Pedagogika tarixining metodologik asosi - Педагогиka - Рефераты

Pedagogika tarixining metodologik asosi

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1119 KB

Pedagogika tarixining metodologik asosi Reja: 1. Pedagogika tarixini fanlar tarixi bilan bog`liqligi 2. Xalq pedagogikasining metodologik asosi 3. Pedagogika tarixi va tasavvufning bog`liqligi 4. Barkamol avlodni tarbiyalashda milliy qadriyatlardan foydalanish 5. Sharq mutafakkirlari ijodida ta’lim-tarbiya nazariyasini rivojlantirilishi 6. Komil inson ta’limotining tarixi 7. Tarixiy-badiiy asarlarni pedagogik tahlil metodlari

Pedagogika tarixini fanlar tarixi bilan bog`liqligi Har bir fanning tarixiy taraqqiyoti, erishilgan yutuqlar, uning nazariy va metodik asosining o`zi metodologik xususiyatga ega. Ma’lumki, ko`pgina pedagogik tadqiqotlarda fanning rivojiga hissa qo`shgan mutafakkirlarning ta’limoti metodologik asos sifatida ifodalanadi. Zero, ta’lim – tarbiya kishilik jamiyati paydo bo`lgandan boshlab paydo bo`lgan, u tarixiy, umuminsoniy va milliy harakaterga ega. Bu boradagi tajribalar, g`oyalar, ta’limotlar, qonuniyatlar umumlashmasi yozma va og`zaki, hayotiy an’analar, qadriyatlar shaklida kelajak avlodlarga o`tib kelgan. Har bir davr, xalq, uning olimlari fanning rivojiga o`zining hissasini qo`shgan, g`oyalarni to`ldirgan, tahlil etgan. U yoki bu sohada ilmlarning tarixiy taraqqiyot tahliliga fan tarixi deyiladi. Fan tarixini o`rganilishi haqida professor N. SHermuhammedova: “XIX asrgacha fan tarixi alohida muammo sifatida na faylasuflar, na boshqa soha olimlari tomonidan yetarli o`rganilmagan edi” degan xulosaga keladi va “Fan tarixini o`rganish XX asrda boshlangan bo`lsada, unga azaldan falsafaning yoki umumiy madaniyat nazariyasining bir bo`limi sifatida qaralgan” - deb yozadi. Bu fikr ayrim fanlargagina taalluqli bo`lishi mumkin. Lekin IX asrdayoq Abu Nasr Forobiyning2 Arastu asarlarining tahlili, Abu Rayhon Beruniyning “Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston” asarlari, Alisher Navoiy va boshqa mutafakkirlarning adabiyotshunoslik haqidagi tazkiralari, Firdavsiyning “Shohnoma” asarida 50 podsholik davrida ta’lim- tarbiyani yoritilishi fanlar tarixi haqida tarix emasmi. Jumladan, pedagogika miloddan oldingi V-IV asrlardayoq qadimgi Yunonistonda ta’lim – tarbiyachilik faoliyati, ta’lim – tarbiya jarayoni ifodasi ekanligi uni tarixiyligidan dalolat beradi. Inchunun, pedagogik g`oyalarning tarixiy taraqqiyoti, ilmiy asoslangan qonuniyatlar fanni rivojlanishi uchun metodologik qo`llanma bo`ladi. Hayot sinovlaridan o`tgan ta’lim – tarbiya mazmuni, metodlari, shakl va vositalari pedagogika fanining ravnaqi uchun mustahkam poydevordir.

Mustaqillik tilimiz, dinimiz, madaniy boyliklarimizdan bahramand bo`lish imkoniyatlarini, huquqini berdi. Bugungi kunda O`zbekistonda pedagogika tarixi bo`yicha alohida darsliklar, o`nlab o`quv qo`llanmalari, risola va kitoblar chop etildi. Albatta, ulkan madaniy xazinani o`rganishga har xil yondashuvlar mavjud. Ammo, xalq pedagogikasi va pedagogik merosni o`rganish va undan samarali foydalanish metodologiyasi ishlab chiqilmagan. Ta’kidlash lozimki, metodologiya ilmiy bilish mexanizmi, metod, usul va vositalar yig`indisi sifatida fanlar taraqqiyotining omili, nazariy asosidir. Albatta, har bir obyektiv voqelikni, jumladan, tarixiy taraqqiyotni o`rganish maqsadidan kelib chiqadigan metodologik tamoyili mavjud. Uzoq va qt pedagogik merosni o`rganish bir tomonlama, kambag`al, “proletar” tarbiyasi tarixini ideallashtirishga qaratilgan edi. Bunga zid ijtimoiy ta’lim – tarbiya ayovsiz qoralanardi. YA’ni xalqning madaniy merosini o`rganishda millat manfaati emas, balki kommunistik ta’limot tamoyili ustuvor bo`lgan metodologiyaga asoslanildi. Jamiyatning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotida ta’lim – tarbiya tizimining tutgan o`rni tahlil etilmadi. Tarix o`zi haqiqatdir, uni oshirib ta’riflash va yashirib ifodalash mumkin emas. Har bir davrda ham insoniyat yuksaklikka intilib yashagan. Pedagogika tarixining metodologik asosini o`rganish xalqimizning mingming yillik ta’lim – tarbiya borasidagi xazinasidan foydalanish imkoniyatini oshiradi, tarixiy tadqiqotlar samaradorligiga erishiladi, pedagogikaning taraqqiyot istiqbolini belgilashda ilmiy-metodik yo`riqnoma bo`ladi. Pedagogika tarixi insonshunoslik fanlari bilan uzviy bog`liqdir. Psihologiya tarixi turli yoshdagi odamlarning tug`ilganidan umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayonini, shaxsni shakllanishi hamda o`zaro munosabat qonuniyatlarini o`rganadi. Sotsiologiya jamiyatni yaxlit tizim sifatida o`rganadi, ijtimoiy tashkilotlar, jarayonlar va guruhlarni shu tizimning qismlari sifatida tahlil etadi. Boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar ham insondagi obyektiv holatni va uni umumiy rivojlantirish yuzasida bahs yuritadi. Asrlar bo`yi mavjud qonuniyatlar o`rganiladi va davr o`zgarishi bilan uning o`zgarishiga baho beriladi.

Ammo insonni tarbiyalash, uni rivojlantirishning aniq qonuniyatlarini ishlab chiqish pedagogika fanining zimmasiga tushadi. Pedagogikaning predmeti shaxsni rivojlantirish bilan tarbiya o`rtasidagi qonuniyatni aniqlash va shu asosda tarbiyaviy faoliyatning nazariy hamda metodik asoslarini ishlab chiqishdir. Demak, pedagogikaning predmeti shaxsni rivojlantirish va tarkib toptirish jarayonidir. YA’ni, pedagogika shaxsni muayyan maqsadga qarata ta’lim-tarbiya berish, rivojlantirish, tarkib toptirish mohiyati va qonuniyatlari haqidagi fandir. Ma’lumki, pedagogikaning asosiy vazifasi bo`lgan tarbiya ijtimoiy hodisadir. U kishilik jamiyati paydo bo`lgandan boshlab mavjuddir. Tarbiyalash, avvalo, ijtimoiy hayot jarayonida yig`ilgan tajribalarni avlodlarga yetkazib berishdir. Ijtimoiy tajribalar moddiy va ma’naviy qadriyatlar yig`indisi sifatida ijtimoiy ongning turli shakllarida (fan, san’at, axloq) shuningdek, ijtimoiy munosabatlar xulq-atvor va faoliyat tizimida mujassamdir. Tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida inson shaxsini tarkib toptirish, uni hayotga tayyorlash vositasi sifatida paydo bo`lgan va shunday bo`lib qoladi. Shaxs kamoloti, murakkab dialektik jarayon bo`lib, kishiga ta’sir ko`rsatadigan obyektiv, subyektiv omillar stixiyali va maxsus (ongli) yo`naltirib boriladi. Tarbiyaning maqsadlari, mazmuni, shakl va metodlari har bir tarixiy davrda o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`ladi. Hozirgi davrda pedagogikaning vazifasi milliy istiqlol g`oyalaridan kelib chiqadigan ta’lim -tarbiyaning mazmuni, metodlarini ishlab chiqish, milliy ta’lim tizimini yaratish va yosh avlodni bilim, ma’naviy madaniyatini jahon andozalari darajasiga yetkazishdir. Pedagogika bola tarbiyasi haqidagi fan sifatida tarkib topgan bo`lsada, hozirgi fan-texnika rivojlangan davrda barcha yoshdagilarga ta’lim-tarbiya berish qonuniyatlarini o`rgatadi. Chunki tarbiya va ta’lim tug`ilgandan umrining oxirigacha davom etadigan jarayondir. Uzoq vaqt shaxsning rivojlanishida tashqi ta’sir hal qiluvchi omil hisoblab kelindi. Holbuki har qanday tarbiyaviy ta’sir, maktablarda zo`r berib o`qitish kutilgan natija beravermasligiga iqror bo`ldik. Shuning uchun bugungi kunda ta’lim-tarbiya jarayonining

qonuniyatlarini ishlab chiqish uning istiqbolini belgilash pedagogikaning dolzarb muammosidir. Shaxsga yo`naltirilgan ta’lim-tarbiya bo`yicha ijtimoiy-gumanitar fanlar, jumladan, pedagogika ham asosan insonshunoslikning obyektiv qonuniyatlarini o`rganadi. Inson kamolotida subyektiv omil yetarli umumlashtirilmagan. Bu borada bashoratchilar yig`ilgan tajribalarga tayangan holda ommaning e’tiborini qozonmoqdalar. Pedagogikaning tarkibida yangi yo`nalish - inson o`zligini bilishi va tarbiyada o`zini imkoniyatlarini o`stirish metodikasi kiritilishi amaliy ahamiyatga ega bo`lardi. Inson yoshligidanoq o`zligini bilsa, avvalo, o`z qudratini ishga soladi va qolaversa, tashqi g`arazli ta’sirlardan saqlanishiga tayyorlanadi. Ammo bugungi kunda insonshunoslik fanlari va san’at, jumladan, adabiyot o`rtasidagi ana shu o`zaro aloqa yetarli emas. Hatto, pedagogika fanida ham insonni bilish va tarbiyalash uzviyligi o`ziga yarasha. Badiiy adabiyot, adabiyotshunoslikda ham insonparvarlik yo`nalishidan ko`ra adabiy tanqid ustun turadi. Zero, pedagogika bilan badiiy adabiyotdagi umumiylik bandi ham insonshunoslikdir. Jamiyatni insonparvarlashtirishda avvalo, fanlarni jumladan, pedagogikani insonshunoslashtirish va insonparvarlashtirish, yoki insonni o`rganadigan fanlarning bandida nazariy va amaliy tadqiqotlar olib borish zarur. O`zbekistonda Kadrlar tayyorlash Milliy modelida «shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi» – deb belgilanadi. Bu butun ta’lim-tarbiya tizimini insonshunoslashtirishni taqozo etadi, uzoq yillar hukm surgan «ta’lim-ta’lim uchun» qoidasidan qutultiradi. Demak, avvalo pedagogika fani, qolaversa, barcha ijtimoiy-gumanitar fanlarning insonshunoslik, insonparvarlik darajasini ortishi davr talabidir. «Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog`liq bo`lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs - fuqaroni shakllantirishni nazarda

tutadi». Milliy dasturdagi bu yo`riqnomalar pedagogikaning vazifasini butunlay yangi yo`nalishga o`zgartiradi. Agar uzoq vaqt «kimga, nimani, qanday o`qitish» prinsipi qaror topgan bo`lsa, endigi vazifa komil insonni, shaxsni shakllantirishga qaratiladi. YA’ni Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi «kimni, nima uchun va qanday o`qitish?» nazariyasi va amaliyotini ishlab chiqishni talab etadi. Ta’lim-tarbiyani jamiyat taraqqiyotida ustivor deb belgilanishi, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi bugungi kunda pedagogikani ilmiy va insonshunoslik darajasini ortishiga imkoniyat yaratdi. Milliy dastur ta’lim tizimining barcha bo`g`inlarida yangi pedagogik texnologiyani yaratish vazifasini qo`yadi. Vaholanki, pedagogik texnologiya o`tgan asrning 60-yillaridayoq rivojlangan mamlakatlarda keng qo`llanilgan, ularning taraqqiyotida muhim omil bo`lgan. Pedagogik texnologiyada izchillik, tizimlilik, o`quvchi va o`qituvchi shaxsi, ta’lim-tarbiya jarayonining boshqa tarkibiy qismlari o`zaro bog`liqligi pedagogika fanining klassik predmeti qaror topganidan dalolat beradi. Pedagogika tarixi taraqqiyotining qonuniyatlari Klassik fanlar singari pedagogika tarixiy taraqqiyotining o`ziga xos qonuniyatlari mavjud: - pedagogikaning predmeti ta’lim-tarbiyaning davr talabiga mosligi qonuniyati. YA’ni kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyotida, har-bir xalq millat va mamlakatning rivojlanishida ta’lim-tarbiyaning tutgan o`rni. - Shuningdek, ta’lim-tarbiya tizimi takomillashuvida ijtimoiy sharoit; - pedagogikani xalq pedagogikasi zaminida rivojlanishi qonuniyati. Ta’lim-tarbiya tajribalari, pedagogik g`oyalar kishilik jamiyati paydo bo`lgandan boshlab xalqning turmush an’analarida, og`zaki ijodida o`z ifodasini topgani, xalq pedagogikasi pedagogikaning buloq boshi, ekanligi, xalq pedagogikasining vorisiyligi; - komil insonni shakllantirish, insonni ezgulikka yo`llash, o`zligini anglashi, o`z-o`zini tarbiyalash predmetida pedagogika tarixini va dinlar tarixi, tasavvuf bilan uzviy bog`liqligi. “Tasavvufning ta’limiy-tarbiyaviy imkoniyatlarini

umumlashtirish, pedagogik asoslarini ishlab chiqish jamiyat taraqqiyotiga, millat ravnaqiga zid har xil diniy niqobdagi g`oyalar taraxining oqibatlarini ilmiy asoslanishi nuqtai nazaridan qaraganda muqaddas islom dinimizni pok saqlash, uni turli xil g`arazli xuruj va hamlalardan, tuhmat va bo`htonlardan himoya qilish, uning asl mohiyatini o`sib kelayotgan yosh avlodimizga to`g`ri tushuntirish, islom madaniyatining ezgu g`oyalarini keng targ`ib etish vazifasi hamon dolzarb bo`lib qolmoqda”. (I. Karimov); - ta’lim-tarbiyaning mavjud shart-sharoitga bog`liqligi qonuniyati. Zero, har bir hudud, mintaqa mamlakat, milliy maktab qanday bo`lsa, mamlakat taraqqiyoti shunday bo`lgan va mamlakat siyosiy tuzulishi qanday bo`lsa, maktab ta’lim- tarbiya shunday bo`lgani aksioma ekanligi. Jamiyat taraqqiyotida bazis va ustqurma o`zaro bog`liqligi falsafiy kategoriya asosida pedagogik fikrlar taraqqiyoti; - pedagogika ayrim ijtimoiy fanlar qatori falsafa tarkibida rivojlangani. Pedagogika tarixi va boshqa gumanitar fanlar tarixi bilan uzviy bog`liqligi obyektiv olamning bir butunligi, fanlar tarixi biri ikkinchisini to`ldirishi. - pedagogika tarixini mumtoz adabiyot bilan tarixan va mantiqan bog`liqligi qonuniyati. Sharqda adabiyot “adab”- axloq, odob, “yot”-ko`plik, fan, ta’limot ma’nosini anglatgani, adabiyot hayot darsligi, ta’lim-tarbiya vositasi ekanligi, mumtoz adabiyot milliy ta’lim-tarbiya tajribalari va g`oyalarini asrlardan asrlarga yetkazuvchi, manba ekanligi; - hozirgi davrda pedagogikaning globallashuvi, Kadrlar tayyorlash Milliy modelida pedagogikaning jahon faniga integratsiyalashuvi talabi, ta’lim- tarbiyaning umuminsoniylik tamoyili, jahon xalqlari qadriyatlaridan samarali foydalanish zarurligi qonuniyati. Pedagogika tarixini o`rganishda metodologik yondashuv boy ma’naviy merosimizning ilmiy-amaliy ahamiyatini aniqlash imkoniyatini beradi. Milliy g`oyaning komil inson ta’limotini rivojlantirish, ta’lim-tarbiya tizimida ma’naviy merosdan foydalanish samaradorligini oshiradi.

Qadimgi Sharqda islom dinini joriy etilishi bilan komil inson mohiyati va mazmuni “botiniy va zohiriy dunyoni bilish” o`zligini anglash va o`zini boshqara olish ta’limotiga asos solindi. Dunyoviy, ilmiy va diniy adabiyotlarda insonning qudrati o`zligini anglashda ekanligi asoslandi. Masalan, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy asarlarida ta’lim - tarbiyaning maqsadi va mazmuni inson o`zligini bilishdan boshlanishi, tasavvuf allomalarining ta’limotida ollohni bilish – inson o`zligini bilishidir g`oyasi umumlashtirildi. Ollohni bilish obyektiv olamni va odamni bilish uyg`unligi, insonni hayotga tayyorlash ta’lim – tarbiyaning mazmunini tashkil etdi. Alisher Navoiyning “Lisonut tayr” asarida inson o`zligini bilishi – ollohni bilish g`oyasiga asoslanib, uning qudrati hudomushning muammolari (“vodiylari”)ni yengib o`ta olishi bilan o`lchashi hayotiy lavhalarda ifodalanadi. Albatta buyuk mutafakkirlar merosidan keng xalq ommasi bahramand bo`lish imkoniyati va tizimi mavjud emas edi. Islom qoidalari va falsafasini o`rganish bo`yicha VIII – XV asrlarda tashkil etilgan madrasa va maktablarda ma’lum darajada pedagogik meros o`rganilgan. Pedagogik meros ana’nalar, rivoyatlar, urug` oqsoqollari saboqlari orqali avloddan avlodga o`tib kelgan, rivojlantirilgan. Sharq xalqlarida madaniyatni, pedagogik, falsafiy g`oyalarni targ`ib qilish, o`rganishning eng samarali vositasi badiiy adabiyotdan foydalanilgan. Badiiy obrazlar va uslublar orqali komil inson g`oyasi, modeli ta’lim – tarbiya mazmuni, metodlari ommalashtirilgan. Keyinchalik adabiyot badiyot o`rnida qo`llanilib uning adab, axloq haqidagi qimmatiga ham e’tibor berilgan. Adabiyotshunoslar badiiy asarlardagi pedagogik g`oyalarni o`z imkoniyatlari darajasida tanqidiy tahlil qilishdan nariga o`ta olmaydilar. Pedagoglar badiiy asar sifatida uning ilmiy va amaliy ahamiyatini yetarli hisoblamaydilar. Vaholanki, Ibn Sino ham o`zining ta’lim – tarbiya haqidagi g`oyalarini badiiy uslubda bayon qilgan. Firdavsiy, Sa’diy SHeroziy, Yusuf Xos Xojib, Ahmad Yugnakiy, Abdurahmon Jomiy, Devoniy asarlari pedagogika tarixining noyob durdonalaridir. Alisher Navoiy “Mahbub ul qulub” asarida pedagogik g`oyalarni ilmiy va badiiy uslubda ifodalagan. “Hamsa” asarining “Hayratul abror”

dostonidan boshlanishi ham uning ta’lim – tarbiya maqsadiga qaratilgani emasmi? Inchunun, pedagogikaning mumtoz adabiyot bilan mantiqan va tarixan bog`liq qonuniyati mavjud. Yevropa pedagogika tarixida ham Deni Didro, Jan Jak Russo, Iogen Pestalotssi asarlarida ta’lim – tarbiya ustuvorligi fikrimizning dalilidir. Shuni ta’kidlash lozimki, jahon pedagogikasi tarixida XVII asrdan ta’lim- tarbiya muammolarini ilmiy – ommabop umumlashtirish, tahlil etish boshlangani e’tirof etiladi. “Didaktika (ta’lim nazariyasi va amaliyoti) ning oltin qoidasi” ga Yan Amos Komenskiyning “Buyuk didaktika” (1631) “Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari” (1633) kabi asarlarida asos solingani fanda tan olingan. Biroq Yan Amos Komenskiyning pedagogik ta’limoti xristian dini va fanning o`zaro bog`liqlik metodologiyasiga asoslangan. Ma’lumki, u katolik cherkoviga qarshi chex xristian jamoasiga boshchilik qiladi, keyinchalik, yepiskop vazifasiga saylanadi. Har bir didaktik g`oyani “ollohning irodasi” bilan amalga oshirishni ifodalaydi. Agar pedagogika tarixini islom dini mutafakkirlari, tasavvuf falsafasi allomalarining ta’lim – tarbiya haqidagi ta’limoti bilan o`zaro bog`liqligi metodologiyasiga asoslanilsa: birinchidan, Sharq xalqlari pedagogikasi tarixi ham renessans bilan uzviy bog`liqligi, ta’lim - tarbiya nazariyasi ham Yevropadan olti- yetti asr oldin rivojlangani, fan tarixini obyektiv o`rganish imkoniyatiga ega bo`lamiz; Ikkinchidan bugungi kunda ta’lim – tarbiya jarayonini, uning mazmuni va metodlarini takomillashtirishda Sharqning “Tafakkur karvonlari” merosidan samarali foydalaniladi. Demak pedagogika tarixi XXI asrga qadar diniy ta’lim tarixi bilan uzviy bog`liq. Bu metodologik yondashuvni alohida o`rganilishi lozim bo`lgan qadimgi xitoy, xind, koriys xalqlari pedagogikasi tarixiy taraqqiyotida ham ko`rish mumkin. XXI asrga kelib fanning ishlab chiqarish qudratining oshishi pedagogikaning ham jamiyat taraqqiyotida globallashuv jarayoniga sabab bo`ldi. Qaysi mamlakatda ta’lim-tarbiya tizimi rivojlangan bo`lsa, shu mamlakat har sohada ilg`orlab ketdi. Natijada Yevropa xalqlarida pedagogikani rivojlanishiga alohida e’tibor berildi, pedagogika tarixini o`rganishga qo`l urildi. Masalan, rus

pedagogikasining asoschilaridan biri K. D. Ushinskiy “Inson tarbiya predmeti sifatida” ikki tomlik asarida yunon, hind, xitoy, olmon olimlarining ta’lim-tarbiya haqidagi asarlari tahlil qildi. Ayniqsa uning pedagogika fanining jamiyat taraqqiyotidagi o`rni, Germaniya, Fransiya, Angliya davlatlarida ta’lim tizimining tashkil etilishida “Pedagogik adabiyotlarning foydasi haqida” risolasi muhim tarixiy ahamiyat kasb etdi. Pedagogika tarixini o`rganishdagi bunday qiyosiy metodologik yondashuv fanni ham nazariy, ham amaliy rivojlanishida muhim omil bo`ldi. XVIII-XIX asrda Rossiyada pedagogika fanining rivojlanishi, ta’lim tizimidagi islohotlar mamalakatni iqtisodiy inqirozdan olib chiqdi, jahon maydonidagi mavqiyeni mustahkamladi. Rossiya va boshqa mamlakatlardagi ta’lim tizimidagi pedagogik tajribalar ta’sirida Ahmad Donish, Furqat, Abduqodir Shakuriy, Saidrasul Aziziy va jadidchilik harakatining namoyondalari Ismoilbek Gasparali, Munavvar Qori, Mahmudxuja Behbudiy, Isoqxon Ibrat, Qori Niyoziy, Abdulla Avloniy kabi ma’rifatparvarlar ta’lim-tarbiya tizimini zamon talablariga mos takomillashtirish mamlakat va millat taraqqiyotining omili ekanligini targ`ib qildilar, o`zlari maktablar ochdilar darsliklar yaratdilar. Abdulla Avloniy “Pedagogika”, ya’ni bola tarbiyasi demakdur. Ilmi ahloqning asosi tarbiya... Har bir millatning saodati, davlatning tinch va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog`liqdur” deb yozgan edi. YA’ni pedagogika fani va tarbiyaning ijtimoiy mohiyati haqidagi Abdulla Avloniyning ta’limoti o`z davri va bugunlik kunda muhim ahamiyatga ega. Uning boy pedagogik merosini o`rganishning metodologik asosi haqida alohida to`htalamiz. Demak, pedagogika tarixini o`rganishni o`ziga xos uch yo`nalishini e’tirof etish mumkin: - birinchidan-pedagogik g`oyalarni rivojlantirishni izchil (xronologik) va tarkiban tizimli (xalq pedagogikasi tarixi, oila pedagogikasi tarixi, makab pedagogikasi tarixi va hokazo) tartibda umumlashtirish; - ikkinchidan-ilg`or pedagogik ilmiy g`oya va muammolarni tadrijiy taraqqiyoti, jamiyat taraqqiyoti bilan o`zaro bog`liqligi;

