O’qituvchining muomala odobi - Педагогиka - Рефераты

O’qituvchining muomala odobi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

160.5 KB

O’qituvchining muomala odobi Reja: 1. O’quvchilar bilan muomala odobi qoidalari 2. Pedagoglar jamoasida muomala odobi 3. Ota-onalar bilan muomala odobi 4. Maktab rahbarlari bilan muomala odobi

O’zbekiston maktablarida ta‘lim-tarbiya ishlari, pedagogik faoliyatning samaradorligi, ta‘sirchanligi o’qituvchilar, ota-onalar jamoasi, oilada shakllangan axloqiy munosabatlarga, muomala odobiga bog’liq. Muallim ta‘lim-tarbiya ishlari jarayonida o’quvchilar, kasbdoshlari, ota-onalar bilan muomalada bo’ladi. Barkamol shaxs sifatida shakllanayotgan o’quvchilar, kasb-doshlari, ota-onalar muallimning har bir harakati, barcha ishlarini inson sifatida kuzatib boradi, his etadi, axloqiy jihatdan baholaydi, qabul qiladi yoki rad etadi. Xullas, ta‘lim-tarbiya ishlari-ning natijasi, o’qituvchi faoliyatining ta‘sirchanligi pedagogik jarayonda sodir bo’ladigan muo-mala odobiga, pedagogik jarayon ishtirokchilarining axloqiy-ruhiy holati, kayfiyatiga bog’liqdir. - Muomala odobi o’z tabiati, mohiyatiga ko’ra ijtimoiy hodisadir. Ijtimoiy qonuniyatlar pedagogik jarayondagi muomala odobida namoyon bo’ladi. Pedagogik odob jamiyatda qabul qilingan ma‘naviy, umuminsoniy va milliy axloqiy qadriyatlarga asoslanadi. Ijtimoiy munosabatlar pedagogik jarayonda qatnashuvchilar o’rtasidagi muomala odobini tartibga solib, boshqarib boradi. Ijtimoiy munosabatlarning har biri o’ziga xos xususiyatga, mezonlarga ega. Bu xususiyat va mezonlar ijtimoiy faoliyatning sohasi, shaxslararo aloqalarning xarakteri bilan belgilanadi. Muomala odobi kishi bajarishi lozim bo’lgan axloqiy qoidalar bilan shaxs ularni qay darajada qabul qilishi o’rtasidagi, shaxsiy va ijtimoiy manfaatlar orasidagi bog’lanishlarga asoslanadi. - Muomala odobi bevosita baho beruvchanlik xususiyatiga ham ega. Axloqiy baho esa kishilarning xulqini, xatti-harakatlarini nazorat qiladi, tartibga soladi. Muomala- munosabatlar kishi o’z xulqi va faoliyatida axloqiy printsiplar, qoidalar, talablar, an‘analarga, urf-odatlarga qay darajada amal qilayotganiga qarab baholanadi. - Pedagogik jarayonda sodir bo’ladigan muomalaodobida muallimning axloqiy madaniyati, tarbiyalanganlik darajasida aks etadi. Muallimning pedagogik kasb egasi sifatida o’ziga, o’z kasbiga, o’quvchilarga, kasbdoshlariga, ota–onalariga muamolasini

