Pedagogik tadqiqotning metodologik tamoyillari - Педагогиka - Рефераты

Pedagogik tadqiqotning metodologik tamoyillari

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

562.5 KB

Pedagogik tadqiqotning metodologik tamoyillari Reja: 1. Pedagogik tadqiqotning umumiy tamoyillari 2. Pedagogik tadqiqot metodlarini tasniflash 3. Adabiyotlar va arxiv materiallarini o‘rganish 4. Pedagogik ilmiy tadqiqotning kuzatish metodi 5. Pedagogik ilmiy tadqiqotning so‘rov-anketa metodi 6. Pedagogik ilmiy tadqiqotning test metodi 7. Pedagogik ilmiy tadqiqotning eksperiment metodi 8. Ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish va umumlashtirish

Pedagogik tadqiqotning umumiy tamoyillari Metodologiya nazariy va amaliy faoliyatni tashkil etish usullari, tizimi, ilmiy bilishdir. Yunoncha metod yo‘l, kuzatish, tadqiqot, maqsadga erishish usuli logos- ta’limot, ya’ni ilmiy bilish haqida ta’limot. Ilmiy bilishda umumiy metodologiya va xususiy metodologik asos mavjud. Umumiy metodologiya falsafaning dialektik qonunlari, ilmiy bilish haqidagi ta’limotlar, jamiyat taraqqiyotning hozirgi davridagi konsepsiyalar, milly g‘oya, mafkura. Professor N. SHermuhammedova ta’kidlaganidek, hozirgi davrning metodologik tamoyillari: Muofiqlik tamoyili – ilmiy bilishning mazkur sohasida bilimlarning yangi tamoyillar, g‘oyalar konsepsiyalar asosida tizimga solish; To‘ldiruvchanlik tamoyili – tadqiqotning ko‘pgina obyektlari mikrodunyoning zarraga o‘xshash eng oddiy obyektlaridan tortib inson va jamiyat singari murakkab obyektlarigacha. Qarama-qarshi nazariyalarni birlashtirish asosida to‘la tavsiflanishi; Verifikatsiya tamoyili – mohiyat e’tibori bilan formal mantiqni yetarli asoslash; Falsafikatsiya tamoyili – mazkur tamoyilga binoan faqat inkor etish orqali tekshirib ko‘rish imkoniyati bo‘lgan bilim ilmiy bilim bo‘lishi mumkin; Reduksiya tamoyili – ma’lum yaxlitlik tizim murakkabligini uning nisbatan sodda tarkibiy qismlari unsurlari orqali bilishdir; Yaxlitlik tamoyili – tadqiq qilinayotgan obyektlarning alohida yaxlit xossalarini boshqa obyekitlar bilan o‘zaro aloqada bo‘lish; Kontirreduksiya tamoyili – elementar zarralardan tortib to ijtimoiy tabiiy tizimlargacha barcha tabiiy obyektlarga, shu jumladan tabiiy tilga amal qilish; Sistemali yondashuv tamoyili – ilmiy bilishning tarmoqlangan sohasi bo‘lib, uning predmetida reduksiya yaxlitlik va kontirreduksiyaning metodologik muammolari kiradi;

Modellashtirish va o‘xshatish metodi – obyektlarning ba’zi xossalarini ularga o‘xshagan moddiy yoki nomoddiy (konseptual tushunchaga asoslangan mantiqiy) konstruksiyalarni tadqiq qilish orqali; Mavhumlashtirish, ideallashtirish va formallashtirish metodlari – ilmiy tadqiqot jarayonida eng muhum xossalari cheklangan obyekt shaklida mavhumlashtirish ifoda etish xayoliy obrazlar yaratish; Mantiq metodlari – tahlil, induksiya, deduksiya, obyektlarni tadqiq etish jarayonida uning tarkibiy qisimlarini ajratish alohida faktlarga asoslanib umumiy mulohaza yuritish umumiy qoidalarga asosan xususiy xulosalar chiqarish kabilar. Pedagogik tadqiqotda ana shu tamoiyllar va milliy g‘oya, milliy mafkura, umummetodologik asos bo‘ladi. Zero, ta’lim-tarbiyaning tarixiylik, intelektik, umuminsoniylik qoununiyati har bir masalaga milliy qadriyatlar, mafkura asosida yondashishini taqozo etadi. Ijtimoiy gumanitar fanlar uchun ilmiy asoslangan davlat dasturlari, qonunlari, rivojlanish konsepsiyalari umummetodologik yo‘riqnoma bo‘ladi. Ayniqsa, O‘zbekistonda Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi, ta’lim to‘g‘risidagi Qonun pedagogik tadqiqotning metodologik asosidir. Demokratik jamiyat qurish konsepsiyasi har bir ijtimoiy fanning o‘z qonunlaridan, predmetidan kelib chiqadigan xususiy, metodologiyani rivojlanishiga imkoniyat yaratdi. Avvalo, ilmiy pedagogik tadqiqotda shaxsiy yondashuv, faoliyatli yondashuv, polisu’bektli yondashuv, madaniy yondashuv, antropologik yondashuv, texnologik yondashuv kabi qonsepsiyalar yaratildi. Albatta bu konseptual yondashuvlar davr taqozosi bilan takomillashib boradi. Professor A.Choriyev qonuniyatli yondashuv ta’limtarbiya jarayonini modernizatsiya qilishning metodologik asosi ekanligini asoslagan. Chunki, ta’lim- tarbiya jarayonining o‘ziga xos qonuniyatlari asrlar bo‘yi tajribalarda sinalgan, qaror topgan. Har bir fanning o‘ziga xos qonuniyati bo‘lganidek, pedagogik jaaryonning qonuniyatlari ilmiy tadqiqotning yorqin yo‘llanmasi va qo‘llanmasi bo‘ladi.

Metodologiya metodlar, usullar, majmui sifatida qarashlar, “yondashuvlar”, konsepsiyalar uchun ham fanning umumiy qonuniyatlari nazariy (boshlang‘ich) asosi bo‘ladi. Har bir qonuniyatni amaliyotida o‘ziga xos metod, usullari qo‘lanishi tabiiy hol. Pedagogik qonuniyatlar o‘tgan asrning 80yillarida umumlashtirila boshlandi. Ko‘pgina mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jaryoniga faqat falsafiy yondashuv mavjud. Muayan qonuniyatlarga asoslanilmagani uchun fanning predmetsizlikda kamsitishga urinishlar ham bo‘ldi. Har bir voqeligining o‘ziga xos qonuniyati mavjud bo‘ladi. Shuning uchun ilmiy tadqiqotda qonuniyatli yondashuv obyektniing, muammoning muayyan mohiyatini aniqlash, ixtironing nazariy ahamiyatini, tadqiqot samaradorligini oshiradi. Masalan tarbiya nazariyasi borasida ilmiy izlanishda: 1. O‘rganayotgan muammoning tarixiylik, milliylik, umuminsoniylik qonuniyati asosida; - muammoning o‘rganilishi tarixiy taraqqiyoti, qonsepsiyalar, tajribalar tahlili; - milliylik, milliy qadriyatlar ustuvorligi, ijtimoiy, iqtisodiy mohiyatini; - glolballashuv sharoitida umuminsoniylik xususiyati, jahonda ilg‘or tajribalar, tadqiqotning jahonda ilg‘or tajribalar, tadqiqotning jahonshumul ahamiyati tadqiqotning dolzarbligini, nazariy ahamiyatini aniqlash imkoniyatini beradi. 2. Ta’lim-tarbiyaning ijtimoiy xususiyati o‘rganayotgan muammoni, ixtironi “davr talabiga, mvjud sharoitga mosligi, optimallik” qonuniyat: - jamiyatni tezkor rivojlanishida ixtironing tutgan o‘rni, dolzarbligi va fanga qo‘shilgan hissa; bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyat buyurtmasi Kadrlar tayryolash Milily modelida fanning vazifalariga hozirjavobligi; tadqiqot obyektining tipikligi; natijaning umumlashganligi kabi tamoyillar. 3. Ta’lim-tarbiyada nazariyaning amaliyot bilan birligi qonuniyati, falsafiy kategoriyalar asosida;

