, sahrolarda o`rnatilgan. Qadimgi turkiy yodgorliklarning V.Tomsen, V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, S.E.Malov, X.N.Orhun, G.Ramstedt, A.Kononov kabi tadqiqotchilari yodgorliklarda xalqqa murojaat qilingan quyidagi so`zlarni alohida ajratadilar: &#34;Turk beklari, xalqi, buni eshiting! Turk xalqini to`plab davlat tutishni bu yerda [toshga o`yib] yozdim. Adashib ayrilganingni ham bu yerda yozdim. qanday nima so`zim bo`lsa, mangu toshga o`ydim. Unga qarab biling, Turkning endigi xalqi, beklari. Uy, dunyoga[gina] qaraydigan (ko`ziga faqat mol-mulki ko`rinadigan) beklar sizlar gumrohsizlar. Men mangu tosh … Tabg`ach hoqonidan naqqosh keltirdim, naqshla(t)dim. Mening nutqimni buzmadi. Shunday sayrgoh yerda mangu tosh o`rnatdim, [bitig] bitidim. Uni ko`rib shunday deb biling: bu bitig bitilguchining birodari Yo`llug` tegin&#34; 1 . Turk yodgorliklari sayrgohlarda, odamlar gavjum joylarda qo`yilgan. Demak, yodgorliklardagi yozuvlarni xalq o`qigan, yozuvlarni o`qiy olgan xalq savodli bo`lgan. Xalqning savodli bo`lishi uchun ularni ham o`qitganlar. O`sha davrdagi maktab qanday bo`lgan, o`qitish qay yo`sinda bo`lgan, bu bizga ma’lum emas. Biroq turkiy maktablar bo`lganligi, ta’lim o`choqlarida o`qitish turkona ekanligi, uning boshqa xalqlarning ta’lim tizimidan farq qilishi ham runiy yodgorliklarda o`z aksini topgan. Bu &#34;Kul tigin&#34; yodgorligidagi &#34;… oltin, kumush, ichkilik, ipakni shuncha hisobsiz berayotgan Tabg`ach xalqi so`zi shirin, debosi (ipak kiyimlik va kiyim) nafis ekan. Shirin so`zi, debosi bilan aldab yiroq xalqni shu xilda yaqinlashtirar ekan. Yaqin qo`shni bo`lgandan so`ng yovuz i l m n i u yerda o`rganar ekan&#34; 1 degan so`zlardan anglashiladiki, turkona bo`lmagan bilim yo v u z b i l i m deb baholangan. Demak, ezgu deb sanaladigan t u r k o n a b i l i m ham bo`lgan. Buni Tunyuquq (Xitoyda tarbiyalangani uchun xitoycha YuAN’CHJEN’ nomi bilan mashhur 2 ) yodgorligi ham tasdiqlaydi. Bu yodgorlikdagi: &#34;Bilga 1 Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил. – Т.: Ўқитувчи, 1982. –90- b . 1 Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил. – Т.: Ўқитувчи, 1982. –89-90- b . 2 Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники. – М.: Наука, 1964. – 213 стр . Tunyuquq men o`zim. Tabg`ach davlatida tarbiyalandim&#34; 3 (Tabg`ach - shimoliy Xitoy (Mochin) 4 ) degan gap turkiy ta’lim-tarbiya tizimi boshqalardan, jumladan, mochinliklardan farq qilganligini ko`rsatib turadi. Bundan biz xulosa qila olamizki, qadimgi turkiy yodgorliklar davrida − V-IX asrlarda turkiy yozuv bo`lgan, bu yodgorliklarni xalq o` q i y o l g a n, ya’ni xalq o` q i t i l g a n. Turkiy yozuv, turkiy til, turkiy tarbiya tizimi o`zga xalqlarnikidan farqli, ya’ni turkona bo`lgan. Bundan tashqari ismi-sharifi yuqorida zikr etib o`tilgan qadimga turkiy yodgorliklarning tadqiqotchilari bu yodgorliklar bizga yetib kelguncha uzoq tarixiy taraqqiyot boshqichini bosib o`tgan degan fikrni ilgari suradilar. Jumladan, O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan fan arbobi akademik A.N. Kononov shunday yozadi: &#34;O`zining morfologiyasi va sintaksisi yuksak darajada rivojanganligi bilan qadimgi turkiy yodgorliklarning tili bizga yetib kelguncha uzoq adabiy an’anaga ega bo`lganligidan dalolat beradi&#34; 5 . Demak, turkiy tilda ta’lim, turkiy tilni o`qitish ishlari katta tarixga ega. XI asrning buyuk turkiyshunosi