belgilovchi asosiy qoidalar, talablar mavjud. Bu mezonlar jamiyat, davlat o’qituvchiga, ta‘lim–tarbiya ishlariga nisbatan qo’yayotgan axloqiy talablariga, pedagogik faoliyatning axloqiy xarakteri va xususiyatlariga asoslanadi. Pedagogik jarayonda muomila odobi o’qituvchining faoliyatida namoyon bo’ladi. O’qituvchilik faoliyatida qo’yiladigan axloqiy talablar, o’z navbatida, O’zbekiston Respublikasi rahbariyati yosh avlodni umuminsoniy va milliy–an‘anaviy, madaniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash sohasida kun tartibiga qo’yayotgan vazifalariga bog’liq. Ular pedagogik jarayondagi muomala odobida, unda qatnashayotgan kishilaning xulqi, xatti-harakatlarida ifodalanadi. Bu xatti- harakatlar pedagogik jarayon qatnashchilarining ta‘lim-tarbiya maqsadi, vazifalari, usul va vositalarini, axloqiy qadriyatlarni qay darajada qabul qilishlari shaklida namoyon bo’ladi. - Muomala odobining tuzilishi juda murakkabdir. U pedagogik faoliyatda sub‘ekt-obe‘kt munosabatlari shaklida ifaodalanadi. Sub‘ekt-obe‘kt munosabatlari muallim o’zining professional burchini bajarayotganida o’quvchilar, kasbdoshlari, ota- onalar, jamoat tashkilotlarining vakillari bilan o’qituvchi o’rtasidagi aloqalarda vujudga keladi. U o’zaro hurmat darajasi, ishonch, talabchanlik, xayrixohlik tashabbuskorlik, o’zaro g’amxo’rlik, har birlarining inson sifatida qadr–qimmatini e‘zozlash kabilarda namoyon bo’ladi. Ular o’qituvchining pedagogik faoliyatida boshqalar bilan muamalasining xarakterini baholashda xizmat qiladi. O’zaro ta‘sirlar o’quv ishida, turmushda, dam olish paytlarida, oiladagi muomala- munosabatlarining xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi. - Pedagogik jarayoning o’zida ham faoldiyatning turli sohalarida turlicha muomala- munosabatlar mavjud. Masalan, o’quv ishlari sohasida, jamoat toashiriqlarini bajarishda o’quvchilar, bilan sinfdan tashqari ishlarda, dam olish paytlardagi muomala, shuningdek, o’qituvchining Vatanga, xalqqa bo’lgan munosabati o’ziga, xos xususiyatlarga ega. Uning mohiyati shundan iboratki, agar o’qituvchining bu muomala munosabati o’z professional vazifasini burchini bajarish jarayonida sodir

bo’lsa, jamiyat o’qituvchining pedagoglik kasbining ijtimoiy mavqeini, unga ma‘lum bir huquq va vakolatlar berilganligini nazarda tutadi. - Pedagogik etikada muomila odobining biror jihati, masalan, o’qituvchining o’z kasbigi munosabati, burchi alohida tahlil etilishi mumkin. O’qituvchilik kasbi kishiga ma‘lum talablarni qo’yadi, lekin muallim bu talablarni qanday bajarayotgani bu talablarda hali aks etmaydi. O’qituvchining pedagogik faoliyati natijalarini xalq ta‘limi bo’limlari, maktab ma‘muriyati, metodik birlashma xodimlari baholaydi. O’qituvchining pedagogik jarayon qatnashchilari bilan muomalasi-bu kishilarning o’zaro bir-birlariga bo’lgan shaxsiy insoniy munosabatlari sifatida ham qaraladi, ular pedagogik jarayon qatnashchilarining xatti-harakatlarida, xulqida, ish shakli va usullarida namoyon bo’ladi. Ular o’rtasidagi o’zaro axloqiy baholashlar ham muhim rol o’ynaydi. - Pedagogik jarayonda o’qituvchi axloqiy munosabatlarning sub‘ekti hisoblanadi. U pedagogik jarayonning asosiy kishisi-figurasi sifatida o’quvchilar, kasbdoshlar, ota-onalar bilan muomalada bo’ladi. Pedagogik muomala odobi tizimida o’qituvchi asosiy figuradir. O’quvchilar, kasbdoshlari, ota-onalar, pedagoglar jamoasi va jamoat tashkilotlarining vakillari o’qituvchi uchun pedagogik muomala-munosabatlarning ob‘ekti hisoblanadi. Ular bilan bo’ladigan aloqalar yosh avlodga ta‘lim-tarbiya berish vazifalarini bajarish jarayonida sodir bo’ladi. Bu muomala jarayonida ishtirok etadigan kishilar bir-birlariga nisbatan xayrixoh, ijobiy hissiyotda bo’lishlari, bir-birlarining fazilatlarini o’zaro baholashlari, qadrlashlarini nazarda tutadi. - Pedagogik muomala-munosabatlarda hissiyot aralashgani uchun ularning axloqiy va ruhiy jihatlarini bir-biridan ajratish qiyin bo’ladi. Shuning uchun ham bunday hodisalar haqida gapirganda, odatda, pedagogik jamoadagi axloqiy-ruhiy vaziyat tushunchasi ishlatiladi.

