Pedagogik tajribalarni tashkil etish metodikasi - Педагогиka - Рефераты

Pedagogik tajribalarni tashkil etish metodikasi

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

698.5 KB

Pedagogik tajribalarni tashkil etish metodikasi Reja: 1. Pedagogik tajriba-sinov ishlari dasturini ishlab chiqish 2. Pedagogik ilmiy tadqiqot jarayonini modellashtirish 3. Pedagogik tadqiqotlarni tashkil etish va o‘tkazish bosqichlari 4. Pedagogik ilmiy tadqiqot samaradorligini aniqlash mezonlari 5. Pedagogik tadqiqotning matematik statistik metodlari 6. Pedagogik tadqiqotlarda tizimli yondoshuv va ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish texnologiyasi 7. Fundamental, amaliy va innovatsion pedagogik tadqiqotlarni amalga oshirish shart-sharoitlari 8. Pedagogik ilmiy tadqiqot ishlarini ommalashtirish 9. Magistrlik dissertatsiyasini yozish

Pedagogik tajriba-sinov ishlari dasturini ishlab chiqish Pedagogik tajriba-sinov ishlarini tashkil etish o‘ziga xos murakkab va ma’suliyatlidir. Inson predmetida ayniqsa navnihol yoshlarda tajriba-sinov o‘tkazish aniq dastur asosida tashkil etilishi, dastur har tomonlama pedagogika- psixologik qonuniyatlar, shart-sharoitni hisobga oladi. Ilmiy tadqiqot dasturi tajriba-sinov ishlarini maqsadli, izchil amalga oshirish mazmuni belgilaydi. Pedagogik tajriba-sinov dasturi, mavzuning dolzarbligi, ijtimoiy iqtisodiy ahamiyatini aniqlash, ilmiy farazning haqqoniyligini asoslash qo‘llanmasidir. Tadqiqot nazariyasining amalda sinab ko‘rish; tadqiqot ilmiy- amaliy imkoniyatini joriy etish, umumlashtirish; bir necha variantda har xil sharoitda tadqiqot natijasini tekshirib ko‘rish; matematik statistik tahlil qilish va baholash kabi yo‘nalishlardan iborat bo‘ladi. Ma’lumki, amaliyot ilmiy bilishning mezonidir. Ilmiy tadqiqot fanning istiqbolini belgilovchi, mumtoz qonuniyatlarni yorituvchi yoki vaqtinchalik bo‘lishi, ba’zan takror bo‘lishi ham mumkin. Shuning uchun tajriba-sinov ishlari ana shu imkoniyatlarni hayotda o‘z ifodasini aniqlashdan iborat bo‘ladi. Ilmiy farazlarni asoslashda tajriba-sinovlari muhim tarkibiy qismdir. Ilmiy farazlarga asosan tajriba-sinov ishlari tashkil etiladi, ilmiy farazlar amaliyotda sinalsagina nazariy g‘oyaga aylanadi. Ilmiy farazlar tajribalarda asoslanmasa ilmiy tadqiqot yo‘nalishi o‘zgartiriladi, qayta tajriba o‘tkaziladi. Ilmiy tadqiqotning konsepsiyasi muammoning o‘rganilish tarixiy taraqqiyoti, hayotda tipik ko‘rinishlari tajribada sinab ko‘riladi. Amaliy tajriba tadqiqot nazariyasini asoslaydi to‘ldiradi. Shuning uchun tajriba- sinov ishlari dasturi ilmiy tadqiqotni izchil amalga oshirish tizimi, mexanizmdir. Tadqiqot nazariyasi tajriba- sinov ishlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Nazariyaning amaliyot bilan bog‘liqligi falsafiy kategoriya tajriba-sinov ishlarining metodologik asosidir. Tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyatini aniqlashda tajriba-sinov ishlari ekspertiza vazifasini bajaradi. Tadqiqot argumenti tajriba- sinov ishlarining natijasiga asosan ifodalanadi. Ilmiy tadqiqotni argumentlash, g‘oyaviy aksioma tajriba-sinov ishlarining har xil variantda, har xil sharoitda o‘tkazilganiga bog‘liq.

Pedagogik tadqiqotda subyektiv tavsiyalar o‘tgan asrda ta’lim-tarbiya tizimini inqirozga olib bordi. Pedagogik tadqiqotlarni argumentlash tajriba-sinov ishlari dasturining tarkibiy qismidir. Bir necha variantda, shart-sharoitda ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish bo‘yicha tajriba-sinov ishlari tajriba va nazorat guruhlarida sinab ko‘riladi. Uzoq muddatli tajribada har bir bosqichda bajariladigan kuzatish tajriba-sinov ishlar tartibi belgilanadi. Tajriba guruhlari xususiyatiga ko‘ra bir yoki bir necha bosqichli tajriba-sinov ishlari rejalashtiriladi. Tajriba-sinov ishlari natijalarini umumlashtirishda mantiqiy xulosalar bilan birga matematik statistik tahlil argumentli konsepsiyalar, amliy qo‘llanmalar yaratish imkoniyatini oshiradi. Tadqiqot yo‘nalishi pedagogikaning tarkibiy qismlari, mavzuga doir tajriba -sinov ishlari dasturi yaratilishi, tajriba-sinov ishlarini tashkil etishda ham ijodkorlik bo‘lishi mumkin.

Masalan, buyuk allomalarning tajriba haqidagi ta’limotlari bugungi kunda ham alohida ahamiyatga ega: Fan tabiatni takomillashtiradi, ammo o‘zi ham tajriba negizida takomillashadi zero, tug‘ma iste’dodlar yovvoyi o‘simliklarga o‘xshab, ilmiy parvarishga muhtojdir; ayni paytda tajriba bilan oidinlashtirib turilmasa, ilmning o‘zi haddan tashqari umumiy dastur beradi. Педагогик тадқиқот тажриба – синов ишлари Илмий тадқиқот мақсади Тадқиқотнинг илмий фарази Дастлабки тажриба - синов ишлари Илмий тадқиқот объекти Илмий тадқиқот методлари Илмий тадқиқот предмети Илмий тадқиқо т тажриба - синов ишлар дастури Илмий тадқиқот воситалари Қайта тажриба - синов ишлари Тадқиқот натижаларини аргументлари Илмий ғоя, тавсиялар Умумлаштириш, оммалаштириш

F. Bekon Faqat tasavvurda tug‘ilgan minglab mulohazadan ko‘ra, men birgina tajribani afzal ko‘raman. M. V. Lomonosov Barcha tajribalar — umid va sinchkovlik changalida turadi. O. Balzak Tasavvur qanotida parvoz qilish qanchalar jozibali bo‘lmasin, hamisha sinovdan o‘tgan faktlar shippagida, vazmin qo‘rg‘oshin tagli shippakda yurishni afzal ko‘rgan ma’qul. J. Fabr Faktlarning ahamiyatini kamsitmaylik qachondir unda haqiqat chechagi gul ochadi. G. Toro Mavjud nazariyalar qolipiga tushmaydigan faktlar ayniqsa fan uchun qimmatlidir, fanning yaqin kelgusidagi rivoji asosan o‘sha faktlarni tadqiq etish bilan bog‘liq bo‘ladi. A. M. Butlerov Bugun mayda, yakka va ahamiyatsiz tuyulgan faktlar yangi kashfiyotlar tufayli ertaga fanning sersamara yangi tarmog‘iga asos bo‘lishi mumkin. A. M. Butlerov Kichkinagina bir fakt amalga oshmagan qancha-qancha orzularni oqlaydi. R. Emerson Tajriba va kuzatish — donishmandlikning tuganmas bulog‘i va undan istagan odam bahramand bo‘lishi mumkin. U. Chenning Har qanday aniqlikning asosi hisoblanmish tajriba negizida tug‘ilmagan bilim besamara va g‘ij-g‘ij xatodir. Leonardo da Vinchi Hayotning mangu muallimi - tajriba. Har qanday-fanning manbai— tajriba. Har qanday tajriba fikrdan iborat bo‘lib, u tajriba orqali tuyg‘ularga ham o‘tadi

Y. Libix Tajriba— yo‘lingdagi yorug‘ shamchiroq. U. Fillipo Faqat tajribagina bizni hayot ne’matlarini qadrlashga o‘rgatadi. Y. Gyote Haqiqiy bilimning manbai — faktlarda. P. Buast Fan ham bir xil havo— faktlar kislorodi bilan nafas oladi. Yangi tadqiqot uslublari bamisoli shunday bir daraxtki, u fan iqlimini noaniq xulosalar karbonat angidrididan tozalaydi hamda uni yangi kashf etilgan, kuzatilgan va ang-langan hodisalar kislorodi bilan boyitadi. V. V. Parin Hech qanday «mabodo»ga o‘rin yo‘q Ishonchga sazovor aniq dalillarnigina qayd et. Ular o‘rganib chiqilgach, pishiq negizga asoslangan maqbul xulosalarga ko‘ch. J. Fabr Menga tayanch nuqtasini beringlar, yerni o‘z o‘rnidan siljitaman. Arximed Fanniy tilni suiiste’mol qilish faktlar ilmini so‘z ilmiga aylantirib yuboradi. J. Kondorse Faktlar inson tajribasini bunyod etgan g‘ishtlardir, ular sizning ijod qurolingizdir. Tinim bilmay fakt izlang, ularni tabiatdan va kitoblardan to‘plang, ketma-ket yaxshi darsliklarni o‘qing. V. A. Obruchev Biz mulohazalarni emas, faktlarni anglashga intilmog‘imiz va aksincha fikrlarimiz tizmasidan bu faktlarga o‘rin topib bermog‘imiz lozim. G. Lixtenberg. Har qanday ilmiy sohada — tabiat sohasida ham, tarix sohasida ham — bizga ma’lum faktlardan kelib chiqmoqlik zarur... bog‘lanishlarni konstruksiya qil.ish va ularni faktlarga olib kirish mumkin emas, aksincha, ularni faktlardan keltirib

chiqarmoq va ular topilgach, imkon yo‘l qo‘ygan darajada tajriba yo‘li bilan ularni dalillamoq zarur. F. Engels Kishini rasmiyatchiga aylantiruvchi faktlardan xabardorlik haqiqiy bilim emas, balki o‘sha faktlardan foydalanish uni faylasuf darajasiga ko‘taradi. G. Bokl Rasmiyatchi — aql badhazmligi kasaliga mubtalo bo‘lgan kishidir. J. Renar Fanda g‘oyalarni izlamoq kerak. G‘oyasiz fan bo‘lishi mumkin emas. Faktlarni bilishning qimmati asosan shundaki, ularda g‘oyalar yashiringan bo‘ladi g‘oyasiz faktlar miya va xotiraning ifloslanishidir. V. G. Belinskiy Hamma faktlar ham yozib olishga arzirli bo‘lavermaydi. F. Volter Bema’ni tuyg‘ularga inonish — betamizning xislati. Geraklit Yuzaki odam jaholatni teranlik deb, yovvoyilikni zabardastlik, mavhumlikni nihoyasizlik, bema’nilikni o‘ta ta’sirchanlik, deya qabul qiladi. F. Shiller Ilmiy ishni doimiy tajribalar va aniq ko‘rgazmalar vositasida to‘g‘ri olib bormoqlik uchun bardoshli mahorat kerak. J. Maksvell Rejasiz odam ma’lum faktlar ko‘chasida ham osongina adashadi. D. I. Mendeleyev Faktlar, hammavaqt faktlar o‘rgatadi, tarbiyalaydi, g‘oyalar esa unga yo‘ldosh, ular faktlardan oldinga o‘tolmaydi. M. Gorkiy Faktlar — misoli shunday narsaki, shubhagumonlar undan xuddi temirga urilib sakragan rezina koptokdek qochadi. M. Gorkiy

So‘zlar tizmasida nutq, ranglar yig‘indisidan muayyan qiyo- falar tug‘ilgani singari, bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan juda ko‘p faktlarni bilishdan tom ma’nodagi yuksak bilim paydo bo‘ladi. A. M. Butlerov Pedagogik ilmiy tadqiqot jarayonini modellashtirish Modellash – lotincha modulus – o‘lchov, me’yor – biror obyektlar tizimining obrazi yoki namunasi. Bilish obyektlarni tadqiq qilish, mavjud predmet va hodisalarning modellarini yasash, tizimli o‘rganish imkonini beradi. Modellashtirish metodidan hozirgi zamon fanida keng foydalanilmoqda, u ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi, ba’zi hollarda murakkab obyektlarni o‘rganishning yagona vositasiga aylanadi. Bu ayniqsa, ma vhum obyektlarni, ta’lim -tarbiya jarayonini tadqiq etishda muhim ahamiyatga ega. Modellar obyekt xususiyatlarini unda sodir bo‘ladigan jarayonlarni tushuntirib berish uchun qo‘llaniladi. Pedagogik ilmiy tadqiqot jarayonini, natijalarini modellashtirish, tizimli tadqiq etish, ifodalash, pedagogik va axborot texnologiyani keng joriy etilishi, ta’lim- tarbiya jarayonini serqirra murakkab, mavhum xususiyatlarini modellashtirish orqali samarali tadqiq etish mumkin. Modellashtirish o‘zining murakkab kompleks harakteriga ko‘ra, tadqiqot usullariga ko‘proq mansubdir. U bunday tadqiqot usuliki, unda tadqiqotchini qiziqtirgan obyekt shunga o‘xshash boshqa obyekt bilan almashtiriladi. Bunda birinchi obyekt original, ikkkinchisi esa model bo‘ladi. Modellashtirish chizmali, matematik, mantiqiy, belgili shaklda namoyon bo‘lishi mumkin. Model – bilish obyekti o‘rnini bosadigan, amalda obyektlashtirilgan yoki fikran tasavvur qilinadigan narsa. Modelning asosiy vositalarini tanlashga nisbatan modellashtirishning turli xillari ham farqlanadi. EHMning yangi avlodi paydo bo‘lishi bilan fanda kompyuterli modellashtirish keng miqyosda ommalashdi.

Kompyuterli modellashtirish mantiqiy va matematik modellashtirishdan foydalanishni ham o‘z ichiga oladi. Pedagogik ilmiy tadqiqotlarni modellashtirishda tadqiqot obyekti va uning mantiqiy modeli o‘rtasida o‘xshashlik, muvofiqlik bo‘lishi g‘oyani ifodalash, tadqiqot nazariy darajasini oshirish imkoniyatini beradi. Modellashtirish metodidan keng foydalanish ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi, ta’lim-tarbiya obyektini o‘rganishning qulay vositasiga aylanadi. Shuningdek, modellashtirish pedagogik obyekt xususiyatlarini tushuntirib berish uchun ham qo‘llaniladi. Modellashtirish har doim boshqa ilmiy metodlar bilan birga qo‘llaniladi va u eksperiment bilan chambarchas bog‘liq. Pedagogik tizimni tadqiqotida modelli eksperiment qo‘llaniladi. Pedagogik ilmiy tadqiqotlarda mantiqiy modellashtirishning har xil shakllaridan foydalanish ta’lim-tarbiya jarayonini tizimli ifodalash imkoniyatini beradi. Modelli eksperiment ta’lim-tarbiya muassasalarining loyihasida, ta’lim-tarbiya vositalarini ishab chiqishda samarali metoddir. Masofali ta’limni yo‘llarini, shakllarini, tizimini yaratishda ham modelli eksperiment qo‘llaniladi. Ta’lim- tarbiya jarayoni pedagogik kadrlar tayyorlashni ideallashtirishda modellashtirish hal qiluvchi imkoniyatga ega. Pedagogik jarayonning ideal shakli, tizimli modellashtirish orqali ifodalanadi, konseptual xulosa va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Talabalarda ekologik madaniyatni shakllanganlik darajalari tajribasinovdan oldin (ball xisobida) jadval Олий ўқув юртлари 20022003 20032004 20042005 Т аж. аз. Н Т аж. аз. Н аж. Т аз. КМИИ 2, 2 2 2 2

Talabalarda ekologik madaniyatni shakllanganlik darajalari tajribasinovdan so‘ng (ball Xisobida) Tajriba-sinov natijasida olingan sonli ma’lumotlar matematik statistika usullardan foydalanib tahlil etildi. Demak, statistik tahlil kilinishi kerak bulgan tanlanma tuplamlar kuyidagilar ekan: Demak, tajriba-sinov ishlari olib borilganidan so‘ng tajriba va nazorat guruhlaridagi mos o‘sishlar tranerefessiya mikdorlari orkali kuyidagicha aniklanadi: 1. Tajriba - sinovdan oldin: g, = 56% - 52,8% = 3,2% - deyarli farklanmaydi; 95 ,83 ,60 ,88 ,90 ,85 КДУ ,2 80 i jT 1 2 ,72 2 ,50 2 ,80 2 ,55 СамДУ 2 , 80 2 ,72 2 ,82 2 ,76 2 ,90 2 ,80 2 - жадвал Олий ўқув юртлари 20022003 20032004 20042005 Т аж. аз. Н Т аж. аз. Н аж. Т аз. кмии 4, 33 ,55 3 4 ,43 ,68 3 4 ,48 ,65 КДУ 4, 39 ,62 3 4 ,31 ,55 3 4 ,37 ,58 СамДУ 4, 36 ,66 3 4 ,20 ,46 3 4 ,38 ,62

2. Tajriba - sinovdan so‘ng: g, = 87,2% - 71,8% --15,4% - fark yechilarli darajada katta; 3. Guruhlardagi o‘zgarishlar: „ g," = 71,8% -52,8% 19%, Demak, tajriba guruhlardagi o‘zgarish nazorat guruhlaridan deyarli bir yarim barobar (z 1,2/19 «1,6) yuqori ekan. Tajriba-sinovda katnashgan talabalar ekologik madaniyatining shakllanganlik ko‘rsatgichlari nazorat guruhi talabalarinikid an farqli ravishda yuqori bo‘lib, olib borilgan ishlarning samaradorligini anglatadi. Tajriba -sinov ishlariiing (2002-2005 yillar davomida) ijobiy natijalar bergani va talabalarning ekologik madaniyatini shakllanganligining o‘sish darajasi, tavsiya etilgan chora-tadbirlarning samaradorligi hamda olingan natijalarning ishonchliligi haqida ijobiy xulosa chiqarishga imkon berdi. Shu tariqa tadqiqotning so‘nggi natijalarini qayta ishlash, umumlashtirish bosqichi (2005-2006 y) da eksperimental sinovdan o‘tdi va ilmiy asoslangan materiallar natijalarini dissertatsiya shaklida rasmiylashtirish imkoniga ega bo‘linadi.

Педагогик тадқиқот жараёнини моделлаштириш Абстрак моделлаштириш Муайян моделлаштириш Тадқиқот мақсади, мотиви, илмий фаразлар Илмий тадқиқот лойиҳаси (қурувч и каби) Тадқиқотни идеаллаштириш Тадқиқот таркиби Фикрий эксперимент Тадқиқот тизими Анализ - синтез Индукция - дедукция Компьютер модели Математик - статистик модели Илмий тадқиқот натижасининг модели

Pedagogik tadqiqotlarni tashkil etish va o‘tkazish bosqichlari. Ilmiy tadqiqotning natijasi, samaradorligi, uni tashkil etishga, izchilligiga bog‘liq. Mantiqiy izchillik pedagogik tadqiqot ishining tarkibiy qismlarini uzviyligi o‘zaro bog‘liqligidadir. Bu tarkibiy ustivor bosqichlar: 1. Tadqiqot obyekti va predmeti uning dolzarbligi; 2. Tadqiqot maqsadi fan taraqqiyotida tutgan o‘rni, ta’lim-tarbiya nazariyasini takomillashtirish, mavzu bo‘yicha yangi konsepsiya yaratish, amaliy tavsiyalar ishlab chiqish; 3. Tadqiqotning muayyan maqsadi, predmeti, ilmiy muammodan kelib chiqadigan vazifalar; 4. Tadqiqoning konseptual asosi, nazariy qoidalari, tadqiqotning yetakchi g‘oyasi. Tadqiqotchining ilmiy yo‘nalishi, dastlabki konsepsiyasi unga fanning taraqqiyotida maqsad va vazifalarni aniqlash imkoniyati; 5. Tadqiqot natijasida fanning taraqqiyoti haqida ilmiy faraz. Ilmiy faraz o‘ziga xos dastlabki fikriy tadqiqot, ilmiy faoliyatga yo‘llovchi maqsad, motiv; 6. Ilmiy farazni amalda sinab ko‘ruvchi ishonchli tajriba, natijaga erishadigan tadqiqot metodika; 7. Ishlab chiqilgan tadqiqot metodikasi asosidaolinadigan ilmiy dalillar, ilmiy tadqiqotning asosiy tarkibiy qismi, tadqiqot natijasida pedagogik nazariya va amaliyotni rivojlanishi darajalarini aniqlash; 8. Ilmiy konsepsiyani ishlab chiqish, asosiy natijalarni alohida ko‘rsatish, g‘oyalar, xulosalarni ilmiy ifodalash; 9. Olingan natijalarni amalda qo‘llash tadqiqotning muhim bosqichi. Aniq metodik tavsiyalar ishlab chiqish, pedagogik qo‘llanmalar yaratish, keng pedagogik ommaga umumlashtirish. Har bir pedagog izlanishi ana shunday ilmiy tadqiqot bosqichlariga amal qilishi, har bir bosqich uzviy bir-biri bilan bog‘liqligi fanning talabidir. Ilmiy tadqiqotning har bir bosqichini o‘ziga xos prinsiplari mavjud. Ilmiy tadqiqot boshlavchi ana shu xususiyatlarni hisobga olishi tadqiqotchilik madaniyatini

egallashi zarur. Yuqoridagi talablardan tashqari har bir ilmiy tadqiqot vazifasi muayyan ijtimoiy tarixiy shart-sharoitni hisobga olgan holda tajriba-sinov o‘tkaziladi. Shuningdek, tadqiqotchi ilmiy izlanish vazifasining murakkabligi, mazmuni va metodik imkoniyatlarini hisobga oladi. Tadqiqot jarayonida u yoki bu bosqichda, gipoteza kutilmagan kamchilikka uchrashi mumkin. Ana shu kamchiliklarni tuzatish tadqiqotda to‘g‘ri yo‘l tanlash, maqsadga erishish uchun tadqiqotchidan shijoat talab etiladi. Har qanday omadsiz urinish ilmiy izlanishni qulay yo‘lini, muhimi, ustivor bosh g‘oyani topish, butun muammoni yechimini aniqlaydigan metodikani yaratish. Tadqiqot boshlovchi qoidaga asosan yangi tizim yaratishga urinadi. O‘zida yangilikka intilish hissini, ko‘nikmasini shakllantirish, yangi konsepsiyalar rivojidan xabardor bo‘lish tadqiqotchilik qudratini oshiradi. Muntazam yangi adabiyotni o‘rganib borish, konspektlash, ayniqsa, avtoreferat va maqolalarni tahlil qilish, tadqiqot metodikasini takomillashtirish, ijodiy fikrlash, yangi g‘oyalar ilgari surish pedagogik tadqiqot izchilligini ta’minlaydi. Yosh tadqiqotchilar yengil yo‘lni tanlamasligi, eng murakkab muammolarni yechishga kirishishi, fanlarning tamal toshini qo‘ygan bobokalonlarimiz Al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad Farg‘oniy, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniylar, zamonamiz allomalari yo‘lidan borishi fanda yuksaklik baxsh etadi. Pedagogik ilmiy tadqiqot samaradorligini aniqlash mezonlari Ilmiy tadqiqot samaradorligini, erishilgan natijaning haqqoniyligini aniqlashning o‘ziga xos mezonlari mavjud. Ilmiy haqiqatga erishish uchun muayyan ilmiy mezonlar qo‘llaniladi. Ilmiy tadqiqotning barcha belgilari o‘zaro bog‘liq tarzda namoyon bo‘ladi. Faqat tizimli tarzda, o‘zining bir butunligida ular ilmiy haqiqatni ro‘yobga chiqara oladi. Ana shu jihati bilan ilmiy haqiqat kundalik bilish haqiqatidan yoxud, boshqa bilish shakllaridan farq qiladi. Amaliy kundalik bilish kundalik hayot tajribasiga asoslanadi:

Masalan, Pedagogik tajriba-sinov ishlari natijalarining diagrammasi quyidagicha ifodalash mumkin Mavzular X / | "U ' ' X n ch . Bosh A harfini urganish 4, 09230 8 3, 67692 3 1, 11297 1 . S sonigacha qo‘shish va ayirish amallarini o‘rganish. 3, 90769 2 3, 4 1, 14932 1 . Uchburchak, turtburchak, kvadrat va doyra shakllarini urganish 3, 90769 2 3, 49230 8 1, 11894 3 . Ijobiy ekologik ta’sirlarni o‘rganish - 4, 2 3, 6 1, 16666 7 . Shakllarni ustma-ust suyish komyuterli ta’limiy o‘yinlarni utkazish. 4, 01538 5 3, 6 1, 11538 5 Jami mavzular buyicha o‘rtacha kiymatlar 4, 02461 5 3, 55384 6 1, 13246 8 Pedagogik tajriba-sinov ishlari -natijalarining diagrammasi rasmda keltirilgan. Shunday kilib, MTMlarida multimeyaia texnologiyasini tatbik. etish natijasida mashgulotlarning o‘rtacha samaradorlik koeffitsenti s=1.13 ni tashkil etdi. Bu esa, ilmiy-tadqiqot ishida ishlab chiqilgan multimediya texnologiyasiga asoslangan metodikaning samarali ekanligini va tadqiqotning ilmiy farazi to‘g‘ri qo‘yilganligini tasdiqlaydi. Pedagogik tajribadan to‘plangan mavjud ma’lumotlarni nazariy jihatdan kutilayotgan ma’lumotlarga mos kelishini baholaydigan usullardan biri - «xi kvadrat» (%2) mezoni xisoblanadi. Ushbu mezon asosida natijalar bo‘yicha quyilgan pedagogik farazning to‘g‘ri ekanligini tekshiriladi.

Demak, xulosa kilish mumkinki, kasb-xunar kollejlarida o‘quv rejalarini takomillashtirish, uzviylashgan fan dasturlariga asoslangan o‘qitish metodikasi va fanlararo uzviylik asosida dars jarayonini tashkil etish orqali yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Ilmiy tadqiqotning natijasini asoslanganligi buyuk allomalarning quyidagi qarashlarini misol keltirish mumkin: Eng jiddiy ehtiyoj, bu haqiqatni bilish ehtiyojidir. Gegel Haqiqat — tafakkur quyoshi. L Vovenarg So‘z bilan ifoda etilgan haqiqat odamlar hayotidagi qudratli kuchdir. L. N. Tolstoy Haqiqat inson uchun go‘yo ko‘zi ojizni yetaklab yurgan odamdek zarurdir. M. Gorkiy Umringni haqiqat yo‘lida xizmat etishga bag‘ishla. Yuvenal Faqat haqiqatgina chinakam go‘zaldir, faqat ugina mehr-muhabbatga loyiqdir. N. Bualo Haqiqatni shunchaki sevish va gapirishning o‘zi kifoya emas; haqiqatni biror- bir ulug‘ maqsadni ko‘zlagan holda sevish va gapirish kerak. G. Toro Haqiqatni o‘rgana turib, uch maqsadni ko‘zda tutish mumkin: uni izlab topishimiz; topgandan so‘ng isbotlashimiz; nihoyat haqiqatni izohlayotganda uni soxtalikdan ayira bilishimiz darkor. B. Paskal Haqiqat izlash vaqtichog‘lik bilan emas, hayajon va tashvishlar bilan o‘tadi ammo shunda ham bari-bir uni izlash kerak, aks holda haqiqatni topmasang, uni sevmasang, halok bo‘ladi. B. Paskal

Ilmiy bilimlarning maqsadi shundan iboratki, ular aqlni hayotda uchraydigan barcha narsalar haqida puxta va haqqoniy mulohaza yuritishga yo‘llashi kerak. R. Dekart O‘z navbatida oqibatni keltirib chiqargan chinakam sababgina yuksak haqiqatlik fazilatiga ega. Arastu Ko‘pchilik ovoz isbotlanishi qiyin haqiqatlarni e’tirof etishda hali uzil-kesil dalil bo‘lolmaydi, chunki bunday haqiqatlarga butun bir xalqdan ko‘ra, ayrim odamgina duch keladi. Dekart Mulohazalarning nomukammalligi aqliy mehnatning istalgan jabhasida eng ko‘p uchraydigan nuqsondir. M. Farabey. Tajriba sinoviga chidagan narsa— haqiqat bo‘ladi. A. Eynshteyn Tajribada sinalmagan nazariya o‘zining butun maqbulligiga qaramay, ahamiyatini yo‘qotadi, tan olinmaydi nazariya o‘lchoviga tayanmagan amaliyot esa yutqazadi va ziyon keltiradi. D. I. Mendeleyev Bir odam biror foydali haqiqatni ochguncha, yuzlarcha odam omadsiz izlanishlar va ayanchli yanglishishlar bilan o‘z umrini xazon qilmog‘i kerak. D. I. Pisarev Ming xil yo‘l bilan yanglishish mumkin, haqiqatga esa faqat bitta yo‘l olib boradi. J. J. Russo Haqiqatdan ko‘ra xatoni topish oson. Xato ko‘rinib turadi, uni darrov payqaysan, haqiqat esa pinhona yashiringan bo‘ladi va uni har kim ham topavermaydi. I. Gyote

Dunyoda hech nimaga haqiqatchalik mashaqqat bilan erishilmaydi. U. Irving Haqiqat mash’ali ko‘pincha uni ko‘tarib ketayotgan odamning qo‘lini kuydiradi. P. Buast Aql har gal haqiqatni izohlay olgan vaqtida sal bo‘lsa ham tantana qiladi. J. Santayana Har bir chinakam falsafa o‘z zamonasining ma’naviy tojidir. K. Marks Haqiqatni sevish uni topishning eng qulay shartidir. K. Gelvetsiy Rostgo‘y qalb — haqiqatning o‘tkir quroli. J. J. Russo Buyuk odamdan biz avvalo haqiqatga muhabbatni talab qilamiz. I. Gyote Donishmandlik faqat haqiqatdadir. I. Gyote Haqiqatga ko‘rsatiladigan eng katta lutfu karam, — unga amal qilishdir. R. Emerson Haqiqatga ehtirom — mutafakkirlikning boshlanishi. A. I. Gersen Kishining fazilatini bilim emas, u bilim orttira boshlagan vaqtida unda uyg‘ongan haqiqatga nisbatan muhabbat va intilish tuyg‘usini oshiradi. Kimda bu tuyg‘u uyg‘onmasa, uni na dorilfunun, na keng bilim, na dashnomlar ham odam qilolmaydi. D. I. Pisarev Aql kuchi hech qachon tinim bilmaydi, hech qachon muayyan haqiqatlar bilan to‘xtalib qolmaydi, balki hamisha olg‘a, noma’lum haqiqatlar sari ilgarilaydi.