Mahmud Qoshg`ariy IX-XI asrlarda turkiy yozuv nomi bilan mashhur bo`lgan qadimgi uyg`ur yozuvini sharhlab bo`lgach, turkiy xalqlarning yozuvlari haqida yana quyidagi fikrni ilova qiladi: &#34;Uyg`urlarning ham, chinliklarning ham yana boshqa bir yozuvi bor. Kitoblarni, idora ishlarini u xat bilan yuritadilar. Chinliklar va musulmon bo`lmaganlardan boshqalar u xatni o`qiy olmaydilar&#34; 6 . Bu kabi so`zlar X va undan oldingi asrlarda turkiyzabon maktablar bo`lganligini, ularda turkiy til o`qitilganligini ochiq-oydin isbotlaydi va hech qanday shubhaga o`rin qoldirmaydi. Yuqorida keltirilgan asoslar qizil mafkuraning bitta uydirmasi va o`zbek xalqiga tahamoqchi bo`lgan xunuk tamg`asi−o`zbek tili ta’lim o`choqlarida tom ma’noda faqat oktabr to`ntarishidan keyin amalga oshdi, degan noto`g`ri aqidasi tuhmat va yolg`on ekanligini ochiq-oydin isbotlaydi. 3 Qarang : Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил. – Т.: Ўқитувчи, 1982. –71- b . 4 Бартольд В.В. Сочинения IV .– М.: ИВЛ,1966. 5 Кононов А. Н. Грамматика языка тюркских руни- ческих памятников < VII – IX вв.>.–Л.: Наука, 1980. –3- b . 6 Қошғарий Маҳмуд. Девону луғатит турк. 3 томлик. Т. I . (Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. Муталлибов). – Т.: Ўзбекистон ФА, 1959. −65- b . X asrdan oldingi va keyingi davrlarda ham turkiy til amalda bo`lganligi, o`qitilganligi haqida bilvosita ma’lumotlar yetarli miqdordadir. VII-VIII asrlarda Markaziy Osiyo davlatlarining islom diniga o`tishi boshlandi. Kattagina mintaqada, xususan, zardushtiylik (otashparastlik) mafkurasi hukmron bo`lgan yerlarda islomning o`rnashishi qiyin kechdi 1 , lekin muarrixlarning, xususan, buyuk tarixchi va islomshunos V.V.Bartoldning fikriga ko`ra, turkiy xalqlar islomni zudlik bilan qabul qildilar 2 , chunki o`sha davrda butun turkiyzabon o`lkada ma’lum bir yagona g`oyaviy e’tiqod tarkib topib ulgurmagan edi. Turkiy xalqlar ichida xilma-xil e’tiqodlar (zardushtiylik, buddaviylik, moniylik, konfutsiylik va b.) tarqalgan edi. Turkiylarning birdan islom atrofida birlashishi esa ularning harbiy, ijtimoiy va iqtisodiy birlashishiga keng imkoniyat berardi. Shuning uchun V.V.Bartold ham Markaziy Osiy davlatlarida islom dinining mustahkamlanishida &#34;arab va eroniy xalqlardan ko`ra turkiy xalqlarning qissasi salmoqliroq&#34; 3 degan fikrni ilgari suradi. Islomiy mafkura, ta’lim va tarbiya tizimi turkiy xalqlar tomonidan osonlikcha qabul qilindi. qishloq va shaharlarda musulmonlar masjidlar qurdirib, u yerda farzandlari uchun diniy maktablar tashkil qildilar, musulmon qizlari islomiyat taomiliga ko`ra otinoyilar tomonidan uylarida o`qitildi. Bu davrga kelib ta’limning bosh maqsadi islom dinini keng yoyishdan iborat bo`ldi. Tabiiyki, turkiyzabon bolalarga ta’lim o`z ona tillarida berilishi zarur edi. Bu davrga (VIII-IX asrlarga) oid turkiyzabon ilk islomiy yodgorliklar bizga hozircha ma’lum emas va biz o`sha davr ta’lim vositalari (darslik va qo`llanmalar) haqida tasavvurga ega emasmiz. Lekin qoraxoniylar davlatida (IX-XII asrlarda) davlat (saroy) tili turkiy bo`lganligi, uning adabiy mavqeyiga ega ekanligi (ta’lim o`choqlarida o`qitilishi va me’yorlarning singdirilishi) haqida turkiyshunos − qomusiy olim M.Qoshg`ariy aniq ma’lumotlar beradi 1 . Mahmud Qoshg`ariy 1 Наршахий. Бухоро тарихи (Форс тилидан А.Расулов таржимаси). – Т.: Камалак, 1991.; Ҳошимов К., Нишонова С., Иномова М., Ҳасанов Р.