- Demak, o’qituvchining muomala odobi-u aloqa qiladigan odamlar, muassasalar bilan o’z professional vazifasini bajarayotganda sodir bo’ladigan axloqiy munosabatlar majmuidir. Bu yondoshuv asosida pedagogik muomala odobini shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: o’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi muomala; o’qituvchi bilan pedagogik jamoa o’rtasidagi muomala; o’qituvchi bilan ota-onalar o’rtasidagi muomala; o’qituvchi bilan maktab rahbarlari o’rtasidagi muomala. - Muomala odobida o’qituvchining axloqiy ongi, axloqiy faoliyatining yetuklik darajasi, axloqiy ehtiyojlari va axloqiy yo’nalishlari, so’zi bilan ishining birlik darajasi, xullas, muallimning faol hayotiy nuqtai-nazari namoyon bo’ladi. - O’quvchilar bilan muomala odobi - Pedagogik jarayondagi aloqalar tizimida o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi muomala- munosabatlar katta o’rin egallaydi. Bu jarayonda bola insoniyat asrlar davomida to’plagan bilimlarni, axloqiy tajribani egallab oladi. Muallim pedagogik jarayonda yetakchi kishidir. Unga yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. Shuning uchun ham o’qituvchiga, uning axloqiy sifatlari, xulqiga, o’quvchilar bilan muomalasiga nisbatan alohida, yuksak talablar qo’yiladi. Muallim hayotga endigina kirib kelayotgan, barkamol shaxs sifatida shakllanayotgan insonlar-yosh bolalar bilan muloqotda bo’ladi. Bolalar ta‘lim-tarbiya jarayonida umuminsoniy va milliy axloq normalarini (mezonlarini) o’zlashtiradi. O’quvchi muomala odobini asosan o’qituvchi timsolida anglab oladi. Sevimli muallim bola uchun bir umr ideal, ibrat, namuna bo’lib qolishi ham mumkin. - Respublikamiz o’qituvchilari orasida o’z ishining ustasi, Xalq o’qituvchisi, Xizmat ko’rsatgan o’qituvchi deb tan olingan, ota – onalar, yoshlar e‘zozlab Ustoz deb ataydigan mo’‘tabar insonlar ko’plab topiladi.Ular pedagogik ishda fidoyilik ko’rsatib, muallimlik burchini yuksak darajada bajarib, bolalarga bilim berib o’lar