- tadqiqotning nazariy g‘oyalarni amalda qo‘llanishi, amaliyot asosida nazariy konsepsiyalar yaratilishi; - amaliyot har qanday bilim, g‘oya va ixtironing mezoni ekanligi; - tadqiqot ishining bilish nazariyasiga asoslanishi; - insonda, uzluksiz ta’lim-tarbiyada tajribaning murakkabligi, mas’uliyatliligi, mukammal nazariyaga tayanishi; 4. Ta’lim-tarbiya va rivojlanishning o‘zaro bog‘liqligi qonuniyati, insonni bir butunlikda o‘rganishni taqozo etadi. Qolaversa, ta’lim-tarbiya uyg‘unligi haqidagi Islom Karimov ta’limoti jahonshumul ahamiyatga ega bo‘lgani XXI asrning ma’naviya asriga aylangani; -«ta’limni-tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo‘lmaydi, bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasidir». (I.Karimov). -ta’lim jarayonida rivojlanishni jismoniy, ma’naviy va intellektual o‘sishiga erishish; -tarbiyaga kompleks munosabat; - shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim konsepsiyasi; 5. Ta’lim-tarbiyaning o‘quvchi talaba, layoqati imkoniyatiga mosligi qonuniyati pedagogik jarayonni insonparvarlashtirish va demokratiklashtirish, indivuduallashtirish va tabaqalashtirish tamoyillaridan kelib chiqadi. - ushbu qonuniyat shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim-tarbiya, komponentli ta’lim, progmatik ta’lim, antrogogika kabi ta’lim paradigmalarni umumlashtiradi; - iqtidorli yoshlarni izchil rivojlantirish, qobiliyatini o‘stirish zarurati: - globallashuv sharoitida yoshlarni har tomonlama kamol toptirish; - maxsus pedagogika nazariyasiga asoslanishga yo‘llaydi. 6. Tarbiyalash va o‘z-o‘zinii tarbiyalash, o‘qitish va o‘rganish faoliyat uyg‘unligi qonuniyati interfaol ta’lim-tarbiya qonsepsiyasida, obyekt- subyekt, subyekt-obyekt konsepsiyasida o‘z ifodasini topgan. - tarbiyalash faoliyatini o‘z-o‘zini tarbiyalashga yo‘llash o‘z-o‘zini tarbiyalash motivi, ko‘nikmasi va madaniyatini shakllantirish imkoniyati; - o‘z-o‘zini tarbiyalash samaradorligi;

- tarbiyalanganlik darajasiga bog‘liqligi; - ta’limni ikki tomonlama xususiyati; - o‘rgatish va o‘rganish faolligi uyg‘unligi; - masofali ta’lim-tarbiya jarayoni; 7. Ta’lim-tarbiya maqsadi, mazmuni, metodlari, shakllari va vositalari o‘zaro bog‘liqlik qonuniyati pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyotiga asos bo‘ldi: optimal maqsadga mos mazmun, metodlarni tanlash, qo‘llash YUNESKOning pedagogik texnologiyaga bergan bahosida o‘z ifodasini topgan; intelektual rivojlangan barkamol avlodni, shaxsni tarbiyalash maqsadiga mos ta’lim-tarbiya mazmuninii belgilanishi; har tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirish mazmuniga mos metod, vositalarni qo‘llash ta’lim-tarbiyaning samarali omili ekanligi; -pedagogik texnologiyaning usullari shakllari, ta’lim-tarbiyaning mazmuni, mavjud shart-sharoitga bog‘liqligi kabilar; 8. Ta’lim-tarbiyada fanlararo bog‘liqliq qonuniyati: insonni o‘rganadigan fanlar nazariy rivojlanishida deferensiatsiya holati mavjud bo‘lsada, ijtimoiy funksiya amaliyotida integratsiya tabiiy holdir. Tabiiy fanlarning tutash bandida yangi-yangi fanlar paydo bo‘lishi, fanning ufqi kengayishi, jamiyat taraqqiyotida imkoniyatini oshishi insonshunoslik fanlarining ham o‘zaro bog‘liqliq qonuniyati mavjudligini ko‘rsatadi. Jamiyatni ijtimoiy taraqqiyoti, inson, insoniylik, insoniyat, triadasi insonshunoslik fanlari hamkorligini taqozo etadi. Demak, fanning o‘ziga xos qonuiniyatlari ilmiy tadqiqotning metodologik asos bo‘ladi. Pedagogik tadqiqot metodlarini tasniflash. Hozirgi jamiyat taraqqiyotining tez rivojlanishi, unda fanning ustivorligi davrida ilmiy tadqiqot metodlari o‘ziga xos ahamiyat kasb etmoqda. Ilmiy tadqiqot samaradorligi izlanuvchining metodik madaniyati, zamonaviy ilmiy tadqiqot metodlaridan foydalanishiga bog‘liq.

Pedagogik ilmiy tadqiqot metodlarini fanining predmeti va obyekti, mavzuning tarixiyligi, nazariyligi, amaliyligi yoki fanlararo tutash bandida ekanligiga asosan tasniflash mumkin. Predmeti va obyektiga asosan, ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega muammoni hal etish qonuniyatlari, tamoyillari, omillarini argumentini aniqlash yo‘llari, usullari. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya kishilik jamiyati paydo bo‘lgandan boshlab tarixiy taraqqiyot manbalariga ega. O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning “Tarixiy xotirasiz-kelajak yo‘q” asari pedagogika fanining ham metodologik yo‘riqnomasidir. Xalqimizning boy pedagogik merosini o‘rganishning ilmiy- amaliy ahamiyati 2014 yil may oyida Samarqandda o‘tkazilgan xalqaro konferensiyadagi “O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutaffakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizatsiyadagi roli va ahamiyati” mavzusidagi nutqi pedagogika tarixida yorqin sahifa bo‘ldi va pedagogik tadqiqotlarni dolzarb vazifasini belgilab berdi. Pedagogika tarixini o‘rganishning ilmiy tadqiqot metodlari: tarixiy manbalarni pedagogik tahlil etish; qadimgi yozuvlarni o‘rganish; ta’limtarbiya tizimini aniqlash; mutafakkir olim va adiblarning asarlarini qiyosiy-pedagogik tahlil etish; natijaning olamshumul ahamiyati; natijaning bugungi kundagi ahamiyati; tarixiy manbalarni obyektiv tahlil etish; argumentli tavsiyalar ishlab chiqish kabilar. Albatta, pedagogik merosni bugungi kunda ta’lim-tarbiya jarayonida qo‘llash samaradorligini aniqlashda sotsiometrik, test, eksperiment, ilmiy tadqiqot metodlaridan ham foydalaniladi. Sharq xalqlarida adabiyot (adabxulq, odob) ta’lim-tarbiya borasida hayot darsligi sifatida qo‘llanilgan. Shuning uchun mumtoz adabiyot va pedagogika tarixi bir-biribilan uzviy bog‘liq. Fan hayotdan oldinda bo‘lishi, o‘z predmeti asosida kelajakni bashoratlashi, istiqbolli yo‘lni aniqlashi uchun xizmat qiladi. Pedagogik ilmiy tadqiqotlarni nazariy metodologik yo‘nalishida o‘ziga xos metodlar qo‘llaniladi. Metodologik tadqiqotlarda, avvalo, dialektik metodlardan foydalaniladi. Jamiyat taraqqiyotining konseptual asoslari ta’lim-tarbiya tizimini modernizatsiyalash istiqbolini belgilashda qo‘l keladi. Masalan, ta’lim mazmunini modernizatsiyalashda

pedagogikaning umumiy qonuniyatlari, milliyligi, umuminsoniyligi, davr talabiga mosligi, fanlararo bog‘liqligi qonuniyatlaridan kelib chiqadigan emperik metodlar qo‘llaniladi. YA’ni, nazariy tadqiqotlar amaliyotda isbotlanishi, amaliy tajribalarni nazariy tahlil etilishi bir-biriga bog‘liqdir. Pedagogik tadqiqotlarda ilmiy abstraksiyalash, ideallash, fikriy eksperiment, ilmiy modellash, konsepsiya, mavhumlashtirish, induktiv, diduktiv kabi metodlar qo‘llaniladi. Ilmiy bilishda nazariy metodlar bilan amaliy metodlar birbirini to‘ldiradi. Shunin gdek, nazariy tadqiqotlarda analiz va sintez ilmiy bilish metodi keng qo‘llaniladi. Analiz pedagogik ilmiy tadqiqot obyektini qismlarga, turkumlarga bo‘lish asosida alohida tahlil etiladi. Sintez aksincha ilgari ajratilgan bo‘laklarni birlashtirish usulidir. Masalan, bir sinf yoki bir necha sinf o‘quvchilarini alohida alohida tarbiyalaganlik yoki fanlarni o‘zlashtirish darajasi holati o‘rganiladi va umumlashtirib xulosa chiqariladi. Pedagogik nazariy tadqiqotlarda abstraksiyalashtirish, ideallashtirish tadqiqot metodi muhim o‘rin tutadi. Abstraksiyalashtirish pedagogik voqeylikni o‘ziga xos belgilari, xususiyatlarini fikran ajratish, tabaqalashtirish jarayonidir. Ideal obyekt hosil qilinadi u asosda real obyektlarni bilish uchun nazariy tafakkurdan foydalaniladi. Pedagogik ilmiy tadqiqotda induktiv va diduktiv metodlar nazariy xulosalar chiqarishning muhim shartidir. Induksiya olamni hodisalarni sabablarini umumiy qonuniyatlari to‘g‘risidagi gipoteza, deduksiya umumiy gipotezalardan natijalarni tajribaviy tekshirib ko‘rish, eksperimental tarzda ularni tasdiqlash, yoki rad etishga imkonini yaratadi. Gipoteza nazariy tadqiqotning shakli va metodi. Nazariy tadqiqotning maqsadi emperik (amaliy) tadqiqot davomida mavjud voqeylik natijalarini tushuntirish, bashorat qilish, tizimlashtirish qonuniyat va tamoyillarni aniqlashdan iborat. Gipoteza ikki ma’noda ishlatiladi: muammoli g‘oyalarni tushuntirib beruvchi va asoslovchi metod sifatida qonuniyat, tamoyil va nazariyalarni ifodalovchi yo‘l. Gipoteza metodining birinchi bosqichi nazariy tushuntirish lozim bo‘lgan dalil; ikkanchi bosqichi, hodisalar sabablari va qonuniyatlari to‘g‘risidagi taxmin;

uchinchi bosqichi, farazlardan eng ishonarlisini tanlash, tekshirib ko‘rish; to‘rtinchi bosqichi, asoslanmasa ilgari surilgan farazdan voz kechish; beshinchi bosqichi, eksperimental tekshirish. Gipoteza metodi yangi qonunlar, prinsiplarni ochish va nazariyalarni yaratish jarayonida ilmiy tadqiqotning ijodiy xarakterini belgilaydi. Pedagogik nazariy tadqiqotning dialektik metodlari Analiz va sintez Abstarsiyalash va ideallashtirish Induksiya va deduksiya modellashtirish Gipoteza nazariy tadqiqot metodi va shakli Hozirgi paytda nazariy va amaliy tadqiqotlarda keng tarqalgani modellashtirish usulidir. EHMning yangi avlodi paydo bo‘lishi bilan pedagogik tadqiqotlarda modellashtirish keng miqyosda ommalashdi. Kompyuterli modellashtirish, matematik va mantiqiy modellashtirishdan foydalanishni ham o‘z ichiga oladi. Modellashtirish metodi ta’lim-tarbiya jarayonining murakkabligi (mavhumligi) ilmiy tadqiqotida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Amaliy tadqiqotning belgilaridan biri yangi natijalarni vujudga keltirish moddiy ma’naviy ijtimoiy tizimni o‘zgartirishda ta’lim tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishdir. Pedagogik voqelik qonuniyatlarini aniqlash, nazariyaning rivojlanishi fanning pragmatik darajasini belgilaydi. Pedagogik nazariy va amaliy tadqiqot metodlari: kuzatish, eksperiment, suhbat, anketa, ilg‘or tajribalarni o‘rganish, test, arxiv manbalarini o‘rganish kabilar. Pedagogik texnologiyalarni keng miqyosda joriy etilishi, amaliy tadqiqotlarda texnologik modellashtirish usulini, fanlararo bog‘liqlik metodlarini qo‘llashni taqozo etadi. Demak, pedagogik tadqiqot metodlari uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, modernizatsiyalash, istiqbolini belgilashning hal qiluvchi omili, ilmiy izlanuvchining qurolidir.

Adabiyotlar va arxiv materiallarini o‘rganish. Ta’lim-tarbiya jarayonining tarixiylik, milliylik va umuminsoniylik qonuniyati pedagogik ilmiy tadqiqotlarning metodologik asosi, yo‘riqnomasidir. Faqatgina pedagogik merosni, ta’lim-tarbiya taraqqiyoti tarixini o‘rganish emas, pedagogik ilmiy tadqiqotning barcha yo‘nalishlari tarixiylik, milliylik va umuminsoniylik qonuniyatiga asoslanadi. Har bir masalaning rivojlanish bosqichlari bo‘yicha ilmiy, ommabop adabiyotlarni o‘rganmasdan tadqiqotni amalga oshirib bo‘lmaydi. Adabiyotlarni ilmiy tadqiqot mavzusiga doir uch turkumga bo‘lish mumkin. Avvvalo, pedagogik ilmiy tadqiqotda milliy g‘oyaga doir, jamiyat buyurtmasiga doir nazariy metodologik adabiyotlar. Ilmiy tadqiqotning dolzarbligi, ijtimoiy, iqtisodiy zaruriyati, yosh avlodni hayotga, mehnatga, kasbga tayyorlashda ta’lim- tarbiyaning davr talabi, mavjud shart-sharoitga mosligi qonuniyati, mamlakat dasturi, milliy g‘oyaga doir adabiyotlarni o‘rganishni taqazo etadi. O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”, “O‘zbekistonning o‘ziga xos istiqlol va taraqqiyot yo‘li” kabi qator kitoblari, xalqaro ilmiy anjumanlarda nutqlari pedagogik ilmiy tadqiqotning ijod va ilhom manbai, metodologik asosdir. “Milliy istiqlol g‘oyasi: tushuncha va tamoyillar” ham o‘tmish adabiyotlarini, ham jahon ilmiy adabiyotlarini o‘rganishning nazariy mezonidir. O‘tmish madaniy merosdan maqsadli foydalanish, yoshlarni har tomonlama kamol toptirish va faxrlanish hissini shakllantirishda mumtoz adabiyotlarni o‘rganish muhim manba’dir. Ikkinchi turkum ilmiy manba’lar arxiv xujjatlari, fan tarixiga doir adabiyotlardir. Ta’lim-tarbiya tarixi, madaniyatimiz tarixiga doir adabiyotlarning, o‘rganilmagan ko‘pgina qismi jahonning kutubxonalarida saqlanmoqda. Tariximizga doir adabiyotlarning aksariyati olib ketilgan, kuydirilgan, tarixga doir kitob saqlagan xonadonlar qatag‘on qilingani ma’lum. Masalan, Meksikalik olimlar Nasafiy, Kasbaviylarning ilmiy merosi mavjudligi, qadimgi Kasbi

(bugungi kunda Kasbi qishlog‘i) o‘rnida ulkan shahar, sakkizta madrasa bo‘lgani haqida ommaviy axborotda ma’lumot berdilar. Qolaversa 2014 yil 15 maydagi Samarqandda o‘tkazilgan xalqaro konferensiya tarixiy manba’lar yetarli o‘rganilmagani e’tirof etildi. Tarixiy adabiyotlarni, manba’larni milliy g‘oya tamoyillari asosida pedagogik ilmiy tahlil qilish tadqiqot metodidir. Shuningdek, pedagogik amaliyot ilg‘or tajribalarini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot mavzusiga doir maktablarning ta’lim-tarbiya faoliyati haqidagi arxiv hujjatlarni o‘rganish ilmiy tadqiqot metodlaridan biri. Ta’lim muassasalarining faoliyati haqidagi hujjtlardan mavjud qiyosiy natijalar haqida ilmiy xulosalar chiqariladi. Uchinchi turkum adabiyotlar: mavzuga doir ilmiy kitoblar, dissertatsiyalar, dissertatsiya avtoreferatlari, ilmiy to‘plamlardagi maqola va tezislar, jurnallar, ilmiy axborotnomalardir. Bugungi globallashuv sharoitida internetda aksariyat adabiyotlar bo‘yicha axborotlar berib borilmoqda. Adabiyotlarni o‘rganish va undan samarali xulasalar chiqarish ilmiy tadqiqotchidan izchil izlanishni talab etadi. Dastlab adabiyotlar ro‘yxati tuziladi, asosiy nazariy manbaalar aniqlanadi. Adabiyotlarni o‘rganish bo‘yicha konspekt, tezis, annotatsiya tuziladi. Maqsadga muvofiq sitatalar yozib olinadi. Sitatalar olganda adabiyotlarning aynan muallifning nomi, nashriyoti, necha sahifaligi va qaysi bobdan olingani ko‘rsatiladi. Agar internetdan olingan bo‘lsa, manba’ va uning sayti aniqlanadi. Demak, adabiyotlar va arxiv xujjatlarining manbalarini maqsadli o‘rganish ilmiy pedagogik tadqiqotning samaradorlik shartidir.

Pedagogik ilmiy tadqiqotning kuzatish metodi.

Pedagogik tadqiqotning asosiy yo‘llari, usullaridan biri kuzatish metodidir. Kuzatish ilmiy tadqiqot metodi aniq maqsadga qaratilgan, reja asosida pedagogik voqeylikni, jarayonni mohiyatini, qonuniyatlarini aniqlash yo‘llari, usullaridir. Oddiy kuzatishdan ilmiy tadqiqot kuzatishi quyidagi xususitlari bilan farq qiladi. 1. Ilmiy kuzatish aniq maqsadga qaratilgan ma’lum g‘oya, ilmiy faraz asosida tashkil etiladi. Masalan, u yoki bu ijtimoiy guruhda mafkuraviy immunitetni shakllanganlik holatini aniqlash, o‘tkazilgan tajriba natijalarini baholash, tarbiyaviy tadbirlarni ta’sir imkoniyatlarini aniqlash, ilmiy faraz isbotini aniqlash bo‘lishi mumkin. 2. Ilmiy kuzatishni reja asosida tizimli tashkil etilishi. Tadqiqotchi qo‘ygan maqsadi bo‘yicha kuzatish dasturini tuzadi, vaqtni belgilaydi, kuzatish vositalarini aniqlaydi, natijalarni umumlashtiradi. Kuzatish metodidan samarali foydalanish uchun tadqiqotchi amaliy gipoteza, dalil mezoni va olinadigan natija bir biriga mosligiga e’tibor berishi zarur. 3. Obyektivlik ilmiy kuzatish metodining asosiy tamoyilidir. Voqeylik hodisalarni bor holatini yozib borish, texnika vositalari: magnitafon, ko‘rsatuv vositalaridan foydalanish takroran kuzatish imkonini beradi. Ilmiy kuzatishning o‘ziga xos xususiyati tabiiy muayan pedagogik jarayonni xolisona tahlil etishda. Chunki, pedagogik kuzatishni tashkil etishda subyektiv holatlar uchrashi mumkin. Subyektivlikka, pedagogik voqe’likni hohish istak asosida tahlil etish, xulosani ilmiy qimmatini tushiradi. Fanda kuzatish metodining bir necha usullari mavjud. Pedagogik ilmiy tadqiqotda kuzatish obyekti uzluksiz ta’lim-tarbiya jarayoni, yoshlar, pedagoglar, ota onalar faoliyati, muayyan pedagogik vaziyatlardir. Masalan, kuzatish obyektining mavjud vaziyatda holati: - vaziyatdagi holatning asosiy sababi psixik voqe’lik; - kuzatish obyektining jamoada tutgan o‘rni, jamoaga munosabati; - so‘z va amaliy faoliyatning bog‘liqligi; - -ma’naviy-axloqiy, estetik, emotsional darajasi;

- nutqi, mimikasi, o‘zini tutish xususiyati, ularni boshqa vaziyatdagi holati kabilar hisobga olinadi. Kuzatishda mavjud holat, voqe’lik tezda yozib borilishi shart, ayrim qirralari, dalillar vaqtida yozib borilmasa yoddan ko‘tarilishi mumkin. Agar o‘quvchilarning yoki ayrim o‘quvchining mehnatsevarligi, mehnatga munosabati o‘rganilayotgan bo‘lsa: Исми шарифи Ҳар хил фаолиятда меҳнатга муносабати (5 балли баҳолаш) Жамоат мехнати Дарахт ўтқазиш Мактаб ободончилиги Навбат чилик Махалла ободон чилиги Оилада меҳнат Эшматов Д 3 қатнашмади 3 3 қатнашмади 3 Тошматов Э 4 3 3 3 қатнашмади 4 Рустамов Б 4 қатнашмади қатнашмади 3 3 4 YA’ni, umumsinf o‘quvchilarining mehnatga munosabati darajasi va qizlarni faoliyati, o‘g‘i l bolalarning faoliyatini alohida, alohida tahlil qilish obyektiv baholash imkonini beradi. Avvalo, ilmiy pedagogik kuzatishda o‘rganayotgan obyektning qo‘yilgan maqsad bo‘yicha mavjud sharoitda ichki holati, faoliyati; Ikkinchidan, ichki va tashqi holatining uyg‘unligi, faoliyatda namoyon bo‘lishi; Uchinchidan, faoliyatni izchilligi, uzviyligi holati aniqlanadi. Ilmiy kuzatish bevosita va bilvosita tashkil etilishi mumkin. Bevosita kuzatishda ilmiy izlanuvchi o‘zi amalga oshiradi, har xil vaziyatda izchil kuzatish natijasini yozib boradi. Bilvosita ilmiy tadqiqotda yordamchilarning qatnashishi, mutaxassislar ishtiroki ularni tadqiqot maqsadini xabardorligi muhimdir. Tadqiqotda hamkasblar, talabalar, maktabdan tashqari ta’lim muassasasi xodimlari qatnashishi mumkin. Shuningdek, o‘z-o‘zini kuzatish, yuqori sinf o‘quvchilari o‘rta-maxsus ta’lim, oliy o‘quv yurti talabalari orqali tadqiqot maqsadiga ko‘ra amalga oshiriladi. Pedagogik ilmiy tadqiqot gipotezasiga ko‘ra ilmiy kuzatish ochiq va yopiq shaklda olib borilishi mumkin. Ko‘pgina hollarda ochiq kuzatishda tadqiqot maqsadi aniqlanganda tashqi kuzatishda obyektiv holat o‘zgarishi mumkin.

Pedagogik ilmiy kuzatish qisqa va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Qisqa muddatli ma’lum soatda, daqiqalarda o‘tkazilishi mumkin, tadqiqot maqsadida tezkorlik, ayrim holatlarda qo‘llaniladi. Uzoq muddatli ilmiy kuzatish bir necha yilgacha bo‘lish, ijtimoiy munosabatlar rivojini aniqlashda, kompleks muammolarni aniqlashda qo‘llaniladi. Bunday kuzatishni voqe’likning sababini aniqlash, prognozlash, o‘zlashtirishni yaxshilash masalalarida qo‘llaniladi. Ilmiy kuzatish metodi eng ko‘p qo‘llaniladigan va murakkab metoddir. Shuning uchun o‘tkazishga alohida tayyorgarlik ko‘rish, iloji boricha oldindan mashq qilib ma’lum ko‘nikmaga ega bo‘lish zarur. YA’ni, aniq reja asosida tashkil etish, konsepsiya, ilmiy faraz, tadqiqotchining fikriy tajribasi o‘qituvchi va o‘quvchilar munosabati hisobga olinadi. Kuzatish jarayonida dalil aniq qayt etilishi, ishtiirokchilar va vaqti aniq ko‘rsatilishi shart. Kuzatish natijalarini tahlil etish, qiyoslash, umumlashtirish tadqiqotchiga aniq xulosa qilish imkoniyatini beradi. Pedagogik ilmiy tadqiqotning so‘rov-anketa metodi Anketa metodi ijtimoiy so‘rov shaklida sotsiologiya, psihologiyada ham qo‘llaniladi. Pedagogik tadqiqotda ta’lim-tarbiya jarayonining ichki qonuniyatlarini aniqlash, ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish tamoyillarinii, yo‘llarini, shakllarini ishlab chiqishda anketa-so‘rov metodi muhim o‘rin tutadi. Pedagogik faoliyatni o‘rganish bo‘yicha 1899 yilda ilg‘or mamlakatlarda 600 o‘qituvchi, 1911 yilda 14 ming o‘qituvchida so‘rovnoma o‘tkazilgani ushbu metodning tarixiyligidan dalolat beradi. Anketa (fransuzcha surishtirish, tergov) ma’lumotlar olish uchun to‘ldirilgan varaqa pedagogik ilmiy tadqiqotning muhim metodlaridan biridir. Pedagogik ilmiy tadqiqotning dastlab ishchi ilmiy farazi, rejasi tuzilgandan keyin anketa so‘rovnoma ishlab chiqiladi. So‘rovnomada avvalo, axborot olishdan boshlanadi, keyin anketa tuziladi. “Inyer’vyu” inglizcha uchrashuv, ikkinchi ma’noda: xabar

intervyu va mulohazali intervyu bir yoki bir necha shaxs bilan muhim masala yuzasidan suhbat. Demak, anketa so‘rovnomada avvalo tadqiqot obyekti bilan mulohaza, suhbat o‘tkazish o‘rganiyotgan muammoga shaxsni yoki ijtimoiy guruhni munosabatini aniqlash mumkin. Suhbatlar umumiy shaklda ham tashkil etilishi, qisqa va batafsil suhbat orqali ijtimoiy guruh yoki shaxsning holati aniqlanadi. Belgilangan mavzuda suhbatda maqsadga muvofiq mulohaza yuritish, tadqiqot obyektini hamkorlikka yo‘naltirish mumkin. Shuni e’tiborga olish lozimki, suhbatda ham anketada ham savollar, ochiq, yopiq, yarim ochiq ma’noda mazmunda bo‘ladi. Anketa metodini qo‘llashda mavjud sharoitda uning qulayligi, imkoniyati hisobga olinadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasini aniqlash izlanuvchiga o‘z tadqiqot yo‘nalishini belgilashda anketa metodi samarali bo‘ladi. YA’ni, tadqiqot muammosiga doir maqsad, vazifalar bo‘yicha anketalarning aniqligi, muhim qirralarni qamrab olgani ilmiy izlanish natijasini kafolatlaydi. Anketa savollarini tuzishda tadqiqotchidan metodologik madaniyat talab etiladi. Savollarni mantiqan pedagogik qoidalarga, mavjud shart - sharoitga, o‘rganilayotgan muammoga, ilmiy farazga mosligi; savollarda qisqa mantiq qoidalarining hisobga olinganligi; savollarni hamma uchun tushunarli bo‘lishi; savollarga javoblar ifodalanganligi; ochiq savollarda javob beruvchi fikrini o‘zi ifodalashga yo‘naltirilganlik; yopiq savollarga alternativ “ha” “yo‘q” javoblarida muammoning asosiy mohiyatini ifodalanishi kabilar. O‘quvchilar o‘rtasida o‘tkaziladigan anketa so‘rovnomada savollar soni 8,10 tadan oshmasligi, o‘rta maxsus va kasb-xunar ta’limi talabalari uchun mustaqil fikrni ifodalashga yo‘llaydigan savollar bo‘lishi mumkin. O‘quvchilar o‘rtasida o‘tkaziladigan anketa so‘rovnomada avvalo 5,6 nafar o‘quvchida o‘tkazib sinash mumkin. Agar 6 sinf o‘quvchilarida o‘tkazilgan anketa savollariga javoblar qiyinlik qilsa tadqiqotchi o‘z javobi shaklini tavsiya qilishi mumkin. Masalan: 1. Sizning fikringizcha haqiqiy do‘stlik nimada? Ikkita eng muhim fazilatning ostiga chizing. Do‘stona hamkorlik, og‘ir sharoitda o‘rtog‘ini qo‘llash;

Bir birini tushunish, hamfikrlilik; Ishonch va ochiq ko‘ngillik; Haqiqatni o‘rtog‘iga ochiq ayta olish, talabchanlik; Sadoqat va olijanoblik. 2. Sizning sinfingiz o‘quvchilari o‘rtasida do‘stlikka nima to‘siqlik qildi? Eng muhim illatlar ostiga uch chiziq, ikkinchi darajaliga ikki chiziq, uchinchi darajali illatga bir chiziq qo‘ying. - hasad raqobat, o‘zini ustun qo‘yishga intilish; - aldash, yolg‘onchilik, bir biriga ishonmaslik; - faqat o‘zi haqida o‘ylash; - bir-birimizni yaxshi bilmaymiz; - umumiy maqsadimiz yo‘q. Bunday savollar yopiq hisoblanadi, chunki javoblar aniq ko‘rsatilgan. Ikkinchi savol javoblarini quyidagicha umumlashtirish mumkin. Do‘stlikka to‘siq bo‘ladigan sabablar O‘g‘il bolalar Qizlar Shundan faollar si Hamma Bizlarni birlashtiradigan umumiy ishimiz yo‘q 12 5 1 17 O‘zaro ishonch yo‘q 7 16 5 23 Hasad, ko‘zbo‘yamachilik 3 9 4 12 Anketa metodi tajriba-sinov ishlarini tashkil etishda yordamchi vosita hisoblanadi. Dastlabki anketa so‘rovnomada muammoni obyektiv holatini aniqlash imkoniyati yaratilsa, eksperimentdan keyin o‘tkaziladigan anketa so‘rovnomada tajriba natijalarini baholashga sharoit yaratiladi. Anketa so‘rovnoama tuzishga qo‘yiladigan talablar: 1. Avvalo tadqiqot obyekti, predmeti o‘rganayotgan jarayon tarkibini, mezonini aniqlash, kuzatish orqali erishiladigan daraja; maxsus tashkil etiladigan vaziyatda voqelik; anketa so‘rovnomadan kutilgan natija. Anketa so‘rovnomaga jalb etiladiganlar miqdori, soni, ijtimoiy holati jinsi, yoshi, ma’lumoti, moddiy ta’minoti, yashaydigan manzili: shahar, qishloq, ko‘cha va hokozo ko‘rsatilishi,

anketa o‘tkazishga sarf qilinadigan vaqt belgilanishi lozim. Shuningdek, anketa o‘tkazish vositalari, jihozi, sharoiti, holati, tipik oila, bola, shaxs turmush tarzi hisobga olinishi; 2. Anketa tadqiqot mazmuni, tarkibi bilan bog‘liqligi, savollarga obyektiv javob olish, masalan, Seni matematika darsiga munosabating? Masalasi “Sevgan faningni ayt?”, “Sening sevimli o‘qituvching?”, “Seni sevgan mashg‘uloting? savollarida tekshirib ko‘rish mumkin. Ma’lumot olish metodikasini yaratish, qanday sharoitda anketa o‘tkaziladi, ma’lumotlar qanday olinadi kabilar. 3. Anketa tuzishda javoblarni matematik tahlil qilish, umumlashtirish, matematik statistika va sotsiometriyaga mosligiga erishish; obyektiv javob olish uchun so‘rovnomalar o‘tkazilayotganlar shaxsiga hurmat ifodasi “Sizdan iltimos”, “Marhamat javob bering”, “Sizning fikringiz qanday” va hokozo iltifotli, samimiy murojat aks etishi maqsadga muvofiq. Savollar hammaga tushunarli bo‘lishi, savollarda mantiqiy izchillik, savollarni so‘rovnoma o‘tkaziluvchilar izzat nafsiga tegmaslik kabilar. 4. Anketa oldindan tayyorlanishi, ko‘p nusxada chop etilishi yoki doskada yozilishi. 5. Anketa so‘rovnomaga qancha ko‘p jalb qilinsa shuncha ishonchli javob olish mumkin. Faqat tipik sotsial xususiyatlarni hisobga olish maqsadga muvofiq. 6. Anketa tashkil etishda so‘rovnoma o‘tkazilayotganlar ijodiy munosabati, qiziqishi, kutilayotgan javob mohiyati aniqligi. O‘quvchilar o‘rtasida o‘tkazilayotgan anketa savollarga javob variantlari ko‘rsatilishi mumkin. Anketa metodi pedagogik ilmiy tadqiqot metodlari bilan uzviy bog‘liq, bir- birini to‘ldiradi, ta’lim-tarbiya jarayonlarining qonuniyatlarini aniqlashga, istiqbolini belgilashda muhim o‘rin tutadi. Pedagogik ilmiy tadqiqotning test metodi Test (inglizcha “sinov”, “tadqiqot” degan ma’noni anglatadi) psixologiya va pedagogikada keng qo‘llaniladigan shaxs xususiyatlarini, bilim, ko‘nikmalarini

aniqlaydigan metoddir. O‘tgan asrning 30 yillarida bolalarning qobiliyatini aniqlashda test metodi qo‘llanildi, lekin sobiq kommunistik partiyaning 1936 yilgi qarori bilan qat’iy ta’qiqlanadi. Test metodini qo‘llagan, tavsiya qilgan olimlar qatag‘on qilindi. Vaholangki, rivojlangan mamlakatlar tajribasida test metodi 100 yillik tarixga ega. Mustaqillikdan keyin test metodi keng qo‘llanila boshlandi., Vazirlar Mahkamasi qoshida “Test markazi” tashkil etildi. Ijtimmoiy fanlar va meditsinada testdan foydalanish an’anaga aylandi. Pedagogik ilmiy tadqiqotda testlar: me’yoriy darajali, qobiliyatni aniqlovchi, shaxs testlari, ya’ni, didaktik, kompitentlik va indaviduallik turkumida bo‘ladi. Didaktik testlar ta’limiy va bilim darajalarini aniqlash bo‘yicha ulkan tajribalar yaratildi. Uzluksiz ta’limda didaktik testlardan foydalanish metodikasi ishlab chiqildi. Ta’lim nazariyasi va amaliyotiga doir ilmiy tadqiqotlarla ham didaktik testlar samaradorlik omilidir. Ilmiy tadqiqot maqsadi, predmetiga asosan izlanuvchi maxsus testlar tuzushi va ilmiy farazni tekshirishi mumkin. Qobiliyatni aniqlovchi kvalametrik testlar ilmiy tadqiqotda ishlab chiqarishda bshqarish tizimida qo‘llanilmoqda. Pedagogik ilmiy tadqiqotda kasbshunoslik, kasb tanlashga yo‘llash, professiogramma masalalarida test metodi hal qiluvchi vositadir. Shaxsga yo‘naltirilgan test ilmiy tadqiqot metodi shaxs, individ, ijtimoiy guruhning shakllanganlik, tarbiyalanganlik darajasini aniqlashda qo‘llaniladi. Pedagogik ilmiy tadqiqotda test metodini qo‘llashga qo‘yiladigan talablar: 1. Dastlab test orqali qaysi muammoni aniqlash maqsadi, tarbiyalanganlik darajasi, rivojlanganlik darajasi, qiziqish sohasi kabilar. Keyin shularning mezoni barkamol shaxsni fazilatlari, rivojlanish modeli, qiziqish mezonlari belgilanadi, o‘rganilayotgan объектга доир муҳим жиҳатлари кўрсатилади , алоҳида ўрганилади ; 2. U yoki bu test kompleksi qaysi sifatlarga qaratilgan, miqdoriy va sifat mezonlarini aniqlashi; 3. Test o‘tkazish metodikasining obyektiv natija olishga qaratilganligi;

4. Tadqiqot muammosini o‘rganishda kuzatitsh natijalari va boshqa tadqiqot metodlaridan olingan natija bilan test natijalarini taqqoslash; 5. Test o‘tkazishda etika va estetika qoidalariga amal qilish, test o‘tkazish jarayonida ma’naviy psihologik sharoit, pedagogik takt obyektiv natija olish imkoniyatlari; 6. Test ayniqsa o‘quvchilarda olib borilayotgan tadqiqotlarda zavqlilik, didaktik o‘yin shaklida, musabaqa shaklida tashkil etilishi kabilar. Test metodi pedagogik tadqiqotda sotsiometrik va kvalametrik metodlar bilan bog‘liq biri ikkinchisini to‘ldiradi. Sotsiometriya (yunoncha ijtimoiy o‘lchov) ijtimoiy darajaning o‘lchovi, mezoni ma’nosida ishlatiladi. Pedagogik tadqiqotda o‘quvchi va o‘qituvchi oilada o‘zaro munosabatlarni barkamol shaxsni shakllantirishdagi imkoniyatlarini aniqlashda mavjud holatni, tajriba natijalarini aniqlashda test metodidan foydalaniladi. Sotsiometriya pedagogik ilmiy tadqiqot metodida munosabatlarni baholash orqali pedagogik, psihologik qonuniyatlar yoki qonuniyatlarni buzilishi, ilg‘or tajribalar aniqlanadi. Sotsiometriyada anketa metodi va test metodidan foydalaniladi. Buni o‘ziga xosligi ijtimoiy munosabatlarning mohiyati, mazmuni, mezoni, ijtimoiy, iqtisodiy qonun, qoidalar bilan belgilanadi. Jamiyatni insonparvarlashtirish, demokratlashtirish va pedagogikalashtirish bir- biri bilan bog‘liqdir. Sotsiometriya pedagogik ilmiy tadqiqot metodi avvalo, ijtimoiy qonunlar va “inson, insoniylik, insoniyat” uchlik uyg‘unligi asosida tashkil etiladi. Test metodi kvalametrik pedagogik ilmiy tadqiqot metodi bilan bog‘liq. Ma’lumki, kasb tarbiyasi, kasbshunoslik, professiogramma pedagogikaning asosiy predmetidir. Kvalametriya (kvala – “mutaxassislik” metriya – “o‘lchov”) kasbga layoqat, kasb fazilatlari, mahorat mezonini o‘lchash, baholashdir. Kasbshunoslik muammolarining tadqiqotda kvalametrik testlardan foydalaniladi Buning uchun tadqiqot muammosi bo‘yicha mezon aniqlanadi, tajriba natijalarini aniqlashda kvalametrik testlar qo‘llanilishi samaradorlik omilidir.

