Pedagogik kadrlarning kasbiy kо‘nikmalari - Педагогиka - Рефераты

Pedagogik kadrlarning kasbiy kо‘nikmalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92 KB

Pe dagogik kadrlarning ka s b i y kо‘nikma lari Reja 1.О‘qituvchi kasb foliyatining ilmiy asoslari. 2.Kasbiy kо‘nikmalarni shakllantirish omillari. 3.Ta’lim jarayonini tashkil etish usullari.

Pedagogik jarayon bevosita pedagog tomonidan tashkil etiladi. Pedagogik jarayon qayerda va qanday pedagog tomonidan tashkil etilmasin, u baribir bitta tuzilishga ega bо‘ladi: ya’ni maqsad-tamoyillar mazmuni-metodlari-vosita-shakli. Maqsad - pedagog va о‘quvchi intilayotgan birgalikdagi pedagogik harakatlarning yakuniy natijalarini aks ettiradi. Tamoyillar-maqsadga erishishning asosiy yо‘nalishlarini aniqlash uchun mо‘ljallangan. Mazmuni – bu tanlangan yо‘nalish bо‘yicha qо‘yilgan maqsadlariga erishishi uchun о‘quvchilarga beriladigan ajdodlar tajribasining bir qismidir. Ta’lim mazmuni – maxsus tanlab olingan va jamiyat tomonidan (davlat tomonidan) tan olingan ma’lum sohada muvaffaqiyatli faoliyat uchun о‘zlashtirilishi zarur bо‘lgan insoniyatning obyektiv tajribasi elementlarining tizimidir. Ta’lim mazmuni - о‘quv muassasasi erishishga intiladigan yakuniy natijadir, bilimlar, mahorati, kо‘nikmalari, shaxsiy sifatlari kategoriyalarida ifoda etiladigan о‘sha darajasi va о‘sha yutuqlaridir. Metodika – bu mazmuni yetkaziladigan va qabul qilinadigan pedagog va о‘quvchining harakat vositalari, mazmuni bilan moddiylashtirilgan predmetli «ish» usuli sifatida metod bilan birgalikda foydalaniladi. Pedagogik jarayonni tashkil etish shakli unga mantiqiy yakunlanganlik, tugallanganlikni beradi. Pedagogik jarayonning dinamikligiga uning uch tarkibi о‘zaro bog‘liqligi natijasida erishiladi: pedagogik, metodik va psixologik. Pedagogik tuzilishning asosiy jarayonlarini tashkil etish masalalarini hal etib ta’lim va tarbiya, uning maqsadlarini, shaklini, mazmunini va shu kabilarni aniqlashni ta’minlaydi. Metodik tuzilishini yaratish uchun maqsad bir qator masalalarga bо‘linadi, unga binoan pedagog va о‘quvchilarning faoliyat bosqichi ketma-ketligi tartibi aniqlanadi. Masalan, metodik tuzilishiga tayyorlanuvchi yо‘l-yо‘riq kо‘rsatishi, kuzatish joyiga harakatlanish, obyektni kuzatishni, kо‘rganlarini qayd etishni о‘z ichiga oladi. Pedagogik jarayonlarning pedagogik va metodik tuzilishlari uzviy ravishda bir-biri bilan bog‘liqdir. Bu ikki tuzilishdan tashqari pedagogik jarayon yanada murakkab bо‘lgan – psixologik tuzilishni ham о‘z ichiga oladi. Psixologik tuzilish esa quyidagi komponentlarni qamrab oladi: 1) idrok etish, fikrlash, anglash, eslash, ma’lumotlarni о ‘zlashtirish jarayonlarini;