qalbiga halolik, guzallik, odob axloq nurini singdira loganliklari, xushmomila bo’lganlari uchun ham bunday obro’ va hurmatga erishganlar. - Afsuski hamma muallimlar haqida shunday deb bo’lmaydi. O’zining dag’al muomalasi bilan bolaning uo’nglini o’qishdan sovutib, dilini o’rinsiz ranjitadigapnlar ham uchrab turadi. Pedagogik amaliyot, badiy adabiyotda bunga misollar kuplab topiladi.Bunday yoshlar tarbiyasida, ularning axloqiga salbiy ta‘sir etadilar. Tarbiyaviy ishlarga tuzatish qiyin bo’lgan darajadi ziyon yetkazadilar.Barkamol ijodkor shaxsni shakllantirishiga, tarbiyalashga doir axloqiy normalar pedagogik etikada ifodalangan. Tarbiyalanuvchiga ijobiy ta‘sir o’tkazish shart-laridan biri bolaga bo’lgan ishonch bilan unga nisbatat qo’yilayotgan talablarning birligidadur. Bu qoida pedagogik amliyotda ko’p marta sinovdan o’tgan va o’zini oqlagan. Muallimlar, talabalar bilan o’tkazilgan suhbat natjalari shundan dalolat beradiki, maktabda xushmomila o’qittuvchilar bilan bir qatorda bolalarda xuda- behuda do’q urib baqirib muomala qiladigan muallimlar ham uchraydi. Bunday muomala jamiyatda qabul qilingan umuminsoniy va milliy axloqiy normalarga to’g’ri kelmaydi. Bunday o’qituvchilar bolalar orasida obru orttira olmaydilar. - Pedagogik jarayon, tarbiya jarayoni, odamlarning tabiati shu darajada murakkabki, muallim ba‘zan istasa-istamasa qo’polik qilishga “majbur” bo’ladi, o’quvchi muallimning o’rinli talablarini bajarmayotgan paytlarda u o’zini tutolmay qoladi. Muallim o’z talablarini hatto, qo’polik holatini ham bolaga, yaxshilik qilayapman deb hisoblaydi, chunki bu ishni bolaga bilim berish, uni to’g’ri yulga solish, yaxshi odam qilib tarbiyalash uchun qilayotganiga ishonadi. Sa‘diy Sheroziyning “Guliston” (Toshkent, 1968) asarining “Tarbiyaning ta‘siri bayoni” bobi-dagi hikoyatlarda; Alisher Navoiyning “Mahbub-ul-qulub” asaridagi “Muddarislar to’g’risida”, “Maktabdorlar to’g’risida” gi maqolatlarida bildirilgan mulohazalar bu fikrimizga hamohangdir. - Bunday holatlar ko’pincha tarbiyasi qiyin bola bilan muomala-munosabatlar jarayonida

sodir bo’ladi. Shuni ham unutmaslik lozimki, bunday bola odatda, nosog’lom oiladan chiqadi. Bola oiladagi yomon muhitning qurboni bo’lishi ham mumkin. Tajribali pedagoglar tarbiyasi qiyin bola bilan ishlash, muomala qilish murakkabligini, shu bilan birga ular insoniy mehrga zor, xush muomalaga, e‘tiborga muhtoj ekanlini, bundaylarga nisbatan sabr-toqatli, bardoshli, kechirimli bo’lish zarurligini ham ta‘kidlaydilar. - Jismoniy jarohat olgan bolani o’qituvchi jaeolamasligini hamma biladi. Jismoniy tarbiya muallimi oyog’i jarohatlangan boladan yugurish musobaqasida qatnashishini talab etmaydi. Bola ba‘zan qalbi, ruhi jarohatlangan holda maktabda kelishi mumkin. Ta‘lim jarayonida buni hamma o’qituvchilar e‘tiborga oladimi? Afsuski, yo’q. “Bola javob berishini hohlamayapti, dars tayorlashni istamagan” deb hisoblab, hamma o’quvchilarga bir hil talab qo’yish, bir xil muomala qilish hollari ko’plab uchraydi. Ba‘zan boladan hatto u bajara olmaydigan ishlar ham talab etiladi. Ayrim o’qituvchilar bolaning oilasidagi, ota-onasidagi nuqsonlari uchun ham uni ayblashga o’rinadilar. - Voqeiy hikoyat. 9-sinf o’quvchisi Karim bir kuni darsni tayyorlamay keldi. Muallima unga “ikki” baho qo’ydi. Oilada Karim onasi bilan yashaydi, otasi boshqaga o’ylanib ketgan. Muallima Karimga “yomon” baho qo’ygani yetmagandan, unga zarda bilan: “Otang sizlarni bekorga tashlab ketmaganga o’xshaydi, bunday boladan qochib qutilishdan boshqa chora yo’q”,-deb uni sinfdan chiqarib yubordi. Muallimning bu muomalasi o’quvchini taxqirlash bilan birga sinfdagi boshqa o’quvchilarning ham noroziligiga, arz qilishlariga, nizo kelib chiqishiga sabab bo’ldi. - Talabchanlik o’qituvchi odobining normalaridan biri hisoblanadi. O’qituvchining bolaga qo’yayotgan talabi adolatli bo’lmog’i kerak. Muallimning talabchanligida uning bola shaxsiga chuqur hurmati, bolaning kuchi, qobiliyati va imkoniyatiga bo’lgan chuqur ishonchi ifodalanadi. Bu, insoniylikning namoyon bo’lishi, ya‘ni

