Pedagogik tadqiqotning asosiy kategoriyalari va tushunchalari - Педагогиka - Рефераты

Pedagogik tadqiqotning asosiy kategoriyalari va tushunchalari

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

88 KB

Pedagogik tadqiqotning asosiy kategoriyalari va tushunchalari Reja: 1. Metodologik va maxsus ilmiy tadqiqot 2. Metodologik kategoriyalar 3. Pedagogik ijodkorlik va uning o‘ziga xos xususiyatlari 4. Intuitsiya, zehn va pedagogik tafakkur 5. Innovatsion faoliyat va innovatsion salohiyat 6. Tadqiqot loyihasi va dasturi

Metodologik va maxsus ilmiy tadqiqot Har bir fanning o‘ziga xos kategoriyalari, tushunchalari, tadqiqot predmeti, obyekti va fanshunoslikning umumiy qoidalari, ilmiylik mezoni ifodalanishidir. Globallashuv jarayonida fanning rivojlanishi, ilmiy tadqiqot tili, kategoriyalari uning umumiy jahonshumul va xususiy muayanligi muxim o‘rin tutadi. Shuning uchun pedagogik tadqiqot lingvistikasi ilmiy faoliyatning tarkibiy qismidir. Tadqiqotda tafakkur, tasavvur va voqeylikni ifodalash tushunchalari, lingvistikasi bir-birini to‘ldiradi, lingvistik, ilmiy kategoriyalarsiz tafakkur, fikr, g‘oya bo‘lishi mumkin emas. Fanning tili, tadqiqotning tili uch tomonlama xususiyatga ega: Birinchidan, grammatik qoidalar, jonli tushunarli tili; Ikkinchidan, jahonda tan olingan ilmiy kategoriyalar, tushunchalarda ifodalanishi; Uchinchidan, har bir fan tadqiqotning predmetidan kelib chiqadigan tushuncha va kategoriyalar mohiyati, voqeylikni ifodalovchi lingvistik darajasini umumlashtirib, fanning mantig‘i deb ham atash mumkin. Chunki fanning metodologik ta’limotga asos solingan qadimgi Yunonistonda falsafaning tarkibiy qismi sifatida “mantiq” (logika) fani ham shakllangan. Ilmiy tadqiqotda mantiqiy tafakkur, mantiqiy fikrlash pedagogik lingvistika darajasini belgilaydi. Til muloqot-vositasi, olimning omma bilan umumiy muloqoti, o‘z tadqiqotini ommalashtirishi, targ‘ib qilishi avvalo, o‘z tadqiqot natijasini talqin qilishi, tadqiq etishi, himoya qilishi, muhokama, munozara qilishi uning til boyligi, mahorati, qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Pedagogik tadqiqot ta’lim-tarbiyaning ijtimoiy-iqtisodiy masalalarini o‘rganish, tushunchalari fanlararo bog‘liqlik, fanshunoslik va umumjahon fanida qabul qilingan metodologik kategoriyalar deb asoslanadi. Kadrlar tayyorlash Milliy modelida belgilangan fanning istiqbolli vazifalaridan biri jahon faniga integratsiyalashuvidir. Globallashuv sharoitida jahonning ilg‘or tajribalaridan foydalanishi va taraqqiyotning o‘zbek modeli, O‘zbekistonda pedagogik yutuqlarni

