Педагогик техника. Педагогик техникани шакллантириш усуллари - Педагогиka - Рефераты

Педагогик техника. Педагогик техникани шакллантириш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104 KB

Педагогик техника. Педагогик техникани шакллантириш усуллари Р ежа: 1.Педагогик техниканинг тўзилиши. 2.Педагогик техникани қандай эгаллаш керак. 3. Педагогнинг мимик ва пантомимик ифодаси.

Таянч тушунчалар: Педагогик техника, педагогик таъсир, нутқ, ўз руҳий ҳолатини тартибга сола билиш, вербал ва новербал воситалар, релаксация, тўғри талаффўз, мимика, пантомимика. 1.Педагогик техниканинг тўзилиши. Мутлақо тўғри бўлган педагогик тадбирни ўрнатиш мумкин эмас. Педагогик санъат вазият билан боғлиқ. Бу ерда ҳар гал ҳамма нарса янгидан содир бўлгандай туюлади. Бинобарин, киши ўзининг ҳар бир қадамини олдиндан кўриши, режалаштириши амалда мумкин бўлмайди. Педагогнинг меҳнати беҳад изланишлардан иборат. Педагогик санъат – бу қўл билан тутиб бўлмайдиган, фақат фаросат билан амалга ошириладиган ишдир, деган таассурот туғилади. Биз моҳир педагог – ўқитувчиларнинг муваффақият билан таъсир усулларидан фойдалана олишини, турли амалий педагогик вазифаларни моҳирона қўйиши ва ҳал этишини кўрамиз. Бунда махсус кўникма асосий роль ўйнайди, яъни: ўқувчиларни билиш фаолиятига жадал жалб этиши, саволлар қўя олиши, жамоа ва алоҳида шахс билан мулоқоти, кўзатмалар олиб бориши, жамоани уюштира олиши, ўз кайфиятини, овозини, мимика, ҳатти-ҳаракатларини бошқара олиши намоён бўлади. Таълим – тарбия санъатида ўзининг педагогик техникаси, ўзининг “бир қолипдаги” меҳнат маданияти борки, уларни билиб олиш зарур. Педагогик кадрларни тайёрлаш ва уларни малакасини оширишнинг бутун системаси ана шунга қаратилмоғи лозим. Бироқ, ҳали ҳеч ким олий ўқув юртида укиб ёки ўқитувчилар малакасини ошириш курсини тамомлагандан кейин уста педагог бўлиб қолмаган. Педагог меҳнат усталари мактабда вужудга келади, болалар билан муомалада тарбияланади. Педагогик маҳорат фаҳм-фаросат ва билимларнинг, чинакам илмли, тарбиядаги қийинчиликларни енгишга қодир бўлган нуфўзли раҳбарликнинг,

болалар қалбининг қандайлигини ҳис қилиш қобилияти, ички дунёси нозик ва заиф бўлган бола шахсига моҳирлик билан авайлаб ёндашиш, донолик, ижодий дадиллик, илмий таҳлил, ҳаёл, фантазияга бўлган қобилият мужассамидир. Педагогик маҳоратга педагогик билимлар, фаҳм-фаросат билан бир қаторда педагогик техника соҳасидаги малакалар ҳам кирадики, улар тарбияга озроқ куч сарфлаб, кўпроқ натижаларга эришиш имконини беради. Айнан педагогик техника ўқитувчининг ички туйғулари ва ташқи қиёфаси уйғун бўлишига ёрдам беради. Педагогнинг маҳорати унинг ички маданияти ва педагогик ташқи маънодорлигида акс этади. “Педагогик техника” тушунчаси икки таркибий қисмни ўз ичига олади: 1) Педагогнинг ўз хатти-ҳаракатларини бошқара олиш қобилияти: ўз организмидан (мимика, пантомимика) фойдалана олиш; ўз кайфияти ва ҳиссиётларини бошқариш (психик зўриқишни олдини олиш, ижодий ҳолатни вужудга келтириш); ижтимоий – перцептив қобилиятлар (диққат, кўзатувчанлик, ижодий тасаввур); нутқ техникаси (нафас олиш, овозни йўлга қўйиш, тўғри талаффўз, саводли нутқ). 2) Ўқитувчининг шахсга ва жамоага таъсир эта олиш қобилияти ва у таълим ва тарбия жараёнининг технологик томонини ёритади, яъни дидактик, ташкилотчилик, лойиҳалаш, коммуникатив қобилиятлар; талабларнинг технологик усулларини қўя олиш; педагогик мулоқотни бошқариш, коллектив ижодий ишларни ташкил эта олиш ва ҳаказо. Ўқитувчининг педагогик техникаси – бу шундай малакалар йиғиндисидирки, у педагогга тарбияланувчилар кўриб ва эшитиб турган нарсалар орқали уларга ўз фикрлари ва қалбини етказиш имконини беради. Болалар билан муомала қилишда педагогнинг худди ана шу малакалари унинг хулқ-атворида намоён бўлади.