Педагогика тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1996. – 450 б. 2 Бартольд В.В. Сочинения V . Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. – М.: ИВЛ, 1966. –760 стр. 3 Бартольд В.В. Сочинения VI . Работы по истории ислама и арабского халифата. – М.: ИВЛ, 1968. –784 стр. 1 Кононов А. Н. М.Қошғарий ва унинг «Девону луғатит турк» асари // Ўзбек тили ва адабиёти. – 1972. –№1-2.; Кононов А. Н., Нигматов Х.Г. Кашгарский о тюркских языков. Сборник. История лингвистических учений средневековый восток. – Л.: Наука,1981. –210 стр.; Фозилов Э. И. Шарқнинг машҳур филологлари. – Т.: Ўқув предмети, 1971. – 80 б. ma’lumotlarini &#34;Qutadg`u bilig&#34; matni bilan qiyoslash esa, M. Qoshg`ariy tasvirlagan hoqoniy (qoraxoniy) turkiy bilan bu asar matni bir xil me’yorda yozilganligini ko`rsatadi 2 . Bularning barchasi o`sha davrda adabiy til o` q i t i l g a n l i g i haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. Markaziy Osiyoda qadimiy ilmiy an’ana, o`z davri ilg`or mamlakatlarni o`zida birlashtirgan islomiy madaniyat rivojlangan edi. O`lkamiz jahonga nomi ketgan Imom al-Buxoriy, imom Hafzi Kabir, Muso Termiziy, Iso Termiziy, Beruniy, Ibn Sino, Ahmad Farqoniy, Abu Mansur Motrudiy kabi o`nlab siymolarni berdi. Tabiiyki, rivojlangan maktab tizimisiz bu yutuqlarga erishib bo`lmas edi. Turkiy til maktablarda o`qitilganmi? Biz bu savolga hech qayerdan aniq javob ololmaymiz, biroq Yusuf Xos Hojibning &#34;Qutadg`u bilig&#34; asarida bu asarni maktablarda o`qitish haqida gap boradi 3 . Demak, &#34;Qutadg`u bilig&#34;day asarlar maktabda o`qitilsa, turkiy tildagi ta’lim ham yo`lga qo`yilgan degan xulosa chiqarish mumkin. Ma’lumki, o`sha davrda (IX-XI asrlarda) arab tili turkiy tilni siqib chiqara boshlaganligi, ayniqsa, ilmiy adabiyotlarda sezila boshlanadi. Ilm olami uchun bu tabiiy hol edi. Chunki olimlar hamma davrlarda ham o`z asarlarini millatparvarlik nuqtai nazaridan emas, haq va taraqqiyparvarlik nuqtayi nazaridan turib yozadilar hamda o`z asarlarini keng ommalashishini istaydilar. Shu boisdan ham yetuk asarlarni baynalminal tilda yozish hamma zamonlar va hamma mintaqalar uchun ham xosdir. Biroq shunga qaramay, turkiy til IX-XI asrlarda batamom siqib chiqarilmagan. Buning eng asosiy dalili Mahmud ibn Husayn ibn Muhammad Qoshg`ariy 1 va uning bizgacha yetib kelgan yagona asari &#34;Devonu lug`otit turk&#34;dir 2 . Bu asarda Mahmud Qoshg`ariy: &#34;… arab tili bilan ikki uloqchi ot 2 Нигматов Х. Функциональная морфология тюркоязычных памятников XI - XII вв. – Т.: Ўқув предмети, 1989. –193 стр. 3 Юсуф хос Ҳожиб. Қутадғу билиг (Нашрга тайёрловчи Қ.Каримов). 2-нашри. – Т.: Ўқув предмети, 1972. – 50-53-б. 1 Кононов А. Н. М.Қошғарий ва унинг «Девону луғатит турк» асари // Ўзбек тили ва адабиёти. – 1972. –№1-2.; Кононов А. Н., Нигматов Х.Г. Кашгарский о тюркских языков. Сборник. История лингвистических учений средневековый восток. – Л.: Наука,1981. –210 стр.; Фозилов Э. И. Шарқнинг машҳур филологлари. – Т.: Ўқув предмети, 1971. – 80 б. 2 Қошғарий Маҳмуд. Девону луғатит турк. 3 томлик. Т. I . (Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. Муталлибов). – Т.: Ўзбекистон ФА, 1959. singari teng poyga qilib, o`zib borayotgan turkiy til&#34; 3 imkoniyatlari jihatidan arab tilidan qolishmasligini, ko`p jihatlardan &#34;poygada o`zib borayotgan&#34;dek undan ustun turishini ko`rsatadi. Shuning uchun u turkiy tilni arablar tomonidan ham o`rganilishini