namoyish qilish davr talabidir. Shuning uchun fanda qabul qilingan kategoriyalar va tushunchalar ilmiy bilishning muhim omilidir. Tushuncha, abstrakt tafakkur shakli – ba’zi narsalarni umumlashtirish va shu narsalar uchun umumiy bo‘lgan belgilar yig‘indisini fikran ajratish natijasidir. Ilmiy bilishda xususiy, umumiy va eng umumiy tushunchalar bo‘ladi. “Tushuncha” so‘ziga “tushunmoq”, “tushunish” so‘zlari yaqinligi abstrak fikrlash ekanligidan dalolat beradi. Oliy darajadagi tushunchalar ideallik sohasini tashkil qiluvchi g‘oyalardir, «G‘oya tarzidagi tushuncha kelajakning yoki kelajakdagi narsalarning obrazidir. Shunday qilib, voqeylikni chuqur aks ettirilishi, anglashi va yo‘nalishiga ko‘ra tushunchalarni to‘rt guruhga bo‘lish mumkin: 1. narsalardagi umumiylikni aks ettiruvchi tushunchalar; 2. narsalardagi muhim belgilarni qamrab olgan tushunchalar; 3. narsalarning mazmun, mohiyati ochilishiga bog‘liq tushunchalar; 4. g‘oya – tushunchalar Tushunchalar asosida xulosa shakllanadi. Tushunchalar predmetning, voqeylikning mohiyati, o‘ziga xos xususiyati leksikologik va ilmiy xossasi. Kategoriya (yunoncha – tafsilot, belgi) voqeylik va bilshning umumiy xususiyati haqida fundamental, nazariy tushuncha. Pedagogikaning ilmiy tili, tushuncha va kategoriyalari yangi tadqiqotlar, jahon ilm fani yutuqlari asosida boyib boradi. Pedagogik tushunchalardan aniq foydalanishi ilmiy tadqiqotning muhim shartidir. Pedagogik tushunchalarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ilmiy tushunchalar oddiy, umumiy tilga yaqin. Pedagogik ishlanmalar keng ommaga, o‘qituvchilar, tarbiyachilar, ota-onalarga tushunarli bo‘ladi. Tushuncha va iboralarni to‘g‘ri qo‘llash fikrni maqsadli, tushunarli bayon qilish imkoniyatini beradi. Metodik harakterdagi ilmiy til izlanuvchining lug‘at boyligi bilan belgilanadi. Pedagogik tushunchalar fanlarning tutash bandida rivojlanib bormoqda. Pedagogik tadqiqotlar natijasi, grafika, tablitsa, matematik, fizik, kebernetik, matematik, mantiq, psihologik, fiziologik, sotsiologik, algoritmik, texnologiya kabi

tushunchalar bilan ifodalanmoqda. Hozirgi davrda pedagogik jarayonni ilmiy tadqiqotida har xil yondoshuvlar, tamoyillar, metodlarni ifodalovchi tushunchalar bilan boyimoqda. Tadqiqotning darajasi uzluksiz ta’lim-tarbiya jarayonini modernizatsiyalash ilmiy-amaliy ahamiyatini zamonaviy fan tilida umumlashgandir. Pedagogik tadqiqotlar amaliy va metodologik xarakterda bo‘lishi haqida oldingi bobida to‘xtalgan edik. Metodologik tadqiqotlar kam o‘rganilgan, O‘zbekistonda fanning tarixiy taraqqiyot tajribasidan, milliy qadriyatlar asosida fanning metodologik qoidalarini ishlab chiqish, jahon fani tajribalarini bozor iqtisodi tamoyillari asosida ta’lim-tarbiyaning jamiyatni iqtisodiy, ijtimoiy taraqqiyotida imkoniyatni oshirish davr talabidir. Bugungi kunda jamiyatni pedagoglashuvi, pedagogika ijtimoiy hayotning barcha sohasini ta’lim-tarbiya metodikasi bilan ta’minlashi, uning tarmoqlari alohida fan sifatida tarkib topishiga olib keldi. Ijtimoiy hayotning har-bir sohasida ta’lim-tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini maxsus tadqiqotlar yo‘nalishida o‘rganiladi. Pedagogikaning tarkibiy qismlari va xizmat sohasi quyidagilardan iborat: - umumiy pedagogika, fanining metodologik asoslari; - ijtimoiy pedagogika; - maktabgacha pedagogika; - maxsus pedagogika (deffektologiya tarmoqlari); - umumiy ta’lim pedagogikasi; - oliy maktab pedagogikasi; - kattalar pedagogikasi; - didaktika-maxsus fanlar; - pedagogika tarixi va qiyosiy pedagogika fanlar. Har bir sohaning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, uni rivojlanishida ta’lim-tarbiyaning imkonyatlarini oshirish mazmun, metod, vositalarini ishlab chiqish, kategoriyalari va tushunchalari mavjud. Nazariy, amaliy, pedagogik

tadqiqotlar, ta’lim-tarbiya texnologiyalarini yangi-yangi kategoriyalar, tushunchalar bilan boyib boradi. Metodologik kategoriyalar Ilmiy tadqiqotning metodologik tushuncha va kategoriyalari falsafaning inson, insoniyat, insoniylik triadasi (uchlik) kategoriyasiga asosalanadi. YA’ni, inson, odam, shaxs, insoniyat, insoniylik, komil inson, barkamol shaxs, barkamol avlod kabi kategoriyalar barcha fanlar qatori pedagogikaning ham predmetidir. Professor Anvar Choriyev «Inson falsafasi» kitobida uning metodologik mohiyatini yoritgan. Inson eng ulug‘ mavjudot ekanligi «Quron» i Karimda qayd etilgan, uning ulug‘vorligi insoniy fazilatlari mujassamligidadair. Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotida insoniylik muammosini tadqiqoti, doimo dolzarb bo‘lib kelgan, yangi-yangi g‘oyalar, tajribalar bilan boyitilgan. Masalan, komil inson ta’limoti «Avesto»da «ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal» mujassamligida ekanligi yoritilgan. Mingming yillik tarixiy taraqqiyot, insoniyat kategoriyasini umumlashtiradi, kishilik jamiyati ravnaqini ifodalaydi. Tadqiqotlarda biror bir shaxs, inson bir- birini takrorlamasada insoniylikka xos umumiy xususiyatlar, ona Yerning, oliy mavjudotlari insoniyatdir. Shaxs keng ma’noda inson indivudi, kishi, fanda qo‘llanilish, ilmiy kategoriya sifatida indivudning ijtimoiy jihatdan barqaror insoniylik xislatlar majmuasi tushunchasidir. Shaxs muammosini psixalogiya, sotsiologiya, falsafa o‘rgansada pedagogik tadqiqotda ham alohida mohiyatga ega. Qolaversa, barkamol shaxs, barkamol insonni shakllantirishda fanlar bir-birini tuldiradi. XXl asrda O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov tomonidan barkamol avlod ta’limotiga asos solindi, barkamol avlod kompleks dasturi fanning dolzarb muammosi,metodologik asosiga aylandi. Jahon ilmiy jamoat piligi e’tirofi «Taraqqiyotning o‘zbek modeli»ning asosiy tarkibiy qismi ham yuksak bilimli, intellektual rivojlangan yosh avlodni tarbiyalash mamlakatni rivojlanishi va modernizatsiya qilishning muhim sharti»

ekanligida. Albatta, ta’limotlar, kategoriyalar tarixiy taraqqiyoti haqida fikr yuritganda barkamol avlod ta’limotining fanshunoslikdagi o‘rni ahamiyatga ega. Shuningdek, umumiy metodologik kategoriyalar: bilish, ilmiy bilish, ilm, fan, ong, g‘oya, konsepsiya, bashratlash kabi tushunchalarda ifodalanadi. Bilish voqelikni inson ongida aks etishidir. Bilishning maqsadi insonni komillikka erishishi, baxtli yashashi tabiat va jamiyat narsa vositalar, inson saodatiga xitzmat qildirishdir. Pedagogikada didaktik kategoriya sifatida kishilik jamiyati tomonidan yig‘ilgan tajribalarni, g‘oyalarni o‘rganilishi, hayotda qo‘llashiga bilish deyiladi. Bilishning metodologik kategoriyalari analiz va sintez, abstraksiyalash va ideallashtirish, iduksiya va detuksiya, analogiya, modellashtirish, kuzatish, eksperiment, shpoteza kabilar. Ilmiy bilish voqea, hodisalarni kelib chiqishi, analiz va sintez orqali kazua va kavuzal holati, boshqa voqea predmetlar bilan bog‘liqligi uning istiqbolini aniqlashdir. Analiz tadqiqot obyektni qismlarga bo‘lib tahlil qilish, sintez bo‘laklarni, qismlarga bir butunlikda o‘rganishdir. Bu pedagogik tadqiqotning samarali metodologik tamoyilidir. Abstraklashtirish (lot. abstractio-mavhumlash) ilmiy tadqiqotda obyektiv, muayan predmet hodisalarning eng muhim xususiyatlarini ajratib olish, ikki darajali xususiyat larni e’tiborga olmay umumlashtirish. Masalan, ta’limtarbiyada tayanch fazilatlar (nuqtalar, signallar) ta’limoti shunga asoslangan. Ezgu fikr, ezgu so‘z-ezgu amal boshqa fazilatdagi qirralarni ham to‘ldiradi. Ideallashtirish barkamol shaxs modelidir. Induksiya va diduksiya kategoriyasi pedagogik tadqiqotning metologik prinsipidir. Oddiydan murakkabga, bilgandan bilmaganga, nazariyada amaliyotga umumiy qonuniyatni ochishga yo‘l induksiyadir. Diduksiya gnoseologik mazmunga ko‘ra, induksiya usulining aksidir. Umumiy bilishdan xususiy bilish tomon yo‘l, xulosalar, muayan tavsiyalardir. Ilmiy tadqiqotda tafakkurning induktiv va diduktiv usullari o‘zaro bog‘liqdir. Ilmiy tadqiqotda obyekt, subyekt ong tushunchalar, kategoriyalari metodolgik xususiyatga ega. Obyekt umumfalsafiy jihatdan tashqi olam, borliq, voqelik,