- uchinchidan-olimlarning, mutafakkirlarning ilmiy faoliyati va ijodining nazariy va amaliy ahamiyatini umumlashtirish. Pedagogika tirixini o`rganishda ta’lim-tarbiya jarayonining o`ziga xos qonuniyatlari muhim o`rin tutadi. Ma’lumki, qonuniyat barqaror takrorlanib turuvchi voqea va hodisalarning izchil aloqadorligi, bog`liqligidir. Demak, avvalo pedagogik qonuniyatlarning kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotida qaror topgani, asrlar sinovidan o`tgani; ikkinchidan ta’limtarbiya qonuniyatlarini o`rganilishi, hayotda qo`llanilishi tajribalari asosida tahlil etish ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo`ladi. PEDAGOGIKA TARIXINI O`RGANISHNING METODOLOGIK ASOSLARI Ta’lim-tarbiyaning milliyligi qonuniyati Mafkura-muayyan ijtimoiy guruh yo qatlamning, millat yoki davlatning ehtiyojlarini, maqsad va intilishlarini, ijtimoiy-ma’naviy tamoyillarini ifoda etadigan g`oyalar, ularni amalga oshirish usullari va vositalari tizimidir. Mafkura- g`oyalar asosida ma’lum makonda va zamonda paydo bo`lishi, jamiyat rivojiga Халқ педагогикаси, оғзаки, ижодий, эртак, д остон, ривоят, мақол, турмуш анъаналари Мумтоз адабиёт асарлари, мактаб мадрасалар тарихи Педагогика тарихини тасаввуф ва мумтоз адабиёт билан боғлиқлиги қонунияти Пеадгогик тадқиқотларнинг тарихийлиги Қадимги обидалар, битиклар, қўлёзмалар, архиологи к топилмалар Жахон халқлари маданияти тарихи Таълим тарбиянинг тарихийлиги принцпи “ Тарихий хотирасиз келажак йўқ” И . А. Каримов тамойиллари Таълим - тарбиянинг миллий лик ва умуми - сонийлик принцпи Маданият тарихини яратишда педагогик меросдан фойдаланиш Бўлажак ўқитувчиларни таълим - тарбия фаолиятига тайёрлаш Педагогика тарихининг жамият тарихи, ижтимоий фанлар тарихи билан боғлиқлиги қонунияти Ўқув дастурлари, дарсликлар ва қўлланмалар яратишда педагогика тарихидан фойдаланиш Пед агогика тарихини ўрганишни нг манбалари Педагогика тарихининг ўрганишнинг қонуниятлари ва принцплари Педагогика тарихи дан фойдаланиш йўллари Педагогика тарихини ўрганишнинг манбалари Диний китоблар: “Авесто”, “Қурони Карим”, “Ҳадислар”, тасаввуф адабиё тлари Таълим тарбиянинг давр талабига, мавжуд шарт - шароитларга мослиги қонунияти

muayyan hissa qo`shishi, kishilarning ong va qalbidan joy olishi va o`z kuchini yo`qotgan tarixiy xotiraga aylanish xususiyatiga ega. Milliy g`oya, milliy mafkura va milliy tarbiya tarixi bir-biri bilan mantiqan uzviy bog`liq. G`oya inson tafakkurida vujudga keladigan, ijtimoiy harakaterga ega bo`lgan, ruhiyatga kuchli ta’sir o`tkazib, jamiyat va odamlarni harakatga keltiradigan, maqsad-muddao sari yetaklaydigan fikrlardir. G`oyalarni bir qancha turlarga ajratish mumkin: ilmiy, falsafiy, diniy, badiiy, ijtimoiy-siyosiy, umuminsoniy va milliy g`oyalar. Milliy mafkura va milliy tarbiya u yoki bu xalqning ming-ming yillar mobaynida yig`ilgan tajribada sinalgan ma’naviy hayotiy qadriyatlari asosida yosh avlodni zamon va makonga mos ijtimoiy hayotga, yashashga, mehnatga tayyorlash tizimi. Ta’lim-tarbiyaning davr talabi, jamiyat buyurtmasi va mavjud shart- sharoitga mosligi qonuniyati tarbiyaning milliyligida o`z ifodasini topadi. Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida ta’kidlaganidek: “Talimni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo`lmaydi – bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi” dir, ya’ni, milliy tarbiya hayot falsafasidir. Milliy mafkura va milliy tarbiya milliylik tamoyilida bir-birini to`ldiradi. Tarbiyada milliylik va umuminsoniylik g`oyalari bir-biridan oziqlanib rivojlanadi. Lekin umuminsoniy qadriyatlarni, boshqa millatning udumlarini tarbiya jarayonida foydalanishda milliy mafkura ma’naviy metriya (mezon) vazifasini bajaradi. Demak, milliylik tamoyilida, milliy g`oya, milliy mafkura pedagogika tarixini tahlil va tadqiq etishning metodologik mezonidir. “Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” risolasida qayd qilinganidek: “Insoniyat tarixi – g`oyalar tarixidir”. G`oyalar to`g`risidagi bilimlarga insoniyat tarixining eng qadimgi davrlaridan boshlab katta e’tibor berilgan. Milliy istiqlol g`oyasi falsafiy asosga, ilmiy nazariy va tarixiy ildizlarga ega bo`lgan yaxlit nazariya, mamlakatimiz taraqqiyotining obyektiv zaruriyati, qonuniy hosilasi, xalqimiz maqsad – muddaolarining ifodasidir.

Ajdodlarimizning bundan qariyb uch ming yil ilgarigi qarashlari, g`oyalari va e’tiqodlarini aks ettiruvchi manba – “Avesto” kitobi misolida buni ko`rish mumkin. Unda nafaqat “Zardo`sht” ta’limoti balki o`sha davrning eng asosiy g`oyalari shakllangan. Bir necha kitobdan iborat “Avesto” jamiyat va inson hayotning barcha sohalaridagi g`oyalarni umumlashtirgan, mintaqamiz xalqlarning yashash va hayot kechirish qonun-qoidalarini o`zida ifodalagan. Unda ezgulik g`oyalari ilgari surilgan, yaxshilik bilan yomonlik o`rtasidagi kurash aks ettirilgan. Islom dinining tarqalishi jamiyatning ma’naviy evrilish, Movaraunnaxrda xalqni yagona maslakka birlashtirishdek tarixiy vazifani bajardi. IX-XII asrlarda fan va madaniyatning rivojlanishi nafaqat o`zbek xalqi, balki jahon xalqlari tarixida ham chuqur iz qoldirdi. Muhammad Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad Farg`oniy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy kabi allomalarning o`lmas asarlari jahon fanini boyitdi. Mutasavvurlar: Hoji Yusuf Hamadoniy, Ahmad Yassaviy, Abduholiq G`ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro, Imom Buxoriy, Imom Termiziylarning ta’limotida aks etgan komil inson g`oyalari jamiyatning ma’naviy – axloqiy ruhini saqlash va mustahkamlashga xizmat qildi. Ular milliy ma’naviy qadriyat xalqimiz madaniyati, adabiyotida, jumladan, Maxmud Qoshg`ariy, Yusuf Xos Xojib, Ahmad Yugnakiy, Lutfiy, Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy, Jaloliddin Rumiy, Mirzo Abdulqodir, Bedillar ijodida chuqur o`rin egallagan. Amur Temur va temuriylar saltanati davrida “Kuch adolatda” insof, diyonat, ilm-fan, ta’lim-tarbiya tamoyilining ustuvorligi mamlakat ravnaqida asosiy omili bo`lgani ma’naviyat-ma’rifat qudratidan dalolat beradi. XVII-XIX asrlarda umummilliy manfaatlar o`rniga tor va cheklangan sulolaviy manfaatlarning ustun qo`yilishi, jamiyat hayotida ma’naviy axloqiy qadriyatlarni mustahkamlash va ilm ma’rifatni rivojlantirishga e’tibor berilmagani mamlakatni tanazzulga olib bordi, mustamlakaga aylantirdi. Aynan shu davrda Yevro mamlakatlarida pedagogikani rivojlanishi, ta’lim tizimini ustuvorligi ularni taraqqiyot yo`liga olib chiqdi, natijada ko`pgina Osiyo davlatlarini o`z mustamlakalariga aylantirdilar. Buyuk rus pedagogi K.Ushinskiy o`zining

Germaniya, Angliya, Fransiya, Amerikada milliy tarbiya tajribalarini tahlil qilib mamalakat, millat taraqqiyotida ta’lim-tarbiya tizimini tutgan o`rnini ilmiy asosladi. Jahonning ilg`or ta’lim tizimidan, pedagogik merosidan bahramand bo`lgan Ahmad Donish XX asr boshida yuzaga kelgan jadidchilik harakatining taraqqiyparvarlari – Behbudiy, Fitrat, Cho`lpon, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy Turkistondagi xalqlarni birlashtirish milliy mustaqillikka erishishda ma’rifat, ta’lim-tarbiyani takomillashtirish g`oyasini targ`ib qildilar. Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat, masalasidir” g`oyasi jadidchilar faoliyatining da’vatiga aylandi. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, Abdulla Avloniyning ta’limtarbiyaning ijtimoiy mohiyati haqidagi ta’limoti bugun yanada ahamiyatliroqdir. Abdulla Avloniyning “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” turkumi milliy g`oya, milliy ta’lim-tarbiya qonuniyatlari va tamoyillarini ifodalaydi. “Hamd”, “Ilm”, “Ilm axvolidan bir nazar”, “Ma’rifatparvar g`aniylar qulog`iga”, “Maktab”, “Millat holidan bir ya’s”, “Maorif nadur”, “Millat holidan bir jigar so`z”, “Oila munozarasi”, “Millat haykaliga xitob” kabi o`nlab she’rlaridan millatni millat bo`lishida, insonni inson bo`lishida tarbiya “Hayot-mamot” g`oyasi yoritilgan. Uning “Millat haykaliga xitob” she’ridan millatni bilim olishga da’vat etadi: “Tur, ey millat, uyqudan, xasratlashaylik, Ilm uyiga kirmoqqa suhbatlashayluk”. ... Yotmoq bo`lsa xo`b yotding, emdi turmoq zamoni, uyqu, g`aflat, yalqovlik – jaholatning nishoni” ... Kechdi ul o`tgan zamon, hozirda yangi zamon, nodon millat mahv o`lgan, o`qugan, bilgan-omon So`lgan gulingni bo`yla, tarixlaringdan so`yla, ko`p zamon chekding g`urbat, istiqbolingni o`yla. Uxlading bir necha yil, emdi ilma g`ayrat qil, Yalqovlikni tark ayla, fanu ilming yaxshi bil.

Bunda biz milliy ta’lim-tarbiya tarixi milliy g`oya bilan mantiqan uzviy bog`liqligini, biri-ikkinchisini to`ldirishini ko`ramiz. Milliy istiqlol g`oyasi ijtimoiy fanlar tarixi qatorida pedagogika tarixini o`rganish metodologik asosini belgilab beradi. Insoniyat tarixida g`oya va mafkuralar nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Ular insonning o`zi kabi azaliydir. Ko`p ming yillik hayoti davomida odamzod xilma xil g`oyalarni vujudga keltirgan. Bunyodkor g`oyalar bilan qurollangan kishilar farovon hayot, erkin jamiyat qurish uchun kurash olib borganlari tarixan ma’lum. G`oyalar va hayotiy tajribalarni avloddan avlodga yetkazish uchun ta’lim-tarbiya nazariyasi va amaliyoti haqida g`oyalar ham rivojlana borgan. Olmon olimi Frans Xovman ta’kidlaganidek pedagogika rivojlanishida: tarbiya haqida donolik, ta’lim-tarbiya haqida g`oyalar va pedagogika (ilmiy) taraqqiyot bosqichlari tarixdan ma’lum. Milliy istiqlol g`oyasi xalqimizni yagona ezgu maqsad atrofida birlashtirib, ulug` ishlarga safarbar etadigan yo`lchi yulduz ma’naviy mezondir. Shu ma’noda “O`zbekiston jamiyatining milliy istiqlol mafkurasi, o`z mohiyatiga ko`ra, halqimizning asosiy maqsad-muddaolarini ifodalaydigan, uning o`tmishi va kelajagini bir - biri bilan bog`laydigan asriy orzuistaklarini amalga oshirishga xizmat qiladigan g`oyalar tizimidir”. YA’ni, pedagogik me’rosimizni o`rganish undan mamlakatimiz ravnaqi, ma’naviy qudratini oshirishda samarali foydalanish metodologik mezonidir. U xalqimizning asrlar davomida shakllangan yuksak ma’naviyati, an’ana va udumlari, ulug` bobokalonlarimizning o`lmas merosidan oziqlanadi. Demak, milliy mafkura tarixiy va ma’naviy asosga ega, pedagogika tarixi bilan uzviy bog`liq. Shuning uchun ham “Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” risolasining to`rtinchi bobi milliy g`oyani ommaning ongiga va qalbiga singdirishda pedagogika, psihologiya fanlari imkoniyatlari ko`rsatilgan. Ma’lumki, milliy istiqlol mafkurasining ma’no-mazmunini belgilaydigan eng muhim omillardan biri bu xalqimizning qadimiy va boy tarixidir. Chunki tarix

buyuk murabbiy. U insonga ibratli xulosalar beribgina qolmasdan, ba’zan achchiq saboqlarni ham tan olishga undaydi. Tarixga, jumladan, pedagogika tarixiga berilgan holis baho uning ahamiyatini, ta’sirchanligini oshiradi. Demak, milliy mafkura O`zbekiston xalqining tub manfaatlarini ifoda etish, o`tmishni kelajak bilan bog`lovchi ko`prik ekanligi bilan harakaterlanadi, u bir necha avlodlarning aqlzakovati bilan yaratiladi. U keyingi avlodar tomonidan yangi mazmun bilan boyitildi. Ajdodlar bilan avlodlar o`rtasidagi vorisiylik milliy mafkurada o`z aksini topadi. Milliy mafkuraning hayotiyligi millatning faolligidan dalolat beradi. Prezidentimiz so`zlari bilan aytganda, “milliy mafkura xalqni xalq, millatning millat bo`lishida muhim vosita bo`lib xizmat qiladi”. Shu jihatdan milliy mafkura va pedagogika tarixida mantiqan uyg`unlik mavjud. Ma’lumki kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotidan milliy tarbiya qanday bo`lgan bo`lsa, millatning madaniy, iqtisodiy, ma’naviy va huquqiy darajasi va maqomi shunday bo`lgan. Pedagogika tarixining asosiy predmetlaridan biri komil inson ta’limotining tarixiy takomili masalasidir. Bu borada milliy istiqlol mafkurasining “Komil inson g`oyasi” metodologik asos bo`ladi. Komil inson g`oyasi nafaqat alohida shaxslarni, butun-butun xalqlarni yuksak taraqqiyot sari yetaklagan, ularni ma’naviyat va ma’rifat sohasida tengsiz yutuqlarga ilhomlantirgan. Komillikni orzu qilmagan, barkamol avlodlarni voyaga yetkazish haqida qayg`urmagan xalqning, millatning kelajagi tanazzulga yuz tutgani pedagogika tarixida ham, milliy g`oya tarixidan ham ma’lum. Xalq pedagogikasining metodologik asosi Fanshunoslikda xalq pedagogikasi pedagogika fanining sarchashmasi va asrlar mobaynida yaratilgan, to`plangan hayotda olgan, ta’lim-tarbiyaning mazmuni, komil inson fazilatlari, axloqiy, aqliy, nafosat, mehnat, jismoniy ekologik va iqtisodiy tarbiya kabi ta’lim-tarbiyaning tarkibiy qismida ijtimoiy mohiyatini, ta’lim-tarbiya tamoyillari, ta’limtarbiyaning aniq maqsadga qaratilganligi, ta’lim-

tarbiyaning hayot bilan, mehnat bilan bog`liqligi, ta’lim-tarbiyada o`zaro hurmat va talabchanlikning birligi, ta’lim-tarbiyada vorisiylik tamoyili, ta’lim-tarbiyaning izchilligi kabilar. Ta’lim-tarbiyaning metodlari ta’lim-tarbiyada ishontirish metodi, ta’lim - tarbiyada o`rnak va namuna metodi, ta’lim-tarbiyada amaliy metod kabilar, ta’lim- tarbiya shakl va vositalari, oila tarbiyasi, mahalla tarbiyasi, jamoa tarbiyasi kabilar xalq og`zaki ijodi, an’analar orqali rivojlanib kelgan. Xalq pedagogikasida vorisiylik tamoyili uning hayotbaxshligi, avloddan- avlodga o`tishi, har-bir avlod o`z ulushini qo`shishi, uni rivojlanishini ta’minlab kelmoqda. Lekin bir asrga yaqin ta’lim-tarbiyada milliy ildizni qirqishga qaratilgan siyosat xalq pedagogikasining nodir manbalaridan mahrum etdi. Mavjudlari ham komunistik g`oya chig`irig`idan o`tkazildi. Hatto, “Alpomish” dostonini o`rganish qoralandi. Insoniyat qadim – qadimdan o`z davriga xos turmush tarziga, moddiy va ma’naviy madaniyatga ega bo`lgan. Davrlar o`tishi bilan odamlarning hayot tarzi, mehnat qilish usuli, qanchalik darajada moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish va ko`paytirib borish bilan bog`liq kechgan. Insoniyatning tinimsiz mehnat, ma’naviyatga va ma’rifatga intilishi tufayli doimo o`sib takomillashib, borishi bosqichlarini tarixda svizilizatsiya davrlari deb baholanadi. Masalan, antik davr sivilizatsiyasi, Sharq sivilizatsiyasi, G`arb sivilizatsiyasi, Islom sivilizatsiyasi, Xristian sivilizatsiyasi kabilar. Ma’lumki, sivilizatsiya insoniyatning iqtisodiy, ijtimoiy - siyosiy hayoti, turmush tarzi, ma’naviy qiyofasi axloqi bilim saviyasi, mehnat qurollari va hokazo jihatlar rivojlanish darajasini ifodalaydi. U yoki bu sivilizatsiya insoniyatning yashash uchun kurashi, mehnati, qurollarini taqsimi ma’naviyat va ma’rifatga intilishi ijtimoiy - siyosiy, axloqiy - huquqiy munosabatlari asosida tavsiflanganidan tarixiy bir davr. Demak, har-bir davr insoniyatning ta’lim-tarbiya borasidagi, tajribalarining natijasi, uning rivojlanib borishi bilan harakaterlanadi. Zero, ta’lim-tarbiya kishilik jamiyati paydo bo`lganidan boshlab paydo bo`lgna, mehnat hayot tajribalarini yosh avlodga

o`rgatish zarurati asosida alohida insoniy faoliyat sohasiga aylangan. Har-bir jamiyatda ma’naviy qudrat omili sifatida takomillashib borgan. Odamzodning biologik, ijtimoiy va ma’naviy kamoloti tarixiy taraqqiyot bosqichlari, sharoit va imkoniyatlari ehtiyojlarining ko`zgusidir. Ijtimoiy borliq ijtimoiy ongni belgilaydi degan fikr insoniyatning minglab yillar amalga oshirgan tajribasini umumlashtirishdan kelib chiqqan ilmiy xulosadir. Insonning ma’naviy olami asosan ijtimoiy taraqqiyotning ta’lim-tarbiyaning mahsuli bo`lsa ham, u o`z navbatida jamiyat taraqqiyotiga nihoyatda ta’sir ko`rsatayotgan uni belgilab beradigan omildir. Jamiyat taraqqiyotining har bir yangi bosqichi kishilarning ma’naviy kamolotida yangi davrning yuzaga keltirishdir. Ana shu ijtimoiy hayot unda ta’lim-tarbiyaning o`rni va mohiyati, xalqning orzu istagi ertak, doston, xalq qo`shiqlarida o`z ifodasini topgan. Jamiyatning ma’naviy kamoloti o`z-o`ziga stixiyali amalga oshmaydi. Har bir tuzum, davr muayyan maqsadlar talab va ehtiyojlar asosida ta’lim-tarbiya tizimini joriy etadi, kishilarning ma’naviy kamolotini tashkil etadi, unga mazmun va muayyan yo`nalish beradi. Shunga asosan inson ta’lim tarbiyasining biror tizimi, usullari va shakllari kelib chiqqan. Taraqqiyotning har bir bosqichida inson ma’anaviy kamoloti, uning shakl vositalari qay darajada ekanligini aniqlash, qanday bo`lishi keraklagini belgilash, anglash muhim ahamiyatga ega. Xalq pedagogikasi ana shu ijtimoiy turmushni madh etadi. Bu uzoq davr ta’lim trabiya tizimi alohida o`rganilmagan bo`lsada xalqning turmush madaniyatinining rivojlanish darajasi, an’analar, maqol va rivoyatlar, xalq pedagogikasi izchil taraqqiy etganidan ta’lim-tarbiya haqidagi tajribalar, g`oyalar, qonuniyatlar, xalqning bu boradagi merosi xalq pedagogikasi deb atalgan butun bir tafakkur xazinasidir. Saratonda, saharda toliqib, tashna qolgan odam sharqiragan buloqni ko`rganda qanday xursand bo`lsa, musaffo chashma suvidan ichib qanchalik rohatlansa ma’naviyatga tashna odam ham xalq pedagogikasidan shunday tuganmas huzr oladi, bahra oladi. Xalqning har bir hikmati mash’ala qalblarga quyiladigan bir ziyodir. Inson bolasini yomonlikdan nafratlanish va yaxshilikdan faxrlanishga va

komillikka intilishga yetaklaydi. Xalqimizning ilmiy donishi, manaviy xazinasini qancha ko`p va ko`p o`zlashtirsak fikrmiz quvvatti oshadi, hayoti shunchalik ravshan bo`ladi. Xalq pedagogikasining manba’lari Manbalar Tarixiy davr Ta’lim-tarbiya tajribalari Ta’lim-tabiyaning nazariy asoslari Maqollar (harbir xalqning turmush tarziga xos milliy hikmatlari) Kishilik jamiyati paydo bo`lganidan boshlab hozirgacha Ijtimoiy hayot an’analari, qadriyatlari, urf-odatlar, iqtisodiy turmush, mehnat faoliyati kabilar Komil insonni shakllanishida ta’lim – tarbiyaning tutgan o`rni, axloqiy fazilatlar, jismoniy madaniyat, estetik did mezonlari, prinsplari, metodlari. Rivoyatlar (harbir xalqning turmush tarziga xos milliy hikmatlari) Kishilik jamiyati paydo bo`lganidan boshlab hozirgacha Hayotiy lavhalar asosida hikmatlar, ta’lim tarbiyaning hayotda tutgan o`rni, ta’lim-tarbiyaning ta’limiy-tarbiyaviy faoliyati namunalari Ta’lim-tarbiyaning ijtimoiy iqtisodiy mohiyati, kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotda tutgan o`rni, ta’lim tarbiyaning metod va vositalari va hokozo Afsonaviy qahramonlik dostonlari (Shiroq, To`maris, Gershasb, Siyovush, Rustam, Alpomish, Go`r o`g`li, Avvazxon, Kuntug`mish kabilar........) Kishilik jamiyati paydo bo`lganidan boshlab hozirgacha Qahramon, vatanparvar, mehnatsevar, xalqparvar, hayotiy va afsonviy qahramonlarining faoliyati, xalqing orzu umidlari. Vatanparvarlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, insoniy fazilatlarining ulug`lanishi, ta’limtarbiya jarayonining mohiyati, ta’lim – tarbiyaning imkoniyatlari qudrati ifodalangan. Shuning qahramonlik, vatanparvarlik burchi insonning oliy maqsadi ekanligi, shaxs maqsadi ezgulikka yetaklovchi omil

ekanligi ko`rsatilgan. Ertaktlar (harbir xalqning turmush tarziga xos milliy ertaklari) Kishilik jamiyati paydo bo`lganidan boshlab hozirgacha Ramziy obrazlar orqali ijtimoiy hayot va undan insoniy fazilatlarning tutgan o`rni, hayot namunalari Qahramonlik, vatanparvarlik burchi insonning oliy maqsadi ekanligi, shaxs maqsadi ezgulikka yetaklovchi omil ekanligi ko`rsatilgan Qo`shiqlar (lirik, marosim, mavsum qo`shiqlari,) -/--/ Xalq turmush an’analari Estetik tarbiya, mehnat tarbiyasi, axloqiy tarbiya g`oyalari,

XALQ PEDAGOGIKASI – PEDAGOGIKA TARIXININ SARCHASHMASI халқ педагогикаси Ўзбек бағоят қамрови ниҳоятда кенг, серқирра бўлиб, у шу халқ пайдо бўлган бутун даврни ўз ичига олади. донишмандлиги ва Халқ одобномасининг бу нодир соҳас и маишийва ижтимоий - ахлоқий ҳаётнинг барча томонларини халқ динийижоди, оғзаки - ахлоқий таълимотни қамраб олиши билан характерланади . )М.Муродов( “ Халқ оғзаки ижодининг ноёб дурдонаси бўлмиш “Алпомиш” достони миллатимизнинг намоён ўзлигини этадиган, авло длардан - қаҳрамонлик келаётган авлодларга ўтиб қўшиғидир. Агарки, халқимизнинг қадимий ва шонли тарихи туганмас бир достон бўлса, “ Алпомиш” шу достоннинг шоҳ байти, десак бўлади. тўғри асарда Бу тарих мумтоз тўфонларидан, ҳаёт - мамот синовларидан омон чиқиб ўзлигини доимо сақлаган эл - юртимизнинг бағри кенглик, матонат, олижаноблик, вафо ва садоқат каби эзгу фазилатлари ўз ифодасини топган. Шу “ Алпомишбоис ” бизга достони ватанпарварлик фазилатларидан сабоқ беради”. ( )Ислом Каримов Халқ педагогикасининг ижод шу ва кори авлодасосда - аждодларимизни баркамол кишилар қилиб тарбиялаб келган биринчи ва педагогтўнғич - ўқитувчи халқдир. Бироқ, афсуски, шўро тузуми даврида қариийб бир аср ўзбек халқи ўша мерос - халқ педагогикасидан ажралиб қолди. ( З.Миртурсунов ) Хал қ педагогикасининг манбалари ва йўналишлари Мақоллар, ривоятларда тарбиянинг ижтимоий моҳияти, тарбия натижалари, тажрибалардан фойдаланиши Халқ байрамлари, ўйинлари, турмуш анъаналари орқали ёш авлодни тарбиялаш тажрибалари Оила педагогикасининг рағбат лантириш, намуна, тақдирлаш, танбеҳ методлари таҳлил этилади Қўшиқ, алла, ёр - ёр, ўланларда инсоний фазилатлар, тарбияланганлик аҳамиятини мадҳ этилиши Алпомиш, Тўмарис, Широқ, Спитамен, Зарина ҳақида достонларда ватанпарварлик, инсонпарварлик, меҳнатсева рлик, қаҳрамонлик фазилатларини тарбияланиши куйланади Халқ оғзаки ижодида ахлоқий - маънавий, эстетик, меҳнат, жисмоний тарбия жараёни, тажрибалари, ижтимоий аҳамияти ва методлари ёритилади

XALQ PEDAGOGIKASINI O`RGANISHNING METODOLOGIK ASOSI Pedagogika tarixi va tasavvufning bog`liqligi Komil inson, barkamol shaxsni shakllantirish predmetida insonshunoslik fanlari, jumladan, pedagogika tarixi tasavvuf bilan tarixan va mantiqan o`zaro bog`liqdir. Komil inson g`oyasi azal – azaldan xalqimizning ezgu orzusi, uning ma’naviyatining uzviy bir qismi bo`lib kelgan. Bu masala avvalo zardushtiylik ta’limoti va islom falsafasidan oziqlanib yanada kengroq ma’no-mazmun kasb etgan. Bu tarixiy haqiqat, “Qur’on Karim”1, Hadisi Sharif2 kabi muqaddas kitoblarni milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillarni yaratishda asosiy manba’ sifatida qo`llanilishida o`z ifodasini topgan. Komil inson, uni shakllantirishda fan va dinning uyg`unligi Sharqni renisans beshigi bo`lishiga sabab bo`lgan. Dunyoviy ilmlar va islomiy g`oyalar Халқ педагогикасида миллий ғоя ифодаланиши Халқ педагогикасининг жамият тарихи билан боғлиқлиги Халқ педагогиткасини маданият тарихи билан боғлиқлиги Халқ педагогикасини этнография билан боғлиқлиги Халқ педагогикасида таълим - тарбиянинг жамият, миллат тараққиётида тутган ўрни ифодаланиши Халқ педагогикасини фольклор шунослик билан боғлиқлиги Халқ педагогикасида таълим - тарбия жараёнида фойдаланиш методлари Халқ педагогикасида халқ яшаган давр ва шарт - шароитнинг ифодаланиши ХАЛҚ ПЕДАГОГИКАСИ

1. Qur’on qissalari (1-kitob). – T.: “Toshkent islom universiteti” nashriyot- matbaa birlashmasi, 2004. – 79 b. 2. Qur’on qissalari (2-kitob). – T.: “Toshkent islom universiteti” nashriyot- matbaa birlashmasi, 3. 2008. – 67 b. 4. Al-Buxoriy, Imom Ismoil. Al-adab al-mufrat. – T.: Cho`lpon, 1990. – 123 b. 5. At-Termiziy, Abu Muhammad ibn Iso. Hadislar // Sharq yulduzi. – T.: 1990. 9-son. – 45-49-b. 6. Al-Buxoriy, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil. Hadis (Al-jome’ as- sahih). 1-jild /Tarjimon Z.Ismoilov. – T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1997. – 572 b. buyuk Sharq mutafakkirlari ilmiy merosida bir-birini to`ldirganini, birbiri bilan bog`liq rivojlanganini ko`ramiz. Xalqimizning ma’naviy-madaniy tarqqiyotidagi bu qudratli omilni anglagan mustamlakachi siyosatdonlar fan va dinni I asrga yaqin kurashtirib keldi. Milliy qadriyatlarimizni zo`r berib yo`qotishga barcha choralar ko`rdilar. Natijada buyuk bobokalonlarimizning ilmiy merosini jahon tan olgani holda, buni bir tomonlama tanqidiy o`rganildi. Masalan, Alisher Navoiyning asarlaridan o`sha davr ijodidagi an’anaviy hamd boblari olib tashlab nashr qilindi. Vaholanki, jahon allomalari merosidagi ilmiy va diniy uyg`unlik mukammal nashr etilardi. Masalan, jahon pedagogika fanining taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shgan chex olimi Yan Amos Komenskiyning “Buyuk didaktika” asari pedagogik qoidalar ollohga hamdu sanolar bilan ifodalangan. Uning o`z millatining din peshvosi bo`ldi, pedagogik asarlari chex xalqining milliy o`zligini anglashga yo`lladi. Insonshunoslik asosida fan va dinning o`zaro hamkorligi barkamol shaxsni shakllantirish mazmun va mohiyatini boyitdi, istiqbolli yo`nalishlarini belgilab berdi. Ilmiy tadqiqotlarda yoshlar tarbiyasida milliy qadriyatlar tasavvuf ta’limotidan foydalanish yo`llari, usullari ishlab chiqilmoqda. Ammo tasavvuf ta’limotini insonshunoslik fanlarini bilan tarixan bog`liqlik metodologiyasi ishlab chiqilmagan. Ma’lumki, metodologiya ilmiy bilish

mexanizmidir. Inson predmetida fan uning o`zaro bog`liqlik qonuniyatlarini aniqlanishi hamkorlikning samarali yo`llarini takomillashtirish imkoniyatini oshiradi. Insonni bir butunlikda o`rganish avvalo komil insonning mohiyati ta’rifi- o`ziga xos fazilatlarini umumlashtirish; ikkinchidan, barkamol shaxsni, barkamol avlodni shakllantirishda insonshunoslik fanlarini o`zaro bog`liqlik qonuniyatlarini va ijtimoiy institutlarning o`zaro hamkorlik yo`llarini aniqlashdir. Ma’lumki, dinlarning kelib chiqishi ham insoniyatni yuksalish sari intilishi, ma’naviy bo`shliqni to`ldirish zaruratidan kelib chiqqan. Insonlarni xalqlarni ma’lum bir g`oya yo`lida birlashtirish o`ziga xos insoniy komillikka yo`llashdan iborat bo`lgan. Biz dinlar tarixi haqida munozara yuritmoqchi emasmiz. Islom dini joriy etilishi davrida Arabistonda qiz bola tug`ilsa tiriklayin ko`mishdek tubanlik holati mavjud bo`lgan. Muborak hadisi sharifda “jannat onalar oyog`i ostida”, “Ikki qiz bolani tarbiyalab voyaga yetkazgan ona jannati bo`ladi”, aqidasi bu kabi illatlardan qutilish yo`li bo`lganini misol keltirish mumkin. Inson mohiyati borasida komil inson siyrati, fazilatlari uni shakllantirish omillari dinlarning ham, fanlarning asosiy muammosi, munozara predmeti bo`lib kelgan. Xalq pedagogikasi, mutafakkirlarning komil inson haqidagi g`oyalari kishilik jamiyatining har bir davrida, har bir millatga komil inson mohiyati, o`ziga xos xususiyat kasb etgan. Xalq og`zaki ijodida, doston, ertak, rivoyat, maqollar va badiiy asarlar qahramonlari, ideal obrazlarida komil inson namunasi ifodalangan. Diniy manba’larda, jumladan, “Avesto” da komil inson tushunchasi ilk bor inson mohiyati, fazilati muammo sifatida talqin va tahlil etilgan desak xato bo`lmaydi. Tasavvuf ta’limotida komil inson - bir ideal, barcha dunyoviy va ilohiy bilimlarni egallagan, ruhi Mutloh ruhga tutash qalbi ezgu tuyg`ularga limmolim pokiza zot. Prof. Najmiddin Komilov “Tasavvuf” kitobida yozishicha komil inson tasavvuf adabiyotida ko`p marta tilga olinib, munozaralarga sabab bo`lgan va bu haqda maxsus kitoblar yozilgan. Shulardan Sayid Abdulkarim Geloniy va Aziziddin Nasafiy (XIII asr) larning “Insoni komil” nomli risolalaridir. Komil

inson tushunchasini birinchi marta Muh’yiddin Ibnal Arabiy (1165 - 1240) tomonidan muomalaga kiritilgan. Uning fikricha komil insonning yerdagi timsoli Hazrat payg`ambarimiz Muhammad salollohu vasallamdir. Ul zot vujudida aqliy, ruhiy kamolot, dunyoviy va ilohiy bilimlar jamuljam edi. «Qur’on» i karimda insonga berilgan ta’riflar ham komil insonga berilgan ta’riflardir. “Valaqat karim-no bani odama” (Odamlar bolalarini mukarram qilib yaratdik) va “Laqat xalaqno fiahsanut taqvim” (Chindan ham inson suratini go`zal qilib yaratdik) oyatlari mavjud. Demak, har bir inson barkamol bo`lish imkoniyatiga ega va haqli Shayx Aziziddin Nasafiyning “Komil inson”, “maqsadi aqso”, “Zubdatul haqoyiq” nomli va boshqa risolalarida komil inson masalasi o`ziga xos qiyofasini ifodalaydi. Unda bu tushuncha insonning paydo bo`lishi, taraqqiyoti martabalar topishi bilan bog`liq holda olib qaraladi. Natijada biz Aziziddin ta’riflarida aynan hayotiy odamga xos belgilar, axloqiy sifatlarni ham ko`ramiz. Yana shuni ham aytish kerakki, Nasafiy islomdagi bir nechta ilmning insonga bo`lgan qarashlari va munosabatini chog`ishtiradi, insonni kayhoniy vujud sifatida ham, yer maxluqoti sifatida ham tahqiq va tadqiq etadi. Nasafiyda komil inson ruh tushunchasi bilan zich aloqada tasvirlanadi. Inson martabalari ruh martabalari sifatida olib qaraladi. Shu uchun umumiy tushunchadan (konkret) tushunchalarga o`tib turish bor. Buning sabablaridan yana biri Aziziddin Nasafiyning kamolotni uruj (kutarilish) va nuzul (tushish) nazariyasi asosida tushunishidir. Bu nazariya o`z navbatida ulug` olam va kichik olam tushunchalari bilan bog`lanib ketadi. Chunki Nasafiy Ibnal Arabiyga qo`shilib, insonni olam sag`ir (kichik olam) ilohiy olam va moddiy olamni birgalikda olami kabir (ulug` olam) deb ataydi. Ulug` olamdagi jamiki narsa va xususiyatlar kichik olamga mavjud, deydi u. Shu tariqa, inosn yuqori olam - olami kabirning kichraytirilgan nusxasi bo`lib hisoblanadi. Aziziddin Nasafiy komil insonga ta’rif berib yozadi: “Bilgilki, Komil inson deb shariat va tariqat va haqiqatga yetuk bo`lgan odamga aytadilar va agar bu iborani tushunmasang, boshqa ibora bilan aytayin: bilgilki, komil inson shunday

insondirkim, unga quyidagi to`rt narsa kamolga yetgan bo`lsin: yaxshi so`z, yaxshi fe’l, yaxshi axloq, va maorif”. Pedagogika tarixida tasavvuf tariqatlarining komil inson haqidagi qarashlarni o`rganish va kishilik jamiyatida milliy ta’lim-tarbiyaning hayotiy tajribalarini, ilmiy g`oyalarni qiyosiy tahlil etish bugungi kunda foydalanish imkoniyatini oshiradi. Barkamol shaxsni shakllantirishda tasavvuf ta’limotining buyuk qudrati inson o`zligini anglashi, uning botuniy, ruhiy olami va hayotiy uyg`unligi jahonda dolzarb ta’lim-tarbiyada refleksiya yo`nalishini rivojlantiradi. Demak, ta’lim-tarbiyaning maqsadi, mazmuni komil inson mohiyatida o`z ifodasini topgani pedagogika tarixi va tasavvuf ta’limotining o`zaro aloqasidan dalolat beradi. Pedagogika tarixini o`rganishda metodologik yondashuv boy ma’naviy merosimizning ilmiy-amaliy ahamiyatini aniqlash imkoniyatini beradi. Milliy g`oyaning komil inson ta’limotini rivojlantirish, ta’lim-tarbiya tizimida ma’naviy merosdan foydalanish samaradorligini oshiradi. Ana shu qonuniyatlar jamiyatimizning ma’naviy qudratini oshirish, barkamol avlodni tarbiyalashda tasavvuf ta’limoti va pedagogik merosimizdan izchil foydalanishning metodologik asosidir. Pedagogika tarixi va tasavvufning o`zaro aloqasini quyidagicha ifodalash mumkin: Ijtimoiy ong shakllari sifatida bir-biri bilan uzviy bog`liqligi; insonni o`zligini bilish predmetida tasavvuf va pedagogik merosimizning bevosita aloqasi; milliy mafkurani yaratishda va ommanining ongiga singdirishda yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda o`zaro hamkorlik kabilar. Shuni ta’kidlash lozimki, har-bir ijtimoiy voqeylik, jumladan, insonni bir butunlikda o`rganish, barkamol avlodni tarbiyalash, shaxsni shakllantirishda fanlararo bog`liqlikni bayonchilik, chaqiriqlardan aniq qonuniyatlar asosida yondashish vaqti keldi. Zero, shaxsni har qanday g`oyaviy manqurtlik ruhida tarbiyalash barham topmoqda, insoniyat taraqqiyoti tarixi tajribalari asosida insondagi imkoniyatlarni erkin namoyon qilishga shartsharoit yaratish davr imkoniyati va talabi mavjud qonuniyatlar asosida yondashish tizimini ishlab chiqish davri keldi.

Shaxs o`zligini bilishi o`z-o`zini tarbiyalashga tarixiy taraqqiyoti izchil o`rganilman Vaholanki, o`z-o`zini tarbiyalash barkamol shaxsni shakllantirishning samarali omildir. Inson o`ziligini bilishi va o`z-o`zini boshqarishi, tarbiyalashi muammosini rivojlantirishda ham bu ikkala ong ijtimoiy shakli bir-birini to`ldiradi. Bu borada komil inson haqidagi qarashlarining umumiy ikki yo`nalishni ko`rish mumkin. Birinchi turkum qarashlar tarki dunyo etib ollohning yo`liga o`zini bag`ishlay olgan; inson o`zligini bilish, o`zligida olloh qudratini ko`rishi komillik mezoni sifatida talqin etiladi. YA’ni, “Hadisi sharif” dagi “Kimki o`zini tanisa, Rabbini taniydi” g`oya Alisher Navoiy, Boyazid Bistomiy, Mansur Xaloj va Jaloliddin Rumiy kabi mutafakkirlarning so`fiyona ta’limotida ifodasini topgan. Inchunun, Alisher Navoiyning “Lison-ut tayr” asarida inson o`zligini anglashi ramziy obrazlar orqali asoslangan. komillikka erishish bosqichlari, sifatlari hayotiy lavhalarda ko`rsatilgan. Tasavvuf uzoq asrlar davomida xalqimiz ma’naviyatini boyitishga xizmat qilib kelgan. Insonning ruhiy-ahloqiy poklanishi, ilohiy muhabbat bilan yuksalib borishi bu ta’limotning asosiy g`oyasidir. Shu bois tasavvuf chuqur insonparvarlik g`oyalari bilan omuxta bo`lib, haqiqat talabida yurgan odamlar qalbiga yo`l topdi, odamlarni poklik, abadiy hayot, ko`ngil hurriyati haqidagi orzularini ifodalab keldi. Sharq tasavvuf tarixi, ularning paydo bo`lishi va taraqqiyoti haqida Najmiddin Komilovning “Tasavvuf”, Homidjon Homidiyning “Tasavvuf allomalari”, Anvar Choriyevning “Tasavvuf falsafasida inson qiyofasi” kitoblari alohida o`rin tutadi. Sharq malakatlarida tasavvuf ta’limoti “maktab”, “tariqat”, tarzida keng tarqalgan. Muhosibiya, malomatiya, tayfuriya, junaydiya, qodiriya, suhravardiya, mavlaviya, kubraviya, chishtiya, naqshbandiya, bektoshiya, hakimiya, shotiriya, axromiya, yassaviya, kabi tariqat va mazhablarni ko`rsatish mumkin. Bu tariqat va mazhablar ma’lum jihatdan bir-birini to`ldirsa, ko`p hollarda bir-biri bilan kurash olib borgan. Alisher Navoiy “Nasoyimul muhabbat” asarida keltiradikim, Jaloliddin Rumiy o`z zamondoshi Sadriddin Kazviyni xushlamas edi. Bir kuni suhbat asnosida gap

islomdagi mazhablar haqida borganda, Rumiy Kazviyga qarab “Men yetmish uch mazhab bilan birdirman”, deydi. Bu o`tmish uch mazhab-islomdagi siyosiy, ijtimoiy va mafkuraviy kurashlarni ifodalab kelgan har xil oqimlar, guruh va firqalardir. Barkamol avlodni tarbiyalashda milliy qadriyatlardan foydalanish Inson mohiyati, inson kamoloti tasavvufning ham ijtimoiy gumanitar (insonshunos) fanlarining ham o`zak masalasi bo`lib kelgan. Tasavvufda insonning botiniy olami, ichki ziddiyatlar, ruh va jism uyg`unligi o`ziga xos talqin etiladi. Insonning hayotidagi o`rni, ijtimoliy tengsizliklar sababi ham uning siyrati va tabiatdan deb biladi, insonning axloqini tuzatish uning tabiatdagi salbiy xislatlarni mahv etishdan boshlash kerak deb tushuntiradi. Tasavvufchilar inson tabiatidagi salbiy illatni umumiy nom bilan “nafs” yoki “nafsi amora” deb ataydilar. Odam Ato ham shaytonning so`ziga kirib nafsi tufayli jannatdan quvilgani Qur’onda keltirilgan, ko`p rivoyatlarga asos bo`lgan. Ma’lumki, nafs xudbinligini o`zim bo`lay falsafasiga asoslanadi. Nafs domiga tushgandan keyin, kishi hech narsadan tap tortmaydi, harom – harishdan hazar etmay, boshqalar hisobiga bo`lsa ham yaxshi yashashni o`ylaydi, u zolim, berahm, riyokor bo`lib qoladi. Ta savvufda odamlar o`zaro molu – mulk uchun kurashishini emas, balki har bir odam o`z – o`zi bilan. O`z nafsi bilan kurashishini qadrlaydi. Tasavvuf allomalaridan biri Bahovuddin Naqshband “O`z nafsini yomonligini tanish – o`zligini tanishdir” degan xulosaga keldi. Pedagogika tarixida, jumladan, xalq pedagogikasida axloqiy tarbiyaning, o`z – o`zini tarbiyalashning bosh yo`nalishi ham nafs madaniyatini tarbiyalashdir. YA’ni, nafs uchun yashash emas, balki, yashash uchun nafsni chegaralashdir. Insoniy hayot mohiyati, mazmuni dinning ham, fan tarixining ham asosiy bahs mavzusi bo`lib kelgan. Inson imkoniyatlarini maqsadga yo`naltirish, inson o`zligini bilishi va o`z – o`zini tarbiyalashi borasida tasavvuf ta’limotini ustunligi hayotda o`z ifodasini

topgan. Ollohga intilish - o`zligini bilish, o`zligini bilish – ollohni anglash g`oyasi tasavvuf allomalari, ta’limotida har tomonlama talqin etiladi. Ammo pedagogika tarixida xalq pedagogikasi, Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida inson o`zligini bilishi muammosi alohida o`rganilmagan. Inson o`zligini bilishi ta’limotining tarixiy tarqqiyoti tahlil etilmagan. Bu borada tasavvuf va pedagogika tarixini o`zaro bog`liqligini o`rganish muhim ahamiyatga ega bo`ladi. N. SHermuhammedova “insoniyatning intelektual tarixida ilmiy, falsafiy va diniy ta’limotlar o`zaro aloqasi, Yevropa madaniyatining tarixida fan, falsafa va dinning to`lqinsimon yaqinlashishi va uzoqlashishi” uch davrga bo`ldi. Birinchi yaqinlashish: Qadimgi Yunoniston va qadimgi Rim falsafasi hamda fani (mil. avv. VII-VI asrlardan to milodiy III-IV asrlargacha), Ikkinchi yaqinlashish: xristian va arab-musulmon diniy fani hamda falsafa (II- III asrlardan XIV-XVI asrlargacha) Ikkinchi uzoqlashish: xristian va arab musulmon diniy fani hamda falsafasi (XV-XVI asrlardan XIX-XX asrlarga). Uchinchi yaqinlashish: iostnoklassik fan va falsafa (XX asrning ikkinchi yarmi XXI asrning boshi). Fan va dinning yaqinlashishishning hozirgi kundagi omillari qayt etiladi. Birinchi yaqinlashishga turon va eron zaminida Avesto g`oyalari tabiat va insoniyat hayotining tajribalari ilmiy ifodasida ko`rish mumkin. Din va fanning XXI asr yaqinlashuvi milliy g`oyani yaratishga xalqimizning qadriyatlaridan foydalanish zarurati asosida namoyon bo`lmoqda. Din asoslarini o`rganishda zamonaviy fan yutuqlaridan foydalanish shuningdek, jamiyatning ma’naviy qudratini oshirishda, tasavvuf imkoniyatlarida foydalanish masalasida pedagogikaning aloqasi fikrimiz dalilidir. O`z navbatida tasavvuf o`rta asr musulmon falsafasida hurfikrlilik ko`rinishi sifatida ham namoyon bo`ldi. Xuddi shuning uchun ham, mashhur rus olimi YE. E. Bertels yozganidek, tasavvuf adabiyotini o`rganmasdan turib, o`rta asrlar musulmon Sharqi madaniy hayoti haqida tasavvurga ega bo`lish mumkin emas. Bu adabiyotdan xabardor bo`lmasdan Sharqning o`zini ham anglash qiyin”.

Tasavvuf falsafasining shakllanishida nafaqat Qur’on Hadislar balki, Yaqin va O`rta Sharq mamalakatlarida keng yoyilgan zardushtiylik, buddizm, Yevropaning ko`pgina malakatlarida tarqalgan neoplatonizm (asoschisi yunon faylasufi Ploton), iudaizm va xristianlik g`oyalarining ta’siri sezilarli bo`ldi. Bir asrga yaqin fan va dinni bir–biriga qarshi qo`yish, milliy qadriyatlar ildiziga bolta urish xalqimizning madaniy, iqtisodiy taraqqiyotda XX asrga kelib ayrim mamlakatlardan orqaga qolishiga sabab bo`ldi. Mustaqillikka va shovinistik siyosat ustivorligi, milliy madaniyatni yo`qotishga harakat ma’naviy arosat holatiga olib bordi. Ziyoli, davlat arbobining ayrimlari o`z ota – onasining dafn marosimiga qatnashaolmay qoldi. Jahon xalqlari tan olgan buyuk bobokalonlarimiz: Al Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad Farg`oniy, Burxoniddin Marg`iloniy, Yusuf Xos Hojib, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning qomusiy ta’limoti, pedagogik qarashlardagi diniy, milliy va ilmiy uyg`unlik, yaxlitlik buzib o`rganildi. Tasavvuf tadrijiy taraqqiyotga ega bir ta’limot bo`lib, islom olamida XIII asrning o`rtalarida paydo bo`lgan. IX asr boshlarida kelib tasavvufning nazariy asoslari ishlab chiqildi, so`fiylarning amaliy, ruhiy – psihologik mashqlari, o`z– o`zini tarbiyalash va chiniqtirish tadbir usullari shakllandi. Tariqat, ma’rifat, haqiqat degan tushunchalar yuzaga keldi. Uning predmeti insonparvarlik, insonshunoslik odam va odam mohiyati Soflik, Haqiqat, Ma’rifat, Go`zallik, Kamolot ideali unga yetishish: ta’lim – tarbiya, o`z – o`zini tarbiyalash yo`llari, usullaridir. Pedagogika tarixining predmeti: kishilik jamiyati paydo bo`lgandan boshlab ta’lim- tarbiya maqsadi, mazmun, metod, vositalarining taraqqiyoti, ta’lim – tarbiya jarayoni qonuniyatlarini hayotda ifodalanishi; xalq pedagogikasi rivojlanishi va har bir davrda jamiyat taraqqiyotida tutgan o`rni, har bir xalqning ta’limiy - tarbiyaviy qadriyatlari va uni millat taraqqiyotida tutgan o`rni; buyuk mutafakkirlarning ta’lim – tarbiya haqidagi ta’limotining ilmiy, tarixiy va amaliy

ahamiyati; va nihoyat diniy ta’lim - tarbiyaning ijtimoiy, ilmiy va amaliy mohiyatidir. Demak, avvalo, pedagogika tarixi va tasavvuf ta’limotini uzviy bog`liqligi ularning ijtimoiy predmetida ifodalanadi. Ma’lumki, kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti dinlar tarixi bilan bog`liq. Ta’lim – tarbiya insoniyat hayotining tarkibiy qismi, mohiyati va hayotbaxsh omil bo`lib kelgan. Ibtidoiy jamiyatdanoq yoshlarni hayotga tayyorlash, turmush tajribalarini ularga o`rgatish, tarbiyalash kishilar faoliyati, urug` oqsoqqollari faoliyatining muhim qismi bo`lgan, shu asosda insoniyat rivojlangan, ta’lim– tarbiya tajribalari orta borgan, jamiyatning ma’naviy, iqtisodiy taraqqiyot qudratiga aylangan. Pedagogika tarixining muhim muammosi xalq pedagogikasi diniy ta’limot, jumladan tasavvuf tariqatlari bilan uzviy bog`liqdir. Xalq pedagogikasi tarixini o`rganishda yangicha yondoshuv ana shu uyg`unlikka asoslanishi taqozo etadi. Masalan, “Avesto” dagi ta’lim – tarbiya tizimini tariqat ta hlili pedagogika tarixini sarchashmalarini ochilishiga imkoniyat berdi. Ta’lim - tarbiya maqsadi mazmuni, metodlari, qadimgi yunon pedagogikasidan bir necha asr oldin shakllanganidan dalolat beradi. Bugun ham xalqning hayotida, zardushtiylik qoidalarini saqlanib qolgani xalq pedagogikasi, diniy ta’limot bilan izchil rivojlanganidan dalolat beradi. Shuningdek, diniy asarlar, dostonlar, tasavvuf allomalarining hayoti, Alisher Navoiyning “Lisonut - tayr” asarida keltirilgan rivoyatlar kabi hikmatlar pedagogika tarixining muhim xazinasiga aylandi. Bu yaxlitlik va uzviylik ta’lim– tarbiya maqsadi hayot mezoni mumtoz g`oya jamiyat taraqqiyotining omili, pedagogika tarixini o`rganishning metodologik asosi ekanligini isbotlaydi. Ta’lim–tarbiyaning ijtimoiy mohiyati, har bir davrda jamiyat taraqqiyotida tutgan o`rni uning mazmuni, metodlari va vositalari bilan belgilanadi. Bu borada zardushtiylik va boshqa diniy ta’limoti alohida o`rganilishi zarur. Boshqa jahoniy dinlar va zardushtiylik ta’limotida ta’lim – tarbiya maqsadi komil inson g`oyasida uzviylik mavjud bo`lsada “Qur’on” va oxirgi payg`ambar

Muhammad s.a.v. hadislari, islom ta’limotida inson va uni kamoloti masalasi o`ziga xos xususiyatiga ega. Sharq mutafakkirlari ijodida ta’lim-tarbiya nazariyasini rivojlantirilishi Pedagogika tarixiing muhim masalalaridan biri ta’lim-tarbiya jarayoni, uning tarixiy taraqqiyoti, ustoz-shogird faoliyati uyg`unligi va qonuniyatlaridir. Bu borada tasavvuf man’balarida o`ziga xos didaktik qoidalar rivojlangan. Shariat qonun-qoidalariga rioya qilish malakasini o`zida mujassamlashtirgan kishi tariqat bosqichiga qadam qo`yadi. Boshqacha aytganimizda, tariqat adablarini o`zlashtirishga kirishadi. Tariqat adabi talablariga ko`ra, ushbu bosqichga qadam qo`ygan kishi eng avvalo ustoz (pir) sabog`ini olmagan shogird (murid) chinakam komillik darajasiga ko`tarila olmaydi. Xuddi shuning uchun ham tariqat adabi talablariga ko`ra komil inson darajasiga ko`tarilishini orzu qilgan har bir kishi ustoz va shogird (pir va murid) munosabatlari chig`irig`idan o`tmog`i darkor. Ustoz va shogird orasidagi insoniy munosabatlarining yo`lga quyilishi komil inson darajasiga ko`tarilishining muhim sharti hisoblanadi. Tariqat adablari tariqatiga ko`ra, har qanday shogird o`z ustozi ko`rsatmalirini so`zsiz bajarishi lozim. Chunki ustozsiz, piru-muridsiz har qanday shogird o`z murodiga, ya’ni Xudo vasliga yeta olmaydi. Ustoz o`z shogirdiga uzluksiz yo`l- yo`riq ko`rsatib, uning kundalik faoliyatini nazorat qilib turmasa, shogird hali yosh, tajribasizligi uchun o`zini-o`zi taftish qila olmaydi. Shuning uchun ham komil inson bo`lishga ahdu paymon qilgan har bir kishi tajribali ustozga qo`l berib, o`z iroda ixtiyorini uning ixtiyoriga topshirmog`i zarur. Boshqacha qilib aytganimizda, tariqat bosqichida turgan shogirdning inson barkamolligi sirlarining o`zlashtirishining muhim sharti o`z iroda -ixtiyorini ustoz izmiga buysindirishdir. Xuddi shu ma’noda ba’zan tariqatni irodat ham deb yuritadilar. Tariqat adabi qoidalariga asosan, shogird (murid, solik) ga saboq beruvchi ustoz (pir, murid) murabbiy zammasiga katta mas’uliyat yuklatiladi. Xususan, shogridni komillik pillapoyalari tomon yuksaklikka chorlovchi ustoz tariqat adabi

talablarini mukammal biladigan va unga qat’iy rioya qiladigan, qalbi Olloh ma’rifati bilan limmo-lim to`la orif inson bo`lishi kerak. ustoz bilimining chuqurliga, tariqat usullarini mukammal bilishi, axloqan pokligi, so`zi va ishining birligi, tashkilotchiligi va tadbirkorligi bilan shogirdlariga hamisha shaxsiy o`rnak bo`lishi lozim. Saboq berish jarayonida o`zining ishontira bilish san’ati bilan boshqalardan ajralib turishi darkor. Ustoz hech qachon shogird mulkiga ko`z oloytirmasligi, aksincha uning yumushlarini osonlashtirishga, bilim olish borasidagi qiyinchiliklarini bartaraf etishga, turli ma’rifiy muammolarni hal qilishga ko`maklashmog`i lozim. Ma’rifiy muammolarni bartaraf eta olmasa, o`zidan kuchliroq shayxga shogirdni maslahat olish uchun yo`llamog`i zarur. Shogirdlarning iste’dodi xilma-xil bo`lganidek, ustozlarining murabbiylik mahorati, intellektual salohiyati turlicha bo`ladi. Xuddi shuning uchun ham, tariqat adabi talablariga ko`ra, ustozlar ham o`zlarining murabbiylik mahoratlari, intellektual salohiyatlarini oshirib borishi shogirdning komillik darajasiga ko`tarilishining eng muhim shartlaridan biridir. Tariqat odobining ushbu talabiga diqqat bilan nazar solsak, ushbu qoidalar orasida mustahkam dialektik aloqadorlik mavjud ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Xususan, ushbu talabalarga muvofiq komillika intilayotgan kishi avvalo o`zini tiya bilishi, kam yeyishi, kam uxlashi, kam gapiirishi, barcha ahloqsizliklardan chetda turishi, nafaqat o`z tanini, balki ma’naviyatini ham pok bo`lishiga erishishi, o`zini ruhan chiniqtirishi, uzluksiz mutoala qilishi, xotira va zehnini o`tkirlab turishi, surunkali zikr orqali Allohning muborak nomlarini qalbiga joylashtirishi, uning muborak nomlarini qalbiga joylashtirishi, uning qudratiga har tomnlama qalbdan iqror bo`lishi lozim. Tariqat odobining biz yuqorida sanab o`tgan qoidasi talablarini bajarish odat tusiga kira borishi bilan o`zini-o`zi cheklash, ya’ni musohaba va o`zini-o`zi kuzatish, ya’ni muroqaba, shuning o`z faoliyatini uzluksiz nazorat qilish malakasi hosil bo`ladi. Xuddi o`sha malaka tufayli uning ma’naviyatida ham, ruhiyatida ham jiddiy o`zgarish ro`y beradi.

Ruhiy - ma’naviy komillik tomon intilayotgan shogirdning har bir harakati ustoz tomonidan uzluksiz nazorat qilinishi, undagi ruhiy-ma’naviy o`zgarishlar rag`batlantirib borilishi kerak. Najmiddin Kubro birinchilardan bo`lib o`sha zamon madaniy va ma’naviy olamida mashhur bo`lgan “Ofoq va anfuz” nazariyasini tasavvuf falsafasiga tatbiq etdi. Shayx yoki murid darajasiga ko`tarilish uchun: birinchidan, har bir kishi o`zi mansub bo`lgan tariqat yo`lini, ikkinchidan jazba (ishq, uchinchidan, uruj (ko`tarilish)ni bilmog`i zarur. Shogird yoki solikka xos narsa – harakat, intilishdir. Jazbaga xos narsa – tortilish, zavqu-shavqdir, ko`tarilish (uruj) ga xos narsa – karam va saxovatdir. Istiqlol bergan buyuk ne’matlardan biri xalqimizning ming – ming yillik madaniyati, fanlari tarixini uzviy bog`liqlikda o`rganishga keng imkoniyat yaratildi. Kishilik tarixiy taraqqiyotida ma’naviy madaniyat: fan va din yaxlit bir butun hayotiy tajribalar, uni umumlashtirish, takomillashtirish borasidagi ta’limlardan iborat. Avloddan – avlodga o`tib sayqal topgan tafakkur hosilasi insoniyatni turmush mazmuni, mohiyati, ma’naviyatini rivojlantirishga qaratilgan. Pedagogika tarixining asosiy ilmiy muammolaridan biri ta’lim – tarbiya jarayoni qonuniyatlari va tamoyillarining taraqqiyotidir. XX asr oxirlariga qadar ta’lim – tarbiya jarayonining qonuniyatlari aniq masala sifatida o`rganilmagan edi. Har qanday obyektiv qonuniyat singari ta’lim – tarbiya jarayonida ham barqaror, takrorlanib turuvchi, ichki aloqadorlik, bog`liqlik qonuniyatlari mavjud. YA’ni, ta’lim – tarbiya jarayonining ham o`ziga xos qonuniyatlar va tamoyillari (prinsiplari) asrlar bo`yi shakllangan, hayotda o`z isbotini topgan. Ta’lim prinsiplarini ilmiy asoslashda buyuk chex pedagogi va pravaslav dinining rahnomalaridan biri Yan Amos Komenskiy (1592-1670) ning, ta’limoti jahonda tan olingan. Uning izchillik, ko`rgazmalilik, ko`rsatmalilik, yosh va individual xususiyatlarni hisobga olish, jamoa shaklida o`qitish prinsiplari jahon pedagogika tarixida alohida o`rni tutadi. Mustaqillikdan keyin Abu Ali Ibn Sinoning didaktik qarashlarida ta’limda uzviylik, tabaqalashtirish, ta’limda o`quvchi faolligi, bugungi texnologik yondoshuv tamoyillari ilmiy.

Barcha dinlar, jumladan, islomning nazariy asosi tasavvufda joriy qilingan ma’naviy, ruhiy tajribalar, eng avvalo diqqatni insonga qaratgan, insonni o`zini ilohiy mohiyatini bilishga, mushohada etishga ilhomlantiradi. Shuning uchun ham bashariyat islom tasavvufiga qiziqishi, o`zgacha ehtirom bilan orta boshladi. Tasavvuf insonning basirat ko`zini Ruh va Ko`ngil olamiga qaratadi. Nafsni tanish va yengish orqali go`zal axloqqa erishish tajribasini o`rgatadi. Ruhoniyat tarbiyasi uchun uzluksiz g`amho`rlik qilish usullarini ko`rsatadi. Muhammad Payg`ambar ta’limotining musulmon madaniyati, adabiyoti ilmfanning tadqiqot obyektiga aylanishining bosh sabablaridan biri ham shunda. Rasululloh uchun dinning kamoli, eng avvalo, axloqning kamoli edi. Bir zot Rasulullohning yoniga kelib: “Ey Ollohning Rasuli! Din nimadir?” – deya so`raganda, payg`ambar: “Din go`zal axloqdir”, - deb javob beribdi. O`sha odam payg`ambarning o`ng tomoniga o`tib, yana Rasuli Olloh! Din nimadir? deb so`rabdi. Payg`ambar esa: “Din go`zal axloqdir”, - debdi. So`ng haligi kimsa payg`ambarning orqasiga o`tib “Ey Ollohning Rasuli? Din nedur?” degan ekan, payg`ambar: Anglamasmisan, din g`azablanmaslikdir”, - degan ekan. Demak, komil inson mohiyati, fazilati uni shakllantirish omillari taraqqiyoti masalasida pedagogika tarixi va tasavvuf ta’limoti uzviy bog`liq rivojlangan. Komil insonni shakllantirishda ta’lim – tarbiyaning ijtimoiy mohiyati falsafa tarixi, jamiyat tarixi kabi fanlar o`rgansada uning qonuniyatlarini, mazmuni, metodlari, vositalari va shakllari tarixiy taraqqiyotini pedagogika tarixi o`rganadi. Ta’lim-tarbiyaning ijtimoiy mohiyati, maqsadi insoniy hayoti, yashashga tayyorlash ekan uning mazmuni har bir davr talabidan kelib chiqadi. Zero, pedagogik qonuniyatlardan biri ham ta’lim–tarbiyaning davr talabiga, jamiyat buyurtmasiga mosligidir. Bu borada islom ta’limoti VI – VIII asrlarda jamiyatdagi ma’naviy bo`shliqni to`latishga qaratilgani, qat’iy ta’lim–tarbiya mazmunida ifodalanadi. Ma’lumki, ta’lim–tarbiyaning mazmuni ibtidoiy jamiyatda: mehnat qurollaridan foydalanish, dehqonchilik qilish, tabiat injiqliklaridan muhofazalash, tibbiy bilim mehnat ta’lim–tarbiyasi mazmunini: hamkorlik, do`stlik, jamoa

qoidalariga rioya qilish, kattalarni hurmatlash axloqiy tarbiya; jismoniy chiniqish, har xil o`yinlar jismoniy va nafosat tarbiyasi mazmunini ifodalagan. Jamiyat taraqqiyotining keyingi davrlarida kishilik jamiyati tomonidan yaratiladigan tajribalarni aniq mashg`ulotida tizim asosida ta’lim berish qoidalari mazmuni, metodlari shakllanganini yozma manbalar “Avesto” da va yunon pedagogikasi tarixida ko`ramiz. Xalq pedagogikasi maqol, rivoyat, dostonlarda ta’lim-tarbiyaning mazmuni o`z aksini topgan. Har bir davr ta’lim–tarbiya mazmuniga o`z hissasini qo`shgan. Ta’lim–tarbiya mazmuni, avvalo, davr talabiga mos rivojlangan bo`lsa, o`z navbatida jamiyat, millat va har mamlakat rivojlanishi ta’lim–tarbiya mazmuniga bog`liq bo`lgan. Jamiyat tarixi manbalarida ma’lumki, meloddan oldingi ming yillik o`rtalarida insoniyat yashash tarzining oshishi boylik to`plash, yerlarni bosib olish, qullarning kuchidan foydalanish, xalqlar o`rtasida, urug`lar o`rtasida raqobat bir tomondan ma’naviy–axloqiy tarbiyaga ham salbiy ta’sir ko`rsatdi. Ikkinchi tomonidan hunarmandchilik savdo – sotiq, me’morchilik tibbiyot, davlatchilik kabi ilmlarni rivojlanishiga olib keldi. Qaysi halqda ilm – fan, ta’lim – tarbiya rivojlangan bo`lsa, shu xalq ustunlikka erishdi. Buni qadimgi Yunonistonda ilm – fanni rivojlanishi va jahonning ko`pgina qismini zabt etishida ham ko`rish mumkin. Bu insoniyatning bir- biri bilan raqobati ma’naviy bo`hronlarini ham keltirib chiqardi. Shunday bir davrda Olloh tomonidan nozil bo`lgan dinlar insoniyatning ma’naviy mezonida aylandi. Insoniy fazilatlar har – bir dinning mohiyati, mazmuniga mujassam bo`ldi. Islom ta’limoti falsafasi, ma’naviyati, axloqi, huquqining asosi bo`lgan “Qur’oni Karim” ga ilohiyat, diniy e’tiqod masalalari bilan birga insonparvarlik, insonlarni qovushtirish, ularning o`rtasida yuzaga kelgan ziddiyat – nizolarning olidini olish, ular orasiga adolat o`rnatish kabi axloq iy ta’lim – tarbiya mazmuni ifodalangan. Tasuvvuf ta’limotini ommaning shaxsning ongiga, qalbiga asrlar bo`yyi barqaror ta’siri, dunyoda buyuk shaxslar tomnidan e’tirof etilishi uning ta’sirchan

metod va vositalaridan dalolat beradi. Har bir tasavvuf allomasining tariqatida, ta’limotida komil insonni shakllanishi metod va vositalari izchil ifodalanadi. Tasavvuf joriy etilgan ma’naviy ruhiy tajribalar, eng avvalo, diqqatini insonga qaratar, uni o`zining ilohiy mohiyatini mushohoda etishga ilhomlantiradi. Tasavvuf insonni ollohga tobeyligiga alohida urg`u berar ekan insonning, insonga qaram va muhtojligi tushunchalarani tubdan isloh aylashni hurriyat, erkinlik tenglik kabi aqidalarini targ`ib qiladi. Tarixiy tarjribalardan kelib chiqadigan ta’lim-tarbiya insonparvarlashtirish va demokratlashtirish tamoyili “har-bir shaxsni erkin rivojlanishiga shartsharoit yaratish” (I. Karimov) imkoniyatini oshiradi. Tasavvufda insonshunoslik g`oyasi ustivorligi yana ilmiy o`rganishga molik. “Tasavvuf maslagi insonning besurat ko`zini Ruh va Ko`ngil olamiga qaratadi. Nafsni tanish va yengish orqali go`zal ahloqqa erishish tajribasini o`rgatdi. Va ruhoniyat tarbiyasi uchun uzluksiz g`amhurlik qilish usullarini ko`rsatdi”. Ta’lim–tarbiyaning samaradorligini oshirishda uning shakl va vositalari muhim muammo, munozara bo`lib kelgan. Ta’lim-tarbiya tizimi shakl, va vositasi, saboq berish mashg`ulotlari darsning takomillashuvi uzoq tarixga taqaladi. “Avesto” dagi didaktik g`oyalar qadimgi Yunonistonda pedagogika tizimi fikrimizning dalilidir. Ma’lumki xalq pedagogikasida badiiy rivoyat, maqol hikoya, doston pand-nasihat asarlar ta’lim-tarbiyaning ta’sirchan vositasi ekanligi hayotda asosalangan. Diniy ta’limotning barchasida shuningdek, tasavvuf allomalarining asarlarida ham she’r badiiy lavhalar vositasi ta’lim va targ`ibotning asosiy vositasidir. Ta’lim-tarbiya metod, usul va vositalarini taraqqiyoti tajribalarini umumlashtirish pedagogika tarixining muhim muammodir. Har bir davr ta’lim- tarbiya mazmuniga xos metod va vositalarini qo`lanilishi samaradorli omili bo`lib kelgan. Bu boradagi rivojlangan tajribalar umumlashtirilgan, avloddan-avlodga o`tib kelgan. Ta’lim-tarbiya talabi, jamiyat buyurmasi, zamon va makon xususiyati asosida milliylik va umuminsoniylik xususiyat qaror topadi. “Fan va dinning hamkorligi muqaddas islom dinimizni pok saqlash, uni turli xil g`arazli huruj va hamlalardan, tuhmat va buhtonlardan himoya qilish uni asl

mohiyatini yosh avlodga to`g`ri tushuntirish, islom g`oyalarini keng targ`ib etish” imkoniyatini oshiradi. Diniy manbalarda ta’lim-tarbiya ta’limotini rivojlantirilishi “Barchamizga ma’lumki, din azaldan i nson ma’naviyatining tarkibiy qismi sifatida odamzodning yuksak ideali, haq va haqiqat, insof va adolat tug`risidagi orzu armonlarini o`zida mujassam etgan, ularni barqaror qoidalar shaklida mustahkamlab kelayotgan g`oya va qarashlarning yaxlit bir tizimidir. Ayniqsa, ko`p asrlar mobaynida xalqimiz qalbidan chuqur joy olib hayot ma’nosini anglash, milliy ma’naviyatimiz va turmush tarzimizni, qadriyatlarimiz urf an’analarimizni bezavol saqlashda muqaddas dinimiz qudratli omil bo`lib kelayotganini alohida ta’kidlashimiz joiz. Nega deganda, insoniylik mehr-oqibat, halollik, oxiratini o`ylab yashash, yaxshilik mehr-shafqat singari xalqimizga mansub bo`lgan fazilatlar aynan shu zaminda ildiz otadi va rivojlanadi” O`zbekiston Prezidenti Islom Karimovning ma’naviyat, ta’limtarbiyaning metodologik asosiga doir qomusiy kitob “Yuksak ma’naviyatengilmas kuch” asarida: deb yozadi Tasavvuf manbalarida ta’lim – tarbiya masalalari. Manbalar Tarixiy davr Tarixiy shart sharoit Pedagogika nazariyasini rivojlanishi “Avesto” kitobi muqaddas kitob X-IX asrlarda yaratilgan 548-629 yillar Zardusht tomonidan takomillasht irilgan 12 ming xo`kiz terisiga bitilgan Iskandar Zulqarnay X-IX асрларда яратилган 548- 629 йиллар Зардушт томонидан такомиллашт ирилган 12 минг хўкиз терисига битилган Искандар Зулқарнай Уруғчилик, кулдорлик, тузум миллий тарқоқлик. Ўзаро курашлар ...... “Авесто”нинг туб маъно моҳиятини белгилаб берадиган “Эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал” деган тамойилни оладиган бўлсак, унда ҳозирги замон учун ҳам ибратли бўлган сабоқлар борлигини кўриш мумкин. Ана шундай фикрлар, яъни эзгу ният, сўз ва иш бирлигини жамият ғоясининг устивор ғояси сифатида талқин этиш бизнинг бугунги маънавий идеалимиз билан нақадар узвий боғлиқ, нечоғлик мустаҳкам ҳаётий

Urug`chilik, kuldorlik, tuzum milliy tarqoqlik. O`zaro kurashlar ...... “Avesto”ning tub ma’no mohiyatini belgilab beradigan “Ezgu fikr, ezgu so`z, ezgu amal” degan tamoyilni oladigan bo`lsak, unda hozirgi zamon uchun ham ibratli bo`lgan saboqlar borligini ko`rish mumkin. Ana shunday fikrlar, ya’ni ezgu niyat, so`z va ish birligini jamiyat g`oyasining ustivor g`oyasi sifatida talqin etish bizning bugungi ma’naviy idealimiz bilan naqadar uzviy bog`liq, nechog`lik mustahkam hayotiy asosga ega ekani ayniqsa e’tiborlidir”1. (I.A.Karimov) “Avesto” асосга эга экани айниқса эътиборлидир” 1 . (И.А.Каримов) “Авесто” зардўштийликнинг муқаддас китоби бўлиши билан бирга илм-фан, ҳаётнинг барча соҳалари бўйича анча мукаммал маълумотлар берадиган улкан, энг кўҳна манба ҳисобланади. (Ҳ.Ҳомидов) “Авесто” соф диний китоб бўлмай балки ижтимоий, фалсафий, маданий, адабий тарихий қимматга ҳам эга бўлган нодир қомусий ёдгорлик. - халқ оғзаки ижоди, ривоятлар, ўша давр тарихи ифодаланган; - Шаҳар-қишлоқларини обод қилиш боғи, роғлар яйловларни кўпайтириш; - Оилани ўз уйини улуғланиши - Эзгу фикр, эўгу сўз, эзгу амал, комил инсон инсон мезони эканлиги; - Ватанпарварлик, инсонпарварликнинг улуғланиши; - Ҳалоллик ростгуйлик, меҳнатсеварликнинг улуғланиши; - Ер-сув озиқ овқат ва кийимларни тоза тутиш; - Ерни ифлос қилганни “40 камчи уриш”; - Инсон яшайдиган хонада ювиниш чўмилиш қадийян ман этилади; - Кунда бир неча марта жисмоинй машқ қилиш; - Кўп болали оилаларда давлат ҳисоидан нафақа тўлаш; - 2-3 та туққан аёлни мукофотлаш;

zardo`shtiylikning muqaddas kitobi bo`lishi bilan birga ilm-fan, hayotning barcha sohalari bo`yicha ancha mukammal ma’lumotlar beradigan ulkan, eng ko`hna manba hisoblanadi. (H.Homidov) “Avesto” sof diniy kitob bo`lmay balki ijtimoiy, falsafiy, madaniy, adabiy tarixiy qimmatga ham ega bo`lgan nodir qomusiy yodgorlik. xalq og`zaki ijodi, rivoyatlar, o`sha davr tarixi ifodalangan; Shahar-qishloqlarini obod qilish bog`i, rog`lar yaylovlarni ko`paytirish; Oilani o`z uyini ulug`lanishi Ezgu fikr, eo`gu so`z, ezgu amal, komil inson inson mezoni ekanligi; Vatanparvarlik, insonparvarlikning - Касалланганда пархез, дуо дори жарроҳлик йўллари билан даволаш; Умуман олганда “Авесто” кабилар билимлар хазинаси сифатида илмий адабий маърифий ва тарбиявий аҳамиятга молик қадимий асардир.

ulug`lanishi; Halollik rostguylik, mehnatsevarlikning ulug`lanishi; Yer-suv oziq ovqat va kiyimlarni toza tutish; Yerni iflos qilganni “40 kamchi urish”; Inson yashaydigan xonada yuvinish cho`milish qadiyyan man etiladi; Kunda bir necha marta jismoiny mashq qilish; Ko`p bolali oilalarda davlat hisoidan nafaqa to`lash; 2-3 ta tuqqan ayolni mukofotlash; Kasallanganda parxez, duo dori jarrohlik yo`llari bilan davolash; Umuman olganda “Avesto” kabilar bilimlar xazinasi sifatida ilmiy adabiy ma’rifiy va tarbiyaviy ahamiyatga molik qadimiy asardir. Islom ning

Milodi y VI-VII Islom dinini joriy Qur’oni Karimning Inson surasida shunday deyilgan; “Biz insonga to`g`ri yo`l ko`rsatib asosiy qomusi asrlar etishi ko`pgina malakatlar jumladan qadimgi movaraunnaxr xududini arablar tomonidan ishg`ol etilishi. Islomni joriy etish bo`yicha masjid va adrasalar qurilishi. qo`yganmiz. Xohlagancha shukr keltiruvchi bo`lsin yoki kufr keltiruvchi bo`lsin.” (3 oyat) Qur’onning ko`pchilik oyatlarida insonning ixtiyori o`zi bilan bo`lib u qilgan yaxshi va

yomon ishlariga ham o`zi javobgardir. “SHo`ro” surasida esa “Sizlarga biror musibat yetsa, unga o`z qo`lingiz bilan qilgan gunohingiz sababchidir”,deyiladi . (30-oyat). “Fussiliyat- Mufassal”-“bayon qilingan sura” deb ataladi. Ushbu surada “Kim biror yaxshi amal qilsa, o`zi uchundir. Kim yomonlik qilsa, o`z ziyoniga qilur” (46 - oyat) deyiladi. “Qur’oni Karimda” kelajak avlodini doimo yaxshi yo`lga yo`nalishini, uni o`z ixtiyoriga qo`yib berish mumkinligini ko`rib turibmiz. “Qur’on” da har bir inson borligidan g`ururlanmog`i lozim, lekin o`zidagi sifatlardan g`ururlanmaslik kerak, deyiladi.

Tavba qilish insonni yaxshi ishlarga yetaklaydi. Bunga muomala so`zlashish odobi, saxiylik, ifffat, sabrlilik, kamtarlik, hamjihatlik kabi ulug` fazilatlar mujassamlanadi. Islomda sabr axloqiy fazilatlardan biri bo`lib insonning ruhiy tayanchidir. Sabrli kishi qiyinchiliklani sabot bilan yengadi. Sabr barcha fazilatlarning onasidir. Chunki u inson qalbini ezgulik sari yo`llaydi. Har- bir fazilat sabrga muhtojdir. Islom ning Milodi y VI-VII Islom dinini joriy Qur’oni Karimning Inson surasida shunday deyilgan; “Biz insonga to`g`ri yo`l ko`rsatib asosiy qomusi asrlar etishi ko`pgina malakatlar jumladan qo`yganmiz. Xohlagancha shukr keltiruvchi bo`lsin yoki kufr keltiruvchi bo`lsin.” (3 oyat) Qur’onning ko`pchilik oyatlarida insonning ixtiyori o`zi

qadimgi movaraunnaxr xududini arablar tomonidan ishg`ol etilishi. Islomni joriy etish bo`yicha masjid va adrasalar qurilishi. bilan bo`lib u qilgan yaxshi va yomon ishlariga ham o`zi javobgardir. “SHo`ro” surasida esa “Sizlarga biror musibat yetsa, unga o`z qo`lingiz bilan qilgan gunohingiz sababchidir”,deyiladi. (30-oyat). “Fussiliyat-Mufassal”-“bayon qilingan sura” deb ataladi. Ushbu surada “Kim biror yaxshi amal qilsa, o`zi uchundir. Kim yomonlik qilsa, o`z ziyoniga qilur” (46 - oyat) deyiladi. “Qur’oni Karimda” kelajak avlodini doimo yaxshi yo`lga yo`nalishini, uni o`z ixtiyoriga qo`yib berish mumkinligini ko`rib turibmiz. “Qur’on” da har bir inson borligidan g`ururlanmog`i lozim, lekin o`zidagi sifatlardan g`ururlanmaslik kerak, deyiladi. Tavba qilish insonni yaxshi ishlarga yetaklaydi. Bunga muomala so`zlashish odobi, saxiylik, ifffat, sabrlilik, kamtarlik, hamjihatlik kabi ulug` fazilatlar mujassamlanadi. Islomda sabr axloqiy fazilatlardan biri bo`lib insonning ruhiy tayanchidir. Sabrli kishi qiyinchiliklani sabot bilan yengadi. Sabr barcha fazilatlarning onasidir. Chunki u inson qalbini ezgulik sari yo`llaydi. Har-bir fazilat sabrga muhtojdir. Abu Abdullox inb- al Buxoriyni ng xadislarid a 810-870 Islom ta’limi to`la joriy etilishi Movaraunnaxr da alohida davlatning tarkib topishi islom ta’limotining mamlakatning mafkuraviy aylanishi 600 mingga yakin hadis to`plagan. U zodning “Al-Jome’ as-Sahih” (“Ishonchli to`plam”), “Aladab al- Mufrat” (“Adab durdonlari”), “At-Tarix as-Saxir”), (“Katta tarix”), “Al-Qiroatu-xalfa-al- Imom”, (“Imom ortidan turib o`qish”) kabi asarlari maqjud. Imom Buxoriyning “Al-Jome’ as-Sahih” kitobi ma’naviy qadriyatlarimizni tiklashda, kishilarda ahloq-odob, halollik, rostgo`ylik, poklik singari fazilatlarni shakllantirish va mustahkamlashda muhim ahamiyatga egadir. “Al-Adab Al-Mufrat” (“Adab durdonalari”) da ta’lim Imom Buxoriy o`zining bu nodir asarida

payg`anbarimiz Muhammad alayhisalom aytgan eng sara xadislarini to`plashga muyassar bo`ldilar. Bu asarda: bola tarbiyasi, ota-ona va farzand burchi. -er o`zi ovqatlanganda xotinini ham ovqatlantirish, o`zi yangi kiyim kiyib olsa, unga ham olib kiydirish, haqorat qilib so`kmaslik, arazlashganda uzoqqa ketmasdan faqat bo`lak yotishlugidir; otaga itoat qilish – tangriga itoat qilishdir. Uning oldida gunoh qilish-tangri oldida gunohkor bo`lish bilan barobar. kimning oldiga uzulib ketgan birodari uzr so`rab kelsa, u hoh-xaq bo`lsin uzrini qabul etisin. Agar qabul etmasa, jannatdan Qavsar havzasining suvidan mahrum bo`lur. Ilm va bilimdonlik -ilmning ofati – esdan chiqarmoqlik va ilmga rag`bati bo`lmagan kishilarga o`rgatib, uni zoye ketkizmoqlikdir; O`zimdan keyin qoldirgan ummatlarim uchun uch narsadan qo`rqaman; Nafsu havoga berilib, yo`ldan ozishidan; Nafsoniy va shahvoniy hissiyotga berilib ketishdan; Ilm ma’rifatga ega bo`la turib, g`ofillarning ishini tutishidan. Garchi Xitoyda bo`lsa ham, ilmga ntilinglar. Chunki ilm olishga harakat qilish har-bir mo`minga farzdir; Muha mmad atTermiziy 824-892 Islom ta’limi to`la joriy etilishi Movaraunnaxr da alohida - Termiziy o`zining “Sunan” kitobida - Xayrli va yaxshi ishlar qilishga da’vat etishining va zulmdan qaytarishining-sening sadaqang - ikki narsa borki: ko`pchilik o`larni qadriga

davlatning tarkib topishi islom ta’limotining mamlakatning mafkuraviy aylanishi yetmaydi: biri-sog`lik, ikkinchisi – bo`sh vaqt Ta’lim-tarbiya mazmun va metodlari - adashgan kishilarga to`g`ri yo`l ko`rsatish ham sadaqa - xushmuomala bo`lish ham sadaqa - -yerda yotgan tikan, toshni olib tashlash ham sadaqa - marhumlarga hurmat fazilat - xaqiqiy mo`min deb xushxulq va ayoliga nisbatan xushmuomala kishiga aytiladi - kimda-kim bir ko`chat o`tkazsa yo bo`lmasa ekin eksa ular hosilidan odamlar hayvonlar bahra olsa u ham sadaqa - barcha musulmonlar barobardir - qarindosh urug`larini uning “Sunan” kitobidan qashqari “Kitob al ilal”, “Kitob at tarix” kabi yaqin asarlari ma’lum. A. G`ijdivoni y 1103- 1179 G`ijdiv onda tug`iladi.. Islom ta’limi to`la joriy etilishi Movaraunnaxr da alohida davlatning tarkib topishi islom ta’limotining mamlakatning mafkuraviy aylanishi Xojai jahon nomi bilan mashhur. Xojagon Naqshbandiya tariqati asoschisi. A. Navoiy-haqni botildan ajratuvchi xoja jahon deb ta’rif bergan G`ijdivoniy “pok ravishlarin ag`yort ko`zidan yashiribturlar”. Bundan shu narsa anglanadiki, odam faqat o`z aybini yashirib yurmasdan, pok xislatlatini ham pinhon tutmog`i ma’qul. Avliyolar sultoni qutbi zamon olimi G`ijduvoniy buyuk tarbiyachi bo`lib xojagon tariqatining asoschisidir. “Risolai sohibiya”, “Maqsad as solikin”, “Maslakal orifin”, “Maqomati Yusuf Hamadoniy”, “Tariqat odobi” asarlari shunindek ruboi, qitalar yozgan. Uning juda ko`p shogirdlari bo`lgan, o`zini Bahoviddin Naqshband tarbiya qilgani ma’lum. Tarbiya odobi kitobida “Ey farzand! Ilm bilan birga

odobni o`rgan. Zero, odobsiz odam olloh lutfidan mahrumdir. Xalq bilan nizo janjal etma- yaxshi xulq, nek odob ila umrguzaronlik ayla bidat ahidan yiroq bo`l ” deb yozadi. Ruboiylari Shuhrat ila mush nafsini tiy O`zni mardum orasida ko`p yod etma Kamtarlik et sen nom chiqaray deb Zinhorki dilingini barbot etma Yomonning o`ziga yomon jazo Til sukut et ey jon gapir Ayblarni yopguvchi sattor bo`lg`aysan Qalblarni topguvchi gavhar bo`lgaysan. Ahmad Yassaviy XII asrda yashagan 1166 yilda vafot etigan Islom ta’limi to`la joriy etilishi Movaraunnaxr da alohida davlatning tarkib topishi islom ta’limotining mamlakatning mafkuraviy aylanishi Bizga qadar Ahmad Yassaviyda “Devoni hikmat” nomli she’rlar kitobi saqlanib qolgan. Bu asar hamma zamonlarda, barcha turkiy zabon avlodlarga manzur va maqbul bo`lib kelgan. Zeroki u insonni komillika yetaklaydigan din, imon, xudo yo`lida fidoylik, e’tiqodda sobitlik, halollik, poklikni targ`ib-tashviq etdi. Kishilarning asl maqsadi – Xudoga erishmoq paytida mashaqqat – riyozat chekmoq, ma’rifat kasb etmoqqa islomiy va dunyoviy ahkomlarni egallamoqqa chorlaydi. Yassaviy hikmatlarida to`g`rilik, mehnatsevarlik, mo`minlarga mehribon bo`lish, insof, muruuvat g`oyalarini ilgari surgan. Ayrim hikmatlarda biz ijtimoiy adolatsizlikka qarshi keskin fikrlarni, dilozor, muftxo`r bo`lmaslikka da’vat etadi. Yassaviy hikmatlarida insoniyat paydo bo`lganidan buyongi tarixiy haqiqat, afsonalar rivoyatlar turli diniy arboblar, diniy falsafiy oqimlar asoschilarining hayoti, turmush tarzi, komillik yo`lidagi tutgan sa’yi harakatlari g`oyatda nafis, tadrijiy

ravishda o`z aksini topgan. Bahov iddin Naqshband 1318-1389 13181389 Islom ta’limi to`la joriy etilishi Movaraunnaxr da alohida davlatning tarkib topishi islom ta’limotining mamlakatning mafkuraviy aylanishi Bahoviddin Naqshbandning ta’lim-tarbiya haqidagi fikr mulohazalari va pandu-nasihatlari g`oyat qimmatlidir. U barkamol insonni tarbiyalash dastlab odabdan boshlanishini ta’kidlab shunday degan edi. “Adab hulqi chiroyli qilish, so`z va fe’lni soz qilishdir...Adab saqlash – muhabbat samarasi, yana muhabbat daraxtining urug`i hamdir. Agar adabdan ozgina nuqsonga yo`l qo`ysang ham, nimaki qilsang beadablik ko`rinadi. Odam o`zini bir hil sifat va ko`rinishda olib yurishi lozim, toki odamlarda unga tasarruf (ta’sir qilish) ta’masi paydo bo`lmasin”. Nashqband mehnat va hunarga alohida e’tibor bergan. Madrasaga qabul qilinadigan bolalardan eng oldin: “Siz qanday ҳунарни биласиз?”-деб сўраган. Ҳунар билганмаганларни бирор ҳунарни эгаллашга, сўнгра ислом илмини ўрганига даъват этган. У бу ҳақда шундай дейди: Денгиздан ҳамиша изламагил дур. Одамга би ҳунар бас, эзгудур. Нажм иддин Кубро 1145- 1188 Руҳони й оиласида. Тибризийдин риёзат, Искандария, Ҳамадон, Миср, Боғдод, уламоларида н ҳадисни ўрганади, Муғулллар босқинчилар и Ислом таълими тўла жорий этилиши Моварауннахр да алоҳида давлатнинг таркиб топиши ислом таълимотининг мамлакатнинг мафкуравий айланиши У “Фа “Шарҳи 2. 5. Кубравия тариқатининг асосичиси, араб ва форс тилларида кўплаб илмий рисола ва бадиий асарлари мерос бўлиб қолган. “Обод ус суфиё”, қирлик ҳақида рисола”, “Ҳидоят ут толиб” . Шунингдек Кубравия тариқати ҳақида рисолаи одоби сокин”, “Рисолаи шайх Нажмиддин” кабилар Кубравия тариқати 1. тавба зухдфи – дунё- дунё бойликларига

томонидан 1188 йил ўлдирилган берилмаслик 3. таваккал-ал аллоҳ 4. қаноат узлат-ботиний ўзини чиниқтириш 6. мулозамат аз-зиф 7. таважжув ал-Аллоҳ 8. сабр 9. муроқаба риёмаҳру 10. ҳийладан ҳоли бўлиш 11. ридо-ўзини Аллоҳ деб фахрланмаслик Абул Муъин ан- Насафий Мотуру дий макатабинин г атоқли номоёндаси Отаси алМотирудийн инг шогирди бўлган Ислом тўла жорий этилиши ислом таълимотини мамалакат мафкурасига айланиши Олим ўн бешга яқин асар ёзган бўлиб, уларнинг аксарияти калом илмининг турли масалаларига бағишланган. “Ал-Уъмда фи усул ал- фиқҳ”, “Баҳр ал калом фи илм ал-калом”, “Табсират ал-адилати фи илм ал-калом”, “Ат- тамҳийт ли- қавоъид ат-тавҳид фи илм ал-калом”, “Ал – оълим вал - мутаъллим”, “Ийзоҳ ал-маҳажатий ли-ковн ал –ақл хужратан”, “Шапрҳ ал-Жоми- ал-Кабир лиш- Шайбоний фи фуруъ”, “Маноҳиж ал-аиммати фил фуруъ”, “Муътақидот” каби асарлари шулар жумласидан. Абул Муъин ан-Насафийнинг “Баҳр ал-калом фи илм ал-калом” асари калом илми бўйича ал- Мотуридия мактабининг асосий манбаларидан бири ҳисобланади. Шу сабабли у ўрта асрларда кўплаб қўлёзмаларда тарқалаган. Бугунги кунда унинг қўлёзма нусхалари Дубай, Дамашқ, Бағдод, Қоҳира ва Искандария шаҳарлари кутубхонларида сақланмоқда. Асар 1886 йили Бағдодда, 1908 йили Қоҳирада чоп этилган. Айни пайтда, унга бир қанча шарҳлар битилган. Алломанинг машҳур асарларидан бири –

“Табсират ал-адилла” (“Далиллар тилга кирганда”) Имом Мотуридий ва Самарқанд калом илми мактаби ҳақида малумот беради. Бугунги кунда асарнинг мўътубар қўлёзмаларидан бири Мисрнинг Искандария шаҳри кутубхонасида сақланмоқда. У 1269 милодий йилда Муҳаммад ибн Ҳасан ибн алҲусайн исмли ҳаттот томонидан Бухорода кўчирилган. Қоҳирадаги “Дор ул-қутуб ал- Мисриййа” ва машҳур ал-Азҳар университети кутубхоналарида асарнинг яна уч нусхаси мавжуд. Араб тилини ўрганиш бўйича француз илмий институти тадқиқотчилари мазкур нусхалар асосида дамашқ шаҳрида бу йирик асари (минг саҳифадан ортиқ) 1990 ва 1993 йилларда икки жилд ҳолида чоп эттдилар Абул муъин Насафийнинг калом илмига оид яна бир асари-“Китоб ат-тамҳийд ли-қавоъид аттавҳийд” 1886 йили Қоҳирада нашр этилганлиги араб дунёсида аллома меросига қизиқиш катта эканлигидан далолат беради. Бу асарнинг 1273 йилда кўчирилган бир нусхаси ЎзФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар жамғармасида сақлонмоқда. Jahon xalqlari orzu qiladigan milliy qadriyatlarimizdan biri ota – onani hurmat qilish, e’zozlash islom ta’limoti asosida qon – qonimizga singib ketgan hayotiy haqiqatdir. Qu’roni Karimda ta’kidlanishicha, ota- ona bilan muloqotda bo`ladigan farzandlar besh narsani bilish kerak: - ota – onalari qattiq – qurim gapirib yuborganlarida ham ularga malol kelib “uff” demasliklari; - Ota – onani xafa qiladigan so`z so`zlamasliklari;

- Ota – onalarga doimo ehtirom bilan yaxshi so`zlarni so`zlashlari; - Ota – onalarga doimo rahm – shavqat ko`rsatib o`zlarini ularni oldida kamtar tutishlari; - Ollohdan ota – onalarga rahmat tilab duo qilishlari lozim ekanligi uqtiriladi. Shaxsni shakllanishida ideal pedagogikaning doimiy muammosi bo`lib kelgan. Har bir shaxsning ideali uning yo`lchi yulduzi, orzusi namuna oladigan siymosidir. Tasavvufga insonning ezgulika yetaklaydigan Olloh, undan keyin ota –ona qo`yilishi ham milliy tarbiyaning qudratini ko`rsatadi. “Ota rozi Olloh rozi, Ona rozi payg`ambar rozi” ta’limoti ham ta’lim tarbiyaning mezonini belgilaydi. Ma’lumki, shaxsning shakllanishining muhim olmillaridan biri ijtimoiy muhit bo`lib kelgan. Bola uchun ijtimoiy muhit oila, ota – ona esa uning dastlabki ideali. Bu borada asrlar bo`yi shakllangan milliy qadriyatlarimiz oilaning bola tarbiyasidagi buyuk qudrati Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asarida ilmiy asoslangan. Har qaysi millitning o`ziga xos ma’naviyatini shakllantirish va yuksaltirishda, hech shubhasiz, oilaning o`rni va ta’siri beqiyosdir. Chunki insoning eng sof va pokiza tuyg`ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag`rida shakllanadi. Bolaning harakaterini, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma’na viy me’zon va qarashlar - yaxshilik va ezgulik, oliyjanoblik va mehr – oqibat, or – nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir. Shuning uchun ham aynan oila muhitida paydo bo`ladigan ota – onaga hurmat, ularning oldidagi umrbod qarzdorlik burchini chuqur anglash har qaysi insonga xos bo`lgan odamiylik fazilatlari va oilaviy munosabatlarning negizini, oilavning ma’naviy olamini tashkil etadi. Ko`p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, inson o`z umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo`lgan davrida olar ekan. Bolaning ongi asosan 5 -7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo`lsak, aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit ta’sirida ma’naviyatning ilk

kurtaklari namoyon bo`la boshlaydi. Xalqimizning “qush uyasida ko`rganini qiladi”, degan dono maqoli, o`ylaymanki, mana shu azaliy haqiqatni yaqqol aks ettiradi deb ta’kidlaydi. Ota – onaning burchi haqida Hadisi sharifda “Kishi o`z bolasiga odobdan ko`ra afzalroq narsa ato etaolmaydi” deyiladi. Islom dinida onalar mu’tabar zot sifatida ulug`lanadi va sharaflanadi. Milliy qadriyatlarimizdan biri oila pedagogikasi tarixini o`rganishda bu ta’limot metodologik asos bo`lib hizmat qiladi. Islom dinida onalar mo`tabar zot sifatida ulug`-lanadi va sharaflanadi. Payg`ambarimizdan bir sahoba: «Kimga yaxshilik qilay? — deb so`raganda, u ulug` zot, uch marta «Onangga» — deb, to`rtinchisida «Otangga» deb (188-hadis) va yana «Jannat onalarning oyoqlari ostidadir» — deya qo`shib qo`ygan ekanlar (378-hadis). Ona bo`lish — ulug` bir ne’mat va nazirsiz bir sharafdir. Onalik vazifasini to`la ado etgan, o`ziga iffat, nomus libosini kiygan, sabr degan ulug` fazilat bilan ziynatlangan, qanoatli, odobli ona — baxt-saodatning mujassam timsolidir. Ota-onalar bolani dunyoga keltirishga sabab bo`lganliklari uchun emas, balki uni odobli, hayoli, axloqli qilib voyaga yetkazganliklari uchun olqishga sazovordirlar. Qur’oni Karimda ehson insonning eng yaxshi fazilatlaridan biri ekanligi aytiladi. Qur’oni Karimda «ehson» so`zi «yaxshilik» ma’nosida kelgan. YA’ni, Olloh senga yaxshilik qilib, seni inson qilib yaratdi, hamma a’zolaringni o`z vazifasini bajaradigan qildi. Senga ma’lumki, saxiylik qo`li ochiq, olihimmatlik demakdir. Saxiylik go`zal xulqlarning eng a’losidir. Qo`li ochiq, saxiy odam har kimning qoshida hurmatli va qadrlidir. Saxiy bo`lish uchun boy bo`lish shart emas, oz narsa bilan ham saxiylik qilish mumkin ekanligi ta’lim- tarbiyaning mazmunini ifodalaydi. Islom dinida insonlar sadoqatli bo`lishga ham da’vat etilgan. Chunki sadoqat jamiyat va oila uchun zarur bo`lgan qadriyat hisoblanadi. Sadoqat barcha yaxshiliklarning boshlanishi, odamlarda bir-birlariga ishonch hosil qiluvchidir. Shu tufayli ham “Qur’oni Karim” da: «Ey, iymon keltirganlar, Allohga taqvo qilinglar

va sadoqatlilar bilan bo`linglar» («Tavba» surasi, 119-oyat) deb, musulmon ahli sadoqatli bo`lishga chaqirilgan. Islom ta’limotida vafodorlik va sadoqat o`zaro hamohang iboralar bo`lib hisoblanadi. Vafo-eng ulug` insoniy fazilat. Bu fazilatga ega bo`lganlar “Qur’oni Karim” da: «Ular shunday kishilarki, omonatlariga va ahdlariga rioya qiladilar» («Mo`minun» surasi, 8-oyat) deb ta’riflanadi. Vafo hayotda obro`-e’tibor va muvaffaqiyatga sabab bo`luvchi fazilatdir. Omonat va vafo hayotda tinchlik va baxt-saodatni orzu qilgan har bir jamiyat, xalq, oila, inson uchun zaruriy xislatdir. Uni avaylab saqlab va yanada barkamol etish lozim. Bu esa xalqimizda milliy qadriyatlar, oila muqaddasligi islomdan oziqlanishdan dalolat beradi. “Qur’oni Karim” da aytiladiki: «Parvardigoringiz dillaringizdagi sirlaringizni juda yaxshi bilguvchidir. Agar sizlar yaxshi bo`lsangizlar (ya’ni ota- onalaringizning huquqlarini tanib, ularga mehribon bo`lsangizlar), albatta, Alloh bilmasdan qilgan gunohlaringizni mag`firat qilur. Zero, u tavba qiluvchi-larni mag`firat etuvchi bo`lgan zotdir» («Al-Isro» surasi, 25oyat). “Qur’oni Karim” dan keyin mo`tabar sanalgan sallollohu Muhammad alayhissalomning Hadisi Shariflarida musulmonlarning moddiy va ma’naviy jihatdan barkamolligi, ota-onaga hurmat, mehnatsevarlik, o`zaro ahil bo`lish, mehr-oqibat, ehson, sabr-toqat, kamtarlik, vafo-sadoqat, poklik kabi insoniy sifatlar haqidagi nasihatlari va yaxshi fazilatli bo`lish yo`llari bayon etilgan. Hadisi-sharifda «Topilgan molning eng tozasi (pokizasi) kishining peshona teri bilan topilgan mol va beg`irrom halol savdodan topilgan pulidir» (128-hadis). Har bir odam, agarda ko`ngli tinch, hayoti saodatli bo`lishini istasa, u baxil bo`lmasligi, ko`ngilsiz holatlarga uchramaslikka harakat kilishi kerak. Payg`ambarimiz alayhissalom aytadilarki, «Diling yumshab, hojating ravon bo`lishini xohlaysanmi? Yetimga rahm kil, boshini sila, ovqatingdan yedir, shunda diling yumshaydi va hojating chiqadi» (17hadis). Muhammad (sav) kishilarni ogohlantirib: «Kishining olijanobligi — dinidir. Muruvvati — aklidir. Uning nasabi esa xulqidir» (607-hadis) kishilarni olijanob,

muruvvatli va yaxshi xulqli bo`lishga chaqiradilar. «Kimki o`zini katta olsa, yurishida o`ziga bino qo`ysa, oxiratda Allohning g`azabiga uchraydi» (821-hadis) deb uqtiriladi. Kamtarlik insoniy eng go`zal fazilatlardandir. Kamtarlik insonning madaniyati, odamiyligi, mard -ligi kabi xislatlar bilan belgilanadi. Insonning kamtarligi, avvalo uning mehnatida namoyon bo`ladi. Kamtar kishida havoi-nafs, g`urur, manmanlik bo`lmay-di. U odob-axloqli, mehrshafqatli bo`ladi. Ishida, so`zida qat’iy turadi. Albatta bu insoniy fazilat, mazmun, mohiyati va uni uni shakllantirish pedagogikaninng bugungi kundagi dolzarb muammosi. Lekin tasavvuf ta’limotida, uning asosi Qur’on va xadislarda inson ma’naviy go`zalligini ifodasini o`rganish pedagogika tarixi va din tarixining hamkorligiga bog`liq. Islom dini ilmga talabni ibodat darajasiga ko`ta-radi. Islom ta’limotiga ko`ra ilm olishda erkak ham, ayol ham teng huqukdidir. Chunonchi, payg`ambarimiz Muhammad (sav)ning «Hadisi Sharif»-larida ilm inson kamolotining negizi, ezgulik va poklik insonlarni turli ofatlardan saqlovchi vosita sifatida izohlanadi. Ilm—ulug` hikmat, ilm—iymon, e’tiqod. Demak, din asosini, Qur’oni Karimning mazmuni va mohiya-tini bilish, anglash uchun ham ilmli bo`lish, uni mukammal egallash kerak. Muhammad (sav) aytadilarki: «Bir soat ilm o`rganish kechasi bilan ibodat kilib chiqqandan afzaldir» (536-hadis). Muhammad (sav) «Ilmu hunarni Xitoydan bo`lsa ham borib o`rganinglar» (126-hadis) deb da’vat qiladi. Keng qalbli har bir ilm ahli insonlar hurmatiga sazovor va u qilgan savobli ishlardan barcha kattayu kichik bahramand bo`ladi. Shu bois Muhammad (sav) quyidagilarni ko`p marta ta’kidlagan ekanlar: «Ilm o`rganish har bir mo`min uchun farzdir. Ilm tolibi uchun hamma narsa, hatto dengizdagi baliqlar ham gunohini so`rab istig`for aytadi» (370-hadis). Rasululloh tolibi ilmlarga murojaat etib: «Olim bo`l (ilm beruvchi bo`l) yoki o`rganuvchi bo`l, yoki tinglovchi bo`l, yoki ilmga va ilm ahliga muhabbatli bo`l. Beshinchisi bo`lma, halok bo`lasan» (141-hadis) deb nasihat qiladi.

Hadisda o`z irodasiga ega bo`lishni va g`azab kelganda uni boshqara bilishni qahramonlik belgisi deb ulug`lanadi. Deydilarki, «G`azab» kelganda uni bosa oladigan kishi eng kuchli odamdir» (300-hadis). Demak, jamiyatda axlokiy taraqqiyotni ko`zlagan har bir kishi o`z irodasini o`ziga bo`ysundirmog`i lozim. Umuman, islom ta’limoti musulmon olami tarixi, ma’naviyati va ilmmadaniyati, axloqiy rivojida juda katta o`rin tutgan ta’limot. Hadisda: «Kishi o`z bolasiga odobdan ko`ra afzalroq narsa ato etolmaydi» (735-hadis); Muhammad (sav) halol mehnat haqida aytgan hadislarida dehqonchilik ulug`lanadi. «Dehqonchilik bilan shug`ullaninglar. Dehqonchilik muborak kasbdir. Unga qo`riqchilarni ko`paytiringlar» (44-hadis) musulmon ahlini ekin ekishga, mevali daraxtlar o`tqazishga da’vat etadilar va undan keladigan savoblar haqida mana bunday degan edilar: «Qaysi bir musulmon ekin eksa yoki biror daraxt o`tqazsa, so`ng uning mevasidan qush yoki hayvon yesa, uning ekkanidan yeyilgan narsaning har biridan unga sadaqa savobi yoziladi» (732hadis). Muhammad (sav): «Ishni puxta va yaxshilab qilgan kishini Alloh yaxshi ko`radi» (997-hadis) musulmonlarni sidqidildan mehnat qilishga chorlaydi. «Kimki halol rizq istab mehnat qilib, charchab uxlasa, shu kechani mag`rifat qilingan holda o`tkazibdi» (804-hadis). Zero, dehqonchilikning ulug` ne’mati, insonlar rizq-ro`zi bo`lgan nonni e’zozlashga da’vat qilib: «Kimki dasturxondan tushgan ushoqlarni terib yesa, mag`firat qilinadi» (815-hadis). Qur’oni Karimda ilmga katta e’tibor berilgan va «ilm» so`zi 765 o`rinda tilga olib o`tiladi. Ilm o`rganish har bir inson uchun farzdir. Ilm o`rganishdan murod mansab emas, avval o`qigan ilmiga o`zi amal qilib, so`ng xalq va Vatan oldidagi burchni ado etishdir. Butun dunyoda islomning qodiriya, xojagon-naqshbandiya, kubraviya, chishtiya, yassaviya, suhravardiya tariqatlari ma’lum. “Tariqat” degan so`z aslida to`g`ri yo`l, rost yo`l degan ma’nolarni anglatadi. To`g`ri yo`l ahli so`fiylardir. Shariat-qonun, tariqat yo`l, bu yo`l kishini haqqa yaqinlashtirgan. Mashoyihlar

haqqa yetishmoq uchun birinchi tariqat, ikkinchi ma’rifat, uchuinchi ma’rifat va haqiqat esa to`rtinchi zina deganlar. Qadimgi Turon zaminida naqshbandiya, qodiriya, yassaviya, kubraviya keng tarqalgan. Qodiriya tariqatining asoschisi Shayx Abduqodir Jaloniy (10791166), Yassaviya tariqati asosichi Yahmad Yassaviy (1166-vafot), Kubraviya tariqatining asosichisi Shayx Najmiddin Kubro (1145-1221) naqshbandiya tariqatining asoschisi Hazrati Bahoviddin Naqshband (1318-1389) lardir. Komil inson ta’limotining tarixi Pedagog kishi ruhi muhaddisi, qalb me’mori ekaniligi ko`p takrorlanadi. Ammo pedagogika fanlarida buning nazariy-amaliy asoslari, shuningdek, insonnig botuniy, olami ishlab chiqilmagan. Inson ruhi ruhi dialektikasini o`rganishda tasavvuf allomalarining merosi muhim manba’ bo`ladi. Bu borada Jaloliddin Rumiyning olti jildlik “Masnaviyma’naviy” va “Ichindagi ichindadur” asarlari alohida o`rin tutadi. Alisher Navoiy ul zot sharifni ustozlar ustozi deb atagan, Abdurahmon Jomiy esa u payg`ambar emas, ammo payg`ambarlik kitobi bor deb ulug`lagan. Buyuk nemis faylasufi Gegel men o`zimning dealektika haqidagi ta’limotimni Jaloliddin Rumiyga suyanib yaratdim deb e’tirof etgan. Jaloliddin Rumiy yoki Mavlono Rumiy (1207-1273) nomi bilan mashhur bo`lgan zot dunyoning ulug` donishmandlardan biri, benazir shoir va betakror bir mutafakkir, valiy insondir. Uni goh Kant, goh Spinoza, goh Hegel kabi faylasuflar bilan qiyoslaydilar. Ammo mavlono Rumiy hech kimga o`xshamaydi, u muazzam Sharq tafakku rining mo`jizali bir haykaltaroshikim, unda tasavvuf taraqqiyoti ham, ilmu hikmat va falsafa ham, she’riyat va ma’naviyat ham birlashib, oliy ko`rinishda namoyon bo`ladi. Uning olti daftardan iborat “Masnaviy ma’naviy” nomli asarini “fors tilidagi Qur’on” deb tavsif etadilar. Jaloliddin Rumiy o`zidan keyingi Sharq she’riyati, fikriy va ma’naviy taraqqiyotiga ulkan ta’sir o`tkazgan ijodkordir. Alisher Navoiy uni ilohiy ishq kuychisi, buyuklikning ko`z ilg`amas cho`qqisi deb sharaflaydi.

Jaloliddin Rumiy hozirgi Afg`onistonning Balx shahrida, sultonal ulamo laqabini olgan ulug` shayx Muhammad Bahovaddin Valad xonadonida dunyoga kelgan. Bahovaddin valad Muhammad Xorazmshoh bilan kelisha olmay. oilasi, muridlarini olib, Balxdan chiqib ketadi va Makka safaridan so`ng, Iroqu Ajam shaharlarini kezib, axiyri Turkiyaning Ko`niya (Koniya) shahrida qo`nim topadi. Saljuq sultonlari tomonidan izzat-ikrom bilan qabul qilingan Bahoviddin Valad shu yerda muqim bo`lib qoladi. Jaloliddin ota yurtiga qaytib kelmadi va o`zini anatoliyalik hisoblab, Rumiy degan taxallus oldi. Mavlono Jaloliddin Rumiy ilmiy va adabiy merosi g`oyat katta. G`azal, masnaviy va ruboiylarni o`z ichiga oladigan “Devoni kabir” (“Ulug` devon”) da uch mingdan ortiq she’r bor. Falsafiy- so`fiyona mushohadalar, ruhiyat dialektikasini kashf etib, inson aqlini lol qoldiradigan teranlik bilan yozilgan “Masnaviy-ma’naviy” ham bir necha ming baytdan iborat. Bundan tashqari, “Maktubot”, “Fihi mo fihiy” (“Ichindagi- ichindadir”) nomli asarlari mavjud. Jaloliddin Rumiy asarlari jahonning ko`p tillariga tarjima qilingan, “Masnaviy- ma’naviy” va “Fihi mo fihiy” ning usmonli turkcha tarjimalari mavjud. Iqtidorli yosh olim Ulug`bek Hamdam (Abduvahob o`g`li) tashbbus va g`ayrat ko`rsatib “Fihi mo fihi” ni turkchadan o`zbekchaga tarjima qildi. Bu Sharq tafakkuriga tashna o`zbek kitoblariga noyob bir tuhfadir. “Fihi mo fihiy” – Jaloddin Rumiyning ilohiyot, tasavvuf, prof. N. Komilov ta’kidlaganidek; hayot va borliq haqidagi qaydlari, do`stlar va suhbatdoshlari davrasida aytgan fikrlari, bahs-munozaralarda paydo bo`lgan mulohaza – muqoyasalari to`plamidan tashkil topgan bir asardir. “Fihi mo fihiy” sodda fors tilida yozilgan asar, ulug` mualliya “Masnaviy- ma’naviy” dagi hadis va oyatlar, hikoyat va tafsillarga o`ralgan, o`ta murakkab bir falsafiy muhokamalar asosiga qurilgan fikrlarini bu yerda ravshan va sodda qilib tushuntirib bergan. Bunda juda ko`p masalalar ustida bahs boradi: tajrid va tavhid, surat va ma’no, tavakkul va idtihod, g`ayb asrori va laduniy ilmlari mohiyati va yana qanchadan qancha muammolar yoritiladi.

Eng muhimi shuki, Jaloliddin Rumiy murakkab sufiyona mulohazalarni oddin turmush tafsilotlari bilan tushuntirib beradi, intihosiz qudratga ega inson aqlining, ruhiyatning mo`jizalarini hayratomuz bir tarzda namoyish etadi. Rumiy ming yillar davomida to`plab kelgan Sharq falsafasi va hikmati, islomiy haqiqatlarni omuxta etolmagan, tasavvuf va falsafani qo`shib, inson ruhi dealektikasini ochgan ulug` mutafakkirdir. Uning qarashlarida biror bir mutaassiblik, ko`r-ko`rona aqidaparaslik namunasini ko`r maymiz. U ziyrak va hushyor ko`z bilan dunyoga nazar soladi, insonni qanday bo` lsa, shunday olib o`rganadi, inson qalbi to`ridagi eng nozik, eng inja, eng yashirin sirlarni oshkor etadi, ruhimiz iqlimlaridagi o`zimiz sezmagan qonuniyatlar, zururiyatlarni ko`rsatib beradi. Shu bois “Fihi mo fixiy” ni botiniy ilmlar bayonnomasi, o`z-o`zini, o`zlikni va ilohni tanish kitobi deb ayta olamiz. Jaloliddin Rumiy odamni tadqiq etadi, uning tabiatini va intilishlarini kuzatadi, botiniy jilolar va surilishlar, qalb siljishlarini qidirib topadi. Insonning iymon gavhari, buyukligi barobarida, nuqsonlari – nafsi, hirsi oqibatida kelib chiqadigan yovuzliklarini tahlil etib, bulardan qo`tilish, poklanish yo`llari, fazilatini bayon etadi. Shu taxlit, insonning ma’naviy kamoloti yo`llari, ma’rifatli bo`lish, fayzu futuhga, payg`ambar sunnatiga sodiq bo`lishning ahamiyati, muhimligi yoritiladi. Rumiyning har bir fikri – bir mash’ala, bir chiroq, shundoqqina qalbga qo`yiladigan ziyodir. Ulug` mutafakkir inson kamolti uchun muqtadir bir kurashchi bo`lib maydoga chiqadi, inson bolasini uning o`ziga tanishtiradi, yomonlikdan nafratlanish va yaxshilikdan, ilohilikdan faxrlanishga o`rgatadi. Jaloliddin Rumiyning buyukligi yana shundaki, u islomning buyuk shoiri va mutafakkiri bo`lgani holda barcha mazhablar dinlardan yuqori ko`tarila oldi, bani basharni birlashtiruvchi yagona ilohiy g`oyalarni olg`a surib, kishilarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi e’tiqod va iymon, ishq va sig`inish, poklik va tavbadan so`z ochdi: “Yo`llar muxtalif, ammo maqsad bir, ya’ni Olloh huzuri”, deya Ulug` Tangri haqiqati oldida jami maxluqot barobarligini isbotladi. “Fihi mo fihi” da ruh dialektikasi, inson mayllari, tushuncha – tasavvurlari ehtiyoj va talablari, iztirob va

qiynoqlari, ziddiyatlar va muvofiqliklar, kurash va g`alaba, yo`qlik va borliq, ruyo va haqiqat, jism va jon va hokazolar ustida bildirilgan fikrlari shunchalik chuqur va shu qadar yorqinki, bu fikrlarni bundan yetti yuz yil ilgari aytilganiga ishonqiramay qolasan, guyo ular bugun aytilganday. Falsafasi Hegel va Marksdan, Shopengauer va Kantdan, Nitshche va Freyddan o`rgangan kishilar “Fihi mo fihiy” ni o`qib, hammasi o`zimizda allaqachon bor ekanku, hammasi aytilgan ekanku deyishlari tabbiy. Ha Rumiy hali kashf etilmagan tafakkur xazinasi, bizga yetib kelmagan ma’nolar ummoni edi. “Fihi mo fihiy” shu ummondan bir daryo bo`lib oqib keladi. Jaloliddin Rumiyning mashhur asari “Masnaviy ma’naviy” dir. Asarda “Quroni Karim” va Hadisi sharif ma’nolarini o`zida singdirgan, inson hayoti bilan bog`liq barcha masalalar badiiy yo`sindagi bayon etilgan. 6 jild (daftar)dan iborat asarning dastlabki qismlarini adibning shogirdi Hisomiddin Chalabiy ustozi og`zidan yozib olib, tahlildan o`tkazgan. Chalabiy vafotidan so`ng muallif asarning davomini 10 yilda yozib tugatadi. Qur’oni Karim oyatlarining mohiyatini o`zida jamlashtirgan, 270 dan ziyod hikoyalarni, yuzlab pandu-nasihatlarni o`z ichiga olgan bu kitob o`z vaqtida va keyinchalik ham yozuvchi nomining dunyoga tarqalishiga sabab bo`lgan. Chunki Jaloliddin Rumiy masnaviyda o`zigacha bo`lgan Sharqu- G`arb donishmandlarining falsafiy qarashlarini, islomiy farzlarni sodda bir uslubda, she’riy yo`l bilan badiiy ifodalagan. Qissa va hikoyalarida payg`ambarlar hayotidan turli mo`jizalar keltirib, islomiy-tasavvuf g`oyalarini targ`ib etgan bo`lsa, boshqa turkum hikoyalarida bevosida insonning kundalik turmush, ilm-ma’rifat kasb etishi hunar o`rganish yo`lidagi riyozatlarini badiiy tasvirlab, chuqur falsafiy xulosa chiqarishga undagan. Jaloliddin Rumiy ijodi yuksak baddiyati bilangina emas, balki mantiq kuchi, falsafiy fikrlarga boyligi bilan ham katta ta’sir kuchiga ega. Uning tabiat va jamiyat hodisalarining doimiy o`sish, o`zgarishda ekani, eskining yo`qolib, yangining paydo bo`lishi - “dunyoning ziddiyatlar birligidagi ziddiyatlar jangi” dan iboratligi to`g`risidagi qarashlari dialektik metodni yaratishga yordam berdi. Jaloliddin Rumiy inson irodasini ozodlikning birdan bir vositasi deb hisoblab,

axloq prinsiplari va kategoriyalarini shu asosda hal qiladi. Uning qayt qilishicha, inson o`z xulqini idora qilishda ozoddir. YA’ni, yomon xulqdan uzoqlashib, yaxshi xulqga intiladi. Komil inson va uning shakllantirish g`oyasining rivojlanishi Jaloddin Rumiy falsafada inson shaxsiyatiga xurmat, kishilar birodarligi, xalq va millatlar do`stigi haqidagi pedagogik g`oya alohida o`rin tutadi. Professor N. Komilov “Aziziddin Nasafiyni komil inson tadqiqotchisi deyish mumkin, chunki uning barcha risolalarida inson hilqati, uning este’dodi va nuqsonlari, insonni kamol toptirish omillari o`rganildi so`fiyona va ilmiy ifodalandi” deydi. Комил инсоннинг ижтимоий моҳияти Комил инсон фазилатлари Комил инсонни шакллантириш методлари, воситалари “ Авесто” китобида “ Тасаввуф” таълимотида Ўрта Осиё фалсафа тарихи Қадимги Юнонистон, Хитой фалсафа тарихи Халқ педагогикаси Мумтоз адабиёт Миллий ғоя “ Авесто” китобида комил инсон ғояси “ Қуръони карим”, “ Ҳадис”, “ Тасаввуф”да Ўрта Осиё мутаффаккирлари таълимотида таълим - Қадимги Юнонистон, Хитой мутафаккирларининг Халқ педагогикаси Мумтоз бадиий асарлар Психология тарихи Халқ педагогикаси Қадимги Юнонистон, педагогика тарихи Шарқ мутаффаккирларининг педагогик таълимоти Мумтоз адабиётда идеал образлар Осиё ва Европа педагогикаси

Aziziddin ibn Muhammad an-Nasafiy -shoir tasavvuf falsafasining yirik vakili. Shayx Najmiddin kubro ta’limoti va Muhyiddin ibn Arabiy tariqatini o`zaro bog`lagan kubraviya mashoyihlaridan biri. Dastlab Nasaf, so`ng Buxoro madrasalarida ta’lim olgan. Asosan, falsafa va hikmatni o`rgangan, tib, ilmida ham yuksak mahoratga ega bo`lgan. Aziziddin Nasafiy 1243-1251 yillar Xurosonda yetuk oriflardan bo`mish Sa’diddin Hamaviy (Hamuya 1191-1252) bilan tanishish natijasida tavvuf yo`liga kirgan. Fors tilida ijod qilgan. “Insoni komil” asari Aziziddin Nasafiy risolalarining majmuasi ham deb yurtiladi. 1 muqadima va turli mavzularga bag`ishlangan 2 risoladan iborat. Undagi risolalarning ko`pi “Manozil ussoyirin” (“Yo`lovchilar qo`nalg`asi”) ning ba’zi nusxalarida uchraydi. Ushbu asar 556 sahifa bo`lib, irfon va hikmat masalalari asosi haqida “Maqsad ulaqso” (“So`ngi maqsad”) asar 8 fasl, 8 bob va 1 xotimadan iborat. Shuningdek, “Zubdat-ul haqoyiq” (“Xaqiqatlar qaymog`i”), “Usul va furu’” (“Ildizlar va butoqlar”), “Mabda’ va ma’od” (“Asl makon va (unga) qaytish”), “Miftoq ulasror” (“Sirlar kaliti”), “Nafsi insoniy”, “Vahdali vujud” va boshqa kitoblari chet ellarda chop etilgan. Olam va odam birligi ta’limoti Aziziddin Nasafiy asarlarining mohiyatini tashkil etadi. Aziziddin Nasafiy ijodi arab, ingliz, nemis, fransuz, turk, hind, rus olimlari tomonidan tadqiq etilgan. Qo`lyozma nusxalari Vena, London, Kal’kutta, Dushanbe, Istambul, Sank Peterburg, Tehron shaharlari kutubxonalarida, O`zbekiston FA Sharqshunoslik instituti qo`lyozma fondida saqlanadi. “Zubdat ul haqoyiq” asari N. Komilov tomonidan o`zbek tiliga tarjima qilingan. Jumladan, Aziziddin Nasafiyning pedagogik merosi alohida o`rganilishi tasavvuf ta’limoti va pedagogika tarixi o`zaro bog`liqligi insonni kompleks tadqiqotiga yangi yo`nalish ochgan bo`ladi. N. Komilov ta’kidlaganidek: XIII asr Sharq xalqlari ma’naviyati va tafakkuri tarixida alohida o`rin egallaydi. Bu davrga kelib, kalom ilmi, falsafa va tasavvuf kamol topdi. Natijada har uchalla sohani birlashtirgan ajoyib olimlar va mutafakkir adiblar yetishib chiqdi. Ana shunday mutafakkirlardan biri atoqli vatandoshimiz Aziziddin ibn Muhammad an Nasafiydir Aziziddin Nasafiyning “Kashful haqoyiq” (Haqiqatlarni ochilishi),

“Zubdatul haqoyiq” (Haqiqatlar qaymog`i) . Bu kitoblarda Sharq falsafasi va hikmati, islomiy haqiqatlar omuxta etilgan tasavvuf va falsafani qo`shib, komil inosn ta’limotining rivojlanish bosqichlari o`z ifodasini topgan. U hayotiy insonni, odam tug`ilganidan kamol topgangacha jarayonini izchil asoslaydi. U komil insonning ijtimoiy mohiyatini shakllanish jarayonini ilmiy tahlil etadi, islom ta’limotiga qarashlarni chog`ishtiradi. “Zubdat ul haqoyiq” kitobining kirish qismida muallif olami kubro va olami sug`ro haqida bir risola bitishni, “barcha ilm ahli fikr – mulohazalarni holisona bayon etib” berganini yozadi Boblarning mundarijasi mantiqan izchilligi kitobni ilmiy qimmatidan dalolat beradi. Birinchi bob olami kubro (katta olamni bilish haqida, u uch fasl (qism)dan iborat: Birinchi fasl shariat ahlining so`zlari, ikkinchi fasl hikmat ahli so`zlari, uchunchi asl vahdod ahlining so`zlari bayonida avvalo olami kubroni bilish zarurligini olam tushunchasining mohiyati, kichik inson olami (insoni sug`ro), ulug` inson (insoni kubro) va katta olam muhitini ifodalaydi. Birinchi bob. birinchi faslda olam va odam muammosi haqida shariat ahlining g`oyalarini umumlashtiradi. Shariat ahlining insoniy kamolotda chegara, me’yor “taqdiri azal” haqidagi qarashlarga e’tiroz bildiradi.” Binobarin odamlarning so`zlari va faoliyat- ishlari uchun oldindan belgilangan o`lchovlar yo`q. Bilim va boylikka ega bo`lish odamning sa’i – harakatiga bog`liq: odam qancha ko`p g`ayrat qilsa, bilim va darajasi shuncha ortadi. Yaxshilik va yomonlik qilish, kam yeyish yoki ko`p yeyish – inson ixtiyoridagi ish, u qancha mehnat va kuch sarflasa, shuncha imkon topadi. Aziziddin Nasafiy shariat ahlining mutloq olam va odam haqidagi qarashlarini ruh va ruhning darajalari, “jism darajalari” ni mukammal tahlil etadi. “Hikmat ahlining ulug` olam” bobida insonning o`rni, insoniy fazilatlari borasidagi o`sh davrgacha bo`lgan qarashlarni tahlil qiladi. Hikmat ahli ikki xil vujudning mavjudligini tan olishi bir azaliy, ikkinchisi o`tkinchi” ekanligini ta’kidlaydi. Ularning fikricha “Vojibulvujud Rabbil olamindir imkoniy vujud Tangri taolo yaratgan olamdir”.

Tabiatning rang-barangligi, o`zgarib turishi inson kamolotiga ta’siri haqida shunday deydi: “Odamlar o`rtasidagi farqlar ana shu aytilganlardan kelib chiqadi.” ya’ni ular (jonlarning qaysi manbaadan tutgani va azminan arbaa (to`rt fasl) ning xosiyatidan kelib chiqadi” Baxt va baxtsizlik, zakovat to`ndlik, qashshoqlik va boylik, ulug`vorlik va pastlik, umrning uzoqligi va qisqaligi va boshqa bularning hammasi fasllar hosiyatining alohida ta’siridir. Payg`ambarlar, avliyolar, va doshinmandlar bir ovozdan zamon va makoning hamma narsaga, ayniqsa odamga kuchli ta’siri borligini tasdiqlaydilar. Aziziddin Nasafiy inson taqdiri va uni tarbiyalashdagi tadbir o`zaro bog`liqligini, shaxs shakllantirishda faoliyat hal qiluvchi omil ekanligini asoslaydi. “Taqdir ham, tadbir ham bir narsa”. fikr va tadbirlar ta’sir kuchiga ega, ammo insonning himmati (intilishi) va orzusi bu sifatlarga ega emas. Ha, ko`p donishmadlar solih farzand tarbiyalaydilar, o`z bolalarini o`zlariga o`xshashiga harakat qiladilar. Ammo, yo`q aksincha, ular “donishmadlarning bolalari johil va fohish bo`lib yetishadilar, ha, qissaxon va xush ovoz xonandalar bola- chaqa qilib bolalarini o`zlariga o`xshashlari uchun kuch sarflaydilar. Yo`q, aksincha, ularning bolalari hokimlar va solih taqvodor shaxslar bo`lib yetishadilar”. Muallif “faoliyat va tarbiya inson taqdirini hal qiluvchi omil ekanligini: ulug` niyatlar harakat faolliksiz ahamiyat kasb etmasligini” asoslaydi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek “Zubdat ul haqoyiq” kitobida olam va odamning paydo bo`lishi, makon, zamon inson, insoniy burch, kamolotga erishish imkoniyatlar haqida qarash qiyosiy tahlil etiladi. Birinchi bobning xulosasida, “insoning vazifasi uzluksiz ma’rifatga intilish nur bilan to`ldirish va ilm topib musaffolik sari intilishdir”-deb yozadi. Mutafakkir insonning yuksaklikka erishishida qobiliyati, imkoniyatlari, himmati va ma’rifatga intilishi bir-birini to`ldirishni uqtiradi. Qobiliyatning mohiyati haqida: “odam qancha qobiliyatli bo`lsa qancha qo`shish etsa kuch sarflasa, uning mavqiye shuncha baland bo`ladi. Har bir kishining maqomi uning ilmi va amaliga munosibdir. Har bir odamda ikki xil qobiliyat bor. Birinchisi, to`rt fasl harakati ta’sirida qobiliyatdir u nasldan meros bo`lib, uni sa’yi harakat bilan

egallab bo`lmaydi. ...Insoniylik haddi chegarasini egallagan har bir kishi komil inson bo`ladi.” deb ta’kidlaydi. Aziddin Nasafiyning “Zubdat ul haqoyiq” kitobi pedagogika va psihologiya tarixida muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Shuni ta’kidlash lozimki, insonni obyekt sifatida o`rganish bo`yicha ilmiy-pedagogik tadqiqotlarda ma’lum yutuqlarga erishilgan. Lekin shaxs kamolotining samarali omili o`zligini bilish va o`z-o`zini tarbiyalash nazariyasi tarixi tadqiq etilmagan. Shuning uchun bo`lsa kerak boy pedagogik merosimizdagi insonshunoslik ilmining tarixiy taraqqiyoti o`rganilmagan. insonni bir butunlikda o`rganish borasida Aziddin Nasafiy ilmiy merosi alohida ahamiyatga ega. Prof. N Komilov “Tasavvuf” kitobida yozganidek: “Nasafiy islomdagi bir nechta ilmning insonga bo`lgan qarashlari munosabatini chog`ishtiradi, insonni kayhoniy vujud sifatida ham, yer mahluqoti sifatida ham tahqiq va tadqiq etadi. Nasafiyda komil inson ruh tushunchasi bilan zid aloqada tekshiriladi. Inson martabalari ruh martabalari sifatida olib qaraladi”. Aziziddin Nasafiy komillikka erishining asosiy yo`laridan biri ham inson o`zligini anglashi deb biladi. U kitobxonga murojat qilib “Ey piri darvesh hamma bir narsaga iqrordir. Kimki o`zini anglagan, o`zini tanigan bo`lsa Rabbini anglayd i va taniydi. O`zini tanigan kishi ulug` olam (olam kabr)ni ham anglaydi: - shuning uchun barcha kuchni o`z-o`zini anglashga sarflash lozim” deb yozadi dedi. Albatta komil inson siyratini modelini yaratish ham muhim dlozarb muammodir. Komil inson siyratini yaratishda kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotidagi tajribalar umumlashtirilgan. Lekin har bir davrning komil insonini o`ziga xos mezoni, modeli bo`ladi. Masalan o`tgan asrlarda barkamol inson komyuter texnikasidan foydalanishi mahoratini egallashi talabini qo`yish g`ayri tabiiy hol bo`lur edi. Aziziddin Nasafiy o`z davri uchun qimmatli ahamiyatga ega bo`lgan komil inson siyratini yaratgan. Uning merosining ahamiyati shundaki, u komil insonni shakllantirish jarayonini ilmi asolaydi. O`sha davrda urug`don bola uchun ona qornida shakllanish jarayonini fiziologik tahlil qiladi. Kitobning “kichik olam”

haqidagi ikkinchi bobi” inson va inson darajalari to`g`risida”, “Odamga kamolotga erishish uchun zarur bo`lgan jami narsalar urug`da mujassam” deb yozadi. Bu bilan shaxsning kamolotidagi irsiyatning o`rni va uning tabiat ta’siridagi rivojlanish jarayonini ilmiy asoslashga erishgan. Dastlabki oydan va bola dunyoga kelguncha rivojlanish jarayoni odamning mijoziy xususiyatlari ona qornidayoq tarkib topishini ifodalaydi. Bu bobda bir odam a’zosini shakllanishi har bir a’zoning vazifalari atroflicha tahlilini ko`ramiz. Ikkinchi bobning “oltinchi fasli” da miyaning vazifalari, insonnnig psihologik xususiyatlari quyidagicha tahlil etiladi. ”Bilgilki miyada joylashgan ko`ngil (jon) ruh- anglovchi bekor etuvchidir. Uning anglash (tushunish) faoliyati ikki qo`rinishga ega. Birinchisi zohiriy va botiniy (faoliyat). Zohiriyga miyasi besh qismdan iborat ya’ni bular tashqi xislar bo`lib, ular beshtadir-eshitish, ko`rish, badan bilan sezish, tan bilish, hid bilish; ichki (botiniy) xislar ham beshtadir; akli solim (ma’no), tasavvur, tahyyulf, hofiza, quvvai qiyos”. Mutafakkir insonning ulug`ligi, buyukligi ham boshqa jonzodlardan ustunligi ham uni ruhiy fazilatlarida deb biladi. Insonning pog`onalar bo`yicha ko`tarilishi asosi uning ruhiy fazilatlari ilm – ma’rifat va faoliyatida ekanligini ifodalaydi, “Inson ilmi darajasi oshirilgan sari oliyjanobroq va buyukroq bo`ladi” degan xulosaga keladi. Aziziddin Nasafiyning komil inson haqidagi ta’limoti asosida o`zlikni bilishga intilish g`oyasi yotadi. Kitobni ikkinchi bobida bu fikrni davom ettiradi. “Ey darvesh, axloqiy xislatlarga bezanmagan, o`zini tanimagan odamlar ko`p, ammo ular hali komil emas. Binobarin insonni kamolotga erishishi tugal axloqqa ega bo`lish va o`z-o`zini tanishi bilan amalga oshadi.”4 Mutafakkir o`zi ta’kidlaganidek, “inson va insoniy martabalar haqida” hech kim yozmagan “bu xiru botin do`koni va o`z-o`zini anglash kalitidir?” degan xulosaga keladi. Aziziddin Nasafiyning komil inson, insonni bir butunlikda o`rganish, “Ruh va jism” rivojlanishi uyg`unligi bugungi kunda insonshunoslik fanlarining o`zaro hamkorligini taqozo etadi. Agar “Avesto” kitobida komil inson fazilatlarida “ezgu fikr, ezgu so`z va ezgu amal” ifodalangan bo`lsa, Aziziddin Nasafiy buni qo`yidagicha ifodalaydi:

“Solihlarning kamoloti quyidagicha to`rt narsadadir, ya’ni xayrli so`z, xayrli ish, xayrli xulq va ma’rifat.” Tarbiya insondagi, imkoniyatlarini oshirish uni qobiliyatlarini ro`yobga chiqarish vositasidir degan xulosaga keladi. Aziziddin Nasafiy ta’limotida yana bir g`oya nimani izlasang o`zingdan izla” g`oyasidir. Kamolotga erishish “ikki dunyoda farovonlik insonning faoliyatiga, mehnatiga bog`liqligi haqidagi quyidagi misralar ibratlidir: “Bir savat shirmoy non turar boshingda, Tilaysan eshikdan burda non nechun? Kishilar eshigin taqillatguncha, Qoqsang-chi, ey nodon, dilning eshigin!” Tarixiy-badiiy asarlarni pedagogik tahlil metodlari Mumtoz badiiy asarlar jamiyat tarixining, madaniyat tarixining solnomasidir. Bunday asarlar xalqning ma’naviy boyligi, ilmiy xazinasidir. Keyingi yetmish yil davomida xalqni ana shu ilmiy-ma’rifiy boyligidan mahrum qilishga zo`r berib harakat etildi. Xalqimizning tuganmas ma’naviy xazinasining nurli yo`llari yana ochilmokda. Ana shu ilm, ma’rifiy manbalaridan xalqni, yosh avlodni bahramand qilishning samarali usullari va dasturini yaratish pedagogika fani zimmasiga tushadi. Mustaqillik mafkurasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni egallagan, Vatanni sevuvchi xalqi bilan faxrlanadigan fidoyi avlodni tarbiyalash tizimini yaratish ham pedagogika fani zimmasida. Tarixiy-badiiy asarlarning hozirgacha bo`lgan pedagogik tadqiqoti bir tomonlama o`tkazilgan. Haqiqiy ma’naviyat xazinasi, bo`lgan ilmiy- badiiy asarlar endigina o`rganila boshlandi. Ammo uni o`rganish tizimini, dasturini yaratish borasida boshlang`ich pedagogik tadqiqotlar nihoyasiga yetganicha yo`q. Yoshlarimizning ma’naviy boyishi, e’tiqodi, dunyoqarashi tarkib topishi uchun bu manbalardan foydalanish metodikasini yaratishni pedagogik tadqiqotlar hal qiladi. Pedagogik tadqiqotlarning samaradorligitadqiqotning maqsadi, predmeti va obyektlarini aniq belgilash, optimal metodlarni tanlashga bog`liq. Tarixiy-badiiy

asarlarning pedagogik asoslarini ilmiy tahlil etish o`ziga xos metodologiya va metodikaga egadir. Tarixiy-badiiy asarlar ikki turkumga bo`linadi: birinchisi qadim zamonlarda, o`tmishda yaratilgan badiiy asarlar, ikkinchisi-zamonamiz adiblarining tarixiy mavzular bo`yicha yozgan asarlari. Ikkinchi turkumga Oybekning «Navoiy», P.Qodirovning «Yulduzli tunlar», O.Yoqubovning «Ulug`bek xazinasi», kabi o`nlab badiiy asarlari kiradi. Bunday asarlar asosan buyuk mutafakkirlar, sarkardalar hayoti timsolida o`sha davrning siyosiy, iqtisodiy turmushi, madaniyati haqida hikoya qiladi. Tarixiy-badiiy asarlar haqida dissertatsiya, monografiya, risola va ilmiy maqola shaklidagi pedagogik tadqiqotlar mavjud. Dissertatsiyalarda pedagogik ilmiy tadqiqot metodlari ko`rsatiladi, lekin aynan shu metodlar yordamida olingan natijalar aniqlanishi tadqiqot ahamiyatini oshiradi. Masalan, ayrim ma’rifatparvar adiblarning pedagogik faoliyati va pedagogik qarashlari ilmiy-tadqiqot predmeti bo`lgan. Tarixiy-badiiy manbalarni ilmiy tadqiq etish undan qanday foydalanish metodikasini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir Tarbiyaning tarixiyligi tamoyili ham pedagogik merosni, madaniy va ma’rifiy merosni o`rganishni taqozo etadi. Shuning uchun tarixiy asarlarning tadqiqotida asosiy metodlaridan biri tarixiylik va mantiqiylik tamoyilidir. Har bir pedagogik g`oyaning o`z davri uchun ahamiyatli, shuningdek, bugungi kundagi qimmati, metodik tavsiyalar bilan mukammal bo`lishi talab etiladi. Fan, fan uchun, tadqiqot- tadqiqot uchun emas, ijtimoiy hayot taraqqiyotining omili bo`lishi lozim. Vaholanki, Abdulla Avloniyning pedagogik merosi ham bir tomonlama o`rganilgan. Buyuk adib va pedagogning merosidagi sharqona o`ziga xoslik va o`sha zamona darajasidagi pedagogika ilmini yaratgani ochilmagan. A.Avloniy merosida adabiyot va pedagogikaning tom ma’nodagi bog`liqligi ko`rsatilmagan. Pedagogikaning ilmiy masalalarini badiiy tilda yorita olgan, A.Avloniy merosini L.N.Tolstoy, K.D.Ushinskiy, A.S.Makarenkolar merosiga qiyoslash mumkin. A.Avloniy milliy pedagogikaga asos solgan mutafakkir ekanligi, uning har bir asari o`zbek xalqining istiqloli va istiqbolini yoritgani o`z bahosini topishi kerak.

Bugungi kunda bu yaratgan intensiv ta’lim metodi: adabiyotni odobnoma asosida o`rganish; «Turkiy Guliston yoxud axloq» asarini odobnoma darsligi sifatida qo`llash, maktab haqida she’rlaridan maktab madhiyasini yaratilishi pedagogik tadqiqotlarning dolzarb muammosidir. Tarixiy shaxslar haqidagi badiiy asarlardan foydalanish ta’limtarbiyaning uyg`unligini ta’minlaydi. O`rganayotgan mavzuga nisbatan o`quvchida qiziqish hosil qiladi, bilimning nafosatli, zavqli bo`lishiga sharoit yaratadi. Bu asarlar darsdan tashqari o`qish sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar, adabiy-badiiy kechalar tashkil etish uchun qulay vositadir. Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlarini ikki turkumga bo`lish mumkin. Birinchisi tarixiy mantiqiy metodlar bo`lib, ular pedagogik merosning ilmiy- nazariy qimmatini aniqlashda qo`llaniladi. Ikkinchi turkum tadqiqot metodlari orqali o`rganilayotgan-tarixiy pedagogik merosning amaliy ahamiyati aniqlanadi, bu merosdan foydalanishning mazmuni, shakllari, yo`llari ko`rsatiladi. Albatta, tadqiqotning mavzusi, maqsadi, obyekti va predmetidan kelib chiqib metod tanlanadi. Pedagogikaning, pedagogika tarixining badiiy adabiyot bilan bog`liqlik qonuniyati metodologik asos bo`ladi. Pedagogik nazariyalarning rivojlanishida izchillik, har bir mutafakkirning merosidagi o`ziga xoslik va o`xshashlikni tahlil etishda analitik metodni tavsiya etiladi. Shuningdek, analiz va sintez, induktiv va deduktiv metodlar ham pedagogik merosni o`rganishda qo`l keladi. Buyuk mutafakkirlar haqida yozilgan badiiy asarlarda tarix jonlantiriladi, kitobxon ilmiy asardan ko`ra badiiy asarni qizikib o`qiydi, yengil hazm qiladi. Madaniyat tarixi, maktablar tarixi, pedagogik meros tarixi bilan tanishadi. Shuningdek, buyuk mutafakkirlarning hayoti, faoliyati kitobxon uchun ibrat namuna bo`ladi. Demak, tarixiy-badiiy asarlarni ta’limtarbiya jarayonida qo`llash metodikasini yaratish katta ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Shu maqsadda pedagogik tadqiqotlarning predmeti bo`lishi katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Badiiy asar obyektida pedagogik tadqiqot bajarish o`ziga xos metodlar tanlashni talab qiladi. Tarixiy- badiiy asarlar amaliy qimmatini aniqlash ilmiy-pedagogik metodlarining quyidagi sxemasini tavsiya etamiz. (tuzmalar).

Mutafakkir adiblarning pedagogik merosini o`rganishning ilmiy tadqiqoti Мутафаккирнинг педагогик мероси даражасини аниқлаш. Тарихий-мантиқий таҳлил методлар Ижодкор яшаган ижтимоий муҳит ва унинг ҳаёти Ижод маҳсулида бадиийлик ва педагогик қонуниятларнинг уйғунлиги Мутафаккир асарларида педагогик жараённинг ёритилиши Тарбиянинг қонуниятлари мақсади, мазмуни, методлари ва таркибий қисмларини ёритилиши Таълим қонуниятлари мақсади, мазмуни, методларининг ёритилиши Таълим тизими ва ўқитувчилик маҳоратини ёритилиши tuzma Buyuk mutafakkirlarning pedagogik merosini qiyosiy tahliliПедагогика тарихининг адабиёт тарихи билан боғлиқлиги Тадқиқот мақсади-педагогик мероснинг илмий амалий қимматини аниқлаш

Тарихий-мантиқий таҳлил Аналитик ўрганиш методи Ҳаёти ва ижодини боғлиқликда таҳлил этиш Ҳар қайсисида ўзига хослик ва адабий маҳорати таҳлили Педагогик масалаларни ёритишда изчиллик Тарбия назарияси ва амалиёти масалаларини ёритилиши Таълим назарияси масалаларини бадиий ёритилиши Таълим тизимини ёритилиши tuzma Pedagogik merosning amaliy qimmatini aniqlash m ye t o d l a r i Педагогика тарихи билан адабиёт тарихининг боғлиқлиги Тадқиқот мақсади- педагогик мероснинг илмий-амалий қимматини аниқлаш

Натижалар ва тавсиялар Тарихий-бадиий асарлар объектида педагогик тадқиқот методлари қиёси Педагогика тарихи билан адабиёт тарихининг боғлиқлиги Тадқиқот мақсади педагогик мероснинг илмий амалий қимматини аниқлаш Фольклор асарларда халқ Мутафаккир адибларнинг педагогик Буюк мутафаккирларнинг Амалий қимматини педагогикаси масалалари тадқиқи меросини таҳлили педагогик меросни қиёсий таҳлили аниқлаш методлари Тарихий мантиқий таҳлил Тарихий мантиқий таҳлил Тарихий мантиқий таҳлил Педагогик эксперемент Миллий ва умуминсоний қадриятлар таҳлили Ижодкор яшаган ижтимоий муҳит ва унинг ҳаёти Аналитек ўрганиш методи Оммавий педагогик тажрибани ўрганиш ва, кузатиш Баркамол инсон тарбияси таҳлили Мутафаккир асарларида педагогик жараён қонуниятларини ёритилиши Ҳаёти ва ижодини борлиқда таҳлил этиш Социологик метод Тарбия қонуниятлари ва принцплари таҳлили Тарбиянинг мақсади, мазмуни, методлари ва Ҳар қайсининг ўзига хослиги ва адабий маҳорати Математик метод Педагогик эксперимент Оммавий педагогик тажрибани кузатиш, ўрганиш Социологик метод М атематика метод Тест методи

таркибий қисмларини ёритилиши Таълим жараёни, таълим қонуниятлари, мазмуни методларини ёритилиши Таълим жараёни таълим қонуниятлари, мазмуни методларининг ёритилиши Педагогик масалаларни ёритишда изчиллик Тест методи Таълим тизими ва ўқитувчилик маҳоратини ёритилиши Тарбия назарияси ва амалиёти масалалари ёритилиши Натижалар ва тавсиялар Таълим тизимининг ёритилиши Tarixiy-badiiy asarlardan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish uchun pedagogik ilmiy-tadqiqotini qo`llash lozimligi tuzmalarda ko`rinib turibdi. YA’ni, tarixiy-badiiy asarning ta’lim-tarbiyaviy imkoniyatini va badiiy xususiyatlarini bilish tadqiqotning hal qiluvchi shartlaridan biridir. Didaktikaning bilish nazariyasi asarni kimga o`rgatish va qanday o`rgatish mezoniga rioya qilishni talab etadi. Ta’lim va tarbiya vositalaridan foydalanishning optimal va sharoitini belgilashda va erishilgan natijalarni aniqlashda test metodi keng qo`llaniladi. Demak, pedagogik tadqiqot badiiy adabiyotning ilmiy-amaliy qimmati masalasida bo`lsa, uning maqsadi, obyekvi, predmetiga mos tadqiqot metodlari qo`llaniladi. Tarixiy-badiiy asarlar obyektida turli yo`nalishida pedagogik tadqiqotlar metodikasini taqqoslab va umumlashtirib quyidagi tuzmani qo`llashga tavsiya qilamiz. Bu qiyosiy tahlil har bir yo`nalishdagi tadqiqotning o`ziga xos metodlari bilan birga pedagogika bilan badiiy adabiyotning o`zaro bog`liqligi metodologiyasiga tayanishini ko`ramiz. Shuningdek umumiy metodologiyaga asoslangan hozirgi davr adabiyoti sohasida pedagogik tadqiqot olib borish metodlarining o`ziga xos yo`nalishlari mavjud.

Adabiyotlar: 1. Islom Karimov. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.” Toshkent: Ma’naviyat, 2008 2. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” // Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997 3. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Toshkent: O`zbekisto, 2000 4. Islom Karimov. “Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” Toshkent 2012 yil fevral Halqaro konferensiya. 5. Islom Karimov. “O`rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning svilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” 2014 yil may Halqaro konferensiya. 6. Vazirlar Maxkamasining 2012-yil 28-dekabrdagi 365-son karori 7. Abu Ali Ibn Sino. “SHe’rlar va tibbiy doston” Toshkent 1981. 8. Abu Nasr Farobiy. “Fozil odamlar shaxri” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 9. Abu Rayxon Beruniy. “Feruza” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 10. “Avesto” Dushanbe: Adab 1990.

Похожие

Logopediyaning metodologik asoslari

Ijtimoiy pedagogika asoslari

Pedagogika tarixi fanining predmeti va vazifalari

Valeologiyaning nazariy-metodologik asoslari

Pedagogik tadqiqotning metodologik tamoyillari