O’quv-tarbiyaviy vaziyatlarni loyihalashtirish asoslari - Педагогиka - Рефераты

O’quv-tarbiyaviy vaziyatlarni loyihalashtirish asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

224 KB

O’quv-tarbiyaviy vaziyatlarni loyihalashtirish asoslari Reja: 1. Tarbiyaning mazmuni va asosiy yo’nalishlari. 2. Tarbiya usullari va shakllari. 3. Tarbiyaning tarkibiy qismlari.

Har bir ishning o’ziga xos, ma’lum qonun-qoidalari bo’lganidek, bola tarbiyasining ham o’ziga xos bir qator muhim qonun-qoidalari borki, ularga amal qilish tarbiya ishining samarali bo’lishini ta’minlaydi, chunonchi: - tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi; - tarbiyaning hayot, mehnat bilan, O’zbekistonimizning mustaqilligi, gullab- yashnashi yo’lida qilinayotgan fidoyi ishlar bilan bog’lanish; - shaxsni jamoada, jamoa orqali tarbiyalash; - tarbiyada bola shaxsini hurmat qilish va unga talabchanlik; - tarbiyaviy ishlarning izchilligi, muntazamligi hamda birligi; - tarbiyada o’quvchilarning yoshi o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish. Tarbiya - bu insonni ijtimoiy tajribalar bilan, uning barcha shakllarida - bilim, his - hayajon, estetika, odob - axloq qoidalari bilan tanishtirish va individning ichki o’ziga hos jihatlarini, imkoniyatlari va layoqatlarini rivojlantirish bo’yicha faoliyat hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining «Ta’liim to’g’risida»gi Konuni va «Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi» ta’lim tizimini tubdan isloh qilish uni rivojlantirishning strategik yo’nalishlarini belgilab bergan. Hujjatda shaxs-kadrlar tayyorlash tizimining asosiy sub’ekti va ob’ekti sifatida qaraladi, demak, Respublikada amalga oshiralayotgan o’zgarishlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchi - inson shaxsining rivojlanishi hisoblanadi. Savol tug’iladi: Inson qachon barkamol, komil inson bo’ladi ? Qachonki, u jismonan sog’lom, vijdonan pok, ma’naviyati yuksak bo’lsa. Bunda o’sib kelayotgan yosh avlodga beriladigan ta’lim-tarbiyaning o’rni beqiyosdir. SHu o’rinda Prezidentimiz I.A.Karimovning ushbu fikri o’rinlidir: « Ma’naviyatni shakllantirishga bevosita ta’sir qiladigan yana bir muhim hayotiy omil -bu ta’lim-tarbiya tizimi bilan chambarchas bog’liqdir... SHuni unutmasligimis kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yoritiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo’lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog’liq...». Tarbiya - jamiyatdagi hodisa sifatida o’sib kelayotgan avlodning jamiyat hayotida, turmushi, ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyati, ijodi va ma’naviyligida ishtirok etishi murakkab qarama - qarshi ijtimoiy-tarixiy jarayon hisoblanadi. Ularning mukammal shaxs bo’lishlari, rivojlanishlari, shaxsiyliklari va individualliklari, jamiyatning ishlab chiqarish kuchlarining muhim elementlari, shaxsiy baxtlarini yaratuvchilari bo’lib ishtirok etadilar. U ijtimoiy taraqqiyot va avlodlar ketma-ketligini ta’minlaydi.

Tarbiya jarayonining qonuniyatlari Tarbiyada ijtimoiy muxitning ob’ektiv va sub’ektiv omillarga bog’liqligi Faoliyat va munosabat birligining shaxsda ijtimoiy ijobiy fazilatlarni shakllantirish mezoni va asosiy manbalar ekanligi Tarbiyaning shaxs taraqqiyoti (rivojlanishi) bilan birligi, o’zaro aloqadoriligi va bog’liqligi Tarbiyalanuvchilarning o’zaro tarbiyaviy ta’sirga ega ekanliklari, ularning o’zaro munosabatlari hamda faol faoliyatlari o’rtasidagi bog’lanish ning mavjudligi Bola o’qishni, tarbiya olishni istaydi, ulg’ayib jamiyat xayotida faol ishtirok etishni xoxlaydi.Pedagog uni qay usulda, qanday munosabatlar sharoitida, qanday pedagogig jarayonida tarbiyalashi lozimligi bilishi kerak. SHu bilan birga bola o’zini o’zgartirishda faol ishtirokchi ekanligini ham unutmasligi lozim. O’quvchilar yaqin kishilarining (ota-onasi, o’qituvchilari, tarbiyachilarining) munosabatlarini yaxshi bilsa bu unga ishda yordam bersa, shundagina bola pedagogik ta’sir o’tkazishga ochiq va moyil bo’ladi. O’qituvchi - do’st, murabbiy, yo’l boshlovchi bo’lgandagina o’quvchilar o’zlarining ichki olamlarini ochib ko’rsatadilar. Tarbiya jarayonining uziga xos xususiyatlari xam mavjudki,bular orkali tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish yana xam e’tibor talab kiladi. Tarbiyaning kupkirralilik,uzok muddat davom etishi,yaxlit xolda va konsentrik xolda amalga oshirilishi,ikki tomonlama:ukituvchi va ukuvchi faoliyatibilan boglikligi,karama- karshiliklar kupligi kabi xususiyatlari inobatga olish,mazkur xususiyatlarning tarbiya jarayonini amalga oshirishda xar bir ukituvchi –tarbiyachi dikat markazida turishini talab kiladi.