Ta’lim-tarbiya jarayonini testlashtirish, uzluksiz ta’lim, mutaxassislar tayyorlash, ularning kasbiy malakasini baholashda testlardan foydalanish keng ommalashgan. Pedagogik ilmiy tadqiqotda test metodini qo‘llash o‘ziga xos xususiyatga ega. Pedagogik ilmiy tadqiqotning eksperiment metodi. Eksperiment (lotincha sinash, tajriba) pedagogik ilmiy tadqiqotning ustivor metodi bo‘lib, ta’lim-tarbiya jarayonini holatini o‘rganish usulidir. Falsafada ham eksperiment ilmiy bilishning eng muhim sharti sifatida qaraladi. Eksperiment hodisalarni o‘rganishda fanning muayyan maqsadga yo‘naltirilgan uslubi bo‘lib, bu uslub yordamida hodisalar sodir bo‘lishi aniq qayd etilgan sharoitlarda tadqiqotchi tomonidan qayta hosil qilinishi va nazorat qilinishi mumkin. Eksperimentni kuzatishga nisbatan bir qator afzalliklari bor. Ilmiy tadqiqot umumiy strukturasida eksperiment alohida o‘rin tutadi. Bir tomondan aynan eksperiment ilmiy tadqiqot nazariy va amaliy bosqichlari hamda darajalarini bog‘lab turuvchi bo‘g‘in hisoblanadi. O‘z mazmuniga ko‘ra, eksperiment doimo dastlabki nazariy bilimlar bilan bog‘langan bo‘lib, u bir-biriga mos bo‘lgan nazariy bilimlar asosida fikr yuritadi. Ko‘pincha ilmiy nazariya va gipotezani asoslab berish yoki inkor etish uning maqsadi bo‘lib hisoblanadi. Pedagogik eksperiment ta’lim-tarbiya jarayonining mazmuni, metodi, vositalarini takomillashga qaratilgan har xil optimal shart-sharoitni aniqlash kompleks usullaridir. Eksperimentning quyidagi umumiy turlari mavjud: - tadqiqot eksperimenti; - tekshiruvchi yoki nazorat eksperimenti; - qayta hosil qiluvchi; - miqdoriy yoki sifatiy; - tabiiy yoki ijtimoiy eksperiment. Tadqiqot eksperimenti fanda ma’lum bo‘lmagan yangi hodisa yoki ularning yangi kutilmagan xossalarini aniqlashga yo‘naltirilgan.

Tekshiruvchi nazorat eksperimenti tadqiqot obyekti yoki gipoteza hisoblanadi. Nazariy gipotezalarga nisbatan eksperiment tasdiqlash yoki rad etishi mumkin. Eksperimentning o‘ziga xos turi fikriy eksperimentdir. Real eksperimentda olim ma’lum hodisani qayta hosil qilish, ajratish yoki xossalarni o‘rganish uchun uni turlicha real sharoitlarga qo‘yib ko‘radi. Fikriy eksperimentda bu sharoitlar tasavvur qilinadigan holatlar bo‘lib hisoblanadi, lekin tasavvur bunda yaxshi ma’lum bo‘lgan fan qonunlari va mantiq qoidalari bilan boshqariladi, bunday holda olim hissiy obrazlar yoki nazariy modellar yodamida ishlaydi. Pedagogik tadqiqotda fikriy eksperiment imkoniyatlari va usullari prof. D.Shodiyevning tadqiqotlarida ilmiy asoslangan. Eksperimental tadqiqot bir necha bosqichlardan iborat. Birinchi bosqich eksperimentni rejalashtirishdir. Eksperimentni o‘ziga xos xususiyatlari, prinsiplari asosida mukammal rejalashtirish tadqiqot samaradorligini ta’minlaydi. Unda gipoteza yetakchi g‘oya amalga oshirish tizimi kutilayotgan yakuniy natija aniq bo‘lishi. Shuningdek, pedagogik qonuniyatlar mavzuning nazariyasi, metodologik tamoyillar eksperimentining mohiyatini ifodalaydi. YA’ni, pedagogik eksperimentni rejalashtirishda muammoning ifodalanishi muhim ahamiyatga ega. Masalan, tarbiya muammosi bo‘yicha eksperiment uzoq vaqtni talab etadi. Rejalashtirishda eksperimental va nazorat guruhini tanlash, ularni qiyoslash imkoniyati, o‘tgan davr bilan qiyoslash shart-sharoit hisobga olinadi. Misol uchun pedagogik tadqiqotda natija aniq lekin, uning shart-sharoiti, omili aniq emas. U holda pedagogik eksperiment muammoning sababini ichki qonuniyatlarini aniqlashga qaratiladi. Pedagogik tadqiqotda tabiiy va laboratoriya eksperimenti o‘ziga xos xususiyatga ega. Tabiiy eksperiment ta’lim tarbiyaning mavjud sharoitdagi holatini tahlil qilish, bir necha guruhlarni tajribasini umumlashtirish, xulosa chiqarish usulidir. Ilmiy farazni asoslanishi (yoki asoslanmasligi) tabiiy eksperiment asosida ham ma’lum natijaga erishiladi. Bu tadqiqotchiga gipotezani asoslashda aniq qonuniyatlar, tayyor natijalarni beradi. Tabiiy eksperimentda ilmiy faraz