J. Bruno Haqiqatga intilish mardlarga munosib birdan-bir fazilatdir. J. Bruno Haqiqat — bilish quroli va o‘tkinchi haqiqatga «abadiylik» yorlig‘ini bermaklik — bilish qurolini ijodiy tanqidiy tafakkurning kishaniga aylantirish demakdir. A. Puankare Ko‘plar haqiqat izlab, uni topolmasliklarining sababi ehtimol shu bilan izohlanarki, haqiqat sari bosilgan yo‘l ham xuddi no‘g‘oy dashtlaridagi bir manzildan ikkinchisiga olib ketuvchi yo‘llar singari keng va nihoyasizdir. G. Lixtenberg Haqiqatni topishga intilish shiori — agar bu yo‘lda hatto adashsang ham tahsinga loyiq xizmatdir. G. Lixtenberg Haqiqatni tadqiq etuvchining asosiy burchi — o‘ngga ham, so‘lga ham chalg‘imay, to‘ppa-to‘g‘ri unga intilish emasmi axir? K. Marks Haqiqat nima? Mulohazalarimizning tabiatdagi narsalarga muvofiq kelishi. D. Didro Tabiat — fanning eng mushkul muammolarini yechishda eng maqbul va eng holis muallimdir. V. V. Dokuchayev Haqiqatni, uning yagona manbai — voqelikdan qanday topishga faqat fan o‘rgatadi. K. A. Timiryazev Haqiqatning mezoni tajriba. T. Kampanella Har bir tabiiy fanda matematika qay darajada mujassam bo‘lsa, unda shu darajada haqiqat ham mavjud. I. Kant

Matematika fanlaridan birortasini tatbiq etish mumkin bo‘lmagan va matematikaga aloqasi yo‘q fanlarning hech birida zarracha ham aniqlik bo‘lmaydi. Leonardo da Vinchi Tabiat ilmi va matematika bilan yo‘g‘rilgan ilmiy dunyoqarash nafaqat hozirning, kelajakning ham buyuk qudratidir. V. I. Vernadskiy Haqiqat shunchalar nozikki, undan xiyol chekindingmi, yanglishasan. B. Paskal Haqiqat qancha yuksak ekan, unga shu qadar ehtiyot bo‘lmoq lozim: aks holda, u birdan jo‘n gapga aylanadi, jo‘n gapga esa ishonmay qo‘yadilar. N. V. Gogol Zo‘rlab tiqishtirilsa, nurli haqiqat ham bema’ni gapga o‘xshab qoladi. A. Frans Buyuk haqiqatlar eng oddiy haqiqatlardir. L. N. Tolstoy Haqiqatning tili oddiy. G. S. Skovoroda Buyuk haqiqatlar tushunarli va hammabopdir. D. I. Pisarev Haqiqat ko‘pincha shu qadar oddiy bo‘ladiki, unga ishonmaydilar. F. Levald Yangi haqiqat hammadan ko‘ra ko‘proq eski xatolardan zahmat chekadi. I. Gyote Tagida biror haqiqat uchquni bo‘lgan yanglishish eng xatarli yanglishishdir. A. Smit Haqiqatni bilishdagi asosiy to‘siq yolg‘on emas, soxta haqiqatdir. L. N. Tolstoy Mashhur odam quvvatlab turgan xatolikdan ham ko‘ra yuqumliroq narsa yo‘q. J. Byuffon

Haqiqat va yangilishish, qarama-qarshi qutblarda harakat qiluvchi barcha mantiqiy ketagoriyalarga o‘xshab faqat favqulodda cheklangan sohalar doirasida absolyut ahamiyat kasb etadi... F. Engels Kimki maqbul haqiqatlarga qarshi bosh ko‘tarsa, ularni alangalatadi; uchqunlar esa har yonga sachrab, nur taratadi. I. Gyote Pirovardida haqiqat tantanasi uchun unga qarshilik ko‘rsatishdan ko‘ra hech narsa ortiqroq ko‘maklasholmaydi. U. Chenning Haqiqat faqat dastlab jiddiy qarshilikka uchraydi, ammo tobora oydinlashib, tobora dalilga aylana borgani sari shu qadar kup do‘st va tarafdorlar orttiradi. V. G. Belinskiy Haqiqat bilan kurash jarayonida xatolar o‘zini-o‘zi fosh etadi... K. Marks Xatolar naqadar kuchli bo‘lsa, haqiqat shuncha tantana qiladi. F. Shiller Haqiqat oshkora harakatni yoqtiradi. V. SHekspir Haqiqat tanqidni yaxshn ko‘radi, chunki undan faqat naf oladi, yolg‘on esa tanqiddan cho‘chiydi, zero tanqiddan u ziyon ko‘radi. D. Didro Ko‘zni chirt yumib, soxta va xayoliy ranglarni voqelikka yo‘ygandan ko‘ra, haqiqatdan qo‘rqmaslik va unga tik qaramoqlik zarur. Faqat qo‘rqoq va zehni pastlargina shubha va tadqiq qilishlardan qo‘rqadilar. Kimki aql va haqiqatga inonsa, u har qanday e’tirozdan ham hayiqmaydi. V. G. Belinskiy Haqiqat odamlardan yuksak bo‘lgani uchun ham ulardan hayiqmasligi kerak. V. G. Belinskiy

Kim haqiqatni yoqtirmasa, mujmal degan bahona bilan undan yuz o‘giradi. B. Paskal Haqiqatni nojo‘ya va xato tushunish uni yo‘qqa chiqarmaydi. V. G. Belinskiy Haqiqat yengilmas kuchga ega. D. I. Pisarev Haqiqatning e’tiqod kuchi borki, bu kuch na xatolar va na soxtalikda mavjud. A. Frans Gumrohlik hamisha o‘ziga-o‘zi zid keladi, haqiqat esa aslo. G. Gelvetsiy Haqiqat munofiqlik va riyokorlikni mutlaqo yaqin yo‘latmaydigan ko‘zgudir. F. Shiller Haqiqat ziyo va sabr-bardoshdan, yolg‘on esa shoshmashosharlik va mujmallikdan qaror topadi. Tatsit Kimki qalloblik bilan yashasa, unga haqiqat azobdek tuyuladi. V. Gyugo Haqiqat zamonning yakkayu yagona sher o‘g‘lidir. Leonardo da Vinchi Haqiqat nufuzning emas, zamonning o‘g‘li. F. Bekon Haqiqatning yaqin do‘sti — vaqt, yovuz dushmani — bid’at. K. Kolton Haqiqatni kimdir tan olmagani bilan u bari-bir zig‘ircha ham zarar ko‘rmaydi. F. Shiller Eng yoqimli gumrohlikdan ko‘ra eng achchiq haqiqat afzal. V. G. Belinskiy Haqiqat — pirovard qibatda bar-bir sir bo‘lib qolmaydi.

SH Leonardo da Vinchi Haqiqatga ba’zan soya tushishi mumkin, ammo u hech vaqt so‘nmaydi Tit Livii Haqiqatni beto‘xtov takrorlab turish kerak, chunki atrofimizda hamisha xatolar takrorlanib turadi. I. Gyote Haqiqatlar ko‘hna, xatolar esa hamma vaqt yangi: eski xatolar o‘rniga yangilari keladi. Raynis Foydali haqiqatlarni gapirib, tez-tez takrorlab turish lozim. Y. Buast Haqiqat har qancha takrorlanaverganda ham haqiqatligi kamaymaydi. Q. A. Fedin Haqiqatni, hatto hech bir gumon uyg‘onmagan paytda ham ta’kidlash ortiqchalik qilmaydi. V. SHekspir Ba’zan hatto eng zarur haqiqatlar ham unut bo‘lganligi tufayli uzlatga cho‘kadi: esga solishdan esa qayta tiklanadi. M. Klinger Aqlning vazifasi — haqiqatni ochishdir va shu boisdan behad va halokatli yanglishish — aqlni haqiqatni yashirish yoki buzishga xizmat qildirishdan iboratdir. L. N. Tolstoy Har bir inson kishilikning butun aql-idroki yaratgan borki boyliklardan bahramand bo‘lmog‘i mumkin va lozim, ammo ayni vaqtda u o‘ziga qadar yashagan odamlardan qolgan haqiqatlarni o‘z aql-idroki sinovidan o‘tkazmog‘i ham kerak. L. N. Tolstoy

Haqiqatni shunday sevish zarurki, toki ulug‘ bir haqiqatni bilgach, shu paytgacha haqiqat deb hisoblab kelinganlarning baridan voz kechishga doimo tayyor turmoqlik lozim. L. N. Tolstoy Amaldagi nazariyaga zid fakt uchraganda, garchi bu nazariyani hamma tan olib, yirik allomalar qo‘llab-quvvatlab turgan taqdirda ham, nazariyani rad etib, faktni tan olmoq lozim. K. Bernar Ko‘plar haqiqat bilan faqat shu boisdan olishadilarki, mabodo ular haqiqatni tan olsalar, o‘sha zahotiyoq izsiz yo‘qolib ketadilar. I. Gyote Olimlar oddiy fuqarolardan ko‘pincha qiyin va chigal yanglishishlardan ham zavqlanish layoqati bilan ajralib turadilar. A. Frans Olimning asosiy burchi o‘z fikrlarining bequsurligini isbotlashga urinishida emas, aksincha, isbotlanishi dargumon bo‘lgan har qanday qarash va har qanday xato tajribadan voz kechishga doimo shay turishidadir. P. Bertlo Odam o‘zini fosh etishi mumkin bo‘lgan haqiqatdan qo‘rqa boshlaydi, bundan yomon bebaxtlik yo‘q. B. Paskal Xatolardan saqlanish emas, balki xatolikka yo‘l qo‘ya turib o‘jarlik qilmaslik ham o‘zimizning qo‘limizda. P. Gassendi Kim vijdonli bo‘lsa, aql o‘zidan g‘olib kelganini tan oladi. F. Shiller Haqiqatda ham hayot, ham ezgulik mujassam: haqiqat yolg‘onga muhtoj emas. V. G. Belinskiy

Boshqalar tan olgan haqiqatni tan olish bilan o‘z qiyofasini yo‘qotishdan cho‘chiydiganlar hammadan battarroq yanglishadilar. I. Gyote Yanglishishlarni yengib, haqiqatga erishgan odam dono odamdir faqat kaltabingina qaysarlik bilan o‘z xatolarida mahkam turib oladi. F. Ryukkert Xato qilib qo‘yishdan qo‘rqish haqiqat izlashdan hafsalamizni qoldirmasligi kerak. K. Gelvetsiy Uyqudan uyg‘onilganidek, xato ham haqiqatga shu qadar taalluqlidir. Xatodan uyg‘onilgach, odam haqiqatga yangicha ishtiyoq bilan qaraydi. I. Gyote Kimki o‘z qalbiga chuqur razm solarkan, ko‘p hollarda xato qilayotganini anglaydi va beixtiyor kamsuqum bo‘lib qoladi. U endi o‘zining o‘qimishliligiga bino qo‘ymaydi, o‘zini boshqalardan yuqori tutmaydi. K. Gelvetsiy Kimki ishni fikr bilan va fikrni ish bilan tekshirib turish qoidasiga amal qilsa... u yanglishmaydi, yanglishgan taqdirida ham tezda to‘g‘ri yo‘lga tushib oladi. I. Gyote Qat’iyatli, sabotli bo‘lingu, lekin qaysarlik qilmang. O‘z xulosalaringizga mahkam yopishib olmang. Shuni bilingki, dunyoda sizning xatolaringizni ham payqay biladigan aqlli odamlar ko‘p, agar ular haq bo‘lsalar, ularning fikriga qo‘shilishdan uyalmang. V. A. Obruchev Mulohazali odamning o‘z xatolaridan orttirgan ilmi muvaffaqiyatlari tufayli orttirganidan kam bo‘lmaydi. J. Dyui Haqiqatni yashirish qabihlikdir. Qo‘rqib yolg‘on so‘zlash nomardlik. N. P. Ogarev

Qat’iyatli bo‘ling. Biz uchun haqiqat va faqat haqiqat kerak. Do‘stlaringizning ko‘nglini ovlash, muallimlaringizni yumshatish, biron kimsani ham ranjitmayman deb o‘ylashga urinmang. Mayli, siz bu yo‘l bilan xotirjamlik va hatto halovatga ham erisharsiz, ammo hech bir naf ololmaysiz. V. A. Obruchev Olim haqiqat izlamog‘i, uni o‘z shaxsiy xohishlari yoki munosabatlaridan ham yuqori qo‘ymog‘i lozim. Y. G. Chernishevskii Haqiqiy fan birovning yoqtirish-yoqtirmasligiga zor emas: uning birdanbir maqsadi — haqiqat. U. Grove Pedagogik tadqiqotning matematik statistik metodlari Matematik-statistik metod ilmiy tadqiqotda keng qo‘llanilishi hozirgi davr fanining o‘ziga xos xususiyatlaridandir. Matematik-statistik metodning qo‘llanilishi tadqiqot samaradorligini oshiradi, pedagogik voqelikning aniq ifodalash, mavjud voqelikning ichki bog‘liqlik qonuniyatlarini aniqlash, uni har xil sharoitda samaradorligi, rivojlanish darajalarini bilish, baholash imkoniyatlarini oshiradi. Pedagogik tadqiqotlarni matematikalashtirish o‘ziga xos xususiyatlarini ishlab chiqish ilmiy ishlarni samaradorligini kafolatlaydi. Pedagogik tadqiqotda miqdoriy baholash ta’limiy, tarbiyaviy voqelikni mohiyati va matematik tilda ifodalash metodikasidir. Pedagogik tushuncha aniqligi, matematik tilda uni ifodalash, tadqiqot natijalarini umumlashtirishni osonlashtiradi. Pedagogik tadqiqotni matematikalashtirish ilmiy sifat darajasi aniq bo‘lishiga bog‘liq. Muayyan voqelikni natijani faqat darajalarini tahlilida nazariyani yaratilgani, nazariy tushunchalar matematik tilda ifodalanishi gipotezani asosolaydi. Sifatiy tahlil, miqdoriy tahlilda yanada samarali bo‘ladi. Matematik metoddan samarali foydalanish asosi maxsus metodlar tizimini rivojlanishi bilan bog‘liq. Maxsus metodlarni taraqqiy etgani matematik metodga

manba’ tayyorlaydi, uyg‘unlikda ilmiy tadqiqot natijasini interpretatsiya natijasini oshiradi. Matematikalashtirish har bir fanning predmeti uning tarixiy taraqqiyoti fundamental bog‘liq murakkab va samarali jarayondir. Pedagogikada nazariy tadqiqotlar natijasiga o‘lchovli yondoshish 19 asr oxiri 20 asr boshlarida joriy etila boshlandi. Miqdoriy baholash metodi nazariy, eksperimental tadqiqotlarning, didaktikaning asosiy metodidan biri bo‘ldi. Ammo bu metodikaga germenevitik pedagogika, madaniyat pedagogikasi, falsafiy pedagogika, ekz isttensialistik pedagogika tarafdorlari qarshi chiqdilar. Shunga qaramay, eksperimental pedagogika rivojlandi, matematik statistik metod pedagogik tadqiqotlarning samarali metodlaridan biri bo‘lib qoldi. Bugungi kunda axborot texnologiyalarining keng rivojlangani pedagogik tadqiqotlarni matematikalashtirish imkoniyatlarini, zaruriyatini yanada oshirdi. Ta’lim-tarbiya jarayoni rivojlanishi sifatini miqdoriy tahlili keng qo‘llanilmoqda. Pedagogik tadqiqotlarning matematik tili, lingvistikasining shakllanishi ta’lim-tarbiya nazariyasining ifodalovchi vositasiga aylangan. Bu esa pedagogik voqelik, tadqiqot natijalarini muayyanlik darajasini oshiradi. Shuning uchun pedagogik tadqiqotlarni matematikalashtirish tadqiqot metodlaridan ko‘ra ilmiy konsepsiya, nazariyani ifodalovchi samarali vositaga aylanmoqda. Matematik metodning evrestik xususiyatini oshirish, pedagogik tadqiqotlarni yangilik yaratish, ijodiy izlanish, fikrlash omilkorligini oshirmoqda. Shuning uchun bo‘lajak olimlarni pedagogik tadqiqotlarni matematikalashtirish madaniyati ilmiy tadqiqot intensivligini ta’minlaydi. Matematik tahlil metodini qo‘llashda mantiqiy tahlil: - dalillarni miqdoriy sonlar bilan ifodalash zaruratini asoslash; - sonlar bilan umumlashtirish maqsadini yoritish; - tablitsalarni oddiy, tushunarli til bilan umumlashtirish; - Eng muhim miqdorni, tablitsani ko‘rsatish; - Tablitsalarni gorizantal va vertikal tahlil qilish-kabi tamoyillarga amal qilinadi.

Pedagogik tadqiqotlarda tizimli yondoshuv va ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish texnologiyasi Tizim va fan mantiqan va tarkiban bir-biri bilan bog‘liq. Fan u yoki bu soha bilimlar tizimi, tizim u yoki bu sohaning, voqelikning tarkibiy majmuidir. Tizim tushunchasi ko‘pgina sohada qo‘llaniladi. Ilmiy tadqiqoda sifat bog‘liqlik, yaxlitlikdir. YA’ni, tarkibiy-tizimli yondoshuv o‘tgan asrning 50- yillarida Avstraliyalik biolog L. Bertofi tomonidan asos solingan. Tizimlilikning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri integratsiya, tarkibiy qismlarning bir-biribilan uyg‘unligidir. Masalan, maktab ta’lim-tarbiya maqsadi jamiyatning inson omili, moddiy omil bir butunligi. Tizimlilik barcha omillarning uyg‘unligi kompleks yondoshuvidir. Pedagogik tadqiqotda tizimlilik shaxsni har tomonlama kamol taptirishda umumpedagogik, didaktik, gnoseologik, psixologik, sotsial psixologik, kebernetik va estetik kabi omillar qonuniyatlar uyg‘unligidir. Ta’lim-tarbiyaning birligi uzoq asrlardan u yoki bu holatda joriy etilgan bo‘lsada “Taraqqiyotning o‘zbek modeli”, Islom Karimov ta’limotida “sharqona hayot falsafasi” sifatida jahon ilmiy jamoatchiligi tomonidan e’tirof etildi. Ta’lim-tarbiya bir-biridan ajralmagan tizim ekanligi hayotda o‘z ifodasini topmoqda. Tizimlilik tadqiqot obyektini har tomonlama tahlil etish, ustivor tamoyilni, tarkibiy qismlarning o‘zaro bog‘liqligini aniqlash imkoniyatini oshiradi. Tizimlilik voqelikning o‘ziga xos modelidir. Masalan, pedagogik qobiliyat tarkibi serqirra, uni umumlashtirib: A. O‘quv materialini bilish (kasbiy tayyorgarligi); V. Ta’lim mahorati (metodik bilim va qobiliyati); S. Muloqot madaniyati; Uch birlik modeli tizimida o‘rganish mumkinligi qator ilmiy tadqiqotlarda o‘z ifodasini topgan. V.Skol’kova ilmiy tadqiqotda tizimli yondoshuvni uch yo‘nalishini ko‘rsatadi:

1. Tizimni tarkiblarga bo‘lish, o‘rab turgan muhitni tahlil etish, uni bayon etish; 2. Tarkibini tahlil etish, uni ommalashtirish; 3. Mavjud tizimni tahlil etish, modellashtirish va optimallashtirish Tizim o‘ziga xos qismlarning maqsadli majmui, o‘zaro bog‘liqligi sifatida har qaysi komponent alohida o‘rganilishi mumkin va mavjud shartsharoit bilan uzviylik, uzluksizlik tamoyiliga amal qilinadi. Masalan, adabiyot darslarida talabalar axloqiy madaniyatni shakllantirish muammosi tadqiqotida boshqa fanlarning tarbiyaviy imkoniyatlari biri ikkinchisini to‘ldirishi, darsdan tashqari ta’lim-tarbiya ishlari oila muhitida kitobxonlik sharitlari ham hisobga olinadi. Shuning uchun tizimli yondoshuvda barcha komponentlarni alohida va o‘zaro bog‘liqlikda tahlil qilinadi. Tizimli tahlilni quyidagicha amalga oshirish mumkin: 1. Tizimni va uni tarkibini aniqlash; 2. Elementlar va ularni asosini aniqlash; 3. Ularni o‘zaro munosabati, tizim tarkibi; 4. Tarkibni tahlili, tizim vazifasi; 5. O‘zgartirish loyihasi, yangi tizim. Har bir bosqichi o‘ziga xos xususiyatga, bilish darajasi, imkoniyatiga ega. Tadqiqot darajasida barcha gipotezalar ham kutilgan natijani bermasligi mumkin. Tadqiqotchi yangi tizim loyihasini tuzishi uni tajribada sinab ko‘rishi mumkin. Masalan, u yoki bu metod, vosita, shakl, usul, uslub, mavjud sharoitda natija bermasa, optimol yechim topish uchun yangi tizim loyihasini tuzadi. Demak, tadqiqot obyektiga tizimli yondoshish sintez uslubiga asoslanadi. Lekin tizimli yondoshish biror tadqiqot metodini o‘rnini bosmaydi, faqat ilmiylik bilish samaradorligini oshiradi, ayniqsa prognozlash tadqiqotida, istiqbolli konseptual tavsiyalarda ilmiylik qimmatini oshiradi.

Fundamental, amaliy va innovatsion pedagogik tadqiqotlarni amalga oshirish shart-sharoitlari Ma’lumki, fan tizimdir, yo‘nalishga ko‘ra fanlar fundamental va amaliyga bo‘linadi. Fundamental fanlar tabiat, jamiyat, tafakkur qonuniyatlarini o‘rgansa, amaliy fanlar fundamental natijalarni faqat bilish jarayoniga tadbiq etib qolmay, balki ijtimoiy amaliy masalalarni hal etadi. Fundamental fanlar amaliy fanlarga nazariy asosdir. Shuningdek, pedagogik tadqiqotlar ham ikki yo‘nalishda bo‘ladi: fundamental-nazariy va amaliy-emperik. Nazariya va amaliyot dialektik qonuniyatlar asosida birbirini to‘ldiradi. Amaliyot maydoni kuzatish, eksperiment o‘tkazish dastlabki dalillar olish imkoniyatini beradi. Fanning nazariyasi ilmiy kategoriyalar, tushunchalar tizimini yaratadi. Amaliy bilish darajasi bevosita voqelik va hayot bilan bog‘liq, nazariy daraja dialektik qonunlar asosida rivojlanadi. Fan taraqqiyotida bevosita ichki bog‘liqlik, uyg‘unlik hal qiluvchi omildir. Emperik bilish nazariyasi, tushuncha va kategoriyalarisiz amalga oshmaydi. Har qanday mavhum nazariya ham amaliy dalillarga asoslanadi. Isbotsiz nazariya bo‘lishi mumkin emas. Pedagogikaning emperik bazasi muayyan tadqiqotlar natijasida boyiydi. Lekin metodologik tamoyillarsiz amaliy tadqiqotlar ro‘yobga chiqmaydi. Nazariy kategoriyalar asosida muammolar ifodalanadi, natijalarni integratsiya imkoniyati oshadi. Nazariy konsepsiyalar tadqiqot yo‘nalishini belgilaydi, amliy tajribalar nazariya tili bilan ifodalanadi. Tadqiqot masalasi yetarli misollar, dalillar bilan metodologik tamoyillar asosida isbotlanishi, muayyan davr va shart-sharoitga muvafiqligi bilan ilmiy amaliy ahamiyatli bo‘ladi. Pedagogika yetarlicha amaliy maydonga, dalillarga ega. Ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish fanning nazariy va amaliy taraqqiyotining muhim omilidir. O‘qituvchi, murabbiy va ota-onalarning ta’lim-tarbiya muassasalarining yoshlarni hayotga tayyorlash ilg‘or tajribalarini pedagogikaning metodologik tamoyillari asosida umumlashtiriladi.

Pedagogikada nazariyaning darajasi samaradorligi amaliy bilishning o‘zaro bg‘liqlik qonuniyati asosida yangi konsepsiyalarning, yangi yo‘nalishlarning yaratilishidir. Pedagogikaning nazariy taraqqiyoti bugungi kunda har qachongidan ko‘ra dolzarbdir. Nazariy rivojlanish mamlakatni demokratik va fuqarolik jamiyat konsepsiyasi, modernizatsiyalash istiqbolli yo‘nalishi talablaridan kelib chiqadi. Ijtimmoiy hayotni ishlab chiqarishni modernizatsiyalashning tarkibiy qismi uzluksiz ta’limni modernizatsiyalashning nazariy asosi yaratilishi pedagogikaning dolzarb muammosi bo‘lib qolmoqda. Pedagogikaning nazariy tadqiqotlar rivojlanishi, avvalo, eksperiment maydonchalarini tashkil etilishi, ilmiy pedagogik kadrlarning nazariy bilimlarni oshirish tadbirlari, keng ijodkor pedagoglarning ixtirolari bilan bog‘liq. Ilg‘or pedagogik tajribalarni nazariy tahlil qilish metodikasini matematikalashtirish, kompyuter tiliga o‘girish nazariy rivojlanish omilidir. Kadrlar tayyorlash Milliy modeli fan komponentida belgilab berilganidek, pedagogikaning jahon fani ga integratsiyasi nazariya va amaliyotni rivojlanishining muhim omilidir. Innovatsion loyihalar olamshumul ekspertizasi, tanlovlar e’lon qilingani, YUNESKO tomonidan grantlar ajratilgani, bozor iqtisodiyoti sharoitida ilmiy tadqiqotlar rag‘bati, fanning taraqqiyotiga shart-sharoit yaratmoqda. Ilmiy tadqiqotlar rag‘bati yangi-yangi ixtirolarga sabab bo‘lmoqda. Mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy qudratini oshirishda innovatsion loyihalar fanning jamiyat taraqqiyotidagi vazifasi, fanning yaratuvchinlik, bunyodkorlik imkoniyatini oshirishga xizmat qiladi. XXI asrda fan, bilim, ishlab chiqarish, yaratuvchanlik kuchiga aylangani pedagogik tadqiqotlar ilmiy amaliy ahamiyatini belgilaydi. Pedagogikaning nazariy tizimi metodika bilan o‘zaro bog‘liqlikda rivojlanadi, metodika nazariya bilan uyg‘unlikda rivojlanadi. Har qanday nazariya, yaratilgan ilmiy qonuniyat, metod metodologiyaga aylanadi. Pedagogik nazariyani rivojlantirish, uzluksiz ta’lim tubdan isloh qilindi, uning har bir tarkibini modernizatsiyalash, nazariyasini takomillashtirish davr talabidir. Har tomonlama rivojlangan barkamol avlodni tarbiyalash metodologiyasini yaratish, milliy g‘oya,

milliy mafkura asosida pedagogik kategoriyalar, tushunchalar apparatini ishlab chiqish, pedagogikaning vazifasidir. Ayrim pedagogik tushunchalar baynalminal iboralar bilan ifodalanadi. Konseptual ta’limot, atamalar ham yetarlicha o‘rganilmagan. Milliy g‘oyalar tarixida ta’lim-tarbiya jarayonini ifodalovchi pedagogik yangi tushunchalarni joriy etish ham nazariy tadqiqotlar obyektidir. Masalan, pedagogik tadqiqot natijalarini matematik tahlilida jadval, rasm (sxema o‘rniga) tushunchalari qo‘llanilmoqda, vaholangki, “Sxema” o‘rniga “tuzma”, “tuzilma” atamasini qo‘llash o‘zbek tilining izohli lug‘ati talabiga mos bo‘lardi. Ko‘pincha atama, kategoriyalar ilmiy jamoatchilikka tushunalrli bo‘lsada, keng pedagogik omma uning mohiyatiga yetishi qiyinlashadi. Renesansning beshiga bo‘lgan Sharqda fan, ta’lim-tarbiya, insonshunoslik rivojlangani ma’lum. Shuning uchun ta’lim-tarbiya jarayonini tizimini, tarkibini ifodalash tushunchalarini ilmiy kategoriyalarini ishlab chiqish ham dolzarb muammodir. Oliy Attestatsiya kommissiyasining fundamental tadqiqotlarning ma’lum foizida yangi atamalar qo‘llanilish talabi qo‘yilgani fanning kategoriyalari boyishiga xizmat qildi. Masalan, Abu Nasr Farobiyning bioquvvatlar kategoriyasi, biomaydon muammosini pedagogik tahlili ham o‘z tadqiqotini kutmoqda. Oldingi bobda ta’kidlaganimizdek O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 2014 yil may oyida Samarqandda o‘tkazilgan xalqaro konferensiyada “O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutaffakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” haqida so‘zlagan nutqi ham pedagogika nazariyasi, ham ta’lim-tarbiya tarixiga doir tadqiqotlar istiqboli ko‘rsatilgan. Har bir fan o‘z tushunchasi, tamoyillari va nazariyasi mantiqiy tizimini induktiv metod asosida yoritadi. Hozirgi davrda fanlarni o‘zaro bog‘liqligini o‘rganishda deduktiv yondoshish ham nazariya va amaliyotni rivojlanishi omili ekanligi hayotda o‘z ifodasini topmoqda. Obyektiv voqelikning bir butunligi, uni kompleks o‘rganish, insonni o‘rganadigan fanlarning tutash bandida yangi-yangi fanlar paydo bo‘lishi ham XX І asrning o‘ziga xos xususiyatidir. Darhaqiqat, pedagogikaning nazariy tizimi, jamiyat buyurtmasi asosida taraqqiy etadi. Ijtimoiyy buyurtma, ilmiy muhit, axborot tizimini rivojlanishi,

kibernetika taraqqiyoti, tadqiqotlarini matematikalashtirish, algoritmlashga sharoit yaratadi. Pedagogika nazariy taraqqiyotining muhim yo‘natishlaridan biri ilmiy bashoratlash (prognoz)dir. Har bir tadqiqotning maqsadi o‘z predmeti bo‘yicha jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishidir. Pedagogik bashoratlash jamiyatning ma’naviy iqtisodiy, ijtimoiy taraqqiyotida uzluksiz ta’lim-tarbiyaning istiqbolini belgilash, aniqlashdir. Jamiyat taraqqiyotining inson omili insonshunoslik fanlari qatorida pedagogikaning nazariy rivojlanishiga bog‘liq. Pedagogikaning nazariy tizimida tadqiqotlar hayotiy tajribalar asosida shakllangan ilmiy g‘oyalar alohida ahamiyatga ega. Pedagogikaning fan sifatida tarkib topishi ham nemis olimi Frans Xovfman ta’kidlaganidek “tarbiya haqida donolik, ta’lim-tarbiya haqida g‘oyalar va nihoyat pedagogika fani” bosqichlaridan iborat. Demak, ilmiy g‘oyalar fanning taraqqiyoti tarixida ham tamal toshi bo‘lgan. Pedagogikaning nazariy taraqqiyotida konsepsiya paradigma, ta’limot kategoriyalari innovatsion ishlanmalar, loyihalar nazariya va amaliyot uyg‘unligi ifodasidir. Pedagogik ilmiy tadqiqot ishlarini ommalashtirish Pedagogik tadqiqotlar mazmun mohiyatiga ko‘ra uzoq muddatli, qisqa muddatli bo‘lishi mumkin. Qisqa muddatli pedagogik tadqiqotlar kurs loyihasi, bitiruv malakaviy ish, magistrlik dissertatsiyalari u yoki bu muammoni ilmiy amaliy o‘rganish va yakunlash kabilar bir-ikki yilda amalga oshiriladi. Uzoq muddatli pedagogik tadqiqotlar bir necha yil, ma’lum davrda u yoki bu pedagogik kuzatish, eksperiment asosida konseptual muammolarni hal etish, doktorlik dissertatsiyasi, monografiya istiqbolli loyihalar ustida olib boriladigan izchil izlanishlardir. Shuningdek, yakka va jamoa tomonidan kompleks tadqiqotlar maqsad vazifasiga ko‘ra davomli, izchil bo‘lishi mumkin. Keyingi yillarda grant tanlovi uchun xalqaro loyihalar, mamlakat miqyosidagi loyihalar innovatsion

loyihalar yo‘nalishida tadqiqotlar ommaviy tus oldi, fanning taraqqiyotida rag‘bat omili bo‘lmoqda. Umumlashtiruvchi pedagogik tadqiqotlar nazariyalarni, ilg‘or tajribalarni targ‘ib qilish, konseptual g‘oyalarni oprabatsiyalash, dissertatsisiyalarni himoya qilish kabi yo‘nalishlarda ommalashtiriladi. Ulardan ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lgani monografik alohida mavzuga doir ilmiy tadqiqotdir. YA’ni, yetakchi olimlar tomonidan fanning dolzarb bmuammmosini tadqiq etilishi va kitob shaklida ommalashtirilishidir. Monografik tadqiqot muayyan obyekt bo‘yicha nazariy yo‘nalishdagi pedagogik tizimni mustaqil yagona mantiqiy umumlashmasini bayoni. Monografik tadqiqotlarga qo‘yiladigan talablar: - muayyan masala, muammoni tadqiq, tahlil qilishga, ommalashtirishga qaratilgani; - Tadqiqot muammosiga doir dalillarni yaxlit umumlashtirish; - Tadqiqot faoliyati va tarkibining uyg‘unligi; - Monografik tadqiqotning fundamentalligi, nazariyligi; - Misol, dalillarni nazariy tahlil qilinishi; - Monografik tadqiqot obyektining aniqligi; - Monografiyaning axborotli, muammoli bo‘lishi; - Monografiyalarning nazariy metodologik harakterda bo‘lishi. Monografiya tadqiqoti faoliyati quyidagi tizimda bo‘lishi mumkin. Muammo gipoteza nazariya Monografik tadqiqotda gipotezaning aniqligi muhim o‘rin tutadi. Ishchi gipoteza tadqiqotni osonlashtiradi, keyingi bosqichi nazariyani umumlashtirishdir. Pedagogikaning monografiya tadqiqotining tarkibi: 1. Annotatsiya. Undan kitobxon dastlabki ma’lumotni oladi, muammoning dolzarbligini aniqlaydi; 2. Metodologik bo‘limi; 3. Muammoli bo‘limi; 4. Muammoni o‘rganilish tahlili;

5. Gipoteza asosida izlanish; 6. Axborot bo‘limi, tadqiqot jarayoni, natijasi; 7. Umumnazariy bo‘lim Tadqiqot predmetiga ko‘ra bu komponentlar o‘ziga xos qo‘llaniladi. Monografik tadqiqotlar pedagogikaning jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiladigan beqiyos imkoniyatiga ega. Magistrlik dissertatsiyasini yozish XXI asrda ilm-fanning ishlab chiqarish kuchiga aylangan muammoli ta’lim, har bir kasbda ijodkorlik komiyetensiya o‘zluksiz ta’lim tamoyilini belgilaydi. Har bir mavzu bo‘yicha dars fanning taraqqiyot darajasi, dolzarb muammolari tahlil etiladi., talabalarni ilmiy tadqiqotchilik faoliyatiga yo‘llanadi. Kurs ishlari, bitiruv malakaviy ish va magistrlik, doktorlik dissertatsiyalarida ilmiy tadqiqot natijalari ommalashtiriladi, shunga asosan mutaxassislik darajalari belgilanadi. Bitiruv malakaviy ishlar, magistirlik dissertatsiya bo‘yicha Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi doktorlik dissertatsiyalarga qo‘yiladigan talablar bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Attestatsiya komissiyasining Nizomlari ilova qilinadi. Ko‘p yillik tajribaga asosan professor Bo‘ri Ziyomuhammedovning “Ilm hikmati” (Toshkent 1999y) kitobida kurs ishlari, magistrlik dissertatsiya tadqiqotlarini tashkil etish bo‘yicha quyidagi tavsiyalar umumlashtirilgan. Kurs ishi referat yozishdan ancha farq kiladi. Talabalarga kurs ishi yozdirishdan maksad o‘quv yurtida yil davomida to‘plagan bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlash, egallagan bilimlari asosida yangi bilimlarni aniqlay olishga o‘rgatishdir. YA’ni, asotir bilimlar asosida ilmiy bilimlar shakllanishiga ko‘nikma xosil qildirishdir. Yoki boshqacha qilib aytganda talabalarni sunna yoki ibrat bosqichidan ma’rifat bosqichiga ya’ni, tafakkur yuritishdan tasavvur qilishga ko‘tarishlikdir.

Kurs ishini yozdirishdan yana bir maqsad tanlagan kasbi bo‘yicha bilim olishning ma’lum bir bosqichda barcha fanlardan olgan bilimlarini mustahkamlab, o‘zaro bog‘lab, ularni umumiy maxrajga keltirib quyishlikdir. Kurs ishini yozish ham, referat yozish kabi mavzuni tanlashdan boshlanadi. Kurs ishi uchun bir yil davomida har turli fanlardan egallagan nazariy bilimlarni va amaliy mashg‘ulotlarda orttirgan ko‘nikmalarini bir yunalishga birlashtirish yo‘li bilan mavzu tanlanadi. Kurs ishi yozganda kishi tadqiqot ishida zarur bo‘lgan bir yo‘la bir necha vazifani bajaradi. YA’ni, avvalo kurs davomida kasbi buyicha o‘tilgan maxsus fanlardan olingan bilimlarni amaliyotda kompleks qo‘llashga o‘rganadi. Ikkinchidan, kurs ishi yozish jarayonida o‘qish davomida turli fanlardan egallagan bilimlarga bir necha bor qayta va qayta murojat qiladi. Bu bilimlar xotirasida qaytarilaverib, uning malakasiga aylana boshlaydi. Uchinchidan, kurs ishini yozganda talaba har turli adabiyotlarni ko‘radi va ularni tahlil kiladi. Shu tufayli uning adabiyotlar bilan ishlash ko‘nikmasi malakaga aylana boradi. Va nihoyat kurs ishini yozganda talaba o‘z fikrini boshqalarga yozma til orqali ifoda eta olishi ko‘nikmasini egallaydi. Kurs ishi yozishda o‘tilgan fanlarning nazariy asoslarini qaytadan ko‘rib chiqib, xotirasida tiklab olishdan boshlanadi. Buning uchun talaba kurs davomida o‘tilgan fanlardan o‘zi tuzgan konspektlarni va darsliklarini yig‘ib olib ularni solishtiradi. Konspektida tafovut bo‘lsa, sababini aniqlaydi va tuzatib qo‘yadi. Ilmiy rahbari bilan bir necha bor muloqotda bo‘lganidan keyin, kurs davomida olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llashlikni o‘rganadi. Shundan so‘ng turli fanlardan olgan bilimlarini ma’lum bir vaziyatda qo‘llash yo‘lini ishlab chiqadi va uni kurs ishi qilib yozadi. Kurs ishini bajarishda egallagan bilimlarini amaliyotda qo‘llash uslubini fakat yozma ravishda ifoda etish yo‘li bilan kifoyalanmay, bu bilimlarni hayotda ishlatish yo‘llarini ham o‘rganadi. Jumladan, kurs ishi bo‘lib, kompleks geografik xaritani yoki bir-birini smetasiz loyihasini chizish, yoki faqat tayyor bino loihasini smetasini ishlab chiqish, bir mahsulotni yoki uning modelini ishlab berish,

kinolavhaga ssenariy yozish va hokazolarni ham kiritsa bo‘ladi. Ammo har kanday amaliy ish bajarganda uni qanday bajarganligini va qaysi bilimlardan foydalanganligini bayoni ham bo‘lishi shart. Kurs ishi bajarilib, ilmiy rahbarni ko‘rigidan o‘tib, uni qoniqarli javobi olingandan so‘ng, kurs ishi oliy o‘quv yurtlarida qabul kilingan tartibda shaklga keltirilib, kafedraga topshiriladi. Referat bilan kurs ishlarini yozish talabani tadkiqot ishiga tayyorlash bo‘lsa, magistrlik dissertatsiyasini yozishdan maqsad, tadqiqot ishlarini to‘la hajmda amalga oshirishga o‘rgatishdir. Magistrlik disserxatsiyasini yozganda, talaba mavzu tanlashdan boshlab himoyagacha bo‘lgan bosqichlarni o‘rganadi. Shuning uchun ham ba’zi magistrlik dissertatsiya mualliflarini fan nomzodligi ilmiy darajasini berishga tavsiya etilgan hollari mavjud. Magistrlik dissertatsiyani talabani oliy o‘quv yurtini muvoffaqqiyatli belgilangan bilimlarni to‘liq egallab, dissertatsiya yozish orqali yuqori malakali kadr bo‘lib shakllanganligini ko‘rsatuvchi hujjatdir. Magistrlik dissertatsiyasi mustaqil ravishda olib boriladigan tadqiqot, u dolzarb muammolardan biriga bag‘ishlangan bo‘ladi. Uni yozdirishdan maksad: —talabani o‘quv muassasasida kechgan umri davomida olgan bilimlarini fahmlash, tartibga solish va uz dunyoqarashiga va muayyan kasbga ega bo‘lganligini ko‘rsatish; —amaliy xayotda uchraydigan vaziyatlardan mutaxassis sifatida mustaqil chiqib keta olishga ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiyo sohalarda yechimini kutib turgan masalalar ichidan eng dolzarblarini ajratib olib yechishga, maxsus adabiyotlar bilan ishlashga tadqiqot ishiga birlamchi materiallar to‘plashga tahlil qilib umumlashtirishga hamda fikrni boshqalar oldida isbotlab himoya kila olishga o‘rgatishdir. - mavjud bilimlardan foydalanib yangi bilimlarni topish va amaliy hayotda ulardan jamiyat manfaatida foydalanish uchun ko‘nikma hosil qilish. Magistrlik dissertatsiyasini bajarilish darajasi uning muallifi malakasini ko‘rsatadi.

Magistrlik dissertatsiyasini yozish himoyaga tayyorlanish quyidagi bosqichlardai iborat: 1bosqich - davlat tomonidan olimlarga ijtimoiy buyurtma qilib qo‘yilgan va yechimini kutib turgan masalalar orasidan tadqiqot mavzuini tanlab va adabiyotlar bilan dastlabki tanishish. bosqich — adabiyotlar bilan ishlashni mavjud birlamchi materiallar bilan tanishish dissertatsiyani yozish muddatini belgilash; 2 bosqich — tuzilgan reja buyicha birlamchi material larni topish va maxsus adabiyotlarni taxlil qilish; 3 bosqich — yig‘ilgan materiallarni qayta ishlash, ularni tahlilini o‘tkazish dissertatsiyani yozib ilmiy rahbarga takdim etish; 4 bosqich — dissertatsiyaga tuzatishlar kiritish va unga taalluqli chizma, model yoki buyumni tayyorlash; 5 bosqichga — tuzatishlardan keyin ishni ilmiy rahbarga ko‘rsatib, uning roziligiini olish va ishni himoyaga tayyorlash; bosqich — himoya va uning tantanasini o‘tkazish. Magistrlik dissertatsiyasini bosqichma-bosqich amalga oshirish muddatlari jadval shaklida tuzilib uch nusxada tayyorlanadi va kafedra mudiri tomonidan tasdiklanadi. Jadvalning bir nusxasi kafedrada, ikkinchisi ilmiy raxbarda va uchinchisi diplom ishi muallifida bo‘ladi. Jadvaddagi muddatlar yuzasidan talaba raxbariga va zarur xrllarda kafedrada xisobot berib turadi. Mavzuni tanlash va adabiyotlar bilan dastlabki tanishish. Magistrlik dissertatsiyasining mavzui olimlar oldiga buyurtma qilib qo‘yilgan masalalarning biriga qaratilgan bo‘lishi lozim. Odatda magistrlik dissertatsiya ishi sifatida kafedra o‘ziga bir necha yilga tadqiqot rejasiga kiritilgan mavzularning birortasini talabalarga beriladi. Bizning fikrimizcha bu to‘g‘ri. Talabalar magistrlik dissertatsiyasi ustida olib borilgan tadqiqot ma’lum bir ilmiy rahbar qo‘l ostida bajarilganida uning ilmiylik darajasi oshadi va amaliyotda qo‘llanishlik mumkin bo‘ladi.

Birok, mavzu kafedrani umumiy tadqiqot mavzuiga muvofiq, kelishligiga qaramay, uni tanlab olish erki talabaga beriladi. Bu ishda majburlash ma’n kilinadi. Chunki, zo‘rlab berilgan mavzuini tadqiqotchi chin yurakdan bajarmaydi. Talaba tomonidan tanlab olingan magistrlik tadqiqotining mavzui kafedra majlisida muhokama qilinib, o‘quv muassasasining ilmiy kengashida tasdiklanadi va bu borada o‘quv yurtining rektorining buyrug‘i chiqariladi. Magistrlik dissertatsiyasiga raxbarlik kilish. Magistrlik dissertatsiyasini yozishga raxbarlik kafedrada mavzuini muhokama qilinayotganda, kafedradagi o‘qituvchilarga ajratilgan o‘quv yuklamalari asosida belgilanadi. So‘ngra o‘quv muassasasining ma’muriyati magistrlik dissertatsiya mavzulari to‘g‘risida chiqarilgan buyrug‘ida uning ilmiy rahbari ham kayd qilinadi. Kafedra magistrlik dissertatsiyasi yozadiganlarni metodik qo‘llanmalar bilan ta’minlaydi. Bu qo‘llanmalarda magistrlik dissertatsiyalarga qo‘yiladigan talablar, uning hajmi va boshqa bir qator ko‘rsatmalar va qoidalar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Kafedra dissertatsiyani muddatda yozilishini nazorat qiladi. Magistrlik dissertatsiyasining rahbari: —mavzuni tanlashga va adabiyotlar ro‘yhatini tuzishga yordam beradi; —dissertatsiya rejasini tuzishga ko‘maklashadi; —asosiy va maxsus adabiyotlar ro‘yxatini tuzishga va birlamchi materiallarni to‘plashga yordam beradi; —dissertatsiyaning vaqtida bajarilishini nazorat qilib boradi; —talaba bilan birgalikda tuzilgan va kafedra tomonidan tasdiqlangan jadval asosida konsultatsiyalar berib boradi. Ilmiy rahar dissertatsiya qanday yozilayotganligini tekshirib, kuzatib boradi. Agar dissertant mavzudan chiqib ketgan bo‘lsa yoxud uni to‘la ilmiy asoslamagan taqdirda, to‘g‘ri yo‘lga solib, unga tegishli yordamni beradi. Uz navbatida talaba ilmiy raharning vaktini tejash uchun tayyor savollar bilan keladi, qo‘lyozma savodli va tushunarli yozilgan bo‘lishi kerak. Dissertatsiya tayyor bo‘lganidan keyin ilmiy rahbar unga kengaytirilgan taqriz yozib, kafedra mudiriga topshiradi.

Taqrizda kuyidagilar qayd qilinishlari shart: 1) muallif o‘z oldiga quygan masalani qanchalik hal kilishga erishganligi; 2) bajarilgan ishning qismlari bo‘yicha qisqacha tasnifi; 3) maxsus adabiyotlar va birlamchi materiallardan foydalanganlik darajasi; 4) mavzudagi qaysi masalalar yaxshi yoritilgani, qaysilari sust tahlil etilgan yoki qolib ketganligi; 5) dissertatsiyani mustaqil bajarish darajasi; 6) dissertatsiya ishidagi yakuniy fikrlarni asoslanganligi va tavsiyanomalarning amaliy ahamiyati, zamon va makon talabiga mosligi; 7) himoyaga qo‘yish mumkin yoki mumkin emasligi. Kafedra va dekanat magistrlik dissertatsiyalarni jadvaldan chiqmay bajarilayotganini, ularning sifatini nazorat qilib turadi. Magistrlik dissertatsiyasining tarkibiy qismlari. Magistrlik dissertatsiyasi odatda kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan tashkil topadi. Uning qismlari o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, mantiqan biri-biridan kelib chiqishi va asosiy maqsadga xizmat qilishi kerak. Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishini shakllantirayotganda, uning konsepsiyasi ham tuziladi. YA’ni, tadqiqotni amalga oshirish jarayoni ilmiy asoslab beriladi. Bunda tadqiqot yakunida nimaga erishish kerakligi, buning uchun qanday ilmiy tadqiqot usullaridan va qaysi birlamchi materiallardan foydalanish zarurligi va ko‘riladigan adabiyotlar tafsiloti bayon etib beriladi. Mazkur dissertatsiyaga taalluqli adabiyotlarni ko‘rishda yoki birlamchi materiallar to‘plash va qayta ishlash jarayonida, yoxud dissertatsiyani yozish paytida avvaldan tuzilgan reja o‘zgarishi mumkin. Dissertatsiya ikki intervalda mashinkada bosilgan yoki kompyuterda terilgan bo‘lib, umumiy hajmi 60-80 betdan oshmasligi kerak. Dissertatsiya matnini yozish, unga taalluqli jadval, rasm va boshqa yordamchi materiallar, qo‘lyozmalarni nashrga tayyorlash qoidalari asosida bajarilgan bo‘lishi kerak. Kirishning hajmi 3-5 betdan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Unda mavzuni dolzarbligi, amaliy ahamiyati, unga ijtimoiy buyurtma borligi aytib o‘tiladi.

So‘ngra bu mavzuni ishlanganlik darajasi yoritilib, ishlanmagan joylari aniqlanadi va ulardan mazkur mavzuni tanlab olganligini isbotlab beriladi. Mazkur tadqiqotdan kutilgan natija, ya’ni maqsadga yetish uchun yechilishi zarur bo‘lgan masalalar majmui va ularni hal qilish uchun bajariladigan ishlar hamda bunda ishlatiladigan ilmiy, amaliy usullar tizimi keltiriladi. Asosiy qism dissertatsiyaning umumiy hajmining 80 foizini tashkil qilishi kerak. Dissertatsiyani nazariy qismini (ko‘pincha unga alodida bo‘lim ajratiladi) bayon qilishdan oldin, ushbu mavzuda chop etilgan adabiyotlarni chuqur o‘rganib chiqib, ulardagi tushuncha, qonun va qoidalar tahlili beriladi. So‘ngra ular asosida nazariy asoslari ko‘rsatilib, ilmiy asoslanadi. Dissertatsiyaning eng asosiy qismi muallifning mustaqil ravishda olib borgan tadqiqotining yakuniy bayoni hisoblanadi. Dissertatsshning bu qismini yozishda tadqiqot ishining borishi, unda qanday usullar qo‘llanganligi va hokazolar ko‘rsatiladi. So‘ng bu tadqiqotdan olingan natijalar tahili beriladi. Xulosada dissertatsiya matnining boshidagi nazariy asoslari tadqiqotlar yakuni bilan solishtiriladi va yangi natijalar aniqlanadi. Xulosaning oxirida tadqiqot natijalaridan kelib chiqib, amaliyotchilarga uni hayotga tadbiq etish bo‘yicha tavsiyalar beriladi. Shu bilan dissertatsiyaning xomaki nusxasi tayyor bo‘ladi. Dissertatsiya ishining bu nusxasi ilmiy rahbarga ko‘rsatilib, uning kamchiligi va g‘aliz joylari tuzatiladi, adabiy taxrirdan o‘tkaziladi va oxirgi nusxasini bosish uchun mashinkaga yoki kompyuterga beriladi. Magistrlik dissertatsiyasini yozish bo‘yicha tavsiyalar. Magistrlik dissertatsiya adabiy va jonli tilda ravon qilib yoziladi. Fikrlar mantiqan boshqa bo‘lishi shart. Dissertatsiyada boshqa mualliflarning fikri va adabiyotlaridan iqtiboslar olingan bo‘lsa, manbalarning to‘liq, ko‘rsatkichlari beriladi. Dissertatsiyada keltirilgan raqamlar tadqiqot mazmunini ochib berishi kerak. Dissertatsiya matni, undagi jadval, diogramma, rasm va boshqa ko‘rgazma materiallar, nashrga tayyorlash qoidalariga muvofiq bo‘lishi shart.

Dissertatsiya standart talabga javob beradigan muqova, titul varag‘i, mundarija va matndan iborat bo‘ladi. Dissertatsiyaning betlari arab raqamlari bilan varaqning tepa o‘ng tomonida kayd qilinadi. Uning birinchi beti titul varag‘i hisoblanadi, ammo u betlanmaydi. Dissertatsiyaning oxirgi nusxasi mashinkadan chiqqanidan keyin yana bir marta originalga solishtirib o‘qib chikiladi, so‘ngra ilmiy raharga beriladi. Ilmiy rahbar uni sinchiklab o‘qib chiqib, xato va kamchiliklarini ko‘rsatib, kengaytirilgan taqriz yozib, dissertatsiya yozgan shogirdiga qaytaradi. Dissertatsiya barcha tuzatishlardan keyin muqovalanib, ilova va qo‘shimcha materiallar bilan kafedraga topshiriladi. Shu bilan dissertatsiyani ishi himoyaga tayyor xisoblanadi. Dissertatsiya yozgan talaba qo‘lida qolgan nusxasini olib, ma’ruzaning qisqacha matnini yozadi va himoyaga ruhan tayyorlanadi. Himoya vaktida tadqiqotchi o‘zini bardam tutib, xotirjamlik bilan ma’ruza qilib beradi. Tushgan savollarni yozib olib, javob berishga tayyorlanadi. Savollarga javoblar qisqa, lunda, maqsadga yo‘naltirilgan va malakali bo‘lishi kerak.

Adabiyotlar: 1. Islom Karimov. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.” Toshkent: Ma’naviyat, 2008 2. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997 3. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Toshkent: O‘zbekisto, 2000 4. Islom Karimov. “Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” Toshkent 2012 yil fevral Halqaro konferensiya. 5. Islom Karimov. “O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning svilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” 2014 yil may Halqaro konferensiya. 6. Vazirlar Maxkamasining 2012-yil 28-dekabrdagi 365-son karori 7. Abu Ali Ibn Sino. “SHe’rlar va tibbiy doston” Toshkent 1981. 8. Abu Nasr Farobiy. “Fozil odamlar shaxri” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 9. Abu Rayxon Beruniy. “Feruza” Toshkent A. Qodiriy nomidagi Halq me’rosi nashriyoti 1993. 10. “Avesto” Dushanbe: Adab 1990.

Похожие

Sinf rahbari ishini tashkil etish metodikasi

Laboratoriya amaliy mashg'ulotlarni tashkil etish va o'tkazish metodikasi

O‘qituvchi mehnatini ilmiy tashkil etish va pedagogik mahorat

Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi kursining predmeti maqsadi va vazifalari

Ta'limni tashkil etish shakllari