moddiylikni ifodalaydi. Pedagogik tadqiqotda u yoki bu ta’lim-tarbiya jarayonini anglashadi. Subyekt avvalo individdir, shaxs inson bilishi faoliyati. Bilish jarayonida inson bir vaqtni o‘zida ham obyekt, ham subyekt bo‘lishi mumkin. Har bir kishi o‘z-o‘zini, o‘z xulq atvorini, hislari, sezgi va fikrlarini bilishda obyektga aylanadi. Inson ongi murakkab serqirra hodisadir. Uning serqirraligi ko‘pgina fanlar uchun o‘rganish, tadqiq qilish obyekti bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Ong oddiy ruhiy in’ikos emas balki ijtimoiy rivojlangan inson tomonidan voqelikni ruhiy aks ettirishning oliy shaklidir. Ongning bir necha falsafiy konsepsiyalari mavjud: borliqni ruhiy aks ettirish; voqelikning obyektiv mazmunini subyektiv mazmunga aylantirish; turli bosqich va darajalarni in’ikos ettirishining o‘ziga xos sotsial- psixalogik, pedagogika-psixalogik kabi mexanizmlari. Bilish faoliyati haqida metodologik kategoriyalar xam ilmiy tadqiqotda alohida o‘rin tutadi. Hissiy bilish, aqliy bilish, intutsiya, ijod, tafakkur, fikrlash, metod kabilar ilmiy tadqiqotning hal qiluvchi omilidir. Pedagogik tadqiqotlar ilmiy bilishning umumiy kategoriyalari bilan bir qatorda o‘zining xususiy metodolgik kategoriyalari ham mavjud. Fanning uzluksiz taraqqiyoti tufayli pedagogik ilmiy tadqiqotda har xil yondoshuvlar, tamoyillar, metodlar, tushuncha va kategoriyalar qo‘llanilmoqda. Metodologik yondoshuvlarning uzluksiz o‘zgarib turishi pedagogikaning predmeti, maqsadi, vazifasi, nazariya va amliyot mohiyatini ifodalash, bashoratlash, ilmiy izlanuvchining dunyoqarashi, metodologik refleksiyasi, mavjud an’analir bilan yangi yondoshuvning bog‘liqligini anglashi muhimdir. YA’ni metodologik yo‘nalishni tanlashda u yoki bu kategoriya, yondoshuvining hozirgi davrda qanday ahamiyatga, imkoniyatga ega ekanligini bilishi shart. Masalan, bir asrga yaqin didaktikaning predmeti «kimga nimani qanday o‘qitish» - ta’lim uchun edi. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi «kimnm nima uchun qanday o‘qitish», yosh avlodni hayotga tayyorlash istiqbolini belgilash pedagogik tamoyiliga aylandi. Bugungi kunda ayrim metodologik yondoshuvlar: an’anaviy, eksperimental, gumanistik, shaxsga yo‘naltirilgan, aksiologik, antropologik, antropobatsiologik, bir butunlik, tizimlilik, kompleks, paradigmal, poliparadigmal, otoparadigmal,