2) о ‘quvchilarning qiziqishlari, ishtiyoqlari, о ‘qish sabablari, hissiy kayfiyatlari dinamikasini; 3) jismoniy va nerv – psixik keskinlikni kuchaytirish va pasaytirish, faollik dinamikasi, ishchanlik qobiliyati va toliqishini; Shunday qilib, darsning psixologik tuzilishi uchta tarkibiy qismdan iborat: 1) idrok etish jarayonlari; 2) bilim olish sabablari; 3) keskinlik. О ‘qitish metodlari pedagogik jarayon tuzilishida о ‘zining alohida о ‘rniga ega. Ularni о ‘quv materiallarini ishlab chiqish yordamida ma’lum maqsadga erishishga qaratilgan о ‘qituvchi va о ‘quvchilarning о ‘zaro aloqalari usullarini navbatma – navbat almashinishi tushiniladi. «Metod» s о ‘zi (grekcha – biror narsaga y о ‘l) – maqsadga erishish usuli, bilim olish usulidir. О ‘qitish shakli – bu о ‘qituvchi va о ‘quvchilarning bilim olish davomidagi uyushtirilgan о ‘zaro aloqalaridir. Adabiyotlarda quyidagi о ‘qitish shakllari k о ‘rsatiladi: frontal, individual, guruhli, sinfda – dars paytida, kechki (hamda shunday shakllari ham mavjudki dars, ekskursiya, seminar, ma’ruza, amaliy mashg‘ulot, ishlab chiqarish amaliyoti, imtihonlar, maslahat). Metodni shakldan farq qiladigan asosiy k о ‘rsatkichi bilim olish usuli k о ‘rsatilganligi va о ‘quvchining о ‘zi ishtirok etishga bog‘liqligidir. Pedagogik adabiyotlarda « о ‘qitish metodi» tushunchasini о ‘rnini aniqlash borasida hech bir fikr aytilmagan. Masalan, Y.K.Babanskiy shunday deb hisoblaydi: « О ‘qitish metodi deb ta’lim masalalarini hal etishga qaratilgan о ‘qituvchi va о ‘quvchilarning tartibga solingan va о ‘zaro bog‘langan faoliyati usuliga aytiladi». T.A.Ilina о ‘qitish metodi deganda « о ‘quvchilarning idrok etish faoliyatini tashkil etish usuli», deb tushunadi. Didaktika tarixida о ‘qitish metodlarini turlicha guruhlarga ajratish yuzaga kelgan – s о ‘z bilan, amaliy, k о ‘rgazmali – bu usullar eng k о ‘p tarqalgan hisoblanadi.

Har qanday usullar va metodik uslublar pedagogika amaliyotida uslublar bilan amalga oshiriladi. Metodik uslublar - о ‘qitish jarayonida о ‘qituvchi va о ‘quvchilarning alohida harakatlarini ifoda etuvchi u yoki bu usulning elementidir. Metodik uslublarning turli – tumanligi ularni tizimlashtirishni talab etadi. Ular mantiqiy, tashkiliy va texnik xususiyatlarga ega b о ‘lishi mumkin. Birinchi navbatda turli usullarda q о ‘llanilishi mumkin b о ‘lgan uslublarga ajratish mumkin. Barcha uslublarda ham bir xil mantiqiy uslublardan foydalaniladi: belgilarini ajratish, hodisalarni (obyektlarni) о ‘xshashligi va farqi b о ‘yicha taqqoslash, xulosalar, umumlashtirish va boshqalar. Bu holat о ‘quvchilar fikrlashi va ularning ishdagi mustaqilliklarini rivojlantirishda hamma usullar imkoniyatlarini muhim darajada belgilaydi. Tashkiliy uslublar о ‘quvchilarning e’tiborini, idrok etish va faoliyatlarga y о ‘naltiriladi. Texnik uslublarga turli uskunalar, yordamchi vositalar, metodikalardan foydalanish kiradi. Mashg‘ulotlarda har bir usul k о ‘plab xususiyat va turlarga ega b о ‘lgan metodik uslublar bilan ochib beriladi. Idrok etish qiziqishlarini uyg‘otish va rivojlantirish, mehnat madaniyatini tarbiyalash uslublarini k о ‘rsatish mumkin, lekin ular uchta asosiy guruh metodik uslublar bilan amalga oshiriladilar. Metodik uslublarning k о ‘pligi va ayniqsa ularning birga b о ‘lishi о ‘qituvchilarning ijodiy tashabbuskorligini va pedagogik mahoratlarini k о ‘rsatadi. Ijodiy ishlovchi pedagog yangi uslublar kashf etadi, hammaga ma’lum uslublarni о ‘zgartiradi, yanada yaxshiroq ta’lim va tarbiyaviy samaraga erishadi. S о ‘zli usullar . Suhbat masalalari hal etishda о ‘qituvchilar va о ‘quvchilar ham ishtirok etishi bilan ta’riflanadi. Suhbatning maqsadi о ‘quvchilarning bilimini hal etilishi kerak b о ‘lgan masalaga y о ‘naltirilishi bilan belgilanadi. Suhbat natijasida о ‘quvchilar о ‘qituvchi rahbarligi ostida ma’lum xulosaga kelishlari, umumlashtirishlari kerak. U о ‘qituvchilarga noma’lum materiallardan qurilmasligi kerak: о ‘quvchilarda b о ‘lmagan bilimlarni ulardan qiynab talab etishga vaqtni bekorga о ‘tkazish mumkin emas. Suhbat yakunlovchi yoki umumlashtiruvchi

darslarga va ilgarigi bilimlarini yangilari bilan bog‘lovchi darslarda, ayniqsa, ahamiyatga ega b о ‘ladi. Har qanday suhbatning asosiy tuzilish elementi о ‘qituvchining savollari hisoblanadi. Ular bayon etilayotgan materialdan tabiiy kelib chiqishi va о ‘quvchilarning diqqati muhimlarini о ‘zlashtirishga qaratilishi kerak, ilgarigi tayyorgarligi yoki о ‘quvchining haqiqiy mavjud shaxsiy tajribasiga tayanishi kerak. О ‘qituvchi о ‘quvchilar faolligini ularga beriladigan savollarni murakkablashtirib borish yordamida suhbatda ishtirok etishlari darajasini asta oshirib boradi. О ‘qituvchining savollari о ‘quvchilarning bilimlaridan о ‘zlari mustaqil foydalanishlariga о ‘rgatishlari kerak. Savollarning mos ravishda t о ‘g‘ri q о ‘yilishida javoblar ham rivojlanadi, murakkablashadi, о ‘quvchilar yanada mantiqiy masalalarni yechib boradilar. Bu esa aqliy rivojlanishning muhim tomoni hisoblanadi. Savol – javob usulida bayon etilganida о ‘quvchiga о ‘z diqqatini uzoq vaqt jalb etishi kerak b о ‘lmaydi, chunki murakkab fikrlar uning oldida qismlarga ajratilib ifoda etiladi, ularni о ‘zlashtirish doimiy tekshirib boriladi. Hikoya qilish usuli biror bir hodisalar yoki odamlar hayotidan hodisalarni, buyuk kashfiyotlar tarixi, olimlar hayoti, umuman inson ongi, uning psixologiyasini о ‘rganish bilan bog‘liq ijodiy faoliyati haqida b о ‘lsa psixologiya mashg‘ulotlarida q о ‘llaniladi. Ba’zi hollarda о ‘qituvchining hikoyalari mashg‘ulotlarda syujetli va obrazli k о ‘rinish oladi. Aynan hikoyada javob yoki pedagogikada shunday ataluvchi s о ‘z bilan tasvirlash q о ‘llaniladi. Hikoya qilish boshqa usullar kabi induktiv qurilishi mumkin, bunda bir qator ma’lumotlardan umumlashtirish kelib chiqadi yoki deduktiv, bunda umumiy holat ma’lumotlar bilan tushuntiriladi. Tushuntirish - hikoyadan farq qiladi - о ‘quv materiallarini faktlarni tahlil qilish va xulosalar ifoda etib isbotlash asosida aniq bayon etish hisoblanadi.

Amaliy ishlarni bajarish b о ‘yicha qisqacha, aniq k о ‘rsatmalar о ‘tkazish ham tushuntirish hisoblanadi. Maktab ma’ruzasi faqatgina katta sinflarda (kollejlarda) q о ‘llaniladi. Shunda ham о ‘qituvchi butun dars davomida materialni aytib berish bilan shug‘ullanmaydi: dars paytida u о ‘quvchilardan s о ‘raydi, topshiriq beradi va uy vazifasini tushuntiradi. Har qanday usuldan foydalanishda ham о ‘qituvchi о ‘quvchilar nutq madaniyatiga katta e’tibor beradi. Ayniqsa, s о ‘zli usullarda uning rivojlanishini k о ‘zda tutish juda muhim. О ‘quvchilarga beriladigan savollar asta – sekin murakkablashtiriladi. О ‘quvchilar avvaliga qisqacha, keyin esa keng javob berib, mustaqil ravishda taqqoslaydilar, xulosa chiqaradilar, mulohazalarni bayon etadilar. Keyinchalik о ‘quvchilar ilmiy mavzularda qisqacha xabarlar va hisobotlar bilan ishtirok etishga о ‘rgatiladilar. K о ‘rgazmali usullar . K о ‘rgazmali usullarni umumiy yaqqollik, pedagogik tamoyil bilan aralashtirish kerak emas. Darsni k о ‘rgazmali usullar bilan о ‘tkazganda k о ‘rgazmali qurollarga yordamchi emas, balki asosiy о ‘rin beriladi. Amaliy usullar . Psixologiya fanida q о ‘llaniladigan ilmiy tadqiqotlar usuli bevosita ta’sir k о ‘rsatadi. Ma’lumki, ilmiy psixologik tadqiqotlarda q о ‘llaniladigan k о ‘plab usullar ichida, eng k о ‘p q о ‘llaniladigani aynan kuzatish va tajriba hisoblanadi, ya’ni narsa va hodisalar inson psixikasini bevosita laboratoriya va tabiiy sharoitlarda о ‘rganish bilan bog‘liq usul hisoblanadi. Kuzatish – bu hodisalar berilishiga aralashmay turib, psixik jarayonlarni tabiiy sharoitlarda maqsadga muvofiq bevosita his etib qabul qilishdan iborat. О ‘quvchilar kuzatishni k о ‘chada, uyda va darsda shu bilan birga kuzatishni о ‘quvchilar bevosita о ‘qituvchi rahbarligi ostida, mustaqil, og‘zaki yoki yozma topshiriqlar b о ‘yicha olib borishlari mumkin.

Psixologik fan sohasida ilmiy tadqiqot vazifalarining va maktabda psixologiya о ‘qitishning turlicha b о ‘lishiga qaramasdan (psixika va ongning yangi faktlari va qonuniyatlarini ochish) maktabda (kollej, litseyda) psixologiyadan dars о ‘tish usullari о ‘quvchilarni ilmiy tadqiqot metodikasi boshlanishi bilan tanishtirishi yaqqol k о ‘rinib turadi. Shuningdek, kuzatishlar ularni amalga oshirish muddati bilan ikki guruhga ajratiladi. Qisqa vaqt va uzoq vaqt davom etadigan usullar . Qisqa vaqtlilari t о ‘laligicha darsga qaratiladi va tarqatilgan materiallar bilan bajariladi. Uzoq vaqtlilari darsdan tashqari vaqtda о ‘tkaziladi, lekin ularning olib borilishi va natijalari darsda namoyish etiladi. Bu jarayonda о ‘z- о ‘zini kuzatish muhim rol о ‘ynaydi. Tajriba ham qisqa vaqtli va uzoq davom etadigan k о ‘rinishda b о ‘ladi. Tajriba ishlarini о ‘quvchilar odatda mashg‘ulotlardan tashqari vaqtda olib boradilar. О ‘quvchilar uylarida oddiy tajriba о ‘tkazishdan boshlab tajribalar olib borishga, bog‘chada, maktabda yanada murakkabroq va uzoq davom etadiganlariga tayyorlanib boradilar. Psixologiyani о ‘qitish usulini tanlash tasodifiy ixtiyoriy b о ‘lishi mumkin emas. Uni ikki muhim pedagogik talablarga rioya qilib amalga oshiriladi: birinchidan, о ‘quv materiali; ikkinchidan о ‘quvchilar yosh va psixologik xususiyatlari hisobga olinadi. Psixologiyadan dars о ‘tishda idrok etish faoliyati turlari va fikrlash shakllarini y о ‘naltirish maqsadida о ‘qitishning k о ‘p k о ‘rinishli usullaridan foydalanish zarurdir. Hozirgi zamonaviy faol о ‘qitish usullarida k о ‘rsatilgan fikrlash turlarini shakllantirishni boshqarish maqsadida foydalanish uchun eng qiziqarli b о ‘lgan uchta usulini k о ‘rsatamiz. Bular dasturlashtirilgan о ‘qitish, muammoli о ‘qitish va interaktiv (kommunikativ) о ‘qitish usullaridir. Bu usullar ishlab chiqilishi va tarqalishi tarixiga t о ‘xtalib о ‘tirmay, ularning har biri an’anaviy о ‘qitish usullarining cheklanmaganligini va yangi «faol» usullar bilan yaratiladigan t о ‘siqlarni yengib о ‘tishga urinish sifatida paydo b о ‘lganligini ta’kidlash mumkin. Masalan, dasturlashgan о ‘qitish metodlari an’anaviy о ‘qitishning maqsad, vazifalarni yechish usullarini, rag‘batlantirish shaklini va

darsni bilishini nazorat qilishni aniqlash va operatsiyalashtirishni hisobiga qayta tashkil etishni k о ‘zda tutgan. Muammoli о ‘qitish usuli о ‘qitish jarayonining dasturlashtirish metodlari y о ‘nalishida haddan tashqari rasmiylashtirishga ma’lum miqdorda javob bergan. Bu metodlar, dasturlashtirish aspektiga emas, balki о ‘quvchi shaxsi tushib qolgan vaziyatga e’tibor beriladi. Ularni tashkil etilishi va boshqarish markazida о ‘quvchining muammoli vaziyatda ishtirok etishi hisobiga ular fikrlash faoliyati sababi va usullarini qidiradilar. Interaktiv о ‘qitish usullari bilimlarni inson о ‘zaro munosabatlari va aloqalarini tashkil etish yordamida о ‘zlashtirish jarayonini boshqarish usullariga murojaat etadi. Shu bilan о ‘qitishni boshqaruv markaziga о ‘qitilayotgan odamning о ‘zini, uning о ‘quv jarayonining boshqa real ishtirokchilari bilan о ‘zaro aloqalarini qamrab oladi. О ‘qitish – bu ijtimoiy, jamoatchilik jarayoni b о ‘lib, juda individual emasligini tan olgan holda q о ‘yilishi dastlabki qadam b о ‘ldi. Bu usullardan har biri о ‘ziga xos harakatlar yig‘indisi yaratilib, ular bilan о ‘quvchilarning idrok etish faoliyatini rivojlantirish jarayonini boshqarish vositasi sifatida usul mazmuni ifoda etiladi va uning ta’sir chegaralari belgilanadi. Dasturlashtirilgan о ‘qitish metodlari tizimi – bu dasturning dozalashtirilgan qadamidir. Muammoli о ‘qitishning algoritmi – muammoli vaziyat va uning turlari, evristik dasturlar va boshqalardan iborat. Interaktiv о ‘qitish – jamoa b о ‘lib bahslashish, о ‘quv – rolli о ‘yinlar, dialoglar ssenariysi va muammoni jamoa b о ‘lib birgalikda hal etishda poliloglar ( о ‘zaro munosabatlarni bosqich va davrini k о ‘rsatib) masalani birgalikda hal etuvchilar о ‘rtasida («mozgovoy shturm» misollaridan biri) о ‘zaro munosabatdan iboratdir. Muammoni jamoa b о ‘lib hal etish algoritmi, evristika va ssenariysi, ularning har birini q о ‘llanilishi doirasiga mosligini hisobga olgan tizimidagina о ‘qitishni boshqarish maqsadida amalga oshirilishi mumkin b о ‘lgan k о ‘p turli usullari sifatida qaralishi kerak. Rasmiy va norasmiy fikrlashni shakllantirish uchun faqatgina algoritmlar kamlik qiladi va aksincha, oddiy k о ‘nikmaga о ‘qitish uchun murakkab evristika mos kelmaydi.

Muammoni jamoa b о ‘lib hal etish esa «vaziyatni hal etish» va intuitsiyani yuzaga keltirish vazifasiga mos keladi. Birgalikdagi о ‘quv faoliyatining umumiy xususiyatlari shaxsni tubdan о ‘zgartirish hisoblanib, shaxsning rivojlanish qonuniyatlarini qayta qurish о ‘zlashtirilgan mazmuniga munosabati sifatida, о ‘zlashtirilgan о ‘zaro aloqalar ham qadriyatli k о ‘rsatmalar, ma’noli y о ‘nalishlar, о ‘qitish maqsadi va о ‘qitish ishtirokchilari о ‘rtasidagi о ‘zaro munosabatlar usullarini о ‘zida ifoda etiladi. Shaxsning holatlardagi о ‘zgarishi faoliyatni о ‘zlashtirishning yangi bosqichiga va о ‘quvchi talabalar bilan о ‘zaro aloqalarning yangi shakllariga о ‘tishiga sabab b о ‘ladi. О ‘quvchilar, talabalar idrok etish faoliyatini faollashtirishga yordam beruvchi usullar orasida о ‘quv – rolli о ‘yin alohida о ‘rin tutadi. Bu tushunchaning mohiyati b о ‘yicha о ‘quvchilar, talabalar tomonidan shartli ravishda va о ‘quv maqsadida odamlarning haqiqiy faoliyatlarini qayta takrorlash ( о ‘xshatish) dan iborat b о ‘ladi. О ‘quv – rolli metodni boshqa usullardan farq qiluvchi muhim belgisi, unda har bir о ‘quvchining jamoa b о ‘lib - о ‘ynalayotgan syujetning ma’lum rolini qabul qilib olib va bajarishi y о ‘li bilan haqiqiy vaziyatni qayta tashkil etish, amalga oshirilish jarayoni hisoblanadi. О ‘quv – rolli о ‘yinda quyidagi amaliy mahoratlar shakllantiriladi: 1. Mustaqil bilimlarni egallash mahorati; 2. Masalani yechishdagi evristik, shu jumladan umumiy mahoratlari; 3. Sinflarda aniq – fan masalalarini mustaqil yechish mahorati. О ‘quv – rolli о ‘yinda о ‘quvchilarda ilgari salbiy yoki spetsefik munosabat uyg‘otgan nazariy qoidalar (qonunlar, qoidalar, tushunchalar) yaxshi о ‘zlashtiriladi. О ‘quv – rolli о ‘yinning xususiyati unda masalani yechish jarayonini jamoaviy xarakterdaligi k о ‘zda tutiladi. Natijada shunday namunalarda о ‘qitish uchun sharoit yaratiladiki, bunda b о ‘sh о ‘quvchilar kuchliroq о ‘quvchilarni kuzatadilar va о ‘zlari ham ularning namunalari b о ‘yicha harakat qiladilar. Rolli - о ‘yinda о ‘quvchilarga javob aloqasi ahamiyatli b о ‘ladi, unda ular haqiqiy hayotda odamlar о ‘zlarining qilmishlari oqibatlari haqida qanday qilib

bilib olishlarini tasavvur qiladilar va bilib oladilar. Buning natijasida о ‘quvchilarni о ‘z- о ‘zini boshqarish asosida о ‘qitish imkoniyati yuzaga keladi. О ‘quv – rolli о ‘yinlarning samaraliligini uning ishtirokchi-larining о ‘yin paytida masalani hal etishda faolliklari keskin о ‘sib borishi, ishtirokchilarning faolligini о ‘sishi manbai esa savollarning kuchliligi hisoblanadi.

ADABIYOTLAR: 1. Barkamol avlod orzusi. Toshkent, 1999, 127-147-betlar 2. V.A.Kruteskiy Pedagogik psixologiya asoslari. Toshkent, 1976, 223-240- betlar. 3. R.S.Nemov Psixologiya M: 1990, 169-275-betlar. 4. Ensiklopedik lug’at, 2-tom, Toshkent, 1990, 247-bet 5. E. G’oziyev Pedagogik psixologiya asoslari, Toshkent, 1997, 51-57-betlar.

Похожие

Xodim shaxsi va uning kasbiy mahoratini shakllantirishning pedagogik asoslari

Kasbiy ta’lim mazmuni.

Fikr tarbiyasi. Kasbiy fikrlash

Kasbiy ta’limi jarayoning ishtirokchilari

Pedagogik takt va pedagogik odob