targ`ib etadi. Arablar turkiy tilni o`rganishga da’vat etilar ekan, turkiylarning o`zlari maktablarda o`z tillarini o`rganmaganlar, turkiy tilda ta’lim bo`lmagan degan xulosa afsonadir. Mahmud Qoshg`ariy o`z asarida turkiy tillarni o`rganishga da’vat etuvchi ikki hadisni keltiradi. Ulardan birida shunday deyiladi: &#34;… Turk tilini o`rganing, chunki ularning hukmronligi uzoq davom etadi&#34; 4 . Hadisni sharhlab muallif yozadi: &#34;Hadisning to`g`ri yoki to`g`ri emasligining javobgarligi aytgan kishining gardaniga. Agar to`g`ri bo`lsa, turk tilini o`rganish vojib (zarur)dir: hadis to`g`ri bo`lmagan taqdirda ham uni o`rganish zarurligini aql taqozo etadi&#34; 5 . Bundan biz yakuniy xulosa chiqara olamizki, qadimgi turkiy yozuvlar davrida (eramizning V-X asrlarida) turkiy til ta’lim o`choqlarida o`qitilgan, uning usuli, vositalari haqida biz hozircha aniq ma’lumotlarga ega bo`lamasak-da, mazmuni t u r k o n a bo`lgan. Kultegin yodgorligining muallifi Yo`llug` tegin va To`ngyuquqning so`zlari buning yorqin dalilidir. Xulosa Ta’lim maqsadi, uning rivojlanishi, jamiyat taraqqiyoti bilan aloqalari, ta’lim tizimi strukturasida tutgan o`rni, ta’lim mazmuni, usuli, vositalari va provard samarasi bilan ko`p tomonli munosabatlarining umumiy masalalari va bu munosabatlarning ona (o`zbek) tili ta’limida voqelanishini ko`rib o`tish natijasida quyidagi umumiy xulosalarga kelish mumkin: 1.Ta’lim maqsadi haqida gapirganda ta’limning u m u m i y m a q s a d i va ta’lim tizimida h a r b i r o` q u v p r e d m e t i m a q s a d i tushunchalarini farqlamoq lozim. Ta’limning umumiy maqsadi va har bir o`quv predmeti maqsadi o`zaro umumiylik~xususiylik munosabatlari bilan bog`lanadi. 3 O`sha asar.- 46-b. 4 O`sha asar.- 43-b. 5 O`sha asar.- 44-b. 2.Ta’limning umumiy mafkuraviy-ma’naviy, ta’limiy-tarbiyaviy maqsadi jamiyatning ta’lim oldiga qo`yadigan vazifasi - ijtimoiy buyurtma mohiyatiga ega bo`lib, jamiyatning taraqqiyoti, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, madaniy ehtiyojlari bilan uzviy bog`langan bo`ladi, davlat, jamiyat tomonidan muayyanlashtiriladi va ta’lim natijasida qanday shaxs jamiyatga yetishtirib berilishini belgilaydi. Shuning uchun ta’limning umumiy maqsadi, ko`p holatlarda ta’limning ayrim tur va bosqichlari umumiy maqsadi davlat hujjatlarida aniq va qat’iy shaklda berilgan bo`ladi. O`zbekiston Respublikasida ta’limning, uning tur va bosqichlarining umumiy mafkuraviy-ma’naviy, ta’limiy-tarbiyaviy maqsadining davlat nazoratida turishi O`zbekiston Respublikasining &#34;Ta’lim to`g`risida&#34;gi qonuni bilan belgilanadi, unda global shaklda beriladi. Davlat ta’lim standartlarida soha, ixtisoslik, yo`nalish va bo`qinlar bo`yicha muayyanlashtiriladi. Bu O`zbekistonning ko`p ming yillik madaniy taraqqiyot tarixida ilk voqeadir va shuning uchun O`zbekiston Respublikasida DTS tizimining joriy etilishi mamlakatimiz ta’limi tarixida inqilobiy burilish sifatida baholanishi lozim. 3. Ta’lim maqsadi bilan ta’lim mazmuni, usuli va vositalari uzviy bog`langan bo`lib, maqsad mazmun, usul va vositani, ular, o`z navbatida, ta’lim samarasi, natijasini − ta’lim jamiyat ehtiyoji va kelajagi uchun qanday shaxsni etishtirishini belgilaydi. 