rivojlanayotgan shaxsi to’g’risida, o’ziga va jamiyatiga foyda keltira oladigan barkamol kishini tarbiyalash to’g’risidagi g’amxo’rlikdir. Odatda, bolalar murosasizlik va oliftagarchilikni-betayinlik, o’ta muruvvatini mas‘uliyatsizlik, printsipsizlik deb tushunadilar. Aksincha, yaxshi niyat bilan qilingan oqilona talabchanlik-qattiqqo’l muallimga bolaning hurmati va minnatdorligini oshiradi. - Voqeiy hikoyat. To’lqin maktabda qo’yi sinflarda past baholar olib o’qirdi. 8-sinfga o’tganida fizika o’qituvchisi D.SH. juda talabchan, hech kimni erkalatib qo’ymaydigan kishi bo’lib chiqdi. Muallim uni doskaga chiqaradi. To’lqin fizikaga doir masalalarni yecha olmaydi. O’qituvchi unga boshqa masalani beradi va o’sha boshlagan usuli bilan yechishni aytadi. Nihoyat u, masalani to’g’ri yechadi. O’qituvchi: “Mening fikrimcha To’lqin, sen uchun oddiy masala. Sen murakkabroq masalalarni ham yecha olasan, faqat ko’proq ishlash kerak”, deydi. Bu gap bolaga katta ta‘sir etadi, u darslarni ko’proq tayyorlaydigan bo’ldi, ayniqsa fizikaga qiziqib qoldi. Maktabni bitirgach, texnika universitetiga o’qishga kirdi. Muxandislik kasbini egalladi. Bir kuni To’lqin o’quvchilik yillarini eslab shunday deydi: “Fizika o’qituvchimiz qattiqqo’l, talabchan edi. U bizni boshqa fanlarga qaraganda fizikani ko’proq o’qishga majbur etardi. Biz uning aytganlarini bajarar edik, chunki u yaxshi odam, hatto dustimiz edi”. - O’qituvchi avvalo, o’ziga talabchan bo’lmog’i kerak, shundagina bolaga nisbatan qo’yayotgan talablari o’rinli, samarali bo’ladi. Aks holda uning “talabchanligi” bolaning g’ashini keltirishi va o’quvchilar uni bajarmasliklari mumkin. Bolaga biror topshiriq birayotganda u o’quvchining kuchiga mosligi, bola uni bemalol bajara olishiga muallimning ishonchi komil bo’lsin. Bola oldiga qo’yiladigan talablar, unga berilayotgan vazifalar asta – sekin murakkab-lashtirila borishi, o’quvchilarning qobiliyati, individual xususiyatlarini hisobga olib tabaqalash- tirilishi lozim. - Muallim har qancha hushyor, ehtiyotkor bo’lsa ham sinfdagi hamma olalarning ruhi

holatini, iztiroblarini bilmasligi mumkin. Bu ishda muallim sinf bolalar jamoasining ko’magida tayanmog’i lozim. Sinf jamoasi boshiga tashvish tushgan bolaning holidan xabardor, unga hamdar bo’lishiga erishmoq kerak. Shunda muallim bilan o’quvchi o’rtasidagi muomala natijasida sodir bo’ladigan ayrim xatolarning oldini olish imkoni tug’iladi. - Voqeiy hikoyat. Sanobarning ilasida uning otasi bilan onasi o’rtasida kelishmovchilik, janjallar bo’lib turishini sