O`rta ( X – XIX 10 -19 ) asrlarda ona (o`zbek) tilida ta’lim maqsadi - Педагогиka - Рефераты

O`rta ( X – XIX 10 -19 ) asrlarda ona (o`zbek) tilida ta’lim maqsadi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

173 KB

O`rta ( X – XIX 10 -19 ) asrlarda ona (o`zbek) tilida ta’lim maqsadi Reja: 1. X-XI asrlarda ta’lim o`choqlarida islomiy-mafkuraviy yo`nalishda (turkiy tilda)gi ta’lim an’anasi. 2. XII-XV asrlarda turkiy tilning ta’lim o`choqlarida o`qitilishi va uning maqsadi. 3. XVI-XIX turkiy til ta’limi va uning maqsadi. 4.Ona (o`zbek) tilidagi ta’limning VI-XIX asrlardagi holati va bu davrlarda ona (o`zbek, turkiy) til ta’limi oldida qo`yilgan asosiy maqsad.

SO`ZBOSHI Milliy istiqlol, xususan, uning samarasi bo`lmish "Ta’lim to`g`risidagi qonun", "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" hamda "2004-2009-yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi" maktab ta’limi oldiga demokratik jamiyatimizga mos yangi maqsad va vazifalarni qo`ydi. Prezidentimizning: "Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o`rganmasa, berilgan ta’lim past bo`liShi muqarrar", - degan ta’kidlari maktab ta’limi va didaktlar oldiga qo`ygan ijtimoiy buyurtma va jamiyat taraqqiyoti uchun zaruriy ehtiyojdir. Bu esa o`z navbatida ta’lim maqsadini to`g`ri belgilash, shu maqsadga muvofiq moddiy zamin, mazmun va vositalar tanlab, ularni o`zaro muvofiqlashtirish asosidagina amalga oshirilishi mumkin. Bunda bosh masala biriinchi navbatda ta’lim-tarbiya qanday shaxsni yetishtirib berishi haqidagi ijtimoiy talabdir. Prezidentimiznining yuqorida keltirilgan fikrlaridan anglashilib turibdiki, hozirgi davr kishilari erkin, mustaqil fikrlaydigan bo`lishi lozim. Shuning uchun milliy istiqlolning ilk qadamlaridanoq ta’lim islohotlariga jiddiy kirishildi. Ta’lim maqsadining sovet davrida hukmron bo`lgan bilimdon ijrochi shaxsni tayyorlashdan mustaqil fikrli tadbirkor shaxsni yetishtirish yo`nalishida tubdan yangilanishi umumiy o`rta ta’limda barcha o`quv predmetlari maznuni va ta’lim usullarining yangilanishini talab qildi, zeroki maqsad hamisha usul va mazmunni belgilab kelgan. Prezidentimizning " Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q" yo`q degan shiorlari mulliy istiqlol sharofati bilan kun tartibiga qo`yiilgan bu maqsadning ildizlarini, asoslarini atroflicha o`tganishni, uni bo`lajak o`qituvchilar, til ta’limi va tadqiqi mutaxassislari orasida keng ommalashtirishni talab qiladi. Mana shuning uchun D.Yo`ldoshevaning ushbu o`quv qo`llanmasi oliygoh talabalari va o`qituvchilar uchun juda foydalidir. Bu o`rinda shuni alohida ta`kidlash joizki, sovet davri didaktikasida ta’lim maqsadining ilmiy muhokamasi rasm emas edi, chunki ta’lim maqsadi davlat buyurtmasi - davlatning ta’lim oldida qo`ygan bosh vazifasi sanalib, o`sha

davrlarda uni muhokama qilinishi, xususan, milliy respublikalarda mutlaqo mumkin emas edi. Shuning uchun mustaqillik havosida yayrab nafas olayotgan va dunyo iqtisodiy, ilmiy-madaniy hamjamiyatiga o`zining mustaqil taraqqiyot yo`li asosida shahdam qadamlar bilan kirib borayotgan o`lkamizdagi har bir masala tog`risida, Prezidentimizning "Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch"asarlarida bayon etgan quyidagi fikrlari ta’lim maqsadiga ham to`la-to`kis aloqadordir: "Agar biz… bu o`ta muhim ishni o`z holiga, o`zibo`larchilikka tashlab qo`yadigan bo`lsak, muqaddas qadriyatlarimizga yo`g`rilgan va ulardan oziqlanadigan ma`naviyatimizdan, tarixiy xotiramizdan ayrilib, oxir-oqibatda o`zimiz intilgan umumbashariy taraqqiyot yo`lidan chetga chiqib qolishimiz mumkin. El-yurtimiz ko`p asrlik tarixi davomida bunday mash’um xotiralarni necha bor ko`rgan, ularning jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz va ma`naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz. Ana shu fojeali o`tmish, bosib o`tgan mashaqqatli yo`limiz barchamizga saboq bo`lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan doimo ogoh bo`lib yashashga da’vat etishi lozim. O`z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagu yo`q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko`p bora o`z isbotini topgan". 1 D.Yo`ldosheva Prezidentimizning mana shu fikrlarini metodologik asos qilib, “ta’lim maqsadini muhokamasiz, so`zsiz qabul qilish” - sovet an’anasini buzadi, ta’lim maqsadining tadrijiy taraqqiyot yo`liga nazar soladi, bugun jamiyatimiz oldida ijtimoiy buyurtma - davlat buyurtmasi sifatida qo`yilgan maqsadning: - o`zbek tilida ta’limning qariyb o`n besh asrlik tarixiy taraqqiyoti bilan uzviy bog`liqligini, -Prezidentimiz juda to`gri ta`kidlaganlaridek," fojeali o`tmish, bosib o`tgan mashaqqatli yo`l"ga ega ekanligini, -bu silsilaning hozirgi kundagi holati uning zamonaviy oliy cho`qqisi bo`lib, -oldinda, istiqbolda rivojlanish, davr bilan uyg`unlashishning deyarli cheksiz imkoniyatlariga ega ekanligini, 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008 й. 4-бет.

- O`zbekistonimizda turkiy ma’rifatparvarlarning eramizning VII-VIII asrlardayoq o`rtaga qo`ygan "tukriylarga turkona ta’lim berish" maqsadi uzoq mashaqqatli yo`ldan keyin faqat milliy istiqlol sharofati bilan amalda voqelanganligini kitobxonga yetkaza olgan. Shuning uchun bu qo`llanmani bo`lg`usi o`qituvchilar va didaktlar uchun foydali manba bo`la oladi deb hisoblayman. …tariximiz haqida gap ketganda, biz hamon rus olimlarining tadqiqotlariga tayanamiz…Lekin qachongacha biz tariximizni birovlarning nuqtayi nazari, qarichi bilan baholaymiz. O`z davlatimiz, xalqimiz, millatimiz tarixini o`zimiz tiklamasak, o`zimiz xolisona yozmasak, uni boshqalar boshqacha qilib yozadi. Haqqoniy tarixni bilmasdan turib o`zlikni anglash mumkin emas. 1 I.A.Karimov. Ta’lim va ayrim o`quv predmetlari (jumladan, ona tilini o`qitish) maqsadining ta’lim tizimi hamda strukturasida egallagan muhim mavqeyi, ta’lim maqsadining ta’lim mazmuni, usuli, vositalari va pirovard natijasini belgilashda hal qiluvchi omil ekanligiga qaramay, mazkur muammo pedagogika, didaktikaga oid ilmiy adabiyotlarda kam o`rganilgan. Juda ko`p hollarda (jumladan, rus olimlaridan I.Y.Lerner, M.N.Skatkin, V.V.Kraevskogo, V.S.Lednev, T.A.Ilina, Y.A.Komenskiy, Y.K.Babanskiy, M.A.Danilov, M.M.Potashnik, N.F.Talizina, N.V.Savin, L.M.Fridman, o`zbek olimlaridan O.R.Roziqov, A.Q.G`ulomov, R.G`.Safarova, S.Y.Og`ayev, B.R.Adizov, M.Saidov va boshqalarning ishlarida) bu masalani o`rganish ta’lim mazmuni va usuli tadqiqiga qo`shib yuborilgan. Pedagogika hamda didaktika bo`yicha darslik va qo`llanmalarda ham ta’lim maqsadi o`z-o`zidan tushunarli hodisa sifatida alohida tahlil etilmaydi. Vaholanki, ta’lim maqsadi ta’lim strukturasida markaziy o`rinlardan birini egallaydi. To`g`ri, didakt va metodistlarning ta’lim maqsadi tadqiqiga kamroq e`tibor qaratishi ta’lim maqsadining didaktlar ixtiyoridagi omil emasligi, odatda, u ijtimoiy buyurtma sifatida davlat va jamiyat tomonidan belgilanishi, tadqiqotchi va amaliyotchilarga go`yoki tashqaridan yuklatilishi bilan oqlanishi mumkindek ko`rinadi. Biroq mazkur masalani alohida olingan muayyan o`quv predmeti 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998. – 32 б.

misolida tarixiy nuqtayi nazardan, shuningdek, ta’lim maqsadidagi tadrijiylik hamda inkishof jihatlardan o`rganish davlat va jamiyat taraqqiyoti ahamiyatidagi zarur masalalardandir. To`g`ri, davlat va jamiyat ta’lim maqsadini o`z taraqqiyoti davomida tug`ilgan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun rasmiy ravishda belgilaydi. Biroq davlat va jamiyat ta’lim maqsadini ijtimoiy buyurtma sifatida belgilashda, albatta, ta’lim peshvolari qanday chora-tadbirlarni ilgari surishlariga tayanadi. Shuning uchun ta’lim maqsadi muammosini har tomonlama o`rganish barcha davrlar uchun muhim ahamiyat kahhf etadi. Ta’lim maqsadi silsilasida ona tili ta’limi maqsadi alohida o`rinda turadi. Chunki maktab ta’limi ona tilini ta’lim oluvchiga o` r g a t m a y d i - ta’lim oluvchi ona tilini ta’lim dargohiga kelgunga qadar biladi va undan o`z kundalik amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun bemalol foydalana oladi. Ana shu o`rinda bir necha haqli savollar tug`iladi: Nega zamonaviy ta’limning barcha tur, bo`g`in va bos`ichlari uchun ona tili ta’limi umumiy va zaruriy o`quv predmeti sifatida majburiy kiritilgan? Ona tili ta’limi nimaga xizmat qilishi kerak? Ilmiy grammatika, tilshunoslik ilmi asoslarini o`rganish uchunmi? Jamiyat a`zolarining barchasi tilshunos bo`lishi shartmi?! Tilshunoslik fani va tilshunos tilga mutlaqo ta`sir o`tkaza olmaydi − til tilshunos va grammatiklar amriga buysunmaydi. Bu azaldan ma`lum oddiy haqiqat. Jamiyatda hamma madaniyatli kishilarning tilshunos bo`lishi shart ham emas. Demak, ta’limning barcha tur, bo`g`in, bosqich va ko`rinishlarida ona tili ta’limining o`ziga xos maqsadi va zarurati mavjud, zarurat esa o`rganilishi lozim. Bundan tashqari o`zbek sovet pedagogikasida uzoq muddat davomida "O`zbekistonda ona tili ta’limi faqat Oktabr revolyutsiyasidan keyin amalga oshirildi" degan g`ayriilmiy o`ydirma, o`zbek xalqi, uning uzoq tarixi va qadriyatlariga nisbatan noto`g`ri fikr hukmron edi. Buning sabablarini Prezidentimiz "bizning tariximizni boshqalar yozsa, boshqacha yozadi" degan xulosalarida va bu bo`limga peshlavha sifatida keltirilgan iqtibosda ochib bergan edilar. Zero, O`zbekiston Prezidenti ta`kidlaganidek, "qachongacha biz tariximizni

birovlarning nuqtayi nazari, qarichi bilan baholaymiz?". 1 Bu so`zlar yog`dusida ona tilimiz − milliy o`zbek tilini o`qitish tarixiga nazar tashlash, bu til ta’limida o`qitish maqsadining tadrijiy taraqqiyotini o`rganish muhim ilmiy-ma’naviy ahamiyat kasb etishi tabiiy, albatta. Mana shuning uchun ushbu o`quv qo`llanma ona tili va adabiyot o`quv predmetining bo`lajak o`qituvchilarini ona (o`zbek) tilini o`qitishning turli davrlarda maqsadi, bugungi ta’lim maqsadining uzoq ildizlari bilan tanishtirishni ko`zlab tuzildi. Unda ta’lim tili sifatida ona (o`zbek) tilida ta’lim tarixi, ta’lim maqsadining tarixiy rivoji, milliy istiqlol sharofati bilan ta’lim maqsadining tubdan yangilanishi, b у maqsadni to`la voqelantirish uchun ona tili ta’limi nazariyasi va usuliyoti oldida turgan ayrim zarur vazifalar xususidagi mulohazalar ifodalangan. Shuningdek, unda: −"O`zbekistonda ona tili ta’limi faqat Oktabr revolyutsiyasidan keyingina yo`lga qo`yildi", degan fikrning noto`g`riligi; −"ona tilida ta’lim" va "ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitish" tushunchalari bir nars а emasligi; − ona tilida ta’lim jarayonida ona tili ham o`qitilishi, bunday holatda ona tili va ta’lim tili tushunchalari bir-biriga mos kelishi; −ona tili ta’limining xat-savod o`rgatish, fikrni uqish va bayon qilish ko`nikmalarini shakllantirish kabi u m u m i y va uni maxsus - alohida o`quv predmeti sifatida ta’limini talab etuvchi x u s u s i y maqsadlari farqlanishi; −ona tilida ta’lim maqsadining tubdan o`zgarishi mazkur o`quv predmeti ta’limi mazmuni, usuli, vositalarining ham tubdan yangilanishini talab etishi kabi masalalar batafsil bayon etiladi. Qo`llanma ikki bo`limdan iborat bo`lib, birinchi bo`limi ta’lim maqsadi tushunchasi, uning ta’lim mazmuni va usullari bilan aloqadorligini sharhlashga, ikkinchi bo`limi esa ona tilida ta’lim va ona tili ta’limi tushunchalarini farqlash, ona (o`zbek) tilida ta’lim tarixi silsilasida ona tilini o`qitish maqsadidagi tadrijiy taraqqiyot masalalarini yoritishga bag`ishlanadi. 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: Шарқ, 1998. 11-б.

Tarixchilarning ta’kidlashlaricha, X-XII asrlarda turkiylarning nufuzi islom xalifaligida juda baland edi 1 . M.Qoshg`ariy ma’lumotlari asosida biz bemalol ayta olamizki, X-XI asrlarda ta’lim o`choqlarida islomiy-mafkuraviy yo`nalishdagi turkiy tildagi ta’lim an’anasi so`nmagan. XIII asrda Markaziy Osiyoning mug`ullar tomonidan bosib olinishi uzoq madaniyatga ega bo`lgan xalq ma’naviy hayotiga ancha putur yetkazdi. Ko`chmanchi mug`ullarning turkiy yozuvni, qadimgi uyg`ur yozuvini mug`ul rasmiy yozuvi sifatida qabul qilganligi (bu yozuv Mug`ulistonda XX asrning boshlarigacha eski mug`ul yozuvi nomi bilan amalda bo`lgan) 2 mahalliy turkiy xalqlarning bosqinchi mug`ullardan ancha yuksak saviyada turganligidan dalolat beradi. Mug`ullarning islom dinini qabul qilgan holda islomiy arab yozuvini emas, balki turkiy yozuvni qabul qilishi bu yozuv Markaziy Osiyoda yashovchi xalq ommasi ichida arab yozuvidan ko`ra xalqchilroh, ommaviyroh ekanligini dalillaydi. Ilmiy asarlar arab tilida yozilgan bo`lsa-da, xalq yozuvi, ommaviy yozuv turkiy bo`lgan. Mahmud Qoshg`ariyning: "Barcha hoqonlar va sultonlarning kitoblari, yozuvlari qadimgi zamonlardan shu kungacha, Qoshg`ardan Chingacha −hamma turk shaharlarida shu yozuv bilan yuritilgan" 1 degan guvohligi mug`ullar istilosi davrida ham o`z kuchida qolgan - arab yozuvi IX asrdan boshlab qo`llanilgan bo`lsa-da, bu yozuv umumislomiy yozuv sifatida olimlar va ziyolilar orasida keng tarqalgan bo`lib, ommaviy yozuv mavqeyida (turkiy maktablarda turkiy bolalar o`rganadigan yozuv mavqeyida) turkiy-uyg`uriy yozuv bo`lgan. Shunga ko`ra mug`ullar ham shu ommaviy yozuvni qabul qilgan. Biroq XIV asrlarga kelib mug`ullarning to`la-to`kis islom diniga o`tganligi sababli ta’lim-tarbiya tizimida turkiy tilni noturkiy bilan asta-sekin siqib chiqarishga harakatlar bo`lgan bo`lishi ehtimol; mug`ullar o`zlarining tillarini mahalliy turkiy xalqqa o`tkaza olmas edilar 1 Бартольд В.В. Сочинения V . Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. – М.: ИВЛ, 1966. –760 стр. 2 Владимирцев Б. Я. Сравнительная грамматика монгольского письменного языка и халхаского наречия (введение и фонетика). – Л.: Наука, 1929. – 438 стр.; Садыков К.П. Языковые особенности «Кутадгу билиг» (на материале уйгурописьменного списка). Автореф. дисс…кандидат. фил. наук. – Т.: 1987. – 30 стр. 1 Қошғарий Маҳмуд. Девону луғатит турк. 3 томлик. Т. I . (Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. Муталлибов). – Т.: Ўзбекистон ФА, 1959.− 50-b.

− buning uchun ularning madaniy saviyalari ham, yozuv an’analari ham yetishmas edi. Shunday bo`lishiga qaramay, mug`ullar mahalliy turkiy yozuvlar va tillar mavqeyining o`sib borishiga to`sqinlik qilar edi. Ular shu boisdan ta’lim-tarbiya tizimida nomug`uliy va noturkiy tilning ommalashishiga yo`l ochgan bo`lishlari mumkin. Temuriylar davriga kelib ta’lim-tarbiya tizimining asosiy mafkurasi islomiy, tili arabiy va forsiy bo`lganligidan dalolat beruvchi ayrim dalillar mavjud. Bu borada, shubhasizki, Mir Alisher Navoiyning o`zi o`qigan maktabi haqidagi xotiralari eng aniq manba sifatida e’tirof etilishi zarur. Mir Alisheр Navoiy o`z davri maktablarini, undagi mashg`ulot mavzularini (saboqlarni) shunday eslaydi: "Yodima mundoq kelur bu mojaro, Kim tufuliyat chog`i maktab aro, Kim chekar atfol marhumu zabun, Har tarafdan bir sabaq zabtig`a un. Emgonurlar chun sabaq ozoridin, Yo "Kalomulloh"ning takroridin. Istaboi tashxisi xotir ustod, Nazm o`qiturkim, ravon bo`lsun savod. Nasrdin ba’zi o`qur ham doston, Bu "Guliston" yanglig`-u ul "Bo`ston". Menga ul holatda tab’i bulhavas, "Mantiqut-tayr" aylab erdi multamas" 1 . Mir Alisher Navoiyning yuqoridagi xotirasida ta’limning 4 mavzusi ko`rsatilgan. Bular: 1) "Kalomulloh" takrori; 2) "Guliston"; 3) "Bo`ston"; 4) "Mantiqut - tayr". 1 Навоий А . Лисонут тайр . – Т .: Ғ . Ғулом номидаги нашриёт матбаа бирлашмаси , 1991. – 258- б .

"Kalomulloh" arabcha, qolgan uch asar forsiy tilda. Mir Alisher Navoiyning "Muhokamatul-lug`atayn"dagi isyoni (quyida sharhlanadi) shunday tizim bilan bog`liqbo`lsa ajab emas. XIV-XV asrlarda turkiy til ta’lim o`choqlarida o`qitilganmi, degan savolning tug`ilishi tabiiy. Bu savolga qat’iy javob ayta olmaymiz. Biroq Sayfi Saroyining "Gulistoni bit turkiy" asari 2 , o`sha davrda maktaб dasturining asosiy tarkibiy qismi bo`lgan Sa’diy "Guliston"ining turkiy tildagi bayon-sharhi nimadan dalolat beradi? "Guliston"ning turkiy tildagi sharhi turkiyzabon yoshlarning bu asarni o`z ona tillarida o`qishlari uchun emasmi?! Ehtimol, shuning uchun bo`lsa kerak. Temuriylar davri davlat va jamiyatda turkiy til mavqeyining yana ko`tarilishiga sabab bo`ldi. Temuriylarning ko`pchiligi o`z asarlarini turkiy tilda yozdilar. Amur Temur tomonidan yozilib, bizgachа yetib kelgan yagona asar "Temur tuzuklari" mutaxassis olimlarning (A.A.Semyonov, Ch.Rye, E.G.Braun va b.) so`zlariga qaraganda, boshda turkiy tilda yozilgan va nusxasi Yaman hokimi Ja’far poshshoning kutubxonasida saqlangan deyiladi. Mir Abu Tolib al- Husaniy at-Turbatiyning forscha tarjimasi ana shunday turkiycha nusxalardan biriga asoslangan, albatta 1 . Mir Alisher Navoiydek dahoning temuriylar davrida yetishib chiqqanligi va temuriylar himoyasida bo`lgan holda o`z asarlarini turkiy tilda yaratganligi ham temuriy hukmdorlarining bu tilga munosabatini yaqqon dalillaydi. (Quyida temuriyzoda podsho Z.M.Boburning turkiy tilga munosabati haqida alohida to`xtalamiz.) Hozir esa turkiy adabiyot va turkiy tilning jonkuyar targ`ibotchisi Mir Alisher Navoiyning turkiy tilni yoqlab ko`targan isyoni haqida gapiramiz. XV asrga kelib "forsiy tilni bilish va shu tilda so`zlashish, ijod qilish jamiyatning yuqori tabaqasiga xos bo`lgan "imtiyoz" va "bilimdonlik" belgisiga aylandi" 2 . Ayniqsa temuriylar davrida bu an’analarning avj olishi o`zbek tili imkoniyatlarining ochilmay qolishiga sabab bo`ldi. Shu davrda Mir Alisher Navoiy o`zbek adabiy tilining yalovbardori sifatida maydonga chiqdi. Mutafakkir, adib, 2 Фозилов Э. И. XIV аср Хоразм ёдномалари. – Т.: Ўқув предмети, 1973. 1 Темур тузуклари (Алихон Соғуний таржимаси). – Т.: Ғ. Ғулом номидаги нашриёт матбаа бирлашмаси, 1991. – 6-7- б. 2 Турсунов У., Ўринбоев Б., Алиев А. Ўзбек адабий тили тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 162 б.

olim A.Navoiyning nihoyatda ulkan xizmatlari hamma davrlarda ham alohida e’tiborga loyiqdir. Navoiyshunos olim X.Doniyorov ta’kidlaganidek, A.Navoiy ijodini o`rganish, targ`ib etish adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan qanchalik ahamiyatli bo`lsa, o`zbek adabiy tilini rivojlantirish sohasidagi benazir xizmatlarini va tilshunoslik faoliyatini lingvistik nuqtai nazardan o`rganib chiqish ham shunchalik zarur vа ahamiyatlidir 3 . Mir Alisher Navoiy ona tilining imkoniyat va qudratiga e’tiborsizlik bilan qarovchilarga, uni qo`pol, dag`al til deb pastga uruvchilarga qarshi chiqib, badiiy va ilmiy asarlarini o`zbek tilida yaratdi, ya’ni o`zbek tilining boy imkoniyatlarga egaligini ham badiiy, ham ilmiy jihatdan amalda isbotladi. Shoir turk (o`zbek) tilini xazina, inson oyog`i yetmagan chamanzor, iforlaridan biror zot to`la bahramand bo`la olmagan gulzorga o`xshatadi. O`z davri ijodkorlari− nazm va nasr ustalariga forsiyda emas, eng avvalo, turkiy tilda−ona tillarida yoza olsinlar degan talabni qo`yadi va bu haqida shunday yozadi: "… turk tilining jomeiyati muncha daloil bila sobit bo`ldi, kerak erdikim, bu xalq orasidin paydo bo`lg`on tab’ ahli salohiyat va tab’larin o`z tillari turg`och, o`zga til bila zohir qilmasa erdi va ishga buyurmasalar erdi. Va agar ikkalasi til bila aytur qobiliyatlari bo`lsa, o`z tillari bila ko`prak aytsalar erdi va yana bir til bila ozroq aytsalar erdi. Va agar mubolag`a qilsalar, ikkalasi til bila teng aytsalar erdi" 1 -2 . XV asrga kelib fors-tojik tilining grammatik qonun-qoidalari ancha ishlangan, hatto ohangdosh so`zlar lug`ati ham tuzilgan edi. Binobarin, bu tilda ijod qilish adabiyot ahli uchun o`zbek tiliga qaraganda osonroq va qulayroq edi. Shoir Mir Alisher Navoiy o`zbek shoirlarining bu qobiqdan chiqa olmayotganliklaridan, ya’ni bu odat ularning tabiatiga aylanib qolganidan va "takallum ahli"ga endigina qo`shilayotgan yoshlar ham "… osonroq sari mayl" qilayotganlaridan kuyinib yozadi. Shoir "Muhokamatul-lug`atayn"da "tab’ ahli" avvalo o`z ona tilini chuqur bilishi kerak, degan haq fikrni aytadi hamda o`sha davr nazm va nasr ahlining o`z 3 Дониёров Х. Алишер Навоий ва ўзбек адабий тили. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. – 76 б. 1 -2 Навоий А. Муҳокаматул луғатайн. 15 томлик. 14-том. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги бадиий адабий нашриёт, 1967. –118-б.

ona tilidan yiroqligini qoralaydi. "Bu ehtimolg`a xud yo`l bersa bo`lmaskim, turk ulusining xushtab’lari majmuyi sort tili bila nazm aytqaylar va bilkull turk tili bila aytmag`aylar, balki ko`pi ayta olmag`aylar va aytsalar ham sort turk tili bilan nazm aytqondek fasih turklar qoshida o`quy va o`tkara olmag`aylar va o`qisalar har lafzlarig`a yuz ayb topilg`ay va har tarkiblarig`a yuz e’tiroz vorid bo`lg`ay" 1-2 . Mir Alisher Navoiy bu bilan arab yoki fors tilini kamsitmaydi, aksincha, bu tillarga hurmat bilan qaraydi. Arab tili haqida shunday yozadi: "Barchasidan arab tili fasohat oyini bila mumtoz va balog`at taz’yini bila mo`jiza tirozdurkim, hech takallum ahlining munda da’vosi yo`qtur va so`zi sidq va ishi taslim - o`qdurkim, maliki alom jallo va aloning kalomi mo`jaz nizomi ul til bila nozil va rasulning ahodisi saodat anjomi ul lafz bila vorid bo`lubdur" 1 . U fors-tojik tiliga bo`lgan hurmatni esa forsiygo`y shoirlarni lol qoldirgan forsiyda bitilgan bebaho asarlari bilan namoyon etdi. Alisher Navoiy turkiy tilni targ`ib qilish, bu tilda shoh asarlar yaratish bilan birga uni ta’lim o`choqlarida o`qitish uchun ommabop asar − maktablarda o`qitilishga mo`ljallangan, islom dini asoslari va farzlarini nisbatan sodda shaklda bayon etuvchi dars kitobi − "Sirojul muslimin"ni ham yozadi. Bu kitobda islom dini arkonlari,asosiy farzlari asosi bayon qilingan bo`lib, mazmun- mohiyati bilan XV asrda maktablarda keng ommalashgan "Chor kitob" va "Farzi ayn" bilan uyg`undir va turkiyzabon bolalarga ularni almashtira olardi. Mir Alisher o`z asarini shu maqsadda yozganligini ochiq bayon etmaydi, lekin islom asoslarini sodda shaklda turkiy tilda bayon qilish ayni shu maqsadlarni ko`zlaydi. Mir Alisherning: Nekim din ahlig`a bo`lg`ay zarurat... Bayon qilg`aymen andoq ravshan-u pok, Ki idrok etkay oni xayli a t r o k 2 kabi so`zlari ham shunga ishora qilsa kerak. "Sirojul muslimin" butun mohiyati bilan o`rta asr maktab kitoblariga monanddir va o`quv qo`llanmasi vazifasini bajara olgan. 1 Навоий А. Муҳокаматул луғатайн. 15 томлик. 14-том. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги бадиий адабий нашриёт, 1967. –106-б. 2 Навоий А. Мукаммал асарлар тўплами. 16-том. – Т.: Фан, 2000. – 274 б.

XV asrda turk (o`zbek) tilini rivojlantirishda Lutfiy, Sakkokiy, Atoiy, Yusuf Amiriy, Tarxoniy, Majnuniy, Gadoiy kabi iste’dodli "turkiygo`y" shoirlarning alohida o`rni bor. Mir Alisher Navoiy o`zining "Majolisun-nafois" tazkirasining ikkinchi bobida bunday shoirlar soni 16 nafardan oshganligi haqida ma’lumot beradi va zamonasining "turkiygo`y" shoirlarining nomini alohida hurmat bilan tilga oladi. Mir Alisher Navoiyning o`zbek adabiy tili ravnaqi uchun kurashi haqida gapirganda hаm shoh, ham shoir Husayn Boyqaroning xizmatlarini eslab o`tish joiz. Husayn Boyqaro shoh, buyuk homiy sifatida Mir Alisher Navoiy dahosining yuzaga chiqishga yordam berdi. Uning o`zbek adabiy tili ravnaqi uchun olib borgan kurashini qo`llab quvvatladi, ma’naviy yordamini ayamadi, do`stining yutuqlarini o`zining jang maydonidagi g`alabalaridan ustun qo`ya oldi. Husayn Boyqaroning o`zi ham turkiy tilda go`zal she’rlar bitdi, uning turkiy tilning mavqeyini ko`tarish maqsadida shu tilda devon tuzganligi ham ma’lum. Husayn Boyqaro nasriy risolasi (1485-yilda yozilgan)da Alisher Navoiyning turkiy til va adabiyoti rivojidagi buyuk xizmatini zavq-u shavq, ko`tarinki hayajon bilan olqishlaydi. U bilan zamondosh do`st bo`lganligidan iftixor qiladi, shukronalar keltiradi. Z.M.Bobur "karim ut-tarafayn" ("ikki tomonlama ulug`") deb atagan bu shohning o`zbek adabiy tili ravnaqi borasidagi xizmatlari e’tiborga loyiqdir. Zahiriddin Muhammad Bobur Alisher Navoiyning o`zbek adabiy tilining ravnaqi yo`lidagi kurashini davom ettirdi:. Bobur tilshunoslikka oid maxsus asar yozmagan bo`lsa-da, "Boburnoma"da tilshunoslikka doir e’tiborli fikrlarni bayon etadi. "Boburnoma" o`zbek adabiy tilining muhim yodgorliklaridan biridir. Arab alifbosining o`zbek tili tabiatiga nomuvofiqligini kuzatgan Boburning 1503-1504- yillarda "Xatti Boburiy" deb nomlangan alifbo tuzganligi ham ma’lum. Bu alifbo hayotga tatbiq etilmagan bo`lsa-da, alifboni tilga muvofiqlashtirish g`oyasining tug`ilishiga sabab bo`ldi. Navoiy ijodiy an’analarini davom ettirgan shoir ham o`zbek tilida, ham fors-tojik tilida qalam tebratdi. O`zbek tiliga bo`lgan muhabbatini: Erurman turk oshiq, kosh bilsam forsiy qoni,

Desam holimni bilsa, forsiydan dilbarim oni tarzida bayon etadi. Zahiriddin Muhammad Bobur o`z asarlarida o`zbek tilining barcha imkoniyatlaridan mumkin qadar ko`proq foydalanib, til donishmandi bo`lganligini ko`rsatdi, o`zbek adabiy tilining takomillashishida muhim rol o`ynadi. Temuriylar davrining buyuk turkiygo`ylari Mir Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad Solihlarning turkiy til targ`ibi va taraqqiyotiga qo`shgan qissalari haqida yuzlab asarlar yozilgan desak mubolag`a bo`lmaydi 1 . Bizning yozganlarimiz zukko olimlar o`rgangan va tahlil etgan bu masalaga, birinchidan, hech qanday yangilik kiritmaydi, ikkinchidan, bu ishlar bizni qiziqtirgan masala − turkiy tilni ona tili sifatida o`qitilishiga bevositа aloqador emas, biroq nomlari yuqorida zikr etilgan turkiy til yalovbardorlari asarlarining barchasi XIV asrda ta’lim tizimida boshlangan va, ehtimol, keyingi davrlarda haddan oshgan forsiy til zo`ravonligiga qarshi qaratilganligi bilan, turkiylarga turkiy til va turkiy tilda ta’limni kengroq yo`lga qo`yishga qaratilganligi bilan alohida ahamiyatlidir. Shuning uchun biz ta’lim tizimida turkiy til mavqeining susayishi aksilharakatni − turkiy til ta’limini yoqlab chiqish harakatini yuzaga keltirganligi haqida qat’iy xulosa qilishimiz mumkin. Biroq XV-XVII asrlarda turkiy tilda maktab dars kitoblarining hozircha bizga noma’lumligi bu davrda maktabda turkiy tildagi ta’limning ancha susayganligidan dalolat bersa kerak. Bu davrga oid bizgacha yetib kelgan va o`sha davr uchun o`quv qo`llanma vazifasini o`tay oladigan kitob sifatida Mir Alisher Navoiyning "Sirojul muslimin" asarini ko`rsata olamiz. Bu asar tom mohiyati bilan XIV-XV asrlardan boshlab O`rta Osiyo va Zakavkazeda, Eron va Afg`onistonda boshlang`ich maktabning abjad - haftyakdan keyingi uchinchi boshqichida o`rganiladigan mashhur "Chor kitob"ning birinchi kitobida bayon etilgan islomiy farzlarning o`zbek tilida berilishidir. Mazkur kitobni Mir Alisher Navoiy Xoja Ahror ko`rsatmalariga ko`ra bitganlarini alohida ta’kidlaydilar. Kitobning maktablarda o`qitish uchun mo`ljallanganligi 1 Qarang : Дониёров Х. Алишер Навоий ва ўзбек адабий тили. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. – 76 б.; Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. Биринчи китоб. – Т.: Ўқитувчи, 1976. – 568-608-б.; Мухторов А., Санақулов У. Ўзбек адабий тили тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 160 б.; Навоий А. Муҳокаматул луғатайн. 15 томлик. 14-том. – Т.: Ғ.Ғулом номидаги бадиий адабий нашриёт, 1967.; Навоийнинг адабий маҳорати масалалари (мақолалар тўплами). – Т.: Фан, 1993. – 208 б. va b .

haqida ma’lumot berilmagan bo`lsa-da, asar mohiyatan o`quvchiga islom ruknlari va farzlarini nisbatan sodda, ravon tilda yetkazadigan o`quv qo`llanma −"Chor kitob"ga juda o`xshash. Ta’limiy maqsadlarni ko`zlab yozilgan asarlardan yana biri sifatida Mirzo Boburning yuqorida aytib o`tilgan "Xatti Boburiy" alifbosi va qo`llanmasini ayta olamiz (Alifboning amalga tatbiq etilmaganligini yuqorida aytib o`tgan edik). XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida turkiy tildagi ta’lim masalasi qaytadan, butun keskinligida ko`tarib chiqildi. Bu borada bayroqdorlik hech mubolag`asiz Xiva xoni, muarrix va turkiy til fidoiysi Abulg`ozi Bahodirxonga tegishlidir. O`z davrining madaniy hayotida muhim rol tutgan ulug` siymo Abulg`ozi Bahodirxon, ma’lumki, XVII asrning birinchi choragida hukmronlik qilgan; fors-tojik, arab, mug`ul tillarini o`z ona tilidek yaxshi bilgan. Undan bizgacha meros qolgan "Shajarayi tarokima" (taxminan 1658-1661-yillarda yozilgan) va "Shajarayi turk" (1663-1664-yillarda yozilgan) asarlari tarixiy mavzuda bo`lib, tilshunoslikka doir maxsus asar emas. Biroq uning turkiy tilga bo`lgan munosabati yuqorida eslatilgan har ikkala asarda ham o`z ifodasini topgan. Abulg`ozi Bahodirxon ajdodlari tarixini sevgan turkman elati vakillari iltimosiga ko`ra yozilgan har ikkala asarini omma tushunadigan tilda va ommabop usulda yozishga alohida e’tibor beradi, turkona, xalqchil tarzda tarix yozish mahoratini namoyish etadi. Bu haqida uning o`zi shunday yozadi: "Barcha bilingkim, bizdan burun turkiy tarix aytg`onlar arabiy lug`atlarni qo`shib tururlar va turkiyni ham saj’ qilib tururlar o`zlarining hunarlari va ustozlarini xalqga ma’lum qilmoq uchun. Biz munlarning hech qaysisini qilmaduk aning uchunkim, bu kitobni o`qug`uchi va tinglag`uchi turk bo`lg`usi turur. Bas, t u r k l a r g` a t u r k o n a aytmoq kerak, to alarning barchasi fahm qilg`aylar, bizning aytg`an so`zimizni bilmasalar andin ne hosil?" 1 . Darhaqiqat, Abulg`ozi Bahodirxon yashagan davrga kelib, "chig`atoy tili" nomi bilan yuritilgan turk (o`zbek) adabiy tili g`oyatda murakkablashgan bo`lib, uni tushunish oddiy xalq uchun mushkul edi. U o`zining oddiy, sodda bayon etish uslubini dabdabali chig`atoy tili uslubiga qarama-qarshi qo`yadi ва yuqoridagi 1 Абулғозий Б. Шажарайи турк. – Т.: Чўлпон, 1995.– 4-б.

"Shajarayi tarokima"dan keltirilgan parchada turklarga "turkona aytmoq kerak"ligini alohida ta’kidlaydi. "Shajarayi turk"da shunday yozadi: "…Bu tarixni yaxshi va yomon barchalari bilsun teb turkiy til birlan aytdum. Turkiy ham andoq aytubmankim, besh yashar o`g`lon tushunar. Bir kalima chig`atoy turkisidin va forsiydin va arabiydin qo`shmayman, ravshan bo`lsun teb" 2 . Ushbu parcha yana shundan dalolat beradiki, keng qamrovli bilim va faoliyat sohibi bo`lgan Abulg`ozi Bahodirxon ona tilining tozaligi, tiniqligi, ravshanbayonligi uchun amaliy faoliyati bilan kurashgan vatanparvar siymo edi. Umuman, Abulg`ozi Bahodirxon o`z asarlari tilini Boburga nisbatan ham xalq so`zlashuv tiliga yaqinlashtirishga harakat qildi va adabiy til ravnaqiga munosib qissa qo`shdi. Yuqorida aytib o`tganimizdek, Abulg`ozi Bahodirxon o`z asarlarini yozar ekan "besh yashar turк bolasi"ni ham nazarda tutganligini ta’kidlaydi. Albatta, bu mubolag`adan xoli emas, biroq muallifning maktabxonni nazarda tutganligi, turkiylarning o`z tarixlarini ona tilida o`qish va uqishni ko`zlab asarlarini yozganligi katta ahamiyatga egadir. Chunki turkiy tilda t a ` l i m k i t o blari (hozirgi tushunchamiz bo`yicha darsliklar) yaratish zarurati XVII-XVIII asrlarda ko`proq sezilganligi ayondir. Biz bugun iftixor bilan "olamshumul" ahamiyatga molik ibtidoiy maktab ta’limiga mo`ljallangan kitob (darslik) deb atay oladigan, jahonda "So`fi Olloyor" nomi bilan mashhur asarni Markaziy Osiyo, Sharhiy Turkiston (hozirgi Uyg`ur muxtoriyati), Eron, Afg`oniston, Kavkaz turkiyzabon bolalari XVIII asrning o`rtalaridan XX asr boshlarigacha o`qib kelgan 1 . "Sabotul ojizin"ning muallifi asarning "Dar bayoni sababi ta’lif" ("Kitobning yozilish sababi bayoni") bo`limida shunday yozadi: Yozildi forsiy til birla maktub, Aqiydot furu’i qurbi mahbub. 2 Абулғозий Б. Шажарайи тарокима. – Т.: Чўлпон, 1995. – 35-б. 1 Зоҳидов Р. «Сабот ул-ожизин» асари лексикаси. Филол. Фанлари номзоди дисс. автореф. – Т.: ТАИ, 2001.– 32 б.; Иванов С.Н. Родословное древо тюрок Абу-л-газихана (Грамматический очерк). – Т.: Фан, 1969. – 204 стр.; Тўраева М. Миллий таълим тарихидан // Фан ва турмуш. – 2000. – № 5.

Aniykim ko`rdilar turkiy yoronlar, Dedilar, gar duo qilsa eronlar, Bitilsa turkiy til birla aqida, Ko`ngullar bo`lsa ondin oramiyda, Tomallug` qildilar chun bir necha yor, qalam tortay xudo bo`lsin madadkor, Va lekin aylayin so`zlarni ijmol, Manga yo`qdur mufassal qilg`ali xol. …Anga qo`ydim "Sabotul ojizin" ot, O`zimdek xasealar bo`lg`aymu deb shod… 1 Kitobning xotimasida esa muallif shunday yozadi: Bitibsan forsiy tilda kitobi, Tammom anda masoilning javobi. hama fatvovu taqvoning bayoni, O`n ikki mingdin ortuq bayti oni. Deding shay`i qalili turkiy tildin, Kech emdi albatta bu qolu qildin 2 . Muqaddimadan ham, xotimadan ham ko`rinib turibdiki, bu mashhur dars kitobi "turkiy yoronlar" iltimosi va talabi asosida yuzaga kelgan. Muallifning yuqorida keltirilgan so`zlaridan ko`rinib turibdiki, turkiy tildagi bu asarni u "ijmol", ya’ni qisqartirish, ixcham bayon etish usuli bilan yozgan va forsiy tilda ("Maslakul mudtaqin"da) yigirma to`rt ming misralik mazmunni taxminan to`rt ming misradan iborat bo`lgan "Sabotul ojizin"da mujassamlashtirgan. "Sabotul ojizin", agar uning muallifini 1720-yillarda vafot etganligini nazarda tutsak 3 , XVII asrning oxiri yoki XVIII asrning boshlarida (birinchi o`n yilligida) yozilgan. Kitob islomiy axloq, adab, farz, vojib, sunnat, mustaxab, muboh, mustakrah (munkir), makruh, harom, kabi amallarning sharhi, tasavvuf tariqati asoslari bayoni, shu 1 Сўфи Оллоёр. Сабот ул-ожизин. (Нашрга тайёрловчилар: Ҳожи Пўлатқори Муҳаммад Али ва б.)− Т.: Меҳнат. − 1991.− 9-10- b . 2 O ` sha asar .−90- b . 3 Зоҳидов Р. «Сабот ул-ожизин» асари лексикаси. Филол. Фанлари номзоди дисс. автореф. – Т.: ТАИ, 2001.– 6-b.

masalalarga oid pand-nasihat va ibratomuz hikoya hamda rivoyatlardan iborat 4 . Muallif bu asarda sharhda keng tarqalgan usul va tuzilishni saqlagan (dastlab savol, so`ngra masala bayoni, keyin ibratomuz hikoya hamda rivoyatlar ). Kitob oddiy ziyoli mo`min bilishi va amal qilishi zarur bo`lgan deyarli barchа masalalarni hamrab oladi. Asar keng o`quvchilar ommasiga mo`ljallangan bo`lsa- da, unda - hozirgi didaktik talablarga ko`ra - o`quvchining yosh psixologiyasi va taraqqiyoti nazarda tutilmagan, asarning tili g`oyat murakkab, arabcha-forscha so`zlar miqdori juda ko`p 5 . Shunga ko`ra bu kitobdan sharhsiz, lug`atsiz foydalanish juda qiyin. Mazkur qiyinchiliklarni nazarda tutib "Sabotul ojizin"ga sharhlar yozilganligi ma’lumdir. Ulardan biri Tojiddin Yolchiqulning "Risolayi Aziza" 1 asari (kitob Tojiddin Yolchiqul o`g`lining iltimosi asosida yozilganligi sababli shunday nomlangan) va ikkinchisi Sayyid Habibulloh ibn Sayyid Yahyoxon al Farqoniy al Qobuliy qalamiga mansub "Hidoyatut-tolibin" asaridir. Har ikkala sharh ham "Sabotul ojizin"ning tushunilishini yengillashtirish maqsadida tuzilgan. Bunday sharhlarning mavjudligi turkiy tilda ta’lim amalda bo`lganligini isbotlovchi yana bir muhim dalildir. "Sabotul ojizin"ning keng ommalashishi, uning hozirgi kunda ham ma’lum va mashhur bo`lgan o`nlab toshbosma nashrlari namunalari, yuzlab qo`lyozma nusxalarining XVIII asrda keng ommalashganini ko`rsatadi. Fikrimizni isbotlaydigan muhim dalillardan yana biri islomiy-ibtidoiy maktabda o`qish (harflarni tanish va ularni qo`shib o`qish) mahoratini egallagan (hozirgi taxminan II sinf darajasidagi savodlilik malakasiga ega bo`lgan) bolalar uchun zaruriy bo`lgan "Farzi ayn" ("Eng muhim farzlar")ning turkiy tilga tarjimasi va "Farzi ayni turkiy"ning ham juda ko`plab qo`lyozma hamda toshbosmalarda yetib kelganligidir. Bunday toshbosmalarda besh islomiy farzning bayonini o`z ichiga olgan bu kitob juda ko`p hollarda ikki tilda ikki qismga ajratilib, bir kitob shaklida - a) "Farzi ayni turkiy" va 4 O`sha asar. 5 O`sha asar. 1 Рисолайи Азиза («Саботул ожизин» шарҳи). (Тузувчи: Ботирбек Ҳасан. Муҳаррирлар: Рустамов А., Обидов Р.). – Т.: Мерос, 2000. – 3-б.

b) "Farzi ayni forsiy" sifatida bosilgan. Taxmin etish mumkinki, bugun tarjimasi XIX-XX asrlarga oid deb qaralayotgan "Chor kitobi turkiy" ham XIX asrdan oldingi davrga, ya’ni XVIII asr o`rtalari (yoki oxirlari)ga mansub bo`lsa. "Chor kitob" XIV asrdan XX asrning boshlarigacha ta’lim forsiy (tojik) tilida olib boriladigan barcha ikkinchi boshqich (ibtidoiy) maktablarning "Farzi ayn"dan keyin o`rganiladigan dars kitobi edi, shuningdek, Xitoydan Xurosongacha, Markaziy Osiyodan Rumgacha (Turkiyagacha) keng amalda edi 2 . Forsiy tildagi ta’limning asosiy dars kitoblarini turkiy tilga o`girilishi (yoki tavsiflanishi) XVIII asrda ta’lim muassasalarida turkiy tilning o`qitilganidan va uning mavqeyi keskin oshganligidan dalolat beradi. Ta’lim fors tilida olib boriladigan maktab kitoblarining o`zbek tiliga o`girilishi (yoki tavsiflanishi) va ularning keng ommalashishidan keyingi boshqich, shubhasizki, o`zbeklar (o`sha davr atamasiga ko`ra turkiylar, turkiyzabonlar) uchun maktab kitoblarini yaratish bo`lmog`i lozim edi va shunday ham bo`ldi. Bu ishni Shermuhammad Munis Xorazmiy amalga oshirdi. Munis Xorazmiyning tilshunoslik va pedagogikaga oid "Savodi ta’lim" risolasi bizgacha yetib kelgan. Bu asarning didaktik ahamiyati Y. Abdullayev 1 , K. Sultonova ishlarida maxsus tadqiq etilgan. 1804-yilda yozilgan mazkur asar ("Risolayi savod" deb ham yuritilgan) she’riy yo`lda bitilgan bo`lib, talabalarga husnixat ta’limi qoidalarini o`rgatishga mo`ljallangan. Ilmiy-ma’rifiy ruhdagi bu asar ta’limiy jihatdan muhim o`rinda turadi. Shoir asarning birinchi qismida xat mashq qilishga tayyorgarlik va bu ish uchun kerakli o`quv anjomlari xususida so`z yuritadi. Ikkinchi qismida esa dars xat mashqi va uning usuli to`g`risida amaliy yo`sinda ta’lim beradi. Yozuvning ahamiyatini anglashga, insonlarni rostgo`y, bilimli, shirinso`z, savodli bo`lishga chaqiradi va: Har so`zki, ko`ngildin o`ldi mavjud, Xat bo`lmasa, bo`lg`ay erdi nobud, 2 Чаҳор китоб (Абдунаби Сатторзода нашри). – Душанбе: Адиб, 1990. – 81-82-б. 1 Абдуллаев Й. Эски мактабда хат-савод ўргатиш. – Т.: Ўрта ва олий мактаб, 1960. – 67-73-б.

deb yozadi. Munisning "Savodi ta’lim"i ham kattagina guruh talabgorlarning ("guruhi mushtoq")ning "ko`p muddat"li iltimoslari asosida yozilgan. Bu haqida shoir shunday yozadi: Risolani yozishdan maqsad Ko`p muddat erdi guruhi mushtoq, Ta’lim sumanbarig`a ushshoq, Mashq etmak ishida xat bitarg`a, Ta’lim vuqufig`a etarg`a. Aylar edi xizmatim aro puy, Dilresh o`lub o`ylakim qalam mo`y… …Ma’yus eta olmayin alarni, Xirmon aro solmayin alarni, Bilganicha surib qalamni har yon, Ta’lim ishin aylar erdim oson… 1 Shoir so`zlaridan anglashilmoqdaki, turkiy tildagi dars kitoblariga talabgorlar, bunday kitoblarning yo`qligidan "ma’yuslar" va "xirmon aro qolganlar" ko`p bo`lgan. Qo`llanmaning "talab ahli"ga qaratilganligi bunday qo`llanmalarga talabgorlar soni ko`pligidan dalolat beradi. Munis Xorazmiyning o`zbek tilida yozilgan "Savodi ta’lim" dars kitobi, "Guliston", "Chor kitob", "Farzi ayn" kabi maktab kitoblarining o`zbekcha tarjimalari, "Farzi ayn" va "Chor kitob"ning birlashishiga o`xshash qilib yozilgan So`fi Olloyorning "Sabotul ojizin" asari turkiy tilda ta’lim (ibtidoiy ta’lim ) o`choqlarida X-XIX asrlarda uzluksiz davom etganligi, lekin, ehtimolki, XIV-XVII asrlarda bir muncha zaiflashganligi, bu esa, haqli ravishda, Mir Alisher Navoiy, Mirzo Bobur, Abulg`ozi Bahodirxon kabi turkiyparastlarning qattiq e’tiroz va isyonlariga sabab bo`lganligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. XVIII- XIX asrlarda hozirgi O`zbekiston hududida turkiy tilda ta’lim yana qaytadan jonlandi va XIX asrning oxirida jadidchilik harakatida o`zbek tilidagi ta’lim-tarbiya inqilobiy shiorlarga aylanishi uchun mustahkam zamin 1 Ўзбек педагогикаси антологияси. II жилд. – Т.: Ўқитувчи, 1999.

yaratildi. Ta’limimiz tarixida juda muhim ahamiyatga ega bo`lgan jadidchilik harakati davrida ona tilida o`qitish masalasini ko`rib o`tishdan oldin XV-XIX asr oxirlarida Markaziy Osiyo ibtidoiy maktabi ta’lim mazmuni haqida gapirib o`tish joizdir. XV-XX asr boshlarida hozirgi O`zbekiston hududida ibtidoiy (mahalla va masjid) maktablarida o`qitiladigan asosiy dars kitoblari (o`quv materiali)ning mazmuniy minimumi S. Ayniy 2 , G`.G`ulom 3 , A.Avloniy 4 va b.larning asarlarida yoritilgan va Y.Abdullayevning eslatilgan monografiyasida arxiv materiallari, guvohlar ma’lumotlari asosida 1 , Ulug`bek Dolimovning 2010-yilda "Tafakkur" jurnalida e’lon qilgan maxsus maqolasida atroflicha tahlil etilgan. Jumladan, Y.Abdullayev har tomonlama tadqiq va tahlillarini quyidagicha yakunlaydi: "Bu tekshirishda eski maktablarda harf o`rgatilishi, "Haftiyaki sharif", "Qur`oni sharif", "Chor kitob", "So`fi Olloyor", "Xo`ja Hofiz", "Navoiy", "Fuzuliy", "Bedil", "Maslakul mudtaqin" kitoblari o`qitilishi aniqlangan" 2 . Bundan ko`rinib turibdiki, ta’lim materiali XVIII asrdan boshlab ikki tilda − o`zbek va tojik tillaridagi asarlardir. Bu o`lkamizda ta’lim ham tojik, ham o`zbek tillarida olib borilganligi, o`lkamizda X asr va undan avvalgi davrlardan boshlab hozirgi kungacha davom etayotgan zullisonaynlikni aks ettirgan. Mazkur an’ana XVIII asrda keng tarqalgan va rivoyat uslubida yozilgan asarlarda ham o`z aksini topganligi ma’lum. Chunonchi, fors-tojik tilida yozilgan va Markaziy Osiyoda keng ommalashgan "Bobo arab va malika Dilorom" rivoyat-dostonida malika: "Kim men bilan she’r aytishda bellashsa va g`olib bo`lsa, unga turmushga chihaman", deb shart qo`yadi. Dostonda keltirilgan aytishuvlar tojik tilida bo`lib, bellashuvda malika g`oliba bo`ladi. Biroq Bobo arab− badaviy qiyofasida kelgan Xizr payg`ambar − bilan bo`lgan forsiy aytishuvda malika yengilayotganligini sezadi va eng oxirgi chorani ishga soladi, ya’ni aytishuvni turkiy tilga ko`chiradi. Malika: Ey Bobo Arab, turkiyga hayron qolasan, Sharmandayi sharmisori giryon bo`lasan….. 2 Айний С. Эски мактаб. – Т.: Ўздавнашр, 1979. – 56 б. 3 Ғулом Ғафур. Танланган асарлар.Т. II . – Т.: Ғ. Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. – 416 б. 4 Авлоний Абдулла. Танланган асарлар. 2 жилдлик. 1-жилд. (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов.) – Т.: Маънавият, 1998.–80-81- b . 1 Абдуллаев Й. Эски мактабда хат-савод ўргатиш. – Т.: Ўрта ва олий мактаб, 1960. –45-53- b . 2 O ` sha asar .−53- b .

Bobo Arab: Sen yoshgina qizcha meni hayron qilasan, Sharmanday-u sharmisor-u giryon qilasan. Men qari arabga beadablik qilma, Bir na’ra uray, o`timda giryon bo`lasan… Bu badia-aytishuv turkiy tilda ta’lim vatanimizda tarixan uzluksiz zanjirni tashkil etganligidan, ayrim davrlarda qisman zaiflashgan bo`lsa-da, hech qachon tamoman so`nmaganligidan darak berib turadi. XI asrdan XX asrning boshlarigacha Markaziy Osiyolik barcha yozuvchi va shoirlarning ikki tildagi ijodi ham buni yana bir bora isbotlaydi. Shuning uchun sho`ro, xususan, rus tarixchilari, ularga ergashgan ayrim tadqiqotchilarning o`zbek tilida ta’lim masalasi XX asrdan keyin kun tartibiga qo`yildi, degan uydirmalariga chek qo`ymog`imiz, tariximizni, madaniyatimizni haqqoniy va xolisona o`rganishimiz lozim. Bu haqida Prezidentimiz I. A. Karimov shunday deganlar: "Tariximiz haqida gap ketganda, biz hamon rus olimlarining tadqiqotlariga tayanamiz…Lekin qachongacha biz tariximizni birovlarning nuqtayi nazari, qarichi bilan baholaymiz. O`z davlatimiz, xalqimiz, millatimiz tarixini o`zimiz tiklamasak, o`zimiz xolisona yozmasak, uni boshqalar boshqacha qilib yozadi. Haqqoniy tarixni bilmasdan turib o`zlikni anglash mumkin emas. Madomiki, o`z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo`lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur" 1 . Prezidentimizning bu ko`rsatmalari tariximizni, jumladan, ona tilimizda ta’lim tarixini haqqoniy va xolisona o`rganishni, o`zbek xalqining tarixiy o`tmishini, unga aloqador bo`lgan har bir narsani sun’iyliklardan xoli etilgan holda xalqqa va vatanga milliy mafkuraga sadoqat ruhida yetkazishni, barkamol avlodni mana shu an’analar yog`dusida tarbiyalashni talab etadi. Bizning ona tilimizda ta’lim tarixi bo`yicha bu sahifalarda umumlashtirgan kamtarona kuzatishlarimiz shu yo`ldagi harakatlardan bir zarradir. Biz iftixor bilan ayta olamizki, ona tilimizda ta’lim ko`z ilg`ay oladigan, yozma yodgorliklarda o`z aksini topgan tariximiz davosmida (V-XIX asrlarda) - mutlaqo so`nmagan, zaiflashgan paytlari bo`lgan va bunday 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998. –11-29- b .

ziddimilliy (zidditurkiy) holatlar Mahmud Qoshg`ariy, Mir Alisher Navoiy, Mirzo Bobur, Abulg`ozi Bahodurxon kabi turkiy til yalovbardorlarining to`laqonli asoslangan isyoniga sabab bo`lgan. Shu isyonlar tufayli o`zbek tilida ta’lim tizimi XIX asrning o`rtalarigacha mutlaqo so`nmagan va yangi davrda− O`zbekistonimizda (Turkistonda) milliy ozodlik, vatanparvarlik g`oyalari tarannumi kurashchilari−jadidlar harakatida vatanparvarlik, millatparvarlik gulxanining porlashiga asos va zamin vazifasini o`tagan. Bu masala ishimizning navbatdagi bandida muhokama etiladi. Ona (o`zbek) tilidagi ta’limning VI-XIX asrlardagi holatini yozma yodgorliklar materiallari bo`yichа o`rganish asosida bu davrlarda ona (o`zbek, turkiy) til ta’limi oldida qo`yilgan uch asosiy maqsadni ajratish imkonini beradi. Bular: birinchidan, savodxonlikni ta’minlash. Bunda, asosan, savod - o`qiy olish va yozma matnni uqa olish tushunilgan; ikkinchidan, ma’lum mafkuraviy g`oyalarni (IX asrdan boshlab islomiy) singdirish va savodli mo`minni tarbiyalash; uchinchidan, ona (o`zbek) tilidagi diniy-axloqiy va badiiy adabiyotning eng sara namunalari bilan tanishtirish. Ona (o`zbek) tilidagi ta’lim maqsadidan ko`rinib turibdiki, X-XIX asrlarda ta’lim maqsadida turg`unlik hukm surgan. Bu ta’lim mazmuni, usuli va materialida ham o`z aksini topgan. Shuning uchun Mir Alisher Navoiy XV asrda, Sadriddin Ayniy, Abdulla Avloniy, G`afur G`ulomlar XX asr boshlaridagi holati tavsifini bergan eski maktabda ta’lim materiali (dars kitoblari) ham, ta’lim usuli ham, maqsad-u mazmuni ham bir xil bo`lgan. XIV- XV asrlarda ta’limda bolaga farqli (individual-differentsial) yondashuv nishonalari bo`lgan bo`lsa ham, XVI asrdan keyin bu ham umumiy ta’limdan oliy (madrasa, mutaxassislik) ta’limiga ko`chirilgan va ibtidoiy maktab faqat yuqorida sanab o`tilgan uch maqsad bilan cheklangan. IX-XV asrlarda ilmiy, madaniy, iqtisodiy va harbiy yuksakligi bilan jahonga dovrug`i ketgan Movaraunnahrning XVI asrdan keyingi tanazzulining qator sabablaridan biri bu davrda ta’lim maqsadi va mazmun-u usulidagi

turg`unlik bo`lgan bo`lsa ajab emas; bu davrda ibtidoiy maktab bitta maqsad − savodli mo`minni tarbiyalash bilan cheklandi. Bu esa ta’lim oluvchilarni oldinga emas, balki orqaga (rasmiy-ortodaksal ) islom shakllangan XIV-XV asrlarga) tortar edi va taraqqiyotga undamas edi. Xulosa Ta’lim maqsadi, uning rivojlanishi, jamiyat taraqqiyoti bilan aloqalari, ta’lim tizimi strukturasida tutgan o`rni, ta’lim mazmuni, usuli, vositalari va provard samarasi bilan ko`p tomonli munosabatlarining umumiy masalalari va bu munosabatlarning ona (o`zbek) tili ta’limida voqelanishini ko`rib o`tish natijasida quyidagi umumiy xulosalarga kelish mumkin: 1.Ta’lim maqsadi haqida gapirganda ta’limning u m u m i y m a q s a d i va ta’lim tizimida h a r b i r o` q u v p r e d m e t i m a q s a d i tushunchalarini farqlamoq lozim. Ta’limning umumiy maqsadi va har bir o`quv predmeti maqsadi o`zaro umumiylik~xususiylik munosabatlari bilan bog`lanadi. 2.Ta’limning umumiy mafkuraviy-ma’naviy, ta’limiy-tarbiyaviy maqsadi jamiyatning ta’lim oldiga qo`yadigan vazifasi - ijtimoiy buyurtma mohiyatiga ega bo`lib, jamiyatning taraqqiyoti, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, madaniy ehtiyojlari bilan uzviy bog`langan bo`ladi, davlat, jamiyat tomonidan muayyanlashtiriladi va ta’lim natijasida qanday shaxs jamiyatga yetishtirib berilishini belgilaydi. Shuning uchun ta’limning umumiy maqsadi, ko`p holatlarda ta’limning ayrim tur va bosqichlari umumiy maqsadi davlat hujjatlarida aniq va qat’iy shaklda berilgan bo`ladi. O`zbekiston Respublikasida ta’limning, uning tur va bosqichlarining umumiy mafkuraviy-ma’naviy, ta’limiy-tarbiyaviy maqsadining davlat nazoratida turishi O`zbekiston Respublikasining "Ta’lim to`g`risida"gi qonuni bilan belgilanadi, unda global shaklda beriladi. Davlat ta’lim standartlarida soha, ixtisoslik, yo`nalish va bo`qinlar bo`yicha muayyanlashtiriladi. Bu O`zbekistonning ko`p ming yillik madaniy taraqqiyot tarixida ilk voqeadir va shuning uchun O`zbekiston Respublikasida DTS tizimining joriy etilishi mamlakatimiz ta’limi tarixida inqilobiy burilish sifatida baholanishi lozim.

3. Ta’lim maqsadi bilan ta’lim mazmuni, usuli va vositalari uzviy bog`langan bo`lib, maqsad mazmun, usul va vositani, ular, o`z navbatida, ta’lim samarasi, natijasini − ta’lim jamiyat ehtiyoji va kelajagi uchun qanday shaxsni etishtirishini belgilaydi. 4. Ta’lim maqsadi barcha davrlar uchun o`zgarmas invariant emas: u davrning iqtisodiy, siyosiy, madaniy-ma’rifiy taraqqiyoti bilan uzviy bog`liqlikda o`zgarib, rivojlanib, yangilanib boradi. Ta’lim maqsadida turg`unlik va jamiyat taraqqiyotida turg`unlik, tanazzul o`zaro mutanosib bo`lib, bir-biriga nisbatan dialektik sabab-oqibat munosabatlaridadir: jamiyat taraqqiyotidagi turg`unlik ta’lim maqsadida turg`unlikda namoyon bo`ladi. Ta’lim maqsadidagi turg`unlik jamiyatdagi turg`unlik va tanazzulni chuqurlashtiradi. O`zbekisonda XVII-XIX asrlardagi jamiyat va ta’lim taraqqiyotidagi turg`unlik buning yorqin dalilidir − yuz yillar davomida ta’limning umumiy maqsadi − xat-savodli itoatkor mo`min- musulmonni yetishtirish − va ta’lim mazmuni ("Abjad" - "Haftyak" - "Farzi ayn" -"Chor kitob" -"Guliston" - "Bo`ston"-...)ning o`zgarmas holda saqlanishi jamiyatdagi turg`unlikka olib keldi. Shuning uchun O`zbekistonda jadidchilik harakatining asosiy diqqati ta’lim islohoti va uni zamonaviylashtirishga qaratilgan edi. O`zbekistonda mustaqillikning ilk qadamlaridanoq umumiy ta’lim tizimini yangilash va tubdan isloh qilishga yuksak e`tibor ham, unga taraqqiyotning eng muhim sohasi sifatida ulkan mablag`larning ajratilishi va sarflanishi ham, ta’lim maqsadi, mazmuni, usuli, yangi pedagogik texnologiyalarni keng ommalashtirishga va provard oqibatda ta’lim natijasini yangilashga intilish ham shu bilan uzviy bog`liqdir. 5.Ta’lim maqsadining, ta’lim natijasiga ijtimoiy buyurtmaning yangilanishi ta’lim mazmuni, usuli va vositalarining shu maqsadni voqelantirishga mos ravishda yangilanishi bilan ta’minlanmasa, maqsad samara bera olmaydi. Bu sovet didaktikasining tarkibiy qismi sifatida O`zbekistonda ta’lim tizimining 1970-90- yillardagi ish tajribasidan − maqsadni yangilab, mazmun, usul va vositalarni

xo`jako`rsinga, faqat nomigagina yangilashning kutilgan natijalarni bermaganligida ham ko`rinadi. 6.Ta’limning umumiy mafkuraviy-ma’naviy, ta’limiy-tarbiyaviy maqsadi UMIS sifatida ta’lim tizimi strukturasidan o`rin olgan o`quv predmetlarining xususiy maqsadlarida har bir o`quv predmetining xususiyat va imkoniyatlarga uyg`un ravishda voqelanadi. Bu maqsadlar umumiy maqsadga nisbatan YHVO mavqeida bo`ladi. 7. Ona tili ta’limining maqsadi ta’limning umumiy maqsadining voqelanish ko`rinishlaridan biridir, u, avvalo, xat-savodlilikni ta’minlash, ikkinchidan, til va tafakkur mushtarakligi asosida tafakkur, uning nutqda yuzaga chiqishi bilan uzviy bog`liqligi sababli ta’lim tizimi va strukturasidan o`rin olgan boshqa o`quv predmetlari ta’lim maqsadidan ancha farq qiladi. Shuning uchun, eng avvalo, ikki tushunchani: a) ona tilida ta’lim sharoitida ona tili ta’limi maqsadini, b) ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitishning maqsadini farqlash talab qilinadi. Ona tilida ta’lim sharoitida ona tili ta’limi yo`q deb hukm chiqarish mutlaq о noto`g`ri, chunki bu sharoitda ona tili ta`lim tili sifatida voqelanadi va ta’lim tilining (demak, ona tilining) imlo, talaffuz, me’yor, ifoda, hamda leksik va grammatik vositalari o`rganiladi, ona tilida bayon etilgan fikrlarni uqish va o`z fikrini ona tilida bayon etish ko`nikmalari shakllantiriladi. Buni ixcham ravishda ona tili ta’limining xat-savodlilikni ta’minlash maqsadi yoki oddiygina ona tili ta’limining umumiy maqsadi sifatida umumlashtirish mumkin. Ta’lim o`choqida ona tili maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitilganda uning ta’limi oldiga bu umumiy maqsaddan tashqari davr talablari bilan bog`langan ijtimoiy buyurtma sifatida qo`shimcha −x u s u s i y maqsadlar qo`yiladi. 8.Ona tili ta’limining xat-savodlilikni ta’minlash maqsadi davr bilan bog`liq emas, barcha davr va jamiyatning hamma bosqichlari uchun umumiydir; ta’lim ona tilida amalga oshirilsa, uning bu umumiy maqsadi−ta’lim tili sifatida, albatta, voqelanadi.

9. Turkiy xalqlarning bizgacha yetib kelgan yozma yodgorliklarining materiallari turkiy (o`zbek) tilda ta’lim eramizning V asrdan hozirgacha uzluksiz davom etib kelgan va shuning uchun ona (o`zbek) tili ta’limining xat-savodlilikni ta’minlash maqsadi shuncha davr davomida u z l u k s i z voqelanib kelgan degan qat’iy hukm chiqarish, "O`zbekistonda ona (o`zbek) tili ta’limi Oktyabr revolyutsiyasidan keyingina yo`lga qo`yildi" degan g`ayriilmiy o`ydirmaga chek qo`yish haqida xulosa chiqarishga asos bo`ladi. O`lkamizning bir yarim ming yillik uzluksiz tarixiy yozma yodgorliklari butu н tariximiz davomida turkiy (ona - o`zbek) tilida ta’lim hech qachon tamoman so`nmaganligini ko`rsatib kelmoqda. Ayrim davrlarda bosqinchilar tazyiqi ostida ona (o`zbek) tilida ta’lim biroz susaygan, zaiflashgan bo`lishi mumkin, lekin hech qachon tamoman so`nmagan va yo`qolmagan. Ona (o`zbek ) tilida ta’lim zo`ravonlik bilan zaiflashtirilgan sharoitda ham Bilga To`nyuquq, Mahmud Qoshg`ariy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur, Abulg`ozi Bahodirxon, jadidlar kabi ko`p sonli turkiy til jonkuyarlarning asosli isyoniga sabab bo`lgan. 10. O`lkamizda islom dini o`rnashgunga va hukmron mafkuraga aylangunga qadar (VIII-IX asrlarda) turkiy til ta’limi oldida turkona mafkura bilan yo`g`rilgan savodli shaxsni yetishtirish maqsadi, islomiy mafkuraviy hukmronligi davrida (IX-XIX asrlarda) bu maqsad savodli mo`min (musulmon)ni tarbiyalash shaklida o`z davri uchun zamonaviylashdi va shu tarzda uzoq muddatda − qariyb o`n asr davomida turg`unlashdi. Bu maktab ta’limida ta’lim mazmuni, usuli va vositalarining ham turg`unlashishi, qotib qolishiga olib keldi; yuzlab yillar davomida yosh avlod undan bir necha yuz yil oldin yaratilgan o`quv materialidan foydalanib, orqaga qarab bordi. Shuning uchun Mahmudxo`ja Behbudiy va boshqa jadidlar: "Orqaga qarab emas, oldinga qarab intilayluk" 1 deb ta’limni orqaga emas, oldinga qaratilgan bo`lishi zarurligini ta’kidlaydilar. 11.XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida jadidchilik harakatida ta’limni bu asriy turg`unlikdan chiqarish jamiyat taraqqiyotining bosh omillaridan biri deb baholandi va ona tili ta’limi oldiga milliy mafkura va islomiy dunyoqarash bilan 1 Беҳбудий М. Танланган асарлар (Нашрга тайёрловчи Б.Қосимов). – Т.: Маънавият, 1997. – 132 б.

yo`g`rilgan, zamonaviy taraqqiyotdan xabardor, madaniy va savodli shaxsni tarbiyalash maqsadini qo`yishga intildilar, umummilliy adabiy til ta’limi masalasini−ta’limgohda ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitish masalasini−o`rtaga qo`ydilar. Biroq bu maqsadni o`sha vaqtda tarqoqlik va hokimiyatning bo`linganligi sababli amalga oshirish mumkin emas edi. O`zbekiston sho`ro respublikasi ta’sisidan keyingina bu maqsadlarning amalga tatbiqi uchun ijtimoiy-siyosiy-iqtisodiy imkoniyat tuqildi - ta’lim o`zbek tilida olib boriladigan maktabda xususiy maqsadli ona tilini alohida o`quv predmeti sifatida o`qitish amalga joriy qilindi. 12. O`zbek maktablarida ona (o`zbek) tilini o`qitishning xususiy maqsadi xususiyatlariga ko`ra o`rgatish tarixini uch davrga bo`lish mumkin. Bular: a) adabiy til me`yorlarini singdirish va ommalashtirish davri (1924-1970- yillar); b) nutqni rivojlantirish davri (1970-1990-yillar); v) ijodiy tafakkurni rivojlantirish davri (1990-yildan hozirgi kungacha). 13.Birinchi davrda ona tili ta’limi oldida turgan maqsadni voqelantirish uchun jahon tajribasida o`zini oqlagan yagona to`g`ri usulga - ona tilining fonetik, leksik va grammatik qurilish birliklariga tayangan holda adabiy til me’yorlarini ta’lim oluvchilarga singdirish va ulardan amaliy foydalanish ko`nikmalarini hosil qilish usuliga tayanildi va bunday ta’lim yaxshi samara berdi − 1960-yillarda adabiy til me’yorlari deyarli to`liq ommalashdi va ona tili ta’limining maxsus maqsadi amalga oshdi. 14. Navbatdagi bosqichda - yozma va og`zaki nutqni rivojlantirish bosqichida - maqsadga erishish usuli noto`g`ri tanlandi - ilmiy grammatik o`quv materialini chuqurlashtirish, yuqori sinflarda uslubiyat asoslarini o`rganish orqali nutqni rivojlantirishga erishib bo`lmadi. Natijada 1970-80-yillarda ona tili ta’limida - o`zbek ilmiy va ommaviy matbuotida keng muhokama etilgan - turg`unlik va tanazzul hukm surdi. Buning bosh sababi til ta’limini tafakkur rivojidan ajralganligi bo`ldi; tafakkurni rivojlantirmasdan nutqni rivojlantirishga urinish urug`siz o`simlik undirishga intilishdek samarasiz edi.

15. Milliy istiqlol davrning ilk qadamlaridanoq ta’limni, jumladan, ona tili ta’limining maqsadi, mazmuni, usuli va vositalarini tubdan yangilashga jiddiy kirishildi. Jahonning ilg`or didaktikasi, ta’lim psixologiyasi, milliy an’analarimiz va qadriyatlarimiz asosida ona tili ta’limining ongli kognitiv-pragmatik (induktiv) ta’lim usuli, shu maqsad va usulga mos ta’lim mazmuni ishlab chiqildi hamda amalga joriy etildi. Bu usulning mohiyatini nutqni o`z-o`zidan emas, balki ona tili imkoniyatlari orqali ta’lim oluvchida mustaqil fikrlash va ijodiy tafakkur ko`nikmalarini shakllantirish, tafakkurning voqelanish shakli sifatida nutqni rivojlantirish tashkil etadi. Ilk tajriba-sinov ishlari bu usulning sersamara va istiqbolli ekanligini ko`rsatmoqda. Hozir bu maqsadni to`la voqelantirish uchun to`siq bo`layotgan narsa o`quvchilarning ona tili darslarida keng foydalanishlarini ko`zlab tuzilgan ona tili imkoniyatlarini o`zida mujassamlashtiruvchi axborot bankining turli shakl va ko`rinishlari − xilma-xil maqsadli lug`at, qomus, ma’lumotnoma, ko`rgazmali qurollar, ularning elektron variantlari, kompyuter dasturlari v.h.larning juda ozligidir. Bunday qo`shimcha vositalarsiz bu ta’lim usuli o`z maqsadiga to`la erisha olmaydi. Ta’lim usulining bosh talablaridan biri − ta’lim oluvchi o`quv materialining darslik bilan cheklanmasligidir. Buni esa ona tili imkoniyatlari axborot bankigina ta’lim oluvchiga yetkaza oladi. Shuning uchun ona tili o`qitish metodikasi, tadrischi va tilshunos olimlar, ilg`or amaliyotchilar oldida turgan asosiy vazifalardan biri ona tili ta’limining ongli kognitiv-pragmatik (induktiv) ta’lim usuli uchun zarur bo`lgan va amaldagi dasturda o`z aksini topgan qo`shimcha ta’lim vositalari - axborot banklarini tuzish va sinflarga, har bir o`quvchiga yetkazish, o`quvchilarda axborot banklarini bilish, ulardan foydalanish madaniyatini, juda ko`p imkoniyatlardan muayyan sharoitda qaysi biri eng samarali ekanligini topa olish hamda undan amalda foydalanish ko`nikmalarini shakllantirish, rivojlantirishning yo`l va usullarini − yangi pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va keng ommalashtirishdir. 16. Turli davrlarda amalga oshirilgan ta’lim jarayonining maqsadlari bilan umumiy maqsadlar tahlili shuni ko`rsatdiki, ta’lim maqsadi muntazam rivojlanuvchi, dinamik jihatdan takomillashib boruvchi ijtimoiy-didaktik hodisa

ekan. Buni ona tili ta’limi maqsadi dinamikasi misolida V asrdan hozirga qadar quyidagi jadvalda ko`rishimiz mumkin: (Qarang: 6-chizma.) 6-chizma ONA TILI TA’LIMI MAQSADINING PROGRESSIV DINAMIKASI № DAVRLAR MAQSAD VOSITALAR 1 V-IX asrlar Xat-savodli turkona tabiatli shaxsni shaklantirish Qadimgi turkiy yodgorliklar 2 IX-XIX asrlar ( jadidlargach а) Xat-savodli, itoatkor shaxsni shakllantirish IX-XIX asr maktabidagi o`quv manbaalar 3 XX asr boshlari ( jadidchilikd а) Zamonaviy ilmiy bilim asoslari bilan tanishgan, milliy tuyg`ularga ega bo`lgan xat- savodli (faol) shaxsni shakllantirish Jadid namoyandalari tomonidlan yaratilgan darslik va o`quv qo`llanmalari 4 1925-1970 -yillar Adabiy me ’ yorlarni singdirish , milliy adabiy tilni ommalashtirish , rasmiy yozma - og ` zaki nutqda sheva nutqidan foydalanishga chek qo ` yish 1925-1970-yillar mobaynida yaratilgan o`quv dasturlari, darsliklar va o`quv adabiyotlari 5 1970-1990 -yillar Milliy adabiy tilda yozma - og ` zaki nutqni rivojlantirish , o ` quvchilarning ijtimoiy - gumanitar hamda tabiiy o ` quv predmetilar bo ` yicha savodxonligini oshirish O ` quv dasturlari , darsliklar , o ` quv qo ` llanmalari , ilmiy va badiiy adabiyotlar 6 1999- yildanr hozirgacha O ` quvchida ijodiy , evristik hamda mustaqil tafakkurni rivojlantirish , ijodiy tafakkur mahsulini nutqsharoitiga mos ravishda to ` g ` ri , ravon bayon etish ko ` nikmalarini tarkib toptirish DTSlar , o ` quv dasturlari , darsliklar , qo ` llanmalar , audio vositalar , kompyuter texnologiyalari , ilmiy hamda badiiy adabiyotlar

Jadvalda ona tili ta ’ limi maqsadi misolida o ` quv predmeti umumiy va xususiy maqsadining davr talabi hamda ehtiyojlari asosida uzluksiz progressiv dinamikasi − keyingi davr maqsadi oldingi davr maqsadini o ` z ichiga olgan holda undan yuksakroq maqsadni ko ` zlashini ko ` rsatib turibdi .

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1.Каримов И.А. Адолатли жамият сари. – Т.: Ўзбекистон, 1998. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998. 3. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008 й. 4.Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997. 5. Баркамол авлод орзуси. – Т.: Шарқ, 1999. 6.Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Она тили. Адабиёт. – Т.: Шарқ, 1999. 7. «Ўзбекистон Республикаси давлат тили ҳақида» Қонун. – Т.: Ўзбекистон, 1989. 8.Абдуллаев Ф.А. XV аср адабий тилининг диалектал асослари // Навоий ва адабий таъсир масалалари. – Т.: 1968. 9.Абдуллаев Й. Мактабда ягона орфография ва нутқ режими. – Т.: ЎзПФИТИ, 1953. 10. Абдуллаев Й. 7-синфда она тилидан баъзи темаларни ўтишдаги тажрибамиз // Сов. мактаби. – 1954. – № 4. 11. Абдуллаев Й. Эски мактабда хат-савод ўргатиш. – Т.: Ўрта ва олий мактаб, 1960.

Похожие

Qadimgi ( V-IX 5-9 ) davrlarda ona ( o`zbek ) tilida ta’lim maqsadi

Sovet davrida ona (o`zbek) tili ta’limi maqsadi

Mustaqillik davrida ona ( o`zbek ) tili ta’limi maqsadi

Ta’lim tili va ona tili ta’limi tushunchalari haqida

O`zbek nasrining ilk manbalari