Пардаланган ва ноихтиёрий шарҳ уларнинг умумий ва фарқли томонлари

Пардаланган ва ноихтиёрий шарҳ уларнинг умумий ва фарқли томонлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Пардаланган ва ноихтиёрий шарҳ уларнинг умумий ва фарқли томонлари Режа: 1. Пардаланган шарҳ: унинг ютуқ ва камчилик томонлари. 2. Билвосита нутқ 3.Муаммони аниқлаш шархнинг асосий хусусияти

Одатда, шарҳни ким ёзаётганлиги аниқ кўрсатилади. Бундай ҳолатларда жавобгарлик умумий бўлади. Газеталарнинг муаллифлик саҳифалари - муаллифнинг сурати билан биргаликда берилади, лекин муаллифни бу тарзда танитиш ноодатий ҳол. Бундай ҳолатларда асосий қоида - бу муаллифнинг исми шарифи шарҳнинг ё юқори, ё пастки қисмида қия ҳарфлар билан берилади. Газета шарҳлари эса ўша газета таҳририятининг нуқтаи назарини ифодалайди. Масалан: барча республикамиз газеталарининг шарҳлари - ўша газетанинг шарҳларини ўз ичига олади. Яъни муайян газета муҳаррирининг шарҳи ўша газета ҳайъатининг нуқтаи назарини ифодалайди. Таҳририятнинг бу тарздаги шарҳларининг устунлиги шундаки, унда ҳеч бир ходим гоҳида тушунарсиз ёки қалтис фикрлари учун айбни ўзига олмайди. Бу шу билан бирга алоҳида журналистнинг обрўга эга бўлиши эмас, балки газетанинг умум нуфузини ва имиджини оширишга хизмат қилади. Ўқувчиларга ҳақиқий шарҳ нима-ю, янгилик ёки оддий хабар нима эканлигини тушунтириш керак. Деярли барча газеталар доимий фикр, муносабат, таҳририй мақола саҳифасига ёки рукнлар силсиласига эга . Бундай саҳифаларнинг юқори қисмида « Шарҳ», «Фикр», «Муносабат», «Таҳлил» ва ҳоказолар деб аниқ ёзиб қўйилиши керак ёки ўқувчи муайян саҳифа шарҳлар ва тушунтиришлар учун ажратилган эканлигини билишлари зарур. Саҳифа ҳар бир сонда бериб борилиши ва шакли ҳам қандайдир маълум бир тартибда бўлиши керак. АҚШда чиқарилган ўртача ҳажмдаги газеталарнинг рамзи бўлган Гренд Форкс Хералд нашри шарҳлаш саҳифаси учун яхши андозадир. Бу саҳифани ҳар доим газетанинг биринчи бўлимида учратиш мумкин. Бу тарздаги шарҳларнинг асосан пардаланган ёки ноихтиёрий турлари учрайди. Бу икковининг ўртасидаги фарқ унчалик катта эмас. Фақат пардаланган шарҳ - англанган тарзда ёзилади. Ноихтиёрий эса ўз номи билан ихтиёрсиз , тасодифий шарҳ чиқиб қолиши мумкин. Зимдан

ҳаракат қилиш ҳар иккала шарҳга ҳам тегишли . Лекин ҳар иккаласининг ҳам йўналиши бир хил ва бир натижага олиб келади. Танлаш, ахборот қиймати ва тегишлилик каби масалалар бошқа бобларда таҳлил этилади . Бу ерда эса хабарни қандай ёзиш кераклиги ҳақида сўз кетаяпти. Масалага ушбу нуқтаи назардан қараганда пардаланган ва ноихтиёрий шарҳларда эҳтиросларга бой ранг-баранг сўзлардан кенг фойдаланилади. Бундай ҳолларда кўпинча истеҳзоли усулдан фойдаланишга ҳаракат қилинади. Билвосита нутқ «Деди»,”хабар берди”каби сўзлар - бетараф феъллар ҳисобланади. Иқтибос сифатида келтирилган ушбу сўзлар бизни фақат хабардоргина қилади холос. Репортёрлар кўпинча ушбу сўзларни бошқа синоним сўзлар билан алмаштиришга ҳаракат қилишади, лекин бошқа синоним сўзлар бетараф ҳолатни тасвирлаб бера олмайди. «Иқрор бўлди» сўзи айбни тан олиш маъносида келса, «тасдиқлади» сўзи эса айтилганга ишонмасликни билдиради. Масалан, «таъкидлади »сўзи иқтибос муаллифига ишонганликни билдиради. Шу билан бирга, агар кимдир сизга ўз хатти- ҳаракатлари ёки қарорини тушунтирса ва бошқа асослар бўлмаса, сиз уни «ўзини шундай деб оқлади...» деб ёзиш керак эмас. Бундай сўзларни агар у инсонни қаттиқ танқид қилишган бўлса ёки бошқа усуллар билан уни ушбу тушунтиришган тақдирдагина ишлатиш мумкин Ноихтиёрий шарҳ ва мақолаларда кўпинча «Хавотирлиси шундаки...» ёки «Умид қиламанки...» каби кириш сўзлар билан бошлашади ҳамда аксарият ҳолларда бу кимнинг хавотири ёки умиди эканлиги унутилиб қўйилади. Тўғри, агар ушбу хавотир ёки умидни кимдир сиз билан баҳам кўрса унда ёмон эмас. Масалан: «Кеча мактабдан уйига қайтмаган учта боланинг тақдири учун хавотирлар ошаяпти. « Агар биз «Олтиннинг нархи тушишига умид ортмоқда” деб ўқисак , унда кимнинг умиди ортаётганлигини аниқ кўрсатишимиз керак. Бундай ҳолларда

олтин қазиб олувчи ва ишлаб чиқарувчиларнинг умиди ошишдан кўра кўпроқ хавотирланиши аниқ. Шу билан бирга шарҳ бирор нима б ў йича фикрлаш, тушунча беришни англатади: а) бировдан қасд олиш б) ҳис туйғуларни англатиш в) эмоционал ҳаёжонни етказиш воситаси б ў лиши мумкин эмас. Шарҳда: а) ижтимоий аҳамиятга эга бўлган нимадир етказиб берилиши б) ишонарли аргументлар келтирилиши в) ахборот д а муносиб танқид акс этиши г) муаллифни тинглаётган ўқувчига шарҳ тушунарли, равон тилда ёзилган бўлиши керак. Ҳар бир материал: а) ў з услуби ва дастхатига эга б ў лиши б) фактларга баҳо бериш ва таҳлил қилиш тартиб асосига қурилиши в) нигоҳ бирор мавзуга қаратилиши г) жонли янги ракурс, баъзан зиддиятли услубдан ифодаланиши д) ўқувчини мавзуга янгича нуқтаи назардан қарашига эришиш ж) ҳикоя қилиш эмас, кўрсатиб бериш е) фикрни ўқувчига қарши қуйиш эмас, мисоллар келтириш и) муаллиф тажрибасига эмас, мавзуга эътиборни қаратиши з) оҳангдаги узвий мутаносибликка амал қилиш (бирор оҳангни танланг ва охиригача шунга амал қилинг) Муаммони аниқлаш шархнинг асосий хусусияти Кимнидур нуқтаи назари ва сиёсий дастурининг қисқача ёзилиши оқибатида бир қанча муаммолар пайдо бўлади. «Ислоҳотчи», «сулчи», «қатъий ислоҳот тарафдори», «қаттиқ қўл», “мўтадил”, “экстремист” каби аниқловчи сўзлар худди фирқаларнинг номлари каби бир хилликка эга.

Лекин ҳар доим ҳам бундай бўлавермайди. Чунки ушбу тушунчалар доимо ҳаракатда ва кўп нарсалар сизнинг позициянгизга боғлиқ ва айниқса, агар сиз уларни шарҳлаган бўлсангиз. Бундан ташқари ушбу терминларнинг барчаси бироз ерга урувчи бўёқларга эга. Масалан: «экстремист» термини анча салбий бўёққа эга. Шунинг учун ҳам сизнинг бу фикрингизга кўплар қўшилмаслиги мумкин. Бундан ташқари эски тушунчани унутмаслик лозим: Биров кимгадир озодлик учун курашчи, кимгадир террорчи. Яъни ушбу икки тушунча қаердан келган бўлса, яна унда шунча бўёқдор сўзлар ҳам мавжуд. Ушбу терминлардан фойдаланиш кўпинча сизнинг онгли ва онгсиз ақидаларингизга боғлиқ.. Сизнинг нуқтаи назарингизга боғлиқ ҳолда ҳукуматнинг маълум гуруҳларининг хатти-ҳаракати ё «салб юриши» ё «иблисни тутиш» каби фаолиятга эга бўлади. Шунинг учун ҳам сиз қўллаб-қувватлаётганлар доимо «адашади». Қўллаб- қувватламаганларингиз эса «жиноят» қилишади. Агар сизга намойишчилар ёқмаса унда «оломон» дейсиз, агар ёқса унда «халқ оммаси» ва ҳоказолар. Сўзларни жуда эҳтиёткорлик билан ишлатишга тўғри келади.Ҳатто сўзларнинг энг беозорини танлаганингизда ҳам барибир нотўғри таассурот қолдириши мумкин. Шулардан келиб чиқиб шарҳлашда аввало муаммони аниқлаш муҳим ҳисобланади. 1Муаммони аниқланг. Сиз нимани муҳокама қилмоқчисиз ёки ҳал қилмоқчисиз? Тушунтирилиши ёки изоҳланиши зарур бўлган бирор нарса борми? Шарҳловчилар янгилик ёки ахборотни фақат қайта қолипга солиши шарт эмас. Улар чўзилиб кетиши керак эмас, кўпинча қисқа ва лўндаси таъсирли чиқади. Альтернативлар (имкониятлар) рўйхатини тузинг. Муаммо мавжудлигини аниқлагандан сўнг, сиз ўз билим ва тажрибангизни, ўзингиздаги мавжуд манбаларни яхшилаб кўздан кечиринг ва иложи борича кўпроқ ечимларни ишлаб топинг. Ҳар бир имкониятни кўриб чиқинг. Ҳаммасини кўриб чиқмагунингизга қадар битта ечимда тўхтаб қолманг.

Альтернатив (имкониятларни) текширишга киришинг, уларнинг ҳар бирига танқидий нуқтаи назар билан қаранг. Воқеликни текширишга тўғри (мос) келадими? Альтернатив (имконият) дан тезликда воз кечиш ҳам мумкин. Агар вазият тақозо этса унда таниш ва дўстларингиздан сўрашингиз мумкин. Энг мос келадиган жавобни, энг фойдали ечимни топгунга қадар ҳаракат қилинг ва ундан кейин уни ўқувчига ҳавола этинг. Таҳририят мақоласини ёзиш учун кўрсатмалар. 1. Ўқувчиларингиз дуч келаётган муаммони, таҳликани ёки жумбоқни аниқланг. Бу ерда ўқувчиларнинг таркибини миллий ёки халқаро аудиториядан иборат деб тасаввур қилишингиз мумкин. 2. Тарафдор ва қаршиларни ҳисобга олган ҳолда муаммони шарҳланг. 3. Газетанинг муаммони нима қилиши кераклиги ҳақидаги фикрини ифодалаш билан хулоса чиқаринг. Бошқа ҳолларда сиз ўзингиз билдираётган муносабатдан бошлашингиз мумкин. 4. Журналист ўзининг изланишларини тўлдириш учун турли хил манбаларни ахтариб топиши зарур. Аудиториядаги кутубхона -манбалар кўрсаткичига қаранг. Кимки ўзининг билган нарсасигагина суянса, улар янги ёки кенг маънода кўп нарса қила олмайди, уларнинг таҳлилий мақолалари жонсиз, моҳиятан саёз бўлиши мумкин ва айниқса агар уларнинг ўша масалага нисбатан билими тор бўлса. 5. Таҳририят мақолалари - сиёсатдан кўра кўпроқ газетанинг услубини ифодалайди. Бир газетанинг услуби бошқасиникидан фарқ қилади. 6. Шарҳловчи бўлиш - цивилизацияга эришган ёки эришаётгант жамиятнинг қирраларини намоён этиш учун имкониятдир. Бу зўравонлик ва фанатизмни ақл ва мулоҳазакорликка айлантириш имконини беради. Шарҳловчи - жамият ва миллат равнақини таъминлашга ёрдам беради. Шарҳлар - яхши газетанинг юраги ва қалби, жамиятнинг виждони бўлиши керак.

Шарҳ ва журналист шахси Таҳлил муаммоси воқеликни англаш нуқтаи назаридан энг муҳимларидан бири ҳисобланади. Та ҳ лил бутун нарсани қ исмларга бўлиб ўрганишни та қ азо этади. Нарсаларнинг белгиларини билиш учун бутунни бўлишдан олдин ушбу белгилар нимадан иборат эканлигини ва қ андай бўлакларга б ў линиш мумкинлигини англаш жуда му ҳ им. Демак, таҳлил қ илишдан олдин муаллиф бутун нарсанинг ўзини тўла англаб олиши зарур. Буни илмий термин билан дедукция деб аталади. Қ атор публицистик материалларнинг жиддий камчилиги сифатида уларнинг ўрганган мавзусининг барча томонларини тад қ и қ этмаганлигида кўринади. Та ҳ лилнинг тўли қ эмаслиги материалнинг самарадорлигини, таъсирини анча сусайтиради. Кўп холларда муаллиф муаммодан четлашиб кетади ёки уни бош қ а мавзу билан чалкаштириб юборади. Бу эса ўз навбатида матн манти қ ини бузиб юборади. Турли жанрлардаги чи қ ишларнинг кўпчилигида манти қ сизликлар учрайди ёки сўзлардан механик тарзда фойдаланишади. Масалан «Шуни таъкидлаш керакки…», «Шуни айтмасдан б ў лмайдики…». Тўғри ушбу жумлалардан фойдаланиш керак, лекин го ҳ ида ушбу сўзлар бутунлай манти қ сизликни келтириб чи қ аради. Изчил қ илинган тахлил асарнинг манти қ ийлигини жиддий кафолатлайди. Журналист фактларни тахлил этиш давомида турли саволларга жавоб излайди: қ андай қ илиб муваффа қ иятга эришилди? Нима учун у ёки бу во қ еа содир бўлди? Мазкур муаммони хал этиш кимга бо ғ ли қ ? Барча холатларда ҳ ам тахлил фактлар, унсурлар, нарсалар ўртасидаги ало қ ани ани қ лашни то қ оза этади. Бу эса ўз навбатида материалга манти қ ий бутунлик бахш этади. Ҳ аётнинг «парчаси»ни , у ёки бу ходисани кузатиш ор қ али англаш ўз- ўзидан жуда қ изи қ арли. Кузатув жарёнида тахлил этиш йўли билан во қ еликдаги фактларни англаш ва тад қ и қ этиш ўта самаралидир. Чунки тахлилсиз ижтимоий жараёнларни мутла қ о англаб бўлмаслиги барчага аён.

Журналистнинг ишончли позицияси унинг содир бўлаётган ҳ одисаларни тахлил этиш қ обилиятига чамбарчас бо ғ ли қ , яъни тасодифий ҳ одисаларда қ онуниятларни кўра билиш ва англаш. Журналистнинг тахлилий қ обилияти қ анчалик ю қ ори бўлса, унинг холислиги шунча юксак бўлади. Аммо энг асосийси янгиликни, очилмаган нарсаларни кўра билиш ва хис этиш му ҳ им. Ҳ атто журналистларнинг ичида ҳ ам « Қ ара, палончи қ андай та ҳ лилчи!» ёки «Бу киши та ҳ лил устаси!» деган гап-сўзларни кўп учратамиз. Журналистлар бундай сифатлашларни ўзларининг та ҳ лили билан барча эски қ арашлар ва қ олипларни бузиб ташлайдиган ҳ амкасбларига нисбатан ишлатадилар. Тахлил сўзи юнонча “ analysis ”дан олинган бўлиб, бўлакларга, аъзоларга бўлиш деган маънони англатади. Шундан келиб чи қ иб айтиш мумкинки, та ҳ лил бу тад қ и қ этишнинг ўзига хос манти қ ий усули сифатида қ араш мумкин. Унинг ўзига хослиги ўрганилаётган нарса – во қ еа – факт - ҳ одиса – вазият – жараён каби тушунчалар таркибий қ исм сифатида тад қ и қ этилади. Тахлилий услуб журналист фаолиятида катта ўзгаришлар, яъни демократия, бозор муносабатларига ўтиш, сиёсий тизимни ислох қ илиш, муста қ иллик мафкурасини шакллантириш ва ҳ .к. пайтида жуда долзарб ҳ исобланади. Шу билан бирга ижтимоий талатуплар, фав қ улодда ходисалар, ҳ алокатлар пайтида ҳ ам, масалан 1999 йил Ўзбекистон худудига террочиларнинг хужуми ёки 2001 йил 11 сентябрда А Қ Шда содир этилган террористик портлашлар пайтида та ҳ лилий чи қ ишлар ўта му ҳ им ҳ исобланади. Шархловчи воыеа ва фактларни, ходиса ва жараёнларни тахлил этаётганда нафаыат унинг келиб чиыишини очиб бериши,балки унинг келажакда ыай тартибда ривож топишини хам миллионлаб аудиторияга кщрсатиб бериши керак. Шунинг учун хам журналист тахлил давомида нима учун? Нега? Ыандай? Зиддиятнинг мохияти нимада? Ыандай манфаатлар

ётибди? Бу ыандай оыибатларга олиб келиши мумкин? каби саволларни доимий равишда бериб боришга мажбур. Факт, во қ еа, ҳ одисалар жуда ҳ ам ўжар нарса. Лекин журналист йи ғ илган барча фактлардан фойдалана ололмаслиги ҳ ам мумкин. Шунинг учун ҳ ам журналистлар қ айси жанрда ижод қ илишига қ араб, асосий ғ оясига қ араб фактларни йи ғ ишга ҳ аракат қ илади. Тўғри фактлар ўзи ҳ ақида ўзлари гапира оладилар. Тажрибали журналистлар буни жуда яхши билишади. Лекин шу билан бирга уларнинг ахамиятни ҳ ам ошириб юбормаслик керак. Уларни фа қ ат санаб ўтиш билан, қ алаштириб ташлаш билан ха қ и қ ий картинани юзага чи қ ариш қ ийин.

Адабиётлар рўйхати: 1. Тогаев О. Қахрамон - ижтимоий ҳодиса. – Т.: Ўқитувчи. 1987. 2. Дўстму ҳ аммад, Хуршид. Журналист бўлмо қ чимисиз? – Т.: Янги аср авлоди . 2001. 3. Свитич Л.Г. Профессия: журналист. –М.: 1996. 2. Профессионал маҳорат сари тўрт қадам. (Журналистлар учун ўқ ув қў лланма). – Т.: 2002. (Уруш ва тинчликни ёритиш институти). 3. Рендалл Д. Универсальный журналиист: перев. С англ. Алексея Порьяза. Алмати : 1996.

Похожие

Шарҳлаш журналистикасининг асосий хусусиятлари

Интерфаол методлар ва уларнинг қўлланилиши

Илм фан ва уларнинг жамият тараққиётидаги ўрни

Эстетик омиллар ва уларнинг шахс камолотига таъсири

Дидактика. Дидактик тамойиллар ва уларнинг амалиётда қўлланилиши