sivilizatsiyalashgan, kontekstual, gerpenevtik, evolutsion, epistimiologik; kognitivaxborotlashgan; refleksiyali; sinergetik; paradikmatik kabilar. Har qaysi metodologik yondoshuvda pedagogik jarayonni takomillashtirish fundamental g‘oya asoslanilgan, pedagogik voqeylikni zoxiri (tashqi) dan botuni (ichki)ni aniqlashga, falsafiy ustivorlikka erishilgan Tadqiqotchi metodologik yo‘nalishni tanlashda pedagogik muammoni qo‘yishi, uni ochishi, tadqiqot metod va usullarini qo‘llashi natijalarni mezonini aniqlashi, argumentli baholashni, ilmiy asoslashi; - tajriba-sinov ishlar, ilmiy izlanish faoliyati dasturini, konsepsiyasini belgilashi; - ilmiy ish tizimi, ilmiy tafakkur uslubi, tushuncha kategoriyasi, matnning ilmiy tilini aniqlashi mumkin. Metodologik tadqiqotda “paradigma” kategoriyasi keyingi o‘n yilda keng ko‘llanilmoqda. Bu ibora fanga Toshos Kun (Amerikalik faylasuf 1929 y) tomonidan ilmiy faoliyat modeli sifatda kiritilgan . Paradigma XX asr oxirida pedagogikaning metodologik asosi sifatida tavsiya etildi. Paradigmali yondoshuv, pedagogik yondoshuvda kompleks tadqiqotni ifodalaydi. Shuningdek ontologik yondoshuv pedagogik tadqiqot obyektiga tizimli, yaxlitlik, kompleks munosabat. Optimallashtirish metodologiyasi: demokratlashtirish, insonparvarlashtirish, maqsadli dasturiy yondoshuvni taqazo etadi. Y.K.Babanskiy asoslagan optimallashtirish konsepsiyasi pedagogik eksperimentning eng samarali metodikasi yarim asrga yaqin qo‘llanilmoqda. “Pedagogik shart-sharoit”, “vaqtni tejash”, “ta’limtarbiyaning aniq maqsadi”, “darsda ma’naviy-axloqiy muhit” kabi kategoriyalarini fanga kiritdi. Bizning fikrimizcha pedagogik tadqiqotlarda qonuniyatli yondoshuv barcha metodologik qarashlarni umumlashtiradi. Intellektual maxsulotni to‘rt turkumda klassifikatsiya qilish mumkin: Ixtiro, nazariy ishlanma, metodik ishlanma va amaliy natijalar, shuningdek, ixtiro darajasi:

1. qonun sifatida; 2. qonuniyat va tamoyillar; 3. dalillar, omillar, voqeylik; Nazariy ishlanmalarni to‘rt darajasi g‘oya, gipoteza, konsepsiya, nazariya va beshinchisi formula, prognoz (bashorat) lash tizimi Metodik ishlanmalarni ixtiro, model’, loyiha, yangicha yechim, metodika, algoritm-kabilar. Amaliy natijalar – tuzilma, texnologiya faoliyat. Qonun – har qanday faoliyatning umumiy rivojlantiruvchi tizimi. Tabiiy tizimda qonun obyektiv xususiyatga, ijtimoiy, ixtiro sifatida subyektiv xususiyatga ega. Masalan, I.Nyutonning yerning tortilish qonuniga xilof qilib bo‘lmaydi, chunki u obyektiv mavjud voqeylik. Yo‘l harakati qonunlarini ba’zan buzish mumkin bu subyektiv holat, subyektiv qonun. Tabiat qonunlari olimlar tomonidan ixtiro qilinadi, ijtimoiy qonunlar demokratik asosda qabul qilinadi. Qonuniyat takrorlanadigan, barqaror voqea, hodisalar, jarayonlar ichki bog‘liqligi. Qonun va qonuniyatsiz tadqiqotlarni fanga o‘xshash deb qochirma qilishda haqiqat bor. Ayrim qonuniyatlar hayotda barqarorligi, ming-ming yillardan takrorlanishi bilan o‘z isbotini topdi. Qonuniyatli yondoshuv ilm axli uchun ham, keng omma uchun ham tushunarli, nazariya bilan amaliyotni umumlashtiruvchi metodologik qo‘llanma bo‘ladi. Pedagogik ijodkorlik va uning o‘ziga xos xususiyatlari Ilmiy tadqiqot ijodkorlik tamoyiliga asoslanadi, tadqiqotchining ijodkorlik salohiyati, tafakkur qobiliyati fanni sevishi ilmiy izlanish samaradorlik omilidir. Ijod ijtimoiy va tabiiy dunyoni aniq maqsad va extiyojlarga mos obyektiv qonuniyatlar asosida o‘zgartirishdan iborat inson faoliyatidir, ya’ni, ijod sifat jihatdan yangi moddiy va ma’naviy qadriyatlarni yaratuvchi inson faoliyatidir. “Insonning ijodiy faoliyati masalalarini falsafa, psihologiya, fanshunoslik,