asoslanmasa, bir necha variantda nazorat va eksperiment guruhida tajriba o‘tkaziladi. Pedagogik nazariyani rivojlantirishda psixologik, pedagogik laboratoriya eksperimentidan ham foydalaniladi. Laboratiriya eksperimenti alohida shaxsda ham, ijtimoiy guruhda ham o‘tkaziladi. Masalan, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi asosida ta’lim standartlarini ishlab chiqish bo‘yicha mamlakatimizni turli mintaqalarida eksperimental maydonchalar tashkil etildi. Ta’lim mazmunini uzluksiz takomillashtirish bo‘yicha joylarda eksperiment guruhlar, eksperiment maktablar faoliyat ko‘rsatmoqda. Innovatsion pedagogik loyihalar eksperiment asosida isbotlangani, uning nazariy va amaliy ahamiyatini oshiradi. Masalan, laboratoriya metodi orqali ranglarga shaxsning ta’sirlanishi uning harakterini, didini, qiziqishini aniqlashda muhim vosita bo‘ladi. Eksperiment natijalari mantiqiy va nazariy kategoriyalar, tushunchalar bilan ifodalanadi. Shuningdek, natijalar sifat va son, miqdor bilan ko‘rsatiladi, umumlashtiriladi, yaratilgan yangi g‘oyalar, voqelik o‘ziga xos atamalar bilan atalishi mumkin. Fanda bunday misollar ko‘plab uchrashi mumkin. Pedagogik eksperimentda tayanch g‘oya ilmiy tadqiqot samaradorligini ta’minlaydi. Masalan, ijtimoiy gumanitar fanlarni, jumladan, pedagogika va psixologiyaning o‘zaro bog‘liqligini insonshunoslik qonuniyati tamoyili asosida o‘rganish ilmiy tadqiqot tizimliligini ta’minlaydi. Yoki barkamol shaxs modeli asosida pedagogik tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyatini o‘rganish eksperimenti aniq maqsadga qaratilgan bo‘ladi. Ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish va umumlashtirish Pedagogikaning nazariy va amaliy rivojlanishida ilg‘or pedagogik tajribalar alohida o‘rin tutadi. Tajribalarni ilmiy o‘rganish o‘ziga xos metodik xususiyatga ega. Ilmiy bilishda amaliyot: asosiy omil, harakatlantiruvchi kuch, xaqiqat mezoni va bilish maqsadidir.

Pedagogik tajriba keng ma’noda ta’lim-tarbiya amaliyoti, tor ma’noda pedagoglarning innovatsion faoliyati. Ilg‘or pedagogik tajriba pedagogika nazariyasiga doir ta’lim-tarbiya borasidagi samarali metodlar, vositalar texnologiyalarda ifodalanadi. Pedagogik jarayon ijodiy jarayon, malakali, tashabbuskor, o‘qituvchi, murabbiylar tajribalari, ta’lim -tarbiya tizimini rivojlantirish faoliyatidir. Ta’lim-tarbiya jarayonini demokratlashtirish uzluksiz ta’lim pedagoglarining ijodkorligiga sharoit yaratadi. Shuningdek, mamlakat miqyosida o‘tkazilayotgan olimpiada, yil o‘qituvchisi tanlovlari ommaviy ijodkorlikni rag‘batlantirishga imkon bermoqda. Ilg‘or pedagogik tajribalarni tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilishi o‘ziga xos xususiyatga ega. Ta’lim-tarbiya natijalarini pedagogik qonuniyatlar tamoyillar asosida, samaradorlik mezoni, innovatsiyani dolzarbligi, ilmiyamaliy ahamiyatini tahlil qilish, baholash tadqiqotchidan yuksak metodologik bilim talab qiladi. Pedagogik tajriba maxsus tashkil etilgan eksperiment asosida ham bo‘lishi mumkin. Ijodkor pedagog erishgan natijalari tajribalari tahlilida metodologik tamoyil alohida o‘rin tutadi. Pedagogik tajribaning yangiligi, dolzarbligi, ilmiy amaliy ahamiyati asoslanadi, oldingi an’ana, tizimga qiyoslanadi. Ilg‘or pedagogik tajribaning asosiy ko‘rsatkichi innovatsion natijasidir. Masalan, o‘quvchilarning bilim darajasi, mustaqil o‘zlashtirishi, olingan bilimlarni erkin qo‘llay olishi, tarbiyalanganlik darajasi, bilish motivi, ezgu maqsadi shakllanganligi. Ilg‘or padagogik tajribani ilmiy tahlil etishda vaqt tejamkorligi, tajribaning iqtisodiy afzalligi alohida o‘rin tutadi. Ma’lumki, pedagogik mehnatni ilmiy tashkil etish kam mehnat qilib yuqori natija olishdir. Ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish ijodkor o‘qituvchilarni kashf qilish ta’lim-tarbiya nazariyasini va ahamiyatini boyitadi. O‘tgan asrning 90 yillarida Koson tumani maktab o‘qituvchisi Gulbodom Eshturdiyeva boshlang‘ich ta’limda yangi tajribalarga erishgan, o‘sha davrda harakatli ko‘rgazmalar orqali ta’lim samaradorligini oshirgan. Uning tajribalarini pedagog olimlar tomonidan o‘rganilishi, o‘zi bilmagan yangiligini ilmiy-amaliy ahamiyati, yangiliklarni ilmiy baholanishi

Respublika yil o‘qituvchisi g‘olibi bo‘lishiga, hamda dastlabki alifbo darsligiga hammuallif bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Ilmiy tadqiqotchi ijodkor o‘qituvchi bilan yangi tajribalarni yaratishi mumkin, birga izlanish ishlarini tashkil etishi, tajriba yakka va jamoa tarzida bo‘lishi mumkin. Jamoaningning ilg‘or tajribalari maqsadli, kompleks, rejali bo‘lishi mumkin. Keyingi yillarda ta’lim muassasalarida metodik kengashlar, birlashmalar ilg‘or tajribalarni umumlashtirish markazlariga aylangan. Ilmiy seminarlarda ilg‘or tajribalar natijasi, innovatsion loyihalar ilmiy amaliy bahosini, tavsiyasini olmoqda. Masalan, mustaqillikning dastlabki yillarida uzluksiz pedagogik ta’limni joriy etish maqsadida Qarshi shahri 25 sonli maktabida ixtisoslashgan pedagogik sinflar tashkil etishi o‘qituvchilik kasbga yo‘llashda yaxshi natija berdi. Ilg‘or pedagogika tajribalarni o‘rganish metodi ilmiy tadqiqot muammosidan kelib chiqib har xil usullarda qo‘llaniladi. Ta’lim-tarbiya amaliyotiga doir dolzarb tadqiqot, muammonisini tanlashda ilg‘or pedagogik tajribalarga asoslaniladi, ilmiy farazlar ham ilg‘or pedagogik tajribalar asosida shakllanadi. Tadqiqotch i nazariy qarashlarni, umumlashtirish, eksperiment o‘tkazish uni keng qo‘llash, uzluksiz ta’lim -tarbiya faoliyatida joriy etishda, ilg‘or pedagogik tajribalarga tayanadi. Ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish natijasida nazariy va amaliy tavsiyalar yaratiladi. Ilg‘or pedagogik tajribalar bo‘yicha o‘tgan asrning 90 yillarida Qarshi shaxridagi 23 maktabida “O‘quvchilar o‘z o‘zini boshqarish” tajribasini o‘rganib qo‘llanma tayyorlandi, tajribani ommalashtirishda boshqa maktablarda ham sinab ko‘rildi. Demak, har qanday pedagogik tajriba, innovatsion loyiha, ilmiy tahlil asosida amaliy ahamiyati oshadi.

Adabiyotlar: 1. Islom Karimov. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.” Toshkent: Ma’naviyat, 2008 2. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997 3. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Toshkent: O‘zbekisto, 2000 4. Islom Karimov. “Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” Toshkent 2012 yil fevral Halqaro konferensiya. 5. Islom Karimov. “O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning svilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” 2014 yil may Halqaro konferensiya. 6. Vazirlar Maxkamasining 2012-yil 28-dekabrdagi 365-son karori 7. Abu Ali Ibn Sino. “SHe’rlar va tibbiy doston” Toshkent 1981. 8. Abu Nasr Farobiy. “Fozil odamlar shaxri” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 9. Abu Rayxon Beruniy. “Feruza” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 10. “Avesto” Dushanbe: Adab 1990.

Похожие

Pedagogik tadqiqotning asosiy kategoriyalari va tushunchalari

Pedagogik texnologiya tamoyillari ( prinsiplari )

Pedagogik texnologiyaning nazariy va metodologik asoslari

Ilg'or pedagogik texnologiya va uning tamoyillari

Ilmiy tadqiqotning umumiy sxemasi