Педагогик техника ўқитувчи малакаларининг шундай йиғиндисидирки, ўқитувчининг энг яхши ижодий хулқ-атворига, бошқача қилиб айтганда, ҳар қандай педагогик вазиятда тарбияланувчиларга самарали таъсир қўрсатишга ёрдам беради. МУкаммал педагогик техника педагогнинг вақти ва кунларини ижодий иш учун бўшатиб беради, педагогик ўзаро таъсир кўрсатиш жараёнида болалар билан муомала қилишда зарур сўзни топиш ёки мувафаққиятли чиқмаган гап оҳангини тушунтиришга ўз фикрини чалғитмаслик имконини беради. Педагогик техникани эгаллаб олган ўқитувчи овози бўғилгандан ёки ўзининг иш билан боғлиқ бўлмаган кечинмаларини унутишни билмасликдан азобланиб юрмайди. Демак, педагогик техникани эгаллаш ўқитувчининг ўз касб-фаолиятидан қаноатланиш, даражасининг ўсишига олиб келиши мумкин. Педагогик техника – усулларнинг хилма-хиллигидир. Унинг воситалари бўлиб нутқ ва мулоқотнинг новербал воситалари хизмат қилади. Новербал мулоқот ахборот ва туйғуларни юз ифодаси, имо-ишора ва ҳаракатлар ёрдамида алмашишдир. Новербал мулоқотга баъзан «бадан тили» сифатида қаралади, бироқ бундай қарашлар хато бўлиб, биз новербал сигналлардан айтилганларни таъкидлаш, кучайтириш ёки кенгайтириш мақсадида фойдаланамиз. Юз ифодалари, таъна ҳолатлари, ишоралар сўзларга «қўшимча» сифатида, шунингдек ҳеч нарса айтилмаган бўлса, маъно ўзатиш мақсадида ишлатилади. Пол Экман юз ифодасини белгилайдиган мускуллар ҳаракатини тавсифлаб чиқди ва уни «Юз ифодаларини кодлаштириш тизими» деб атади. Унинг тадқиқотига кўра, юздаги олти асосий эмоция ( бахт, ачиниш, жаҳл, нафрат, қўрқинч, ҳайрат) барча одамларда бир хилдир ва туғмадир.

Эйбл-Эйбесфельдт туғма қўр ва кар бўлган олти боланинг эмоционал ҳолатдаги юз ифодалари бошқа соғлом одамлардан фарқ қилиш ёки қилмаслигини аниқлаш мақсадида кўзатув ўтказди. Болаларнинг ёқимли иш билан шуғулланганда кулишлари, номаълум ҳидли предметни сезганда ҳайрон бўлиб қошларини кўтариши, ёқимсиз нарса таклиф қилинганда қовоғини солиши маълум бўди. Болалар ҳеч қачон бошқа одамлардаги шундай юз ифодаларини кўрмаганлар. Демак, бу реакциялар туғма бўлса керак, деган фикрга келди. Баъзи одамларда юз ифодасини назорат қилиш ва муомаладаги одоб юқори даражада такомиллашган бўлади. Бундай профессионализм ўзи ёқтирмайдиган, хатто нафратланадиган одамлар билан ҳам ўзаро муомалага киришганда ўзини эркин ва бемалол тута оладиган дипломатлар учун хосдир. Баъзан бунга қай даражада эришишига қараб бутун миллатнинг тақдири унга боғлиқ бўлиб қолади. Болалар ўқитувчининг юзини «укийдилар», унинг юзига қараб кайфиятини биладилар, шунинг учун ўқитувчи ҳиссиётларини акс эттириш билан бирга, уларни билдирмаслиги ҳам керак. Синфга таълим-тарбия жараёнида тегишли юз ифодаси билан кириш керак. Ўқитувчи ўз юзини диққат биан кўзатиши, маъноли қарашни ўрганиши керак, «югурик кўз»дан, «тош» юз – ҳиссиз юз ифодасидан қочиши керак. Ўқитувчи ва ўқувчилар ўртасида визуал мулоқот яратиш, яъни кўз билан болаларга қараш керак, юз қараши билан бутун синфни кўзатиш керак. Бир қатор педагоглар бўлажак ўқитувчиларнинг типик хатолари устида кўзатув олиб борганлар. Уларга ўқувчилар билан ва уларнинг ота-оналари билан самимий мулоқотга кириша олмаслик, ғазабни чиқариш ёки уни чиқармаслик, қатъиятсизликни енгиш муаммолари кўп учрайди. Амалиётга чиққан талабалар ўзларининг биринчи дарслари ҳақида шундай ёзадилар: нутқида чалкашликлар борлиги, ҳаддан ташқари