4. Ta’lim maqsadi barcha davrlar uchun o`zgarmas invariant emas: u davrning iqtisodiy, siyosiy, madaniy-ma’rifiy taraqqiyoti bilan uzviy bog`liqlikda o`zgarib, rivojlanib, yangilanib boradi. Ta’lim maqsadida turg`unlik va jamiyat taraqqiyotida turg`unlik, tanazzul o`zaro mutanosib bo`lib, bir-biriga nisbatan dialektik sabab-oqibat munosabatlaridadir: jamiyat taraqqiyotidagi turg`unlik ta’lim maqsadida turg`unlikda namoyon bo`ladi. Ta’lim maqsadidagi turg`unlik jamiyatdagi turg`unlik va tanazzulni chuqurlashtiradi. O`zbekisonda XVII-XIX asrlardagi jamiyat va ta’lim taraqqiyotidagi turg`unlik buning yorqin dalilidir − yuz yillar davomida ta’limning umumiy maqsadi − xat-savodli itoatkor mo`min- musulmonni yetishtirish − va ta’lim mazmuni (&#34;Abjad&#34; - &#34;Haftyak&#34; - &#34;Farzi ayn&#34; -&#34;Chor kitob&#34; -&#34;Guliston&#34; - &#34;Bo`ston&#34;-...)ning o`zgarmas holda saqlanishi jamiyatdagi turg`unlikka olib keldi. Shuning uchun O`zbekistonda jadidchilik harakatining asosiy diqqati ta’lim islohoti va uni zamonaviylashtirishga qaratilgan edi. O`zbekistonda mustaqillikning ilk qadamlaridanoq umumiy ta’lim tizimini yangilash va tubdan isloh qilishga yuksak e`tibor ham, unga taraqqiyotning eng muhim sohasi sifatida ulkan mablag`larning ajratilishi va sarflanishi ham, ta’lim maqsadi, mazmuni, usuli, yangi pedagogik texnologiyalarni keng ommalashtirishga va provard oqibatda ta’lim natijasini yangilashga intilish ham shu bilan uzviy bog`liqdir. 5.Ta’lim maqsadining, ta’lim natijasiga ijtimoiy buyurtmaning yangilanishi ta’lim mazmuni, usuli va vositalarining shu maqsadni voqelantirishga mos ravishda yangilanishi bilan ta’minlanmasa, maqsad samara bera olmaydi. Bu sovet didaktikasining tarkibiy qismi sifatida O`zbekistonda ta’lim tizimining 1970-90- yillardagi ish tajribasidan − maqsadni yangilab, mazmun, usul va vositalarni xo`jako`rsinga, faqat nomigagina yangilashning kutilgan natijalarni bermaganligida ham ko`rinadi. 6.Ta’limning umumiy mafkuraviy-ma’naviy, ta’limiy-tarbiyaviy maqsadi UMIS sifatida ta’lim tizimi strukturasidan o`rin olgan o`quv predmetlarining xususiy maqsadlarida har bir o`quv predmetining xususiyat va imkoniyatlarga uyg`un ravishda voqelanadi. Bu maqsadlar umumiy maqsadga nisbatan YHVO mavqeida bo`ladi. 7. Ona tili ta’limining maqsadi ta’limning umumiy maqsadining voqelanish ko`rinishlaridan biridir, u, avvalo, xat-savodlilikni ta’minlash, ikkinchidan, til va tafakkur mushtarakligi asosida tafakkur, uning nutqda yuzaga chiqishi bilan uzviy bog`liqligi sababli ta’lim tizimi va strukturasidan o`rin olgan boshqa o`quv predmetlari ta’lim maqsadidan ancha farq qiladi. Shuning uchun, eng avvalo, ikki tushunchani: a) ona tilida ta’lim sharoitida ona tili ta’limi maqsadini, b) ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitishning maqsadini farqlash talab qilinadi. Ona tilida ta’lim sharoitida ona tili ta’limi yo`q deb hukm chiqarish mutlaq о noto`g`ri, chunki bu sharoitda ona tili ta`lim tili sifatida voqelanadi va ta’lim tilining (demak, ona tilining) imlo, talaffuz, me’yor, ifoda, hamda leksik va grammatik vositalari o`rganiladi, ona tilida bayon etilgan fikrlarni uqish va o`z fikrini ona tilida bayon etish ko`nikmalari shakllantiriladi. Buni ixcham ravishda ona tili ta’limining xat-savodlilikni ta’minlash maqsadi yoki oddiygina ona tili ta’limining umumiy maqsadi sifatida umumlashtirish mumkin. Ta’lim o`choqida ona tili maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitilganda uning ta’limi oldiga bu umumiy maqsaddan tashqari davr talablari bilan bog`langan ijtimoiy buyurtma sifatida qo`shimcha −x u s u s i y maqsadlar qo`yiladi. 8.Ona tili ta’limining xat-savodlilikni ta’minlash maqsadi davr bilan bog`liq emas, barcha davr va jamiyatning hamma bosqichlari uchun umumiydir; ta’lim ona tilida amalga oshirilsa, uning bu umumiy maqsadi−ta’lim tili sifatida, albatta, voqelanadi. 9. Turkiy xalqlarning bizgacha yetib kelgan yozma yodgorliklarining materiallari turkiy (o`zbek) tilda ta’lim eramizning V asrdan hozirgacha uzluksiz davom etib kelgan va shuning uchun ona (o`zbek) tili ta’limining xat-savodlilikni ta’minlash maqsadi shuncha davr davomida u z l u k s i z voqelanib kelgan degan qat’iy hukm chiqarish, &#34;O`zbekistonda ona (o`zbek) tili ta’limi Oktyabr revolyutsiyasidan keyingina yo`lga qo`yildi&#34; degan g`ayriilmiy o`ydirmaga chek qo`yish haqida xulosa chiqarishga asos bo`ladi. O`lkamizning bir yarim ming yillik uzluksiz tarixiy yozma yodgorliklari butu н tariximiz davomida turkiy (ona - o`zbek) tilida ta’lim hech qachon tamoman so`nmaganligini ko`rsatib kelmoqda. Ayrim davrlarda bosqinchilar tazyiqi ostida ona (o`zbek) tilida ta’lim biroz susaygan, zaiflashgan bo`lishi mumkin, lekin hech qachon tamoman so`nmagan va yo`qolmagan. Ona (o`zbek ) tilida ta’lim zo`ravonlik bilan zaiflashtirilgan sharoitda ham Bilga To`nyuquq, Mahmud Qoshg`ariy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur, Abulg`ozi Bahodirxon, jadidlar kabi ko`p sonli turkiy til jonkuyarlarning asosli isyoniga sabab bo`lgan. 10. O`lkamizda islom dini o`rnashgunga va hukmron mafkuraga aylangunga qadar (VIII-IX asrlarda) turkiy til ta’limi oldida turkona mafkura bilan yo`g`rilgan savodli shaxsni yetishtirish maqsadi, islomiy mafkuraviy hukmronligi davrida (IX-XIX asrlarda) bu maqsad savodli mo`min (musulmon)ni tarbiyalash shaklida o`z davri uchun zamonaviylashdi va shu tarzda uzoq muddatda − qariyb o`n asr davomida turg`unlashdi. Bu maktab ta’limida ta’lim mazmuni, usuli va vositalarining ham turg`unlashishi, qotib qolishiga olib keldi; yuzlab yillar davomida yosh avlod undan bir necha yuz yil oldin yaratilgan o`quv materialidan foydalanib, orqaga qarab bordi. Shuning uchun Mahmudxo`ja Behbudiy va boshqa jadidlar: &#34;Orqaga qarab emas, oldinga qarab intilayluk&#34; 1 deb ta’limni orqaga emas, oldinga qaratilgan bo`lishi zarurligini ta’kidlaydilar. 11.XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida jadidchilik harakatida ta’limni bu asriy turg`unlikdan chiqarish jamiyat taraqqiyotining bosh omillaridan biri deb baholandi va ona tili ta’limi oldiga milliy mafkura va islomiy dunyoqarash bilan yo`g`rilgan, zamonaviy taraqqiyotdan xabardor, madaniy va savodli shaxsni tarbiyalash maqsadini qo`yishga intildilar, umummilliy adabiy til ta’limi masalasini−ta’limgohda ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitish masalasini−o`rtaga qo`ydilar. Biroq bu maqsadni o`sha vaqtda tarqoqlik va hokimiyatning bo`linganligi sababli amalga oshirish mumkin emas edi. O`zbekiston sho`ro respublikasi ta’sisidan keyingina bu maqsadlarning amalga tatbiqi uchun ijtimoiy-siyosiy-iqtisodiy imkoniyat tuqildi - ta’lim o`zbek tilida olib boriladigan maktabda xususiy maqsadli ona tilini alohida o`quv predmeti sifatida o`qitish amalga joriy qilindi. 12. O`zbek maktablarida ona (o`zbek) tilini o`qitishning xususiy maqsadi xususiyatlariga ko`ra o`rgatish tarixini uch davrga bo`lish mumkin. Bular: a) adabiy til me`yorlarini singdirish va ommalashtirish davri (1924-1970- yillar); b) nutqni rivojlantirish davri (1970-1990-yillar); v) ijodiy tafakkurni rivojlantirish davri (1990-yildan hozirgi kungacha). 1 Беҳбудий М . Танланган асарлар ( Нашрга тайёрловчи Б . Қосимов ). – Т .: Маънавият , 1997. – 132 б . 13.Birinchi davrda ona tili ta’limi oldida turgan maqsadni voqelantirish uchun jahon tajribasida o`zini oqlagan yagona to`g`ri usulga - ona tilining fonetik, leksik va grammatik qurilish birliklariga tayangan holda adabiy til me’yorlarini ta’lim oluvchilarga singdirish va ulardan amaliy foydalanish ko`nikmalarini hosil qilish usuliga tayanildi va bunday ta’lim yaxshi samara berdi − 1960-yillarda adabiy til me’yorlari deyarli to`liq ommalashdi va ona tili ta’limining maxsus maqsadi amalga oshdi. 14. Navbatdagi bosqichda - yozma va og`zaki nutqni rivojlantirish bosqichida - maqsadga erishish usuli noto`g`ri tanlandi - ilmiy grammatik o`quv materialini chuqurlashtirish, yuqori sinflarda uslubiyat asoslarini o`rganish orqali nutqni rivojlantirishga erishib bo`lmadi. Natijada 1970-80-yillarda ona tili ta’limida - o`zbek ilmiy va ommaviy matbuotida keng muhokama etilgan - turg`unlik va tanazzul hukm surdi. Buning bosh sababi til ta’limini tafakkur rivojidan ajralganligi bo`ldi; tafakkurni rivojlantirmasdan nutqni rivojlantirishga urinish urug`siz o`simlik undirishga intilishdek samarasiz edi. 15. Milliy istiqlol davrning ilk qadamlaridanoq ta’limni, jumladan, ona tili ta’limining maqsadi, mazmuni, usuli va vositalarini tubdan yangilashga jiddiy kirishildi. Jahonning ilg`or didaktikasi, ta’lim psixologiyasi, milliy an’analarimiz va qadriyatlarimiz asosida ona tili ta’limining ongli kognitiv-pragmatik (induktiv) ta’lim usuli, shu maqsad va usulga mos ta’lim mazmuni ishlab chiqildi hamda amalga joriy etildi. Bu usulning mohiyatini nutqni o`z-o`zidan emas, balki ona tili imkoniyatlari orqali ta’lim oluvchida mustaqil fikrlash va ijodiy tafakkur ko`nikmalarini shakllantirish, tafakkurning voqelanish shakli sifatida nutqni rivojlantirish tashkil etadi. Ilk tajriba-sinov ishlari bu usulning sersamara va istiqbolli ekanligini ko`rsatmoqda. Hozir bu maqsadni to`la voqelantirish uchun to`siq bo`layotgan narsa o`quvchilarning ona tili darslarida keng foydalanishlarini ko`zlab tuzilgan ona tili imkoniyatlarini o`zida mujassamlashtiruvchi axborot bankining turli shakl va ko`rinishlari − xilma-xil maqsadli lug`at, qomus, ma’lumotnoma, ko`rgazmali qurollar, ularning elektron variantlari, kompyuter dasturlari v.h.larning juda ozligidir. Bunday qo`shimcha vositalarsiz bu ta’lim usuli o`z maqsadiga to`la erisha olmaydi. Ta’lim usulining bosh talablaridan biri − ta’lim oluvchi o`quv materialining darslik bilan cheklanmasligidir. Buni esa ona tili imkoniyatlari axborot bankigina ta’lim oluvchiga yetkaza oladi. Shuning uchun ona tili o`qitish metodikasi, tadrischi va tilshunos olimlar, ilg`or amaliyotchilar oldida turgan asosiy vazifalardan biri ona tili ta’limining ongli kognitiv-pragmatik (induktiv) ta’lim usuli uchun zarur bo`lgan va amaldagi dasturda o`z aksini topgan qo`shimcha ta’lim vositalari - axborot banklarini tuzish va sinflarga, har bir o`quvchiga yetkazish, o`quvchilarda axborot banklarini bilish, ulardan foydalanish madaniyatini, juda ko`p imkoniyatlardan muayyan sharoitda qaysi biri eng samarali ekanligini topa olish hamda undan amalda foydalanish ko`nikmalarini shakllantirish, rivojlantirishning yo`l va usullarini − yangi pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va keng ommalashtirishdir. 16. Turli davrlarda amalga oshirilgan ta’lim jarayonining maqsadlari bilan umumiy maqsadlar tahlili shuni ko`rsatdiki, ta’lim maqsadi muntazam rivojlanuvchi, dinamik jihatdan takomillashib boruvchi ijtimoiy-didaktik hodisa ekan. Buni ona tili ta’limi maqsadi dinamikasi misolida V asrdan hozirga qadar quyidagi jadvalda ko`rishimiz mumkin: (Qarang: 6-chizma.) 6-chizma ONA TILI TA’LIMI MAQSADINING PROGRESSIV DINAMIKASI № DAVRLAR MAQSAD VOSITALAR 1 V-IX asrlar Xat-savodli turkona tabiatli shaxsni shaklantirish Qadimgi turkiy yodgorliklar 2 IX-XIX asrlar ( jadidlargach а) Xat-savodli, itoatkor shaxsni shakllantirish IX-XIX asr maktabidagi o`quv manbaalar 3 XX asr boshlari ( jadidchilikd а) Zamonaviy ilmiy bilim asoslari bilan tanishgan, milliy tuyg`ularga ega bo`lgan xat- savodli (faol) shaxsni shakllantirish Jadid namoyandalari tomonidlan yaratilgan darslik va o`quv qo`llanmalari 4 1925-1970 -yillar Adabiy me ’ yorlarni singdirish , milliy adabiy tilni ommalashtirish , rasmiy yozma - og ` zaki nutqda sheva nutqidan foydalanishga chek qo ` yish 1925-1970-yillar mobaynida yaratilgan o`quv dasturlari, darsliklar va o`quv adabiyotlari 5 1970-1990 -yillar Milliy adabiy tilda yozma - og ` zaki nutqni rivojlantirish , o ` quvchilarning ijtimoiy - gumanitar hamda tabiiy o ` quv predmetilar bo ` yicha savodxonligini oshirish O ` quv dasturlari , darsliklar , o ` quv qo ` llanmalari , ilmiy va badiiy adabiyotlar 6 1999- yildanr hozirgacha O ` quvchida ijodiy , evristik hamda mustaqil tafakkurni rivojlantirish , ijodiy tafakkur mahsulini nutqsharoitiga mos ravishda to ` g ` ri , ravon bayon etish ko ` nikmalarini tarkib toptirish DTSlar , o ` quv dasturlari , darsliklar , qo ` llanmalar , audio vositalar , kompyuter texnologiyalari , ilmiy hamda badiiy adabiyotlar Jadvalda ona tili ta ’ limi maqsadi misolida o ` quv predmeti umumiy va xususiy maqsadining davr talabi hamda ehtiyojlari asosida uzluksiz progressiv dinamikasi − keyingi davr maqsadi oldingi davr maqsadini o ` z ichiga olgan holda undan yuksakroq maqsadni ko ` zlashini ko ` rsatib turibdi . ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1.Каримов И.А. Адолатли жамият сари. – Т.: Ўзбекистон, 1998. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998. 3. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008 й. 4.Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997. 5. Баркамол авлод орзуси. – Т.: Шарқ, 1999. 6.Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Она тили. Адабиёт. – Т.: Шарқ, 1999. 7. «Ўзбекистон Республикаси давлат тили ҳақида» Қонун. – Т.: Ўзбекистон, 1989. 8.Абдуллаев Ф.А. XV аср адабий тилининг диалектал асослари // Навоий ва адабий таъсир масалалари. – Т.: 1968. 9.Абдуллаев Й. Мактабда ягона орфография ва нутқ режими. – Т.: ЎзПФИТИ, 1953. 10. Абдуллаев Й. 7-синфда она тилидан баъзи темаларни ўтишдаги тажрибамиз // Сов. мактаби. – 1954. – № 4. 11. Абдуллаев Й. Эски мактабда хат-савод ўргатиш. – Т.: Ўрта ва олий мактаб, 1960. 12. Абдуллаев Й. Эски ўзбек мактабларида (1865-1917 йиллар) савод чиқариш: – Пед. фанлари номз…дисс. афтореф.– Т.: 1961.

Похожие

O`rta ( X – XIX 10 -19 ) asrlarda ona (o`zbek) tilida ta’lim maqsadi
Sovet davrida ona (o`zbek) tili ta’limi maqsadi
Mustaqillik davrida ona ( o`zbek ) tili ta’limi maqsadi
Ta’lim tili va ona tili ta’limi tushunchalari haqida
Ta’lim jarayoni tizim sifatida