kibernetika, axborot nazariyasi, pedagogika va boshqa fanlar tomonidan o‘rganiladi” Ijod insonning qobiliyati, maqsadi, maqsadga intilish, ijodiy psihologik muhit kabi omillar bilan bog‘liq. Ilmiy ijod o‘ziga xos xususiyatga ega. Professor Q.Nazarov ilmiy ijodning besh bosqichini ko‘rsatadi. 1. Muammoni aniq ifodalash uchun bilim ko‘nikmalarni to‘plash; 2. uni yechish uchun harakatlarni bir joyga to‘plash bosqichi, bu ba’zan muammoni yechishga, ba’zan charchashga olib keladi; 3. muammodan qochish, boshqa mashg‘ulotlarga o‘tish; 4. fikr ravshanlashuvi; 5. verifikatsiya; Ijodiy jarayonni quyidagi tamoyillarni ko‘rsatish mumkin: 1. ilmiy muammoni aniqlash, tadqiqot predmetini tanlash, uning maqsad, vazifalarini ifodalash; 2. axborot to‘plash va tadqiqot metodologiyasini tanlash; 3. ilmiy muammoning yechimi yo‘llarini izlash; 4. ilmiy kashfiyot, ilmiy g‘oyaning paydo bo‘lishi, olim tomonidan ochilgan hodisalarning ideal modelini yaratish; 5. olingan ilmiy ma’lumotlarni qat’iy mantiqiy tizimga joylashtirish. Bu umumiy qoidalar barcha sohada ijod qiladigan, jumladan; pedagogik tadqiqot olib boradiganlar uchun ham yo‘llanma bo‘ladi. Pedagogik ijodkorlikning o‘ziga xos xususiyati: - tadqiqotchi o‘tgan umri davomida ta’lim-tarbiya jarayonida shakllangan har xil pedagogik jarayonning obyekti va subyekti bo‘lgan, ta’sirlangan, ma’lum tasavvurga ega; - pedagogik jarayonning dialektik xususiyati, defferensiallik tamoyili. - Pedagogik tadqiqot obyekti inson, navnihol bola ekanligi, insonparvarlik va insonshunoslik tamoyili; - Ta’lim-tarbiyaning tarixiyligi;

- Pedagogikaning barcha insonni o‘rganadigan fanlar bilan bog‘liqligi kabilar, pedagogik tadqiqotning murakkab va o‘ta ma’suliyatli ekanidan dalolat beradi. Shuningdek, pedagogik ijodkorlik har bir o‘qituvchi faoliyatida, har bir oila tajribasida namoyon bo‘ladi. Pedagogik ixtiro jamiyat taraqqqiyotida eng ulug‘ ishdir. Intuitsiya, zehn va pedagogik tafakkur Pedagogik tadqiqotda fikriy eksperimenttal tafakkur alohida o‘rin tutadi. Bu esa tadqiqotchining intuitsiyasi, zehni va pedagogik tafakkuriga bog‘liq. Tadqiqotchining intuitiv qobiliyati, uning fan bilan yashashi, fikrlashi, mulohaza yuritishida rivojlanadi. Intuitsiya xaqiqatga erishishda bilimni to‘g‘ridan to‘g‘ri isbotlash yordamida tayanmasdan qo‘lga kiritish kabi Intuitiv “ko‘rish” nafaqat tasodifan va kutilmaganda sodir bo‘ladi, balki ushbu natijaga olib keluvchi yo‘llar vositalarni anglamagan holda ham ro‘y beradi. Insonning intuitiv qobiliyatiga 1. masalaning kutilmagan yechimi, 2. uni yechishning anglanmagan yo‘llari va usullari hamda, 3. muayyan masalada xaqiqatga erishishning bevositaligi. Intuitsiyaning shakllanishi va namoyon bo‘lishining umumiy shartsharoitlariga quyidagilar kiradi: 1. Insonning astoydil kasbiy tayyorgarligi va muammoni chuqur bo‘lishi, 2. Izlanish vaziyati va muammolik holati; 3. Muayyan maqsadning aniqligi biron-bir “turtki” beruvchi omil (vositaning) bo‘lishi Ilmiy tadqiqotda tafakkur hal qiluvchi omillardan biri Tafakkur – obyektiv voqelikni ongda aks etish jarayonidir, inson aqliy faoliyatining yuksak shakli. Sezgi, idrok va tasavvur orqali bilib bo‘lmaydigan obyektlar tafakkurda ongli ravishda aks etadi. Tafakkurda maxsus aqliy operatsiyalar taqqoslash analiz va sintez, abstraksiyalash, umumlashtirish. Tafakkur jarayonida fikr vujudga keladi, bu fikrlar inson ongida, hukm va tushunchalar shaklini oladi, so‘ng muxokama, xulosa, gipoteza, nazariya va boshqa shakllarda yuzaga keladi.

Pedagogik tadqiqotda intuitsiya va tafakkur alohida o‘rin tutadi. Ta’lim- tarbiya jarayonining xilma-xilligi, ta’lim-tarbiya natijalarining muhimligi ijodkordan yuksak tafakkur, zehn va intuitsiyani talab etadi. Masalan, pedagogika tarixi mavzusini o‘rganayotganda ayrim dalillardan ilmiy xulosa chiqarish imkoniyatini beradi. O‘rta asrlar Sharq allomalari qatorida o‘nlab Nasafiy, Kasbaviy, Keshiy olimlar kashf etilgan (Sharqning buyuk allomalari kitobi.) Demak, o‘sha davrda shu shuharlarda ilm fan taraqqiy etgan, madrasalar bo‘lgan degan xulosa, tafakkur asosida erishiladi. Tadqiqot gipotezasi, ilmiy farazi ham tafakkur asosida yuzaga keladi. Pedagogik tadqiqotlarda pedagogik psihologik vaziyatlarni aniqlash, uni ijobiy yechish yo‘li ham ilmiy tafakkurdir. Ta’lim-tarbiyaning muhim vositasi bola qalbiga yo‘l, ta’lim-tarbiyaning differensial tamoyili ham pedagogik tafakkurga asoslanadi. Ta’lim-tarbiyaning kommuniktaiv konstruktiv muammosini optimal yechimi pedagogik modellarini yaratishda tafakkur fikriy eksperimentga tayanadi. Innovatsion faoliyat va innovatsion salohiyat Har qanday tadqiqot yangiligi ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati bilan qimmatlidir. Innovatsiya-yangilik degan ma’noni anglatadi. Innovatsion ta’lim texnologiyasi, innovatsion ilmiy loyiha pedagogikada keng ko‘llanilmoqda. Shuningdek, innovatsiya ilmiy tadqiqotlarni jahon faniga integratsiyasini ham ifodalaydi. XXI asr ilmiy axborotlarni globallashuvi bilan harakterlidir. Jamiyat taraqqiyotida fanning yaratuvchanlik qudratini oshib borishi taraqqiy topgan mamlakatlar innovatsion loyihalarga katta mablag‘ ajratib tanlovlar e’lon qilayotgani fikrimizning dalilidir. Mamlakatimizda bir necha yildan beri faoliyat ko‘rsatayotgan TEMPUS kabi bir necha uyushmalar innovatsion loyihalar buyurtmachisidir. Yaponiya o‘tgan asrning 50 yillaridanoq innovatsion tadqiqotlarga e’tibori tez taraqqiy etishiga sabab bo‘ldi. Fanning taraqqiyoti va iqtisodiyotni jahon miqyosida integratsiyalashishi globallashuv tushunchasida o‘z

ifodasini topmoqda. Dunyoga yangicha olamshumul nuqtai nazarning vujudga kelishi, kommunikatsiya vositalaridagi tub o‘zgarishlar, investitsiyadagi yangi jarayonlar globalizatsiyaning natijasidir. Ilmiy bilishning “Globalistika” va “Antiglobalistika” sohalari paydo bo‘ldi. Demak, innovatsion faoliyat jahon faniga integratsiya, avvalo, olib boradigan izlanishning jahonshumul ahamiyati aniqlashdan iborat. Shuningdek internet tarmog‘i orqali jahon ilmiy yangiliklaridan bahramand bo‘lishni taqazo etadi. Ta’lim sohasida birlashgan millatlar tashkiloti qoshidagi YUNESKO har yili innovatsion texnologiyalar bo‘yicha xalqaro konferensiyalar tashkil etmoqda, o‘rganayotgan mavzu bo‘yicha jahondagi yangiliklardan xabardor bo‘lish innovatsion faoliyatning tarkibiy qismidir. Shuningdek, innovatsion faoliyat mamlakatimizdagi ijtimoiy -iqtisodiy muammolarning pedagogik asoslariga bag‘ishlangan loyihalar ustida ish olib borish, mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan innovatsion tadqiqotlar ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘ladi. Masalan, mahalliy kasblarga yoshlarni yo‘llash pedagogik-psihologik iqtisodiy asoslarni ishlab chiqish mamlakat taraqqiyotiga xizmat qiladi. Ko‘pgina innovatsion loyihalar har yili o‘tkazilayotgan tanlovlarda muvaffaqqiyat qozongani fikrimizning dalilidir. Jamiyatni barcha sohasini pedagoglashtirish muammosi doimo dolzarb bo‘lib qoldi. Tadqiqotchining innovatsion faoliyat qobiliyati: - komunnikatsiya, axborot tizimidan foydalanish malakasi; - xorijiy tillarda o‘z tadqiqot mavzusining tushunchalarini, jahondagi xalqaro tilini bilish; - jahon axborot tizimidagi noto‘g‘ri chalg‘ituvchi axborotlardan ogox bo‘lish; - mamlakatdagi dolzarb ijtimoiy, iqtisodiy, pedagogik muammolarni aniqlash; - jahon faniga integratsiyalashuv tarmoqlarida foydalanish kabilar.

Tadqiqot loyihasi va dasturi Har qanday faoliyatda, kundalik, istiqbolli loyiha va uni amalga oshirish dasturi bo‘lmasa maqsadga erishb bo‘lmaydi. Quruvchi ulkan inshootni har tomonlama hisob kitobli loyihaga asosan yaratadi, u yuz yillar xalqa xizmat qiladi. Ilmiy tadqiqot ham shunga o‘xshash xalqqa, mamlakatga, insoniyatga xizmat qiladigan ulug‘ ish, unga kirishish, ilmiy izlanish loyihasini belgilashdan boshlanadi. Pedagogik tadqiqotda izlanuvchi ezgu maqsadi, millat, Vatan taraqqiyoti uchun ma’suliyatli orzu-intilishni loyihasida o‘z ifodasini topadi. Kitob yozishi, innovatsion texnologiya modelini yaratishi, bitiruv malakaviy yoki magistrlik dissertatsiya tanlangan mavzuni o‘rganishdan boshlanadi. Mavzuning qaysi jihatlari dolzarbligi aniqlanadi, tadqiqotning loyihasi tuziladi. Loyihada tadqiqotning maqsad, vazifa, amalga oshirish yo‘llari aniq ifodalanadi, tadqiqotning dastlabki tuzilish modeli yaratiladi. Loyihada optimal shart-sharoit hisobga olinadi. Dastlabki loyiha ekspertizadan o‘tkaziladi, loyihada tadqiqotning rejasi o‘z ifodasini topadi. Rejada mavzuning dolzarbligi, nazariy asosi, muammoni o‘rganilganlik holati, tahlil qilinadi. Shuningdek, sinov tajriba o‘tkazish obyekti belgilanadi. O‘rganayotgan adabiyotlar, internet manbalari ko‘rsatiladi. Tadqiqot loyihasiga asosan ilmiy-tadqiqot, ilmiy pedagogik ish dasturi tuziladi. Dasturda kundalik, joriy, oylik, istiqbolli faoliyat vazifalari aniqlanadi. Har bir faoliyatdagi singari ijodiy ishda ham izchillik samaradorlik omilidir. Ijodkorlik, yaratuvchanlik ilhomi bilan uzluksiz faoliyatda, ko‘nikma va malakada namoyon bo‘ladi. Ilhom, ilmiy ijod, rejasi, dasturi o‘z vaqtida bajarilsa, uning zavqi, huzur-halovati badiiy ijoddan kam bo‘lmaydi. Mukammal ilmiy ish loyihasi va faoliyat dasturi muvaffaqqiyat garovidir.

Adabiyotlar: 1. Islom Karimov. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.” Toshkent: Ma’naviyat, 2008 2. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997 3. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Toshkent: O‘zbekisto, 2000 4. Islom Karimov. “Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” Toshkent 2012 yil fevral Halqaro konferensiya. 5. Islom Karimov. “O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning svilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” 2014 yil may Halqaro konferensiya. 6. Vazirlar Maxkamasining 2012-yil 28-dekabrdagi 365-son karori 7. Abu Ali Ibn Sino. “SHe’rlar va tibbiy doston” Toshkent 1981. 8. Abu Nasr Farobiy. “Fozil odamlar shaxri” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 9. Abu Rayxon Beruniy. “Feruza” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 10. “Avesto” Dushanbe: Adab 1990.

Похожие

Pedagogik tadqiqotning metodologik tamoyillari

Pеdagogik tadqiqotning funktsiyalari va mеtodlari

Pedagogik qobiliyatning asosiy sifatlari va xususiyatlari

Ilmiy tadqiqotning umumiy sxemasi

Pedagogik texnika pedagogik mahoratning asosiy tarkibiy qismi sifatida