талабчанлик, хайрихоҳ тонда гапиришдан қўрққанлиги, нутқида такрорлашлар, синфдан қўрқиш, доска олдида у ёқдан бу ёққа мақсадсиз юриш, кераксиз имо-ишоралар қилиш, тош қотиб туриши, қўлларни қаёққа қўйишни билмаганлар, елка ва бошлари эгилган, қўлида турли нарсаларни ўйнаганларини айтадилар. Асосий камчиликлари бир хил тонда гапириш, нутқнинг жонсизлиги, ифодали укиш малакасининг йуклиги, нутқда индивидуал камчиликларнинг кўплиги, талаффўзнинг аниқ – равшан эмаслиги, баланд овозда бақириб ёки жуда паст овозда гапириш. Юқорида айтилган барча хатолар педагогнинг ўқувчиларга самарали таъсир этишга ҳалақит беради. Бу х атоларни бартараф этиш эса олий таълим муассасасида амалга оширилади. Айнан педагогик маҳорат фанидан, десак хато қилмаймиз. Тарбиячининг ташқи қиёфаси эстетик маъно касб этган бўлиши лозим . Ташқи кўринишига эътиборсиз қараш ва ҳаддан зиёд эътибор бериш ҳам мумкин эмас. Соч турмаги, кийими, тақинчоқлари ўзини кўз-кўз қилишга эмас, доим педагогик вазифаларни ҳал этиш – яъни тарбияланувчиларни шахс сифатида шакллантиришга самарали таъсир этишга қаракатилмоғи лозим. Ўқитувчи чиройли кийим кийишга, тақинчоқлар тақишга, ўзига оро беришга ҳаққи бор, лекин меъёрни эсдан чиқармаслиги керак. Юзидан самимийлик, қатъиятлилик ҳаракатдаги, имо-ишорадаги, юришдаги босиқлик, табиийлик билиниб туриши керак. Унга ғайритабиий қилиқлар, нотабиий имо-ишора, бўшанглик (ҳам имо-ишорада, ҳам феъл-атворда) тўғри келмайди. Ҳатто синфга қандай киришингиз, қандай қарашингиз, қандай саломлашишингиз, стулни қандай суришингиз, синфда қандай юришингиз – мана шундай барча “арзимас” нарсаларда болага таъсир этиш кучингиз намоён бўлади. Педагогик ўзаро таъсир кўрсатишда ўқитувчининг ўз ҳиссий психик ҳолатини бошқариш, ўзида энг қулай ҳиссий(ижодий) жиддийлик

даражасини ва умидбахшлик, хайрихоҳлик кайфиятини сақлаш, ўзининг ҳиссий дам олишини ташкил этиш маҳорати муҳим аҳамиятга эга. Бу маҳорат педагогнинг касбий жиҳатдан ўз-ўзини назорат қилишни таъминлайди. Кўп йиллар давомида соғлом асаб ситемасини сақлаб қолиш, асабий бкзилишлардан, ҳиссий ва ақлий зерикишдан ўзини тийишга ёрдам беради. 2.Педагогик техникани қандай эгаллаш керак. Педагогик техникани эгаллаш учун аввало, ўқитувчи ўз фанини, укитадиган предметини, педагогика (болашунослик), психология (руҳшунослик) фанларини давр тараққиёти даражасида билиши, касбий жиҳатдан ўз-ўзини тарбиялай оладиган бўлиши зарур. Чунки педагогик техника индивидуал шахсий хусусиятга эга. Ҳар бир ўқитувчи, ҳар бир педагог ўзининг касбий йўналиши, касбий лабороаториясига эга. Бу йўналиш ва лабораторияни ўзи мустақил фикр юритиш, мустақил билим олиш орқали қўлга киритади ва моҳир ўқитувчига хос фазилатларни тарбиялайди ҳамда касбий идеал сари ҳаракат қилади. Педагогик техникани эгаллашнинг биринчи йўли шудир . Педагогик техникани эгаллашнинг иккинчи йўли ташкилий - методик малакаларни эгаллашга боғлиқ. Бу малакалар зарур билимлар бўйича лекцияларни тинглаш, махсус адабиётларни укиш орқали қўлга киритилади. Ташкилий-методик малакалар айтилган йўл-йўриқлар, кўрсатмаларни ўзининг индивидуал касбий тажрибасида синаб кўникма ҳосил қилинса мақсадга мувофиқ бўлади. Ташкилий-методик малакаларнинг индивидуал хусусиятлари, жамоа ва гуруҳ бўлиб ишлаш, укиш, фаолият кўрсатиш асосида қурилгани маъқул. Чунки гуруҳ ёки жамоа бўлиб укиш, ишлаш ҳар бир педагогга ўзини бошқалар кўзи билан кўришни, фаолиятидаги нуқсонларни сеза билишни, муомала ва ҳулқ-атворнинг янги шаклларни излаб топиш ва синаш имконини беради. Бу эса ўз-ўзини билиш,ўз-ўзини тарбиялаш учун асос бўлади, ва

педагогик вазифаларнинг янги усулларини текшириб кўриш, назарий масалаларини ҳал қилиш учун тажриба майдони бўлиб қолади. Демак, ташкилий- методик малакаларни эгаллашда гуруҳ, жамоа фаолияти, машғулотлари педагогик техника асосларини эгаллаш имконини беради. Педагогик техникани эгаллашнинг учунчи йўли- ҳар бир педагогнинг индивидуал дастурини ишлаб чиқишдир. Бундай дастурни тўзишдан олдин педагогик техника малакаларини шаклланганлигининг бошланғич даражасини аниқлаб олиш зарур. Яъни педагогнинг дастлабки ўқув-тарбия ишларидаги натижа, нутқ маданиятининг тўғри ёки нотўғри қўйилиши, мимик ва пантомимик аниқликлар ва ҳ. к. Бунда натижа яхши бўлса, келажакда педагогик техникани эгаллаш анча осон бўлади. Чунки ушбу кўникма ва малакалар ривожлантиради. Индивидуал дастур педагогик техника малакаларининг етишмайдиганини тўлдириш учун хизмат қилади. Бу дастур маълум машқлар ёки машқлар мажмуини ўз ичига олади. Шуни ҳам унутмаслик лозимки, педагогик жараёнда педагогнинг умумий маданияти, маънавий ва эстетик дунёқараши муҳим ўрин тутади. Агар ўқитувчининг нутқи қашшоқ, сўзларни талаффўз қилиш қобилиятли паст, эстетик жиҳатдан омил, бўлар бўлмасга ҳиссиётига эрк берадиган бўлса тарбияланувчиларнинг эътиқодига, ақл- идрокига салбий таъсир кўрсатади. Демак, ўқитувчи ўзидаги ана шу нуқсонларни қайта тарбиялаши лозим экан. Бу педагогик техникани эгаллашнинг тўртинчи йўлидир. Шундай қилиб, педагогик техника, унинг малакалари, эгаллаш йўллари тўғрисида билдирган фикрларга эътибор бермаслик, педагогик фаолият жараёнида уларнинг ролига етарли баҳо бермаслик, шунингдек педагогик техника малакаларини танқидий, ҳар бир педагогнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олмай иш юритиш педагогик маҳоратни эгаллашга

салбий таъсир кўрсатади ва ўқув-тарбия ишидаги нуқсонларнинг кўпайишига олиб келади. Педагогик техникани эгаллашнинг асосий йўллари ўқитувчи раҳбарлигидаги машғулотлар (педагогик техникани ўрганиш) ва мустақил ишлаш (касбий жиҳатдан ўз-ўзини тарбиялаш) дир. Педагогик техника малакаларининг индивидуал-шахсий тусда эканлигини ҳисобга олиб, педагогик техникани эгаллашда ва уни такомиллаштиришда касбий жиҳатдан ўз-ўзини тарбиялаш, яъни талабанинг ўзида моҳир ўқитувчи шахсий фазилатларини ва касбий малакаларини шакллантиришга қаратилган фаолият етакчи роль ўйнайди, деб айтиш мумкин. Касбий идеал сари бу ҳаракатда ҳам педагогик техникани эгаллаш муҳим роль ўйнамоғи лозим. Ташкилий-методик жиҳатдан педагогик техника машғулотлари индивидуал, группавий ёки кетма-кетликда ўтказилиши мумкин. Масалан, зарур билимлар лекцияларда ёки тегишли адабиётни (хусусан, мазкур қўлланмани) мустақил укишда эгалланиши мумкин. Автоматлаштиришга доир айрим оддий ҳаракатлар (турли артикуляция, фонацион нафас олиш усуллари, релаксация усуллари ва шу кабилар) кетма-кет кўрсатилиши мумкин. Тегишли кўникмаларни ишлаб чиқиш индивидуал ишлашни-дастлаб ўқитувчининг назорати ва раҳбарлигида, кейин эса мустақил ишлашни талаб қилади. Педагогик техника малакаларини шакллантиришда группавий иш олиб бориш алоҳида роль уйнайди. Педа гогик техника машғулотларининг бу шаклини анча батафсилроқ очиб бериш мақсадга мувофиқдир, чунки у ҳозирга қадар ўқитувчи лар учун м ў лжалланган ўқув ва методик адабиётларда лозим даражада кўрсатиб берилмаган. Худди шундай ишда педагог олдида ўз ини бошқа кишилар к ўз и билан кўриш, ҳулқ-атвор ва муомаланинг янги шаклларини излаш ва синаб кўриш, ўз ининг одамлар билан бирга қиладиган иши хусусиятларини англаш ва касби фаолиятининг индивидуал услубини онгли равишда шакллантириш имконияти пайдо бўлади. Группа шахснинг ўз - ўз ини билиш ва ўз - ўз ини тарбиялаш лабораторияси, педагогик вазифаларни ҳал

қилишнинг янги усуллари текшириб қуриладиган, назарий масалалар муҳокама қилинадиган тажриба майдони бўлиб қолиши мумкин. Психологларнинг педагогик техникани гуруҳ бўлиб ўр гатиш раҳбарларининг тажриба ишида бундай гуруҳларнинг энг қулай миқдори 10— 14 кишидан иборат бўлиши белгилаб берилган. Қатнашчиларнинг худди шундай микдори улардан ҳар бирига бошқа кишилар билан бирга ишлашнинг индивидуал психологик муаммоларини жуда т ў лиқ равишда аниқлаб, ҳал этиш, рефлексия ва эмпатия даражасини жиддий ошириш, педагогик фаҳм-фаросатни ривожлантириш, бошқаларга таъсир этиш воситаларини кенгайтириш имконини беради. Шу нарса муҳимки, гуруҳ қатнашчилари, бўлажак педагоглар касбий жиҳатдан бирга ишлаш малакаларини эгаллашга фаол интилишлари, ўз - ўз ини билиш ва касбий жиҳатдан ўз - ўз ини тарбиялаш б ў йича чуқур иш олиб боришга психологик жиҳатдан тайёр бўлишлари керак. Барча холларда ҳам индивидуал, ҳам гуруҳий машгулотлар бошланишидан олдин педагогик техникани эгаллашнинг индивидуал дастури тўзиб чиқилиши лозим. Бундай дастурни тўзиш учун аввало педагогик техника малакалари шаклланишининг бошланғич даража сини аниқлаб олиш зарур. Бироқ, тажрибанинг кўрсатишича, одатда, мазкур босқичда фақат малакалар ҳақидагина эмас, шу билан бирга дастлаб автоматлаштирилган (таълимни бошлаш вақтига келиб) к ў никмалар ҳақида ҳам бориши мумкин экан. Бўлар, масалан, нафас олиш ва овознинг табиий йўлга қ ў йилиши, тўғри талаффўз, бундан олдинги тарбиянинг натижаси бўлган саводли, ифодали нутқ, мимик ва пантомимик аниқлик ва бошқалар бўлиши мумкин. Бундай к ў никмаларнинг мавжудлиги педагогик техника малакаларини шакллантиришни анча осонлаштиради. Шунга қарамасдан барча холларда ана шу к ў никмаларни тегишли малакалар таркибига киритиш юзасидан муайян иш олиб борилиши зарур. Педагогик техника малакаларини шакллантиришнииг бошланғич даражасига қараб уни эгаллашнинг индивидуал дастури етишмайдиган

малакаларни шакллантиришга қаратилгаи айрим машқларни ёки машқларнинг т ў лиқ мажмуини ўз ичига олади. Олимлар олиб борган тадқиқотларнинг кўрсатишича, ишни энди бошлаётган педагоглар дуч келадиган қийинчиликларнинг асосийси айни шу педагогик бирга ишлаш соҳасида бўлади. Педагогик техника тўғрисида юқорида айтиб ўт илган нарсалар малакаларнинг бу группасига эътибор қилмаслик, педагогик фаолиятда уларнинг тилига етарли баҳо бермаслик ва бунинг оқибати сифатида индивидуал педагогик техникани танқидий таҳлил қилишни ва уни такомиллаштириш юзасидан аниқ мақсадга қаратилган ишнинг йуқлиги мазкур қийинчиликларнинг асосий сабабларидан бири эканлигини тушунишга имкон беради. Олий ўқув юртидаги касбий тайёргарлик жараёнида педагогик техникани эгаллаш ўқитувчи га ўз ининг касб йуналишининг бошланишидаёқ кўпгина хатолардан холи бўлишда, ўқувчилар га таълим-тарбия беришнинг юксак самарадорлигига эришишда ёрдам беради. Педагогик техникани эгаллашнинг асосий йўллари ўқитувчи раҳбарлигидаги машғулотлар (педагогик техникани ўрганиш) ва мустақил ишлаш (касбий жиҳатдан ўз-ўзини тарбиялаш) дир. Педагогик техника малакаларининг индивидуал – шахсий тусда эканлигини ҳисобга олиб, педагогик техникани эгаллашда касбий жиҳатдан ўз – ўзини тарбиялаш, яъни талабанинг ўзида моҳир ўқитувчи шахсий фазилатларини ва касбий малакаларини шакллантиришга қаратилган фаолият етакчи ўрин тутади деб айтиш мумкин. Ташкилий – методик жиҳатдан педагогик техника машғулотларини индивидуал, гуруҳли ёки кетма-кетликда ўтказиш мумкин. Масалан, зарур билимлар маърўзаларда ёки тегишли адабиётни мустақил укишда эгалланиши мумкин. Автоматлаштиришга доир айрим ҳаракатлар (тўғри артикуляция, фонацион нафас олиш усуллари, релаксация

усуллари) кетма-кет ўзлаштирилиши мумкин. Тегишли кўникмаларни ишлаб чиқиш индивидуал ишлашни дастлаб ўқитувчининг назорати ва раҳбарлигида, кейин эса мустақил ишлашни талаб қилади. Юқорида айтилганлар инсоннинг ички ҳолати билан боғлиқ экан, уларни ижодий ҳолатни бошқариш техникасини ўзлаштиришдан бошлаш зарур деб ҳисобланади. Ўз-ўзини бошқаришнинг асосий усуллари қуйидагилар: хайрихоҳлик ва оптимизмни тарбиялаш, ўз ҳаракатларини назорат қилиш (мускуллар зўриқишини, ҳаракатлар, нутқ, нафас олиш темпини йўлга қўйиш); фаолиятини тақсимлаш (меҳнаттерапия, мусиқатерапия, библиотерапиялар, юмор, тақлид ўйин); ўз-ўзини ишонтириш; доимий равишда аутоген машқлар (психофизик машқ); релаксация сеансларини (жисмоний ва руҳий дам олиш) ўтказиш. Аммо биринчи машғулотларда юзага келадиган муваффақиятсизликлардан қўрқмаслик керак. Чунки бу ерда тизимли иш олиб бориш, психофизик аппаратни машқ қилдириш зарурки, у аста- секинлик билан педагогик фаолиятингиз қуролига айланиб боради. Ҳозирги замон педагогика фани ўқитувчининг педагогик маҳорат тизимида педагогик техниканинг роли беқиёс деб билади. Чунки у ўқитувчига ўз гавдасини тута билиш (мимика,понтамимика),ҳис-туйғуларини (эмоциясини) бош қара олиш, иштиёқ, қобилиятлар, нутқ техникасини эгаллаш ва уларни ўқув фаолиятида, укишдан ташқари ишлар жараёнида қўллаш йўлларини тушунтиради. Шундай қилиб, педагогик техника маълум касбий ва шахсий малакалар йиғиндисидирки, у ўқитувчининг педагогик фаолиятига таъсир кўрсатиш, ташкил қилиш ва бошқариш ишларида асосий йўл кўрсатувчи бўлиб хизмат қилади.

Илғор ва новатор педагогларнинг иш тажрибаларини кўзатиш, мимикасини, овозини идора қила олиш хусусиятлари кўзатилади. Бу шундан далолат берадики, бундай ўқитувчилар педагогик техникани яхши эгаллаган, унинг малакаларини ўзларида аниқ шакллантирган. Ва бу малакаларни турли вазиятларда қўллай олиш қобилиятларига эга бўлганлар. Педагогик маҳорат назариясини ўрганувчи ва тадбиқ қилувчи олимларнинг фикрларига қараганда, педагогик техника малакалари икки гуруҳга бўлинади : Биринчи гуруҳ малакалари педагогнинг ўз хатти-ҳаракатини идора қилиши билан боғлиқдир. Бунга педагогнинг мимик ва пантомимик ифодалари, ўз ҳиссиётини, кайфиятини бошқаришини, актёрлик ва режиссёрлик маҳорат, нутқ маданияти киради. Педагогик техниканинг иккинчи гуруҳ даги малакаларига айрим ўқувчиларга ва жамоага таъсир кўрсата олиш қобилияти, талаблар қўя олиши, жамоанинг ижодий ишларини ташкил эта олиши, ўқувчиларни тарбиялаш ўқитишдаги касбкорлик малакалари киради. Энди ўқитувчи педагогик техникаси малакаларининг қисқача характеристикаси билан танишиб чикамиз. 1.Ўқитувчи педагогик техникасининг муҳим малакаларидан бири унинг нутқ техникасидир.( Нутқ темпи, дикцияси, товушининг баланд. ўр та, паст қила олиши ва ҳ.к.) Ўқув материалларини идрок қилишда ўқитувчининг нутқи мухим роль ўйнайди. Олимларнинг фикрича 1/2 фоиз ўқув материалини идрок қилиш ва ўзлаштиришда ўқитувчи нутқига ва унинг сўзларини тўғри талаффўз қилишига бо ғ лиқ.Болалар ўқитувчининг гапини, нутқини ниҳоятда кўзатувчанлик билан кўзатадилар. Мабодо ўқитувчи сўзларни нотўғри талаффўз этса, ўқувчилар унинг устидан кулиб, масхара қилиб юрадилар, лекин паст тонда гапирадиган ўқитувчининг дарси эса, ўқувчилар учун зерикарли

бўлади, ниҳоятда баланд гапириш, оддий суҳбат чо ғ ида қичқириб сўзлашиш ўқувчиларни бездиради, чарчатади. Ўқувчиларнинг бундай ўқитувчи таълимидан кўнгиллари совийди.Шунинг учун ўқитувчи саводли гапириши, ўз нутқини чиройли ва тушунарли, таъсирчан қилиб баён қилиши, ўз фикр ва ҳис- туй ғ уларини сўзда аниқ ифодалаш малакаларига эга бўлиши лозим. Чиройли, саводли, таъсирчан гапирувчи, ўқитувчиларнинг фикрлари ўқувчилар онгига тез етиб боради, ўқув материалларини ўзлаштириб олишига катта имконият яратади. Ўқувчилар бундай ўқитувчилар дарсларини тоқатсизлик билан кутадилар. Дарҳақикат, дикторлар Қодир Маҳсумов, Мирзоҳид Раҳимов, Ўктам Жобиров. Левитанларнинг халқ қалбидан ўрин олганликлари ҳам бежиз эмас. Шунинг учун ўқитувчилар ўз нутқлари устида тинмай ишлашлари, сўзларнинг чиройли,маъноли, таъсирчан бўлиши устида машқ қилишлари, овоз диапозонлари, кучи,тембри, ҳаракатчанлиги, дикциясини доимо тарбиялаб боришлари лозим. Овоз диапозони деганда биз товуш ҳажмини тушунамиз. Унинг чегараси баланд ёки паст гапириш тони билан белгиланади.Диапозоннинг қисқариши товушнинг паст тонлигига олиб келади. Паст тонда сўзлашиш идрокни бўшаштиради ва сусайтиради. Тембр-товушнинг гўзаллиги, чиройлилигидир. Ўқитувчи товуш диапозонини, унинг тембри билан боғлаб ишлатса гаплари чиройли, майли, жозибали чиқиб, тингловчиларни ўзига тортади ва материаллар яхши идрок қилинади. Ўқитувчининг овоз дикцияси сўзлари аниқ,тўғри, эшитарли ва тушунарли баён қилишида намоён бўлади.Тўғри овоз дикциясига эга бўлган ўқитувчи сўзларни ифодали баён қилади. Ифодали гапиришда тил, лаб, кичик тилча, пастки жа ғ иштирок этади. Ўқитувчи ифодали гапириши, сўзларни талаффўз қилиши учун юқоридаги органларни доимо машқ қилдириши лозим.