Yuqorida aytganimizdek, tarbiya - tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o’z ichiga olgan ikki yoklama jarayon. Tarbiyachilar - bilim va tarbiyaga ega bo’lgan kishilar, tarbiyalanuvchilar - bilim va tajriba o’rganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyan darajada aktiv faoliyat ko’rsatmasalar tajriba va bilim o’rgana olmaydilar. Demak, tarbiya usuli - tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyat va o’zaro ta’sir ko’rsatish usullaridir. Ilmiy adabiyotlarda tarbiya usullarini tarbiya metodlari deb ham ishlatiladi. “Metod” so’zi grekchadan olingan bo’lib, yo’l, usul ma’nosini bildiradi. Xalq pedagogikasida qo’llanilgan juda xilma-xil tarbiya usullarini qo’yidagi tarzda umumlashtirish mumkin. 1.Tushuntirish (o’rgatish, odatlantirish, mashq qildirish). 2.Namuna (maslaxat berish, uzr so’rash, yaxshiliklar xaqida so’zlash, o’rnak bo’lish). 3. Nasixat berish, o’git (undash, ko’ndirish, iltimos qilish, yolvorish, tilak-istak bildirish, maqullash, raxmat aytish, duo qilish, ok yo’l tilash va xokazolar). 4. Qoralash va jazo.(ta’kidlash, ta’na, gina, tanbex berish, majbur qilish, koyish, ayblash, uyaltirish, qo’rqitish, nafratlanish, ont-qasam ichirish, urish, kaltaklash va xokazolar.) Tarbiya usullarini o’rganish, taxlil qilish, bu usullardan pedagogik jarayondan foydalanish, ko’nikma va malakalarni egallashni osonlashtirish uchun ularni shartli ravishda bir necha guruxga bo’lib olamiz: Suxbat va xikoya. O’quvchi shaxsini g’oyaviy va axloqiy shakllantirishda o’qituvchining jonli so’zi eng ta’sirli usul xisoblanadi. Suxbat uchun mavzu tanlashda uning mazkur sinf uchun dolzarbligi, bolalarda axloqiy ishonch uyg’otishning suxbat mazmuniga bo’lgan munosabatlarini va suxbatdan kutilayotgan natijani xisobga olish lozim. Xikoya. O’quvchilar odatda xayotdan va badiiy adabiyotdan olingan aniq misollar bilan to’liq xikoyalarni qiziqib tinglaydilar. Suxbat ham, xikoya ham o’quvchilarning yoshiga mos mavzularda, ular tushunadigan so’zlar orqali o’zbek tilida o’tkazilishi kerak. Eng yaxshisi, suxbat va xikoya mavzusini o’quvchilarning o’zlari tanlasin, bunda suxbatning zavqi – shundan ta’minlanadi, o’quvchilar mavzuga befarq qaramaydilar. Namuna. O’quvchilar o’z atroflaridagi kishilarda hamma yaxshi axloqiy sifatlarni ko’rishlari va namuna olishlari nixoyatda muximdir. O’qituvchining shaxsan o’zi namuna bo’lishi, ayniqsa yoshlarga katta ta’sir ko’rsatadi. Namunadan xalq pedagogikasida ham keng foydalanilgan. Ota – bobolarimiz o’z farzandlarini hamisha yaxshilardan, donolardan, ulug’ kishilardan ibrat olishga da’vat qilib kelganlar. Masalan: “ Qush uyasida ko’rganini qiladi ”. Juda oddiy jo’ngina xulosa. Topshiriq. O’quvchilarning mehnat topshiriqlarini jamoa bo’lib bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda aloxida ahamiyatga egadir. O’quvchilar o’z kuchlarini umum ishiga sarflashga, jamoa uchun mas’uliyatni xis etishga o’rganadilar. Mehnat qilish bolani xarakterini shakllantiradi, mustaxkamlaydi.

Pedagogik talab. Pedagogik talab tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. Talab – bu o’quvchining turli vazifalarni bajarishi; ijtimoiy xulq – atvor mezonlarini ifodalashi; u yoki bu faoliyatda qatnashib bajarilishi zarur bo’lgan aniq bir vazifa sifatida namoyon bo’lishi; turli ko’rsatma sifatida namoyon bo’lishi, u yoki bu xarakatda rag’batlantiruvchi yoki uni to’xtatuvchi bo’lishi; oqilona xarakatlarga undovchi bo’lishi mumkin. O’z – o’zini tarbiyalash usullari o’quvchilarning o’zini – o’zi idora qilish organlari faoliyatida qatnashishlari, ularning ijtimoiy faollik mavqeyini shakllantirishning ta’sirchan vositasidir. O’quvchilar o’qishda, tarbiyada, dam olishda o’z – o’zini tarbiyalash usullaridan foydalanadilar, o’z – o’zini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydi. O’z-o’zini taxlil qilish. O’z shaxsini, fazilatlarini taxlil qilishga, xatti – xarakatlari xaqida o’ylashga o’rgatadi. O’z – o’zini nazorat qilish uchun o’quvchi o’zining yurish – turishi, intizomi, ijobiy odatlarining ortib borishi va, aksincha, salbiy odatlarining kamayib borishi xaqida muntazam ravishda kundaligiga yozib boradi. O’z-o’zini baxolash. O’quvchining qobiliyatini o’z kuchi bilan yuzaga chiqishiga yordamlashish zarur. O’z – o’zini baxolash qiyin, lekin o’quvchini bunga yetarli tayyorlash mumkin. O’z – o’zini baxolash o’quvchi uchun o’zining imkoniyatlarini xisob – kitob qilish, baxolash, o’ziga chetdan turib xolisona baxo berish, o’zidan qoniqish xosil qilishda yordam beradi. Rag’batlantirish va jazolash usullari. 1.O’quvchining kuchi yetadigan, mas’uliyatli topshiriq berish orqali bolaga ishonch bildirish; bunda o’quvchi o’z qadr - qimmati bilan faxrlanadi; 2.Maqtash (ota-onalar, bolalar jamoasi oldida); 3.Esdalik sovg’asi berish (kitob, ruchka, o’quv asbobi va boshqalar); 4.Maqtov yorlig’i berish; 5.Stipendiya bilan taqdirlash; 6.Xurmat taxtasiga fotosuratini quyish; 7.Qo’llab- quvvatlash; 8.Mas’uliyat va jamoaning minnatdorchiligi; 9.Safda birinchi o’rinda turish; 10.Musobaqalarda bayroq ko’tarish; 11.Gazetada, radioda e’lon va xokazo. Xar qanday rag’batlantirish pedagogik talablarni xisobga olgan xolda qo’llanishi lozim. Jazolash – bu tarbiyalanuvchining xatti – xarakati va faoliyatiga salbiy baxo berishdir. Jazo ham o’quvchining va butun sinf manfaati uchun qo’llanadigan oxirgi tarbiya usuli. Jazo choralarini qo’llashda jismoniy jazo, urish, kaltaklash mumkin emas, bolani qo’rqitish, gazablantirish ham yaxshi natija bermaydi, o’quvchi qo’rqqanidan yolg’on gapirishga o’rganadi, ikkiyuzlamachi bo’lib qoladi. Maktablarda qo’llash mumkin bo’lgan jazo choralariga quyidagilar kiradi:

Tanbex berish – eng yengil jazo chorasidir. O’qituvchi bolaga yuzma – yuz turib tanbex beradi, buni kundaligiga yozib quyish mumkin. Ogoxlantirish – noma’qul xatti xarakatlarning oldini olish uchun qo’llaniladi. Xayfsan berish – agar tanbex va ogoxlantirish kutilgan natijani bermasa, o’quvchi belgilangan intizomni bo’zaversa, o’quvchining aybi qay darajada va uning intizomini qanday sharoitda bo’zganini e’tiborga olib unga xayfsan e’lon qilish mumkin. Uyaltirish. Odamning eng nozik sezgilaridan biri uyat, or-nomus, sharm-xayodir. Odatda, odamda izzat –nafs, odamiylik qancha kuchli bo’lsa, avvalo o’zini xurmat qilsa, unda or-nomus, uyat shunchalik kuchli bo’ladi. Bolalarni tarbiyalashda shu xislarni extiyotkorlik bilan o’stirish lozim, lekin xadeb uyaltiraverish va qizartiraverish yaramaydi. Bundan oqilona va o’z o’rnida foydalanish kerak, shundagina ijobiy natijaga umid qilish mumkin. Tarbiya tamoyillari - tarbiyachining tarbiya jarayonida asoslanishi va rioya qilishi lozim bo’lgan asosiy qoidalardir. Milliy tarbiya tamoyillari: Tarbiyaning yuksak ma’naviyatli shaxsni shakllantirishga yunaltirilganligi. Tarbiyani mehnat bilan bo g’ lash Tarbiyaning maqsadga yunaltiril- ganligi va g’oyaviyligi. Tarbiyalanuvchi shax s ini xurmat qilish Tarbiyada demokrati k va inson - parvarlik g’ oyalarning ustunligi Tarbiyada o’quvchining yosh va individual xususiyatlarini h isobga olish Tarbiyada milliy va umumbasha riy Jamoa va jamoa yordamida

kadriyatlarning ustunligi tarbiyalash Tarbiyada izchillik v a tizimlilik Tarbiyada o’quvchi xulqidagi ijobiy sifatlarga tayanib salbiy tomonlarni yuqotish Tarbiyani ijtimoiy xayot bilan qo’shib olib borish Tarbiyada xududiy xususiyatlarini inobatga olish TARBIYА PRINTSIPLARI Har bir ishning o’ziga xos, ma’lum qonun-qoidalari bo’lganidek, bola tarbiyasining ham o’ziga xos bir qator muhim qonun-qoidalari borki, ularga amal qilish tarbiya ishining samarali bo’lishini ta’minlaydi. Bugungi kunda tarbiyaning quyidagi printsiplari farqlanmoqda: - tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi; - tarbiyaning hayot, mehnat bilan, O’zbekistonimizning mustaqilligi, gullab- yashnashi yo’lida qilinayotgan fidoyi ishlar bilan bog’lanish; - shaxsni jamoada, jamoa orqali tarbiyalash; - tarbiyada bola shaxsini hurmat qilish va unga talabchanlik; - tarbiyaviy ishlarning izchilligi, muntazamligi hamda birligi; - tarbiyada o’quvchilarningyoshi o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish. Quyida tarbiya jarayonining tamoillarini ko’rib chiqamiz. Tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi printsipi . Tarbiya maqsadini belgilashda jamiyat talablari, davr nafasi, milliy xususiyatlar asos qilib olinadi. Tarbiyaning maqsadi har tomonlama kamol topgan - barkamol inson shaxsini tarbiyalashdir. O’qituvchilar jamoasi va har bir o’qituvchi-tarbiyachi ana shu maqsadlardan kelib chiqib, tarbiyaviy ishlarning vazifalarini belgilaydi, uning mazmunini

aniqlaydi hamda maktab ish sharoitlarini hisobga olgan holda o’quvchilarni tarbiyalashning shakl va uslublarini tanlaydi. Tarbiyaning hayot bilan bog’liqligi printsipi Bu qoida tarbiyaviy ishlarning mazmuni va tashkil etilishini doimo yangilab turishni talab etadi. Tarbiyachilar bolalar tarbiyasini hayot bilan bog’lar ekanlar, ularga o’zlarida iymon-e’tiqodni tarbiyalash imkonini beradilar. Tarbiyaviy ishlar shunday tashkil qilinganda yoshlar jamiyat hayotiga faolroq jalb qilinadi, bu esa o’quvchi shaxsining tarkib topishiga yordam beradi. SHAXSNI JAMOADA VA JAMOA ORQALI TARBIYaLASH PRINTSIPI Ilg’or o’qituvchilar tajribasining ko’rsatishicha, o’quvchilar ahil jamoa bo’lib uyushgandagina tarbiya ishlarini amalga oshirish ancha yengil bo’ladi va muvaffaqiyati ta’minlanadi. Yaxshi uyushgan, sog’lom jamoada o’quvchilarning fikri juda katta tarbiyaviy kuchga ega bo’ladi va tarbiya jarayonida o’qituvchilarning tayanchiga aylanadi. O’z manfaatini jamiyat manfaatlari bilan qo’sha bilish, bir-biriga o’zaro yordam berish kabi qimmatli fazilatlar avvalo jamoada shakllanadi. O’quvchilar jamoasida har bir shaxsning kamolga yetishi, hamda sinfda va umuman maktabda do’stlik rishtalarini mustahkamlash uchun qulay sharoit yaratmoq darkor. SHuni ham aytish kerakki, ba’zan tarbiya jarayonida jamoa bilan shaxs o’rtasidagi qarama-qarshiliklarni bartaraf qilishga ham to’g’ri keladi. O’quvchilarda jamoa manfaatini ko’zlash, jamoatchilik hissi, avvalo birgalikda o’qish va mehnat qilish jarayonida mustahkamlanadi. O’qituvchi va tarbiyachi o’zining tarbiyaviy ishlarida hamma vaqt o’quvchilar jamoasiga va ular orasidagi faol o’quvchilarga tayanmog’i, o’quvchilarni turli ishlarni birgalikda bajarishga odatlantirib, ularga jamoachilik ruhini singdirib borishi lozim. TARBIYaDA BOLA SHAXSINI HURMAT QILISH VA UNGA TALABCHANLIK PRINTSIPI Tarbiyachi awaliga bolalardan biror narsani talab qilib, so’ngra o’zining bu talabini unutib qo’ysa yoki keyingi ishlarida o’zi bu talabga xilof ish tutsa, bu hoi tarbiyaga yomon ta’sir etadi. Biz bunday tarbiyachini o’z so’zida qat’iy turmaydigan kishi, deb ataymiz. U bolalarga topshiriq berib: «Bilib qo’yinglar, topshirilgan vazifani albatta tekshirib, tegishli bahoni qo’yaman», deb ogohlantiradi. Lekin bolalarning topshiriqni bajargan yoki bajarmaganlarini aslo tekshirmaydi. Bolalar tartibni salgina buzsalar, u ko’p do’q-po’pisa qilib, ularga qarshi turli choralar ko’rajagini aytadi-yu, ammo amalda hech qanday chora ko’rmaydi. U, biror qiziq tadbir o’tkazishni bolalarga va’da qiladi-yu, sal orada

va’dasini esdan chiqarib qo’yadi, bolalarda bunday tarbiyachiga izzat va hurmat paydo bo’lmaydi. Har bir pedagogning so’zi bilan ishi bir xil bo’lishi kerak. U o’z ishida va so’zida izchil bo’lmog’i lozim. Har bir tarbiyachi uchun bu narsa qonun sifatida tan olinishi shart. Bolalarga birdaniga juda ko’p talab-qoidalarni taqdim qilish mumkin emas; bolalarni xulq va yurish-turish ko’nikmalariga o’rgatgan vaqtda ham xuddi o’quv predmetlari mazmuniga kiradigan ko’nikmalarni o’rgatishdagi tadrijiylik va tizimlilikka rioya qilish kerak. SHunday qilinsa, bolalar xulqiy ko’nikmalarni puxta, mustahkam o’zlashtiradilar. Boshlang’ich ta’lim mohir pedagoglari ish tajribalarining ko’rsa-tishicha, qaerda o’quvchilarga yuksak talabchanlik, hurmat, muhabbat, ishonch kuchli bo’lsa, o’shaerda tarbiyaning ta’siri samarali bo’ladi. Bolaga mehribonlik, hurmat va muhabbat bilan qarash uning kuchiga kuch qo’shadi, o’ziga bo’lgan ishonchni yanada orttiradi, bu, ayni chog’da, o’quvchilarda o’z o’qituvchisiga nisbatan hurmat, ishonch va mehribonlik uyg’otadi. Zotan, bolalar g’amxo’r, mehribon va talabchan o’qituvchini sevadilar, hurmat qiladilar va unga to’la ishonadilar. Mana shunday o’qituvchining bolalarga tarbiyaviy ta’siri kuchli bo’ladi, uning obro’yi ortadi. Agarda o’qituvchi o’z o’quvchilarining kuchiga va imko-niyatiga ishonch bilan qarasa, ular bu ishonchni oqlashga intiladilar. O’qituvchi va tarbiyachilarning o’quvchiga nisbatan haddan tashqari talabchan va qattiqqo’l bo’lishi ham, va aksincha, bolalarga bo’sh muomala qilishi ham yaramaydi. O’qituvchi va tarbiyachilar o’quvchilarga nisbatan talabchan bo’lishlari va qo’ygan talablarining o’quvchilar tomonidan so’zsiz bajarilishiga erishmoqlari lozim. Bu esa bolalarni kattalar tomonidan qo’yilgan oqilona talablarni o’z vaqtida bajarishga odatlantiradi. SHu bilan birga, bolalar o’zlariga nisbatan ham talabchan bo’ladilar. Tarbiya jarayonida bolalarga nisbatan o’qituvchilar, ota-onalar, bolalar va yoshlar tashkilotlari hamda barcha jamoatchilik tomonidan bir xilda talab bo’lishini, ya’ni talabda birlik bo’lishini ta’min etish g’oyat muhimdir. Maktab ma’muriyati, sinf rahbarlari, o’qituvchilar bilan ota-onalar o’quvchilarga bir xilda talab qo’yishni ta’min etishlari kerak. Ota-onalar ham, o’z navbatida, bolalarni tarbiyalashni maktab bilan mustahkam aloqada olib borishlari hamda bolalarga nisbatan maktab bilan birga bir xil talab qo’yishlari lozim. Oila a’zolari: ota-ona, aka-uka, opa-singil va boshqalar o’rtasida ham bolalarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishda birlik bo’lishi zarurdir. Bolaning sinfdan-sinfga o’tishi, yoshining ulg’ayishi, saviyasining ortishi, dunyoqarash doirasining kengayib borishi bilan talablarning mazmuni va shakli ham o’zgarib, ortib boradi.

Xullas, o’quvchilarga nisbatan talabchan bo’lish, ularga samimiy muhabbat va hurmat bilan qarash qoidasini oqilona hamda mohirlik bilan to’g’ri qo’llanishi, o’quvchilarnig kuchiga, imkoniyatlariga ishonch bilan qarashga - tarbiyaning muvaffaqiyatli borishiga yordam beradi. TARBIYАDA O’QUVCHILARNING YОSHI VA O’ZIGA XOS XUSUSIYaTLARINI HISOBGA OLISH PRINTSIPI Bolalar maktabda rivojlanishning turli davrlarini bolalik, o’smirlik, o’spirinlik pallalarini bosib o’tadilar. SHu davrlar ichida ular hayot, inson va tabiat, umuman atrofimizni o’rab olgan dunyo haqida aniq bilimlarga ega bo’ladilar. Ularnig axloqi ham o’zgarib boradi. SHu yillar ichida bolaning axloqiy tuyg’ulari rivojlanadi, ongi bilan xulqi o’rtasida uyg’unlik vujudga keladi, xarakteri tarkib topadi, o’z xulqi va xatti-harakatlarini ehtiyojga va sharoitga muvofiqlashtirishga intilish odatlari tarbiyalanadi. Bolalarning yoshi rivojlanish darajasiga ko’ra ularga beriladigan tarbiyaning mazmuni, pedagogik rahbarlikning xarakteri ham o’zgarib boradi. Masalan, boshlang’ich sinf o’quvchilari maktabdagi o’z asosiy vazifalarini: o’zini maktabda, uyda, ko’chada qanday tutish qoidalarini bilib oladilar. Bunday odatlar ularga namuna ko’rsatish, tushuntirish yo’li bilan singdiriladi. Bolalarning yoshi ulg’aygan sari ularga talab ham orta boradi. SHu tufayli o’rta va katta yoshdagi bolalarni tarbiyalashda ularning mustaqilligiga suyanib ish ko’rish yaxshi natija beradi. Tarbiyada bolalarning kuchi va imkoniyatlarini tola ishga solish yaxshi, lekin ularning kuchiga ortiqcha baho berib yuborish ham yaramaydi. Tarbiya berishda o’quvchilarning yosh xususiyatlaridan tashqari, har qaysi bolaning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish ham katta ahamiyatga ega. Bolalarning yoshi, bo’yi bir xil bo’lsa-da, ularnig mijozi, fazilatlari, qobiliyat va mayllari, qiziqishlari har xil bo’ladi. Bu farqlar bolalarning xulqida, o’qish va mehnatida aks etadi. Bir o’quvchiga nisbatan muvofiq bo’lgan tarbiya uslubini boshqa bir o’quvchiga nisbatan qo’llaganda u kutilgan natijani bermasligi mumkin. Sinfdagi o’quvchilarning ba’zilariga oddiy tanbehning o’ziyoq samarali ta’sir ko’rsatadi, ammo boshqa o’quvchilarga tanbeh berishning o’zi kifoya qilmaydi. Ba’zi bir o’quvchi ayrim axloqiy fazilatlarni tezda uqib oladi va unga amal qiladi, ikkinchisi esa unga amal qilmaydi, ayrim bolalar esa bu xil sifatlarni o’zlariga juda sekinlik bilan singdiradilar. Ayrim o’quvchilar o’zlarining faolliklari, saranjom-sarishtaligi, intizomliligi, fahm-farosati bilan o’qituvchi va bolalar jamoasining ishonchi va hurmatiga sazovor bo’ladilar, boshqalari esa intizomsizligi, pala-partishligi, betgachoparligi, bema’ni qiliqlari bilan tezda «tanilib» qoladilar. Demak, har bir o’quvchining qobiliyati, qiziqishi, his-tuyg’ulari, kuchli va zaif jihatlarini aniqlab,

tarbiyaviy ishlarda ularni hisobga olish tarbiyani to’g’ri yoiga qo’yish imkoniyatini beradi. TARBIYaVIY ISHLARNING IZCHILLIGI, TIZIMLILIGI HAMDA BIRLIGI PRINTSIPI Avvalo, ta’lim va tarbiya bir maqsadni - barkatnol inson shaxsini tarbiyalashni nazarda tutadi. Ya’ni ta’lim ishi tarbiya bilan birga qo’shilib ketadi va bir-birini to’ldirib, mukammallashtirib boradi. Dars jarayonida olib borilgan tarbiyaviy ishlar sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar bilan qo’shiladi. Bolalar bilan olib boriladigan har bir tarbiyaviy ish butun tarbiya ishlarining ajralmas bir qismi sifatida amalga oshirilgan taqdirdagina ta’siri kuchli boiadi. Tarbiya ishidagi izchillik va tizimlilik shundan iboratki, har bir tarbiya ishi maktabning umumiy tarbiyaviy rejasiga asosan ma’lum izchillikda amalga oshiriladi, oldingi ishlarning mantiqiy davomi sifatida tarbiya sohasida qilinayotgan ishlarni rivojlantiradi, mustahkamlaydi va yanada yuqori darajaga ko’taradi. Tarbiya berishda tizimlilik qoidasi tarbiyani amalga oshiradigan barcha bo’g’inlarning - oila va maktab, bolalar va yoshlar tashkiloti, jamoatchilik, mahalla faollari, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari va ishlab chiqarish jamoalarining, keng jamoatchilikning hamjihatlik va bamaslahat ish ko’rishini nazarda tutadi. Tarbiya ishidagi bu hamjihatlik va hamkorlikni ta’min etishda maktab asosiy rol o’ynaydi. Maktab yuqorida aytilgan muassasalar bilan mustahkam aloqada bo’lib, tarbiya sohasida bahamjihatlikda ishlashga erishadi. Tarbiya jarayonida tizimlilik va izchillikni ta’min etadigan muhim shartlardan biri tarbiya sohasidagi bilim, ko’nikma va malakalarni egallash va mustahkamlashda uyg’unlikka rioya etishdir. Tarbiyaviy ishlarning hammasida bolalarda mavjud bo’lgan bilim, ko’nikma, malaka va odatlarga hamda ularning turmush tajribalariga suyanish lozim. Har bir odam o’z hayot yo’lida qancha muvaffaqiyatlarga erishgan yoki imkoniyatlarni qo’ldan boy bergan bo’lsa, buning hammasiga, avvalo, uning fe’l- atvori, olgan tarbiyasi sababdir. 3.MA’NAVIYAXLOKIY TARBIYaNING TARIXIY VA MILLIY ILDIZLARI. Tarbiyaning tarkibiy qismlari : 1. Aqliy tarbiya 2. Ahloqiy tarbiya 3. Nafosat tarbiyasi 4. Ekologik tarbiya 5. Xuquqiy tarbiya

6. Jismoniy tarbiya 7. Mehnat tarbiyasi 8. Iqtisodiy tarbiya 9. Siyosiy tarbiya Axloq - kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti davomida vujudga kelib, tarkib topgan, takomillashib kelgan me’yor va qoidalardan iborat bo’lib, ular kishilarning jamiyatga bo’lgan munosabatlarini tartibga soladi. Bu me’yor va tartib qoidalar kishilardan jamiyat uchun zarur bo’lgan axloqqa ega bolishlikni talab qiladi. SHunga muvofiq, biror shaxsning xulq-atvori, yurish-turishiga axloqli yoki axloqsiz deb baholashga imkon beradi. O’zbek milliy pedagogi Abdulla Avloniy axloqqa quyidagicha ta’rif beradi: «Axloq insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va isbotlar ila bayon qilado’rgan kitobni axloq deyilur»!. Axloq - inson hayotida o’z-o’zini idora qilish me’yolarini, boshqalar bilan munosabatda bo’lish madaniyatini, halol ishlab, to’g’ri hayot kechirish mezonlarini o’rgatadi. Ibn Sino: «Axloq har bir kishi uchun o’z-o’zini idora qilshi ilmidur», deb uning mazmunini ifodalab bergan edi. Axloq me’yori va qoidalari tarixiy taraqqiyot davomida tarkib topib, takomillashib borgan va kishilarda birgalikda yashash sharoitidan, tabiiy ehtiyojidan, ijtimoiy manfaatlari va hayotiy talablaridan kelib chiqqan va ular muayyan tarixiy davrdagi kishilarning xatti-harakati, yurish- turishi va boshqalarga bo’lgan munosabatlarida namoyon bo’lgan. Ana shu tartib- qoidalarsiz biron-bir jamiyat bo’lmagan va bo’lmaydi ham.

Axloqiy fazilatlar hech qachon o’z-o’zidan vujudga kelmaydi, balki ularning kelib chiqishining haqiqiy manbai, ularni keltirib chiqargan sabablar va harakatga keltiradigan kuchlar mavjuddir. Zero, har qanday axloqiy qoidalar muayyan tarixiy zaruriyat natijasida vujudga keladi va muayyan qonuniyat asosida rivojlanib boradi. Demak, axloqning rivojlanishi ob’ektiv shart-sharoitlari bilan sub’ektiv omillarning o’zaro munosabati qay darajada ekanligi bilan bog’liqdir. Zotan, dunyodagi barcha mamlakatlar, millat yoki elatlar uchun odatlar, rasm-rusumlar, axloqiy qoidalar bir xil bo’lishi mumkin emas. Bu qoidalar tarixan tarkib topgan bo’lib, iqlim va joy, an’ana va sharoit ta’sirida o’zgarib, rivojlanib boradi. Ana shularning hammasini bilib, ularni o’z o’rnida to’g’ri tushunish ham tarbiyalanganlik belgisi hisoblanadi. Ayni vaqtda, mintaqaviy hududni o’z ichiga oladigan bir qator xalqlarning turmush tarzidan, yashash sharoitlaridan kelib chiqadigan qoidalar ham mavjuddir. Masalan, shu ma’noda sharqona yohud o’zbekona degan iborani ishlatamiz. O’zbekona, milliy axloqda ota-bobolarimizning tarixiy tajribalari, davrlar sinovidan o’tgan saboqlari va bizga doimo madad bo’lib to’rgan ruhiy quvvatlari jamuljamdir. Ularning sharofatlari tufayli milliy-axloqiy qadriyatlarimiz asrlar osha avlodlardan-avlodlarga o’tib kelmoqda. CHunki bir tomchi bo’lsa ham ularning qoni tomirimizda oqayotir. Ana shu qonni jo’sh urdirmoq bilan yuraklarimiz uyg’oq, dilimiz ravshan, tafakkurimiz munavvar. Ana shunday kayfiyat bizning dilimizda ko’p yillardan beri yashirinib kelinar edi. Endilikda milliy istiqlol tufayli milliy-axloqiy qadriyatlarimiz qaytadan tiklandi. Ulardan bolalarni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalashda foydayalanish milliy tarbiyamiz uchun obektiv pedagogik zaruriyatga aylandi. Yosh mustaqil mamlakatimizning kelajagi uchun ma’naviyati yuksak, barkamol insonlar zarur. SHuning uchun ham Yurtboshimiz «Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch» degan hikmatli shiorni yanada balandroq ko’tardiki, yuksak ma’naviyat mustaqillikni mustahkamlash, rivojlantirish uchun muhim va zaruriy tamoyillardan biri bo’lib qoldi. Barkamol insonni tarbiyalash, voyaga yetkazish haqida musulmon SHarqi axloqi bir qator asarlarni yaratgan. CHunonchi, Kaykovusning «Qobusnoma», Sa’diyning «Guliston», «Bo’ston», Amir Temurning «Temur tuzuklari», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub», Xusayn Voiz Koshifiyning «Axloqi muhsiniy» va boshqalarni ko’rsatishimiz mumkin. Turon zaminimiz xalqlari axloqiy tarbiya sohasida boy an’analarga ega. Axloqqa oid dastlabki fikrlar «Avesto» kitobida, qadimgi bitiklarda va boshqa yozma manbalarda o’z ifodasini topgan. Bulardan tashqari, o’zbek xalqi o’rtasida keng tarqalgan pandnomalar, o’gitlar va odobnomalarda, xalq pedagogikasida, falsafiy risolalarda, allomalar merosida axloqiy masalalarga keng o’rin berilgan. Axloq-odob insonning jamiyatga bo’lgan munosabatining negizini tashkil etadi. SHuning uchun ham o’quvchida jamiyatga bo’lgan hurmatni yuksaltirish

mustaqilligimizni mustahkamlashga, axloqiy madaniyat egasi bo’lishga, axloqiy ongni, o’zini o’zi anglab yetishga, yaxshi insonlarga bo’lgan e’tiqodni rivojlantirishga olib keladi. Maktab o’qituvchilari dars va darsdan tashqari jarayonlarda do’stlik, hamjihatlik, hamkorlik, bir-birini qo’llab - quvvatlash, birovning dardiga darmon bo’lish kabi fazilatlar xalqimiz va millatimiz kuch - qudratining asosi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy taraqqiyotning negizi ekanligini o’z o’quvchilariga tushuntirishlari darkor. Ma’naviy-axloqiy tarbiya - ma’naviy ongni bir maqsadni ko’zlab tarkib toptirish, axloqiy tuyg’ularni rivojlantirish hamda xulq-atvor ko’nikmalari va odatlarini hosil qilishdan iborat. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsadi jamiyat talablariga bog’liq bo’lib, bu talablar o’z navbatida ishlab chiqaruvchi kuchlaraing rivojlanish darajasi va jamiyatda yoshlarni o’qitish va tarbiyalash ishlarining hammasi yosh avlodda ma’naviy axloq va e’tiqodni shakllantirishga, ularni Vatanga cheksiz sadoqat ruhida tarbiyalashga xizmat qilishi lozim. MA’naviy –axlokiy tarbiyaning tub moxiyati xozirgi ijtimoiy shart-sharoitda mamlakatimiz istikboli va istikloli tugrisida gamgurlik kilish,uzligini anglash,Vatani va xalkining nimaga kodirligini ,uz kadr kimmatini bilish,bor imkoniyatini Vatan,xalk ravnaki yulida xalol mexnat kilish,yuksak goya va kashfiyotlarni tugri yunaltir ьilish,bu yulda fidoyi bulishdan iboratdir,Yurtboshimizning “Yuksak ma’naviyat -engilmas kuch” asarining xar bir satrlari aynana ma’naviy axlokiy tarbiyaning butun mazmun va moxiyatini ifoda etgan desak ayni xakikatdir. Prezidentimiz mustakillikning dastlabki iyllaridayok ma’naviy-axlokiy tarbiyaning tub ildizlari va mazmuni xakida “Ma’naviyat tarbiyaning eng ta’sirchan kuroli ekan,undan okilona foydalanish,bolalarimizni vatanparvarlik,rostguylik,xaksevarlikka urgatish kerak buladi. Aslini olganda,axlok -ma’naviyatning uzagi.Inson axloki shunchaki salom- alik,xushmuomaladangina iborat emas.Axlok-bu avvalo insof va adolat tuygusi ,iymon,xalollik degani” purma’no fikrlari bilan barcha madaniyatli va ma’rifatli insonlarga kelajak vazifalarnining tub moxiyatini kursatib utgan edilar. Uzbekiston Respublikasi Prezidenti ,Akademik Islom Karimovning ilgari surgan fikr va goyalari asosida ma’naviyatning kuyidagi tarkibiy kismlari aniklandi: -madaniy-ma’rifiy yuksaklik; -ijtimoiy-didaktik tarakkiyot; -falsafiy-pedagogik usish; - iymon-e’tikodning butligi; -milliy odob-axlok normalariga tula rioya kilish; -ilm-ma’rifatli bulish;

-insonparvarlik,xalkparvarlik,vatanparvarlik,adolatparvarlik; -milliy kadriyatlarga muxabbat; -fidoiylik,jasurlik,mardlik,tashabbuskorlik; -poklanish; -islom diniga e’tikodlilik; -Vatan va xalk mustakilligini doimiy ravishda ximoya kilish va unga xizmat etish; -Ajdodlar va ularning merosiga chukur xurmat. Yukorida kayd etilayotganlarning mazmun moxiyatini xar bir talaba-yoshlar ongida, xar bir Uzbekiston fukorosining ongida rivojlantirish,xayotining mazmuniga aylantirish bugunning doimiy dolzarb vazifasiga aylanishi shart va zarurdir.

Foydalanilgan a dabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi qonuni. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa kontserni, 1998. 2. O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» . Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, SHarq nashriyot- matbaa kontserni, 1998. 3. «O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi to’g’risida»gi Nizom .Xalq ta’limi j., № 6, 1999. 4. «Umumiy o’rta ta’lim maktabi Pedagogika Kengashi to’g’risida»gi Nizom. Ta’lim taraqqiyoti j., № 3, 2002. 5. «Umumiy o’rta ta’lim maktabi Metodika Kengashi to’g’risida»gi Nizom. Ta’lim taraqqiyoti j., № 3, 2002. 6. Umumiy o’rta ta’lim maktabi fan Metodika birlashmalari to’g’risida»gi Nizom. Ta’lim taraqqiyoti j., № 3, 2002.

Похожие

O’quv ustaxonalarida o’qitish

O’quv rejalashtirish hujjatlari

Tarbiyaviy ishlarda foydaladigan metodlar

Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar

Hadislarning ta‘lim-tarbiyaviy ahamiyati