Педагогика фанининг асосий категориялари - Педагогиka - Рефераты

Педагогика фанининг асосий категориялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Педагогика фанининг асосий категориялари Р е ж а: 1. Илм, билим, кўникма ва таълим педагогика фани тушунчаси. 2. Тарбия, ўз-ўзини тарбиялаш, қайта тарбиялаш педагогиканинг асосий тушунчаси. 3. Маълумот – инсонга маълумот берадиган ва шахсини шакллантирадиган асосий тушунча. 4. Педагогика категорияларини билиш – баркамол инсонни тарбиялашнинг зарурий шарти. 5. Педагогика фанлари тизимни тавсифлаш. 6. Педагогика фанининг бошқа фанлар билан алоқаси ва унинг мазмуни.

Таянч сўз ва иборалар. Категория, таълим, кўникма, малака, тарбия, маълумот, шакллантириш, тилакка етади, автоматлашган, таркибий қисм, етакчи, ижтимоий тараққиёт, бахт-саодат, юксак поғона ўз-ўзини тарбиялаш, қайта тарбиялаш. Тизим, система, педагогика фанлари тармоқлари, мактабгача тарбия педагогикаси, махсус педагогика, мактаб педагогикаси, ёшлар педагогикаси, умумий педагогикаси, ижтимоий педагогика, оила педагогикаси, ҳарбий педагогика, методика, ишлаб чиқариш педагогикаси, касб педагогикаси, рахбарлик педагогикаси, мехнат педагогика, олий мактаб педагогикаси, ва ҳоказо.ва ҳоказо. Педагогиканинг асосий категориялари ва уларнинг ўзаро алоқадорлиги Педагогика назарияси ва амалиётида педагогика фанининг асосий тушунчалари ўзаро ўзвий боғланган бўлиб, ягона педагогик жараённи ташкил этади. Улар асосан қуйидагилардан ташкил топади: билим, кўникма, малака, тарбия, маълумот ва шахсни шакллантириши сингарилардан иборат. Буларнинг ҳар бирига алоҳида тухталамиз: Билим – одамларнинг ижтимоий тарихий амалиёт жараёнида тўпланган, умумлашган тажрибасидир. Ёки билимлар бу ижтимоий тарихий онг, инсониятнинг ижтимоий тарихий амалиёти ҳосиласидир. Билимлар инсоният томонидан ишлаб чиқариш фаолиятини фаол ўзлаштириши жараёнида тўпланган, амалда синовдан ўтган ва объектив дунёни чуқурроқ англашга ҳамда ўзлаштиришга йўналтирилган табиат, жамият, тафаккур ва фаолият усуллари қонуниятлари ҳақидаги илмий тушунчаларнинг яхлит асосланган мажмуасидир. Таълим жараёнида ўқувчилар билимлар тизимини эгаллабгина қолмайдилар, балки бир қанча кўникма ва малакаларни ҳосил қиладилар. (Давидов В.В)

Кўникма – мактаб ўқувчиларининг олган билимларига асосланиб, қуйидаги вазифаларни ва шартларга биноан, бажариладиган ҳаракатларнинг йиғиндисидир. Кўникмалар: 1. Ўқув кўникмалари 2. Нутқий фаолиятга оид кўникмалар 3. Бадиий фаолиятга оид кўникмалар 4. Муомила ва ўзини тутиш кўникмалари 5. Меҳнат кўникмалари 6. Касбга оид кўникмаларга бўлинади. Малака – онгли, хатти-ҳаракатнинг автоматлаштирилган таркибий қисми. Ёки малака – фаолият жараёнида унинг бирор бир элементини (онгнинг энг кам назорати остида) бажариш қобилиятидир. Кўникма, малакалар мақсадга йўналтирилган фаолият жараёнида шаклланади. Таълим жараёнида билимлар, кўникма ва малакалар боғлансада,аввалгидай билимлар етакчи рол уйнайверади. Чунки ўқувчилар билимлар асосидагина кўникма ва малакаларининг маълум даражасини эгаллайдилар. Инсон иши билим билан бошланса, Наинки иш қилса тилакка етади деган Ю.Х.Хожиб Муқаддас “Авесто” да: одамларга ва уларнинг авлодларига бахт-саодат келтирадиган таълимни амалга оширсинлар деб таъкидланган. Демак жамиятни ёш авлодга таълим бериш илгаридан ҳал қилувчи омил ҳисобланган. “Илм инсон учун ғоят олий ва муқаддас фазилатдир”. Илмсиз инсон мевасиз дарахт кабидир деб таъкидлайди А.Авлоний. “Бешикдан қабргача илм изла”, “Ёшликда олинган билим тошга ўйилган нақш кабидир” дейилган ҳадисларда. Илмни аввал ўрганиб, сўнг бошқаларга ўргатмаслик гўёки молу дунёни йиғиб, уни сарф қилмай, кўмиб қўйиш билан баробардир.

Таълим – махсус тайёрланган кишилар раҳбарлигида ўтказиладиган, ўқувчиларни билим, кўникма, малакалар билан қуроллантириладиган, шунинг билан уларнинг билиш қобилиятларини ўстирадиган, дунёқарашини таркиб топтирадиган жараёндир. Тарбия эса бола туғилган вақтдан бошланиб, мактабни битиргандан кейин ҳам давом этадиган адабий жараёндир. Тарбия деганда олинган билимлар, ҳаётий тажрибалар асосида кишида дунёқараш ва шу асосда хулқ-атворнинг таркиб топишига тушунилади. Маълумот – таълим-тарбия натижасида олинган ва системалаштирилган билим, ҳосил қилинган кўникма ва малакалар ҳамда таркиб топган дунёқарашлар мажмуи. Шундай қилиб, инсон ҳақидаги фанлар тизимида педагогиканинг тутган ўрни шу билан белгиланадики, у шахсни ривожлантириш, шакллантириш, тарбиялаш, маълумотли қилиш ва ўқитиш қонуниятларини тадбиқ қиладиган фан деб таърифлаш тўғри бўлади. Педагогика фанидаги асосий тушунчалар, уларда акс этадиган ҳодисалар каби, бир-биридан ажралмасдир, улар бир-бири билан чирмашиб кетган, қисман бир-бирига мос келади ҳамда ягона ва бир бутун педагогик жараёнда ўзаро боғланган бўлади. Ҳар қандай фаннинг ажралиб туриши ва нормал фаолият кўрсатиши учун унинг ўзида хусусий тушуниши аппарати мавжудлиги, муқаррар шарт бўлиб ҳисобланади. Тарбия, таълим ва ўқитиш фани сифатидаги педагогиканинг асосий тушунчаларидир. Тарбия ижтимоий муносабатнинг шундай бир турики, унда шахсни йўналтирилган ҳолда шакллантириш мақсадида бир хил тоифадаги бошқа бировларга таъсир ўтказади. Педагогика – тарбия назарияси ва санъати ҳақидаги фан. Янги кишининг дунёга келиши фақат туғилишдан иборат. Жисмоний ҳодиса эмас. Бола туғилгандан кейин ўз замонасининг ижтимоий тараққиёт даражасига кўтарилиши, мавжуд ижтимоий-тарихий тажрибани эгаллаши, ижтимоий муносабатлар тизимида ўз ўрнини белгилаб олиши, тарихий жараённинг

фаол иштирокчисига айланиши, яъни тарбия олиши керак. Демак, тарбия ҳамма вақт мавжуд бўлган жамиятнинг (ҳаётнинг) доимий ва энг зарур функциясидир. У қийин ва мураккаб мақсадга фақат тарбия билангина эришиш мумкин. Мазкур муаммони илмий ҳал қилиш учун шу давргача яшаб ижод этган буюк пелагогларнинг шу соҳадаги илмий меросига таянишимиз шарт. Тарбиянинг жамият ва ҳар бир инсон ҳаётидаги ижтимоий аҳамияти ҳақида буюк ўзбек педагоги А.Авлоний “Ал-ҳосил, тарбия бизлар учун – ё ҳаёт, - ё мамот, - ё нажот, - ё ҳалокат, - ё саодат, - ё фалокат масаласидир” тарзида таърифланган. Демак, тарбия биз учун ҳамма нарсага эришишини таъминловчи қудратли куч экан. Бунда тарбиячининг ўз олдига қўйган мақсади ҳал қилувчини англаш даркор. “Тарбия ишида ўз-ўзини такомиллаштириш жараёнига катта ўрин берилмоғи лозим. Инсоният фақат мустақил ўрганиш туфайлигина тараққий этган” – деган Г.Спенсер. “Тарбия аввало ўқитувчи билан болаларнинг доимий маънавий муносабатидир” – деган Сухомлинский. Қадимги шарқ мақолларидан бирида шундай дейилган: “Агар ўзингни бир йилга таъминламоқчи бўлсанг шоли эк, ўн йилга таъминламоқчи бўлсанг дарахт эк, юз йилга таъминламоқчи бўлсанг одам тарбияла” Машҳур педагог К.Д.Ушинский “Тарбия санъати шундай хусусиятга эгаки, деярли барчага таниш ва тушунарли, баъзиларга эса жуда осон иш бўлиб туюлади – одам бу иш билан назарий ва амалий жиҳатдан қанчалик кам таниш бўлса, унга бу шунчалик тушунарли ва осон бўлиб кўринади. Деярли ҳамма тарбия сабр-тоқатни талаб этишни эътироф қилишади, айримлар бунинг учун туғма қобилият ва малака яъни кўникма керак деб уйлайдилар: лекин жуда кам одам сабр-тоқат туғма қобилият ва малакадан ташқари яна махсус билимлар кераклиги ҳақида ишонч ҳосил қилишади” – деб жуда ўринли таъриф берган эди. Ҳақиқатан ҳам тарбия жараёни сабр- тоқат, баъзилар туғма қобилият, кўникма ва малакадан ташқари махсус билимлар кераклигини кўпчилик билишмайди. Бунинг учун олийгоҳда ана

шу махсус билимларни эгалаш ниҳоятда муҳимдир. “Инсони инсон қилиб етиштирувчи нарса тарбиядир” – деган Демокрит. Тарбия шахсни шакллантириш омилларидан биридир. У шундан иборатки, кишилар турли воситалар билан маълум бир мақсадга ўз тарбияланувчиларида маълум ҳолатни ҳосил қилиш ва ривожлантиришни ҳохлайди. Тарбия шахсни шакллантиришнинг бошқа омилларидан сифат жиҳатдан шу билан фарқ қиладики, тарбиячи ўз олдига онгли суратда маълум бир мақсад қўяди ва шу мақсадига эришиши учун интилиб, уни амалга ошириш воситаларини топади. Шундай қилиб, тарбия шахснинг муайян йўналишида шакллантириш мақсади билан турли одамлар бир- бирига таъсир кўрсатадиган ижтимоий муносабатлардир. Тарбиянинг негизини ташкил этадиган қонуниятларни билиш бугунги кунда одамлар билан (яшайдиган) ишлайдиган ҳар қандай мутахассиснинг ишчанлик малакасини билдирадиган белгиларидан бўлиб қолмоқда. Тарбия ҳамма нарса тарбиячининг шахсига асосланиши керак. “Шахснинг ривожланиши ва шаклланишига фақат шахс таъсир кўрсата олади, характерни фақат характер воситаси билан вужудга келтириш мумкин” – деган эди Ушинский. Ҳақиқатни ҳам одам одамга қўйган мақсад асосида ўқувчиларга, ёшларга ўз характери билан, характерни шакллантиради. Юқорида асосланган педагогика фанининг асосий категориялари ўзаро узвий боғлиқ ҳолда олиб борилиб баркамол инсони шакллантириради. Демак, тарбия жараёни умуминсоний милий ва ҳар бир шахснининг ўзига хос қобилиятларини ривожлантирувчи ижтимойи жараёнлардир деб хулоса чиқариш мумкин. Педагогика фанлар тизими Педагогика фанининг тадқиқ қилиш объекти, ва у ўрганадиган соҳалари йилдан-йилга ортиб, кенгайиб ва ривожланиб бормоқда. Натижада

унинг тармоқлари ҳам бир неча гуруҳларга ажралмоқда ва мустақил соҳа сифатида ўрганилмоқда. Улар педагогика фанлари тизими деб номланади. Педагогика фанини улкан катта дарахтга қиёслаш мумкин. Ҳар бир фан ўз ривожланишида, ўз назарияларини бойитади, ўзининг ички амалий йўналашларига таяниб такомиллашиб боради. Ҳозирги вақтда педагогика фани ўз фанлари тизимига эга. Улар: 1. Умумий педагогика (инсонга, шахсга таълим тарбия, маълумот бериш шакли, мазмуни, усуллари ва уларни шакллантиришнинг, тарбиялашнинг умумий қонуниятларини тадқиқ қилади ва амалиётда қўллашга ўргатадиган); 2. Ёшлар педагогикаси (турли ёшдаги кишиларга таълим тарбия бериш, шахсни шакллантиришнинг ўзига хос томонларини ўрганади); 3. Мактаб педагогикаси (мактаб ёшдаги ўқувчилар таълим тарбия соҳасининг ўзига хос томонларини ўрганади); 4. Мактабгача тарбия педагогикаси (мактабгача ёшдаги болаларни ўқитиш, тарбиялашнинг ўзига хос томонларини); 5. Педагогика тарихи (турли тарихий даврларда мактаблар таълим тарбияси, педагогик ғояларнинг мазмуни, ривожланиш масалаларини); 6. Махсус педагогика (Дефектология) бу ҳам қуйидаги гуруҳларга бўлинади: кар-соқов болаларни тарбиялаш ва ўқитиш масалалари билан сурдопедагогика; кўзи кўр ва хира кўрадиган болаларни тарбиялаш ва ўқитиш масаласи билан типлопедагогика; аҳлоқан жиҳатдан қолоқ болаларни тарбиялаш ва ўқитиш масалалари билан олигофреннопедагогика; дудуқ ва тили ясси болаларни тарбиялаш ва ўқитиш масалалари билан эса логопедия шуғулланади; 7. Методика (таълимнинг умумий қонуниятларини муайян предметларидан (яъни она тили, адабиёт, тарих, физика, химия, математика, жисмоний тарбия) дарс беришда қўллашнинг ўзига хос хусусиятларни, усулларини тадқиқи қилувчи соҳаси);

8. Оила педагогикаси (оила муҳити, аъзолари, шароити, таълим тарбиясининг умумий масалаларини); 9. Касб педагогикаси (ишлаб чиқариш), (турли касбларнинг ўрганишнинг умумий масалаларини); 10. Қиёсий педагогика (Ғояларни таққослаб хулоса чиқариш масалалари); 11. Халқ педагогикаси (мазкур халқ таълим тарбияси, мактаби, ижтимоий турмуш тарзи, маданияти, маънавияти, аҳлоқ одоби сингариларни); 12. Ижтимоий педагогика (барча ёшдаги фуқароларни тарбиялашнинг замонавий имкониятлари, воситалари ва манбаларини); 13. Тиббиёт педагогикаси ; 14. Ҳарбий педагогика; 15. Раҳбарлик педагогикаси; 16. Меҳнат педагогикаси сингари тармоқлари мавжуд. Педагогика фанининг бошқа фанлар билан алоқаси Тарбиянинг моҳиятини илмий асосда тушуниш учун аниқ тарихий шариатда унинг тараққий этиши қонуниятларини билиш зарур. Шунинг учун педагогика ижтимоий фанлардан бири сифатида ижтимоий фанлар билан яқин алоқада ривожланиб боради. Тарбия мақсад ва вазифаларини инсон шахсининг ҳар томонлама ривожланиш қонуниятларини ишлаб чиқариш жараёнида тарих, фалсафа, иқтисод, социология, этика, эстетика, умумий психология, ёш психологияси, педагогик психология, касб психологияси, оила психологияси, ижтимоий психология, одам психологияси, ҳарбий психология ва физиологияси болалар гигиенаси, педиатрия, медицина, кибернетика ва бошқа фанлар билан алоқа қилади. Психология фани билан алоқасини таҳлил қиламиз. Педагог ўқувчиларга таълим-тарбия беришда уларни сезгиси, идроки, тасаввур, диққат, тафаккур ва хотираси каби психик жараёнларни билиш даркор. Шунинг учун педагогика фани психология фани

билан алоҳида иш олиб боради. Ҳар бир фан ўз ривожланишида ўз назарияларини бойитишда ўзининг ички илмий йўналишларига таяниб, такомиллашиб боради. Ҳозирги даврда умуминсоният томонидан яратилган билимлар ва келажак ҳақида ахборот, маълумот берувчи турли фанлар муайян даражада педагогика фани учун манба бўлади. Бошқа фанлар каби педагогика ҳар бир инсоннинг умумий камолатига хизмат қилади. Табиат ва жамият ривожланиши қоидалари тўғрисидаги маълумотларга асосланади ва ўзи ҳам ижтимоий фан сифатида ривожланиб боради. Ҳар бир ўқитувчи, ўқувчи ўз она юрти тарихини билиши, ватанпарвар бўлиши лозим. Агар ўқитувчи ўз ўқувчисида ҳақиқий ватанпарварни тарбиялаш учун ўз халқини тарихини, турмуш тарзини, маданиятини, маънавиятини қолаверса унинг удум-анъаналари, урф-одатлари ҳақида аниқ маълумотга эга бўлмоғи лозим. Бунинг учун ўқитувчи фақат билимгагина эга бўлмасдан уни ҳозирги кундалик ҳаётга қўлланилишини ҳам уддалайдиган бўлмоғи керак. Бу ҳақда муҳтарам президентимиз И.А.Каримов “Тарихий хотирасиз келажак йўқ” асарида, “Тарихий хотираси бор инсон - иродали инсон”, “Инсон учун тарихдан жудо бўлиш - ҳаётдан жудо бўлиш демакдир”, “Ҳақиқий тарихни билмасдан туриб эса ўзликни англаш мумкин эмас” каби фикрлари ниҳоятда муҳимдир. Юқоридаги фикрлар ўқитувчилар олдига тарихни билиш вазифасини кўндаланг қилиб қўймоқда. Масалан, ўтмишда аждодларимизнинг қилган ишлари, фан соҳаларига қўшган улкан хиссаларини тарих фанини уларнинг ҳаёти ва фаолият орқали маълумот оламиз. Мисол учун бобомиз А.Темурнинг “миллат дардига дармон бўлмоқ лозим” сўзининг маъносини англаш бугунги ҳаётимизда талаб қилмоқда. Фалсафа фани эса педагогика фани учун методологик асос бўлиб хизмат қилади. Чунки, ҳозирги таълим-тарбия назрияси ва амалиёти ютуқлари фалсафий фикрлар кураши ва тарққиётининг маҳсулидир, фалсафа педагогикани илмий усуллар билан қуроллантиришни, таълим-тарбиянинг объектив қонун қоидаларини ишлаб чиқаришга манба бўлади.

Этика ва эстетика фанлари педагогиканинг тарбия назарияси бўйича маълумот беради. Бу фан ўқувчининг ҳуқуқи, одоби меъёрларини аниқлаш, белгилаш ҳамда гўзалликни ҳақиқий тушунтириш ва кундалик оилавий, ижтимоий қўллашга ўргатади. Шунинг учун ҳам педагогика, эстика ва эстетика фанлари билан яқин алоқада ишлайди. Одам анатомияси ва физиологияси, мактаб гигиенаси сингари фанлар билан шунинг учун алоқа қиладики, ўқитувчи ва ўқувчи организмнинг анатомиясини яъни тузилишини, ҳар бир органнинг бажарадиган функцияларини илмий асосда билиш шарт. Анатомия ва физология ана шу маълумотларни ўқитувчига беради. Ўқитувчи эса ўқувчиларнинг бош мияси иш фаолиятида ва унга тушадиган ақлий зўриқишларни билиши даркор. Мактаб гигиенаси фани эса болага ўқиши, ёзиши учун синф хоналарида ёруғлик миқдори, парталарнинг размери ва ҳоказоларни ўқувчиларга ўргатади. Бу эса ўз навбатида педагогика фанининг гигиена фани билан узвий алоқада бўлишини тақоза этади. Умуман, педагогика фани ўз олдидаги мақсад ва вазифаларни ҳал этишда бошқа фанлар ютуқларидан фойдаланмасдан иш олиб бориш мумкин эмас деган хулосага келиш мумкин.

Адабиётлар: 1.Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. Т.:ТДПУ.-2005.-149 б. 3.«Педагогика» В.А.Сластёнин, И.Ф.Исаев, А.И.Ми ҳёнко, Е.Н.Шиянов. Москва. «Школғная пресса». 2004 4.Волжский А. Методика воспитателғной работў с молодежғю. – М. 2003. 5.Котов В. Воспитателғная работа в школе: опўт и проблемў. – СПб: Сев.сияние 2003. 6 .Тарбиявий ишлар методикаси. П.И.Рувинский. – Т. 1991 й.

Похожие

Педагогика фанининг илмий тадқиқот методлари

Педагогика фанининг илмий тадкикот усуллари

Ижтимоий педагогика фанининг предмети, максад вазифалари

Педагогика фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

Педагогика фанининг предмети, мақсад ва вазифалари