Ўқувчи материалларни аниқ, тўғри, тушунарли, ифодали баён қилишда овоз ритми ҳам муҳим аҳамият кашф этади.Илмий тадқиқот ишлари шундан далолат бермоқдаки, руслар бир минутда 120, инглизлар 120 дан 150 гача, францўзлар 110 сўзни талаффўз қиларканлар. Ўртача, ҳаммага тушунарли бўлиши учун ўқитувчи 5-6 синфларда 60 сўзни 10-11 синфларда 75-80 сўзни талаффўз этса талабга мувофиқ бўлади.Ўқитувчи нутқини лўнда, аниў, пухта, чиройли баён этса у тингловчиларга шунча тушунарли бўлади ва улар қалбида ўзоқ сақланади. Шундай қилиб, педагогик техникада нутқ малакалари муҳим аҳамият кашф этар экан, ўқитувчи доимо гапириш темпи, ритми, дикцияси, овоз кучи, диапозони, ҳаракатчанлиги устида машқ қилиши зарур. 3. Педагогнинг мимик ва пантомимик ифодаси. Ўқитувчининг педагогик техникаси тизимида мимик, пантомимик ифодалар ҳам муҳим ўрин тутади . Педагогнинг мимик ва пантомимик ифодаси, ўқитувчининг имо-ишорасида, маъноли қарашларида, рағбатлантирувчи ёки истеҳзоли табассумида намоён бўлади ва улар ўқитувчи-тарбиячининг педагогик таъсир кўрсатишида, ўқувчи машғулотларини самарали ва мазмунли ўтмиш учун пухта замин тайёрлаб беради. МИМИКА -бу ўз фикрлари, кайфияти, ҳолати, ҳиссиётини юз мускулларининг ҳаракати билан баён қилиш санъатидир. Баъзан юзнинг ва нигоҳнинг ифодаси ўқувчиларга катта таъсир кўрсатади. Мимик ҳаракатлар, ифодалар маълумотларнинг ҳиссий аҳамиятини кучайтириб, уларни чуқур ўзлаштириш имконини беради.Ўқувчилар ўқитувчига қараб унинг кайфиятини, муносабатини «укиб» оладилар.Шунинг учун уйдаги баъзи нохушликлар ўқувчи машғулотларига ўз таъсирини кўрсатмаслиги керак.Юз ифодасида, мимик белгиларида фақат дарс машғулотларига ўз таъсирини кўрсатмаслиги керак.Юз ифодасида, мимик белгиларга фақат дарс машғулотларига хос бўлган, ўқувчи-тарбия

топшириқларини ечишга ёрдам бера оладиган кўринишларни ифодалаши лозим. Юз ифодаси, нутқ , муносабат характерига мос бўлиши керак.У ишонч, маъқуллаш, таъқиқлаш, норозилик, қувонч, фахрланиш, қизиқувчанлик, бефарқлик, иккиланиш каби хусусиятларни ифодалаши мумкин. Мимик ифоданинг асосий детали сифатида қош, к ўз , юз кўриниши иштирок этади. К ўз , қош, юз ўқув чилар жавобидан қониқиш, хурсанд бўлиш, фахрланиш ёки эътироф, норозилик, қониқмаслик, ҳафа бўлиш ва бошқа белгиларни ифодаласа ўқитувчи лар диққатини бўлмасдан, бошқаларга ҳалақит бермасдан ўқув чи- тарбия ишларини олиб боришга ёрдам беради.Шуни ҳам алоҳида қайд қилиб ўт иш жоизки, мимик ифодалар намойиш қилинаётган пайтда ўқитувчи нинг нигоҳи ўқувчилар га, ёки айрим ўқув чига қаратилган бўлиши зарур. Доскага, эшикка, деразага, кўргазма қуролларга ёки деворга нигоҳ ташлаб мимик ифодаларни намойиш қилишдан қочиш лозим. ПАНТ ОМИМИКА – бу гавда, қўл, оёқ ҳаракатидир.Ўқитувчи дарсда ўқувчи маълумотларини баён қилар экан, гавда ҳолати орқали маълумотларнинг образини чиза олса, ўқувчилар бундан завқланадилар, ички ҳис-туйғулари, ташқи ҳиссиётлари билан қўшилиб бутун борлиқ материаллар мазмунини ўзлаштиришга қаратилади. Гавдани рост тутиб юра билиш, фикрларини аниқ ва тўлиқ баён қила туриб қўл, бошни турли ҳаракатларда ифодалаш ўқитувчининг ўз билимига, кучига ишончини билдиради.Шунинг учун ўқитувчи ўқувчилар олдида ўзини тута билиш холатини тарбиялаш лозим. (оёқлари 12-15 см. кенгликда, бир оёқ сал олдинга сурилган ҳолда туриш). Ўқитувчининг жестлари маъноли, ортиқча ҳаракатлардан холи бўлмоғи даркор.Масалан: кераксиз холларда қўллари билан имо-ишоралар қилиш, бошини уёқ-буёққа ташлаш ва ҳ.к. Бундай холатлар ўқувчиларнинг ғашини келтиради ва ўқувчи предметига, ўқитувчига нисбатан ҳурматсизлик ҳис- туйғуларини уйғотади.

Ўқитувчи синфда юрган пайтида фақат олдин ва орқага юриши тавсия қилинади.У ёндан, бу ёнга юриш ўқувчилар фикрини бўлади. Олд томонга юраётганида ўқитувчи муҳим воқеаларни баён қилиши лозим, чунки бунда Ўқувчилар ўқитувчини бутун диққатлари билан эшитаётган бўладилар. Орқа томонга қараб юраётганда унча аҳамиятга молик бўлмаган фикрлар айтилса ҳам бўлади.Чунки бу вақтда ўқувчилар бир оз эркин ҳолатда бўладилар. Ўқитувчининг ўз хатти-ҳаракатини идора қилиши тизимида ўз ҳиссий (психик) ҳолатини бошқара олиши муҳим аҳамиятга эга.Ўқитувчи таъсир кўрсатиш вақтида (дарсда, дарсдан ташқари машғулотлар пайтида, тарбиявий ишлар жараёнида) ўз ҳиссиётини бошқара олиши, жиддий бўлиши, умидбахшлик, ҳайрихоҳлик кайфиятда бўла олиш қобилиятларга эга бўлиши зарур. Бир адиб айтганидек, «Тарбиячи ташкил этишни, юришни, ҳазиллашишни, қувноқ, жаҳлдор бўлишини билиши лозим, у ўзини шундай тутиши керакки, унинг ҳар бир ҳаракати тарбияласин» ва укитсин.Бундай малакага эга бўлган педагог ўз-ўзини назорат қила олади, кўп йиллик фаолияти давомида соғлом асаб тизимини ўзида тарбиялаб асабийлашишдан, ҳиссий ва ақлий зўриқишлардан ўзини сақлай олади. Ўз хатти- ҳаракатини, ҳиссий ҳолатини назорат қилишда педагог ўзида қуйидагиларни шакллантириш лозим:  ҳайрихоҳлик ва оптимизмни тарбиялаш:  ўз ҳулқини назорат қилиш, (мускул з ўр иқишини, ҳаракати, нутқ темпи, нафас олишини тартибга солиш):  фаолиятни дам олдириш, яъни лирик, мусиқавий, юмористик, жисмоний паўзаларни яратиш:  ўз - ўз ига салбий таъсир кўрсатишдан (самовнушение) ҳ ва к. Ўқитиш самарадорлигини ошириш ва ижобий тарбиявий таъсир кўрсатиш учун ўқитувчи актёрлик ва режиссёрлик малакаларига ҳам эга бўлиши лозим. Хусусан, адабиёт, расм, тарих ўқитувчи ларига актёрлик қобилияти бўлиши зарур. Маълум мавзулар, образлар, тарихий қахрамонларни

характерлаётганда актёрлик, ўқувчилар да ушбу хусусиятларни тарбиялашда эса режиссёрлик малакалари зарур. Улар айтилганлардан ташқари ўқитувчи га ёшлар билан муомала қилишда тарбияланувчи- ўқувчилар нинг ақл-идроккина эмас, балки уларнинг ҳис-туйғуларига ҳам таъсир кўрсатиш, уларга олимга нисбатан ҳиссий- қадриятли муносабатда бўлиш тажрибасини т ў лиқ беришга ёрдамлашади. Шундай қилиб, ўқитувчи юқорида қайд этиб ўт илган педагогик техника к ў никмаларини ўз ида тарбияласа, у ёшларни ўқитиш , тарбиялаш, уларни шахс сифатида камол топтириш соҳасида муваффақиятга эришади. Юқорида қайд қилиб ўт илган касбкорлик малакалари ўқитувчи нинг ўқув ва махсус фанлар б ў йича билимлари, педагогик маҳоратни эгаллашга интилиш, ўз касбига қизиқиш ва бурч, ҳамда маъсулиятни ҳис қилиш асосида эгалланади. Ва улар ёшларни ўқитиш , тарбиялаш, ташкил қилиш, тарғибот қилиш, мустақил билим олиш ишларига ёрдам беради. Мактабшунос олимларнинг таъкидлашича, юқорида қайд қилиб ва таснифлаб ўтилган педагогик техника малакаларини якка ҳолда эмас, бутун тарзда қўлланса, кутилган мақсадга эришилади. Масалан, нутқ техникасини, ҳис- туйғу, мимик, пантомимик малакалари билан қўшиб олганда амалга ошириш бунда сўз, гап оҳанги, қараш, имо-ишора билан, кутилмаган педагогик вазиятда осойишталик билан аниқ фикр юритиш, таҳлил қилиш қобилиятига асосланса мақсадга мувофиқ бўлади. Бу хусусиятлар педагогнинг индивидуал психик физиологик фазилатлари асосида таркиб топади. Индивидуал педагогик техника ўқитувчи нинг ёши, жинси, мижози, феъл- атвори, сиҳат- саломатлиги ва анатомик- физиологик хусусиятига боғлиқдир. Шундай қилиб, ўқитувчи -тарбиячи ўз ида юқоридаги малакаларни тарбияласа, уларнинг мазмунини чуқур ўз лаштирса педагогик техникани

эгаллашнинг имкони бўлади ва у ўқитувчи ни педагогик маҳорат сари етаклайди. Шу ўр инда шуни алоҳида қайд этиб ўт иш лозимки, ўқитувчи педагогик малакаларни эгаллаб, унинг устаси бўлиши учун педагогик техникани эгаллаш йўлларини билиш керак. Энди биз сизлар билан педагогик техникани эгаллаш йўлларини кўриб чиқамиз.

Адабиётлар: 1. М.Очилов ва бошқалар. Ўқитувчи одоби. Т.: «Ўқитувчи», 1992 й. 2. С.Очилов. «Инсон зийнати одобдир». Т.: «Ўқитувчи», 1996 й. 3. А.Авлоний. Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ. Т.: «Ўқитувчи», 1993 й. 4. Қобуснома. Т.: «Шарқ» 2002 й. 5. А.Ж.Жўраев. Ўқитувчининг ҳуқуқ ва бурчлари. Т.: «Ўқитувчи», 1994 й. 6. Миллий истиқлол ғояси: Асосий тушунча ва тамойиллар. Т.: «Ўзбекистон», 2002 й. 7. Ж.Хасанбоев ва бошқалар. Маънавий-аҳлоқий тарбия асослари. Т.: «Ғафур Ғулом», 2000 й.

Похожие

Педагогик техника ҳақида тушунча. педагогик техникани шакллантириш услублари

Педагогик психика хакида тушунча, педагогик техникани шакллантириш усуллари

Педагогик техника ва педагогик такт. Педагогик техника – ўқитувчининг ўзига хос шакли

Педагогик техника ҳақида тушунча

Педагогик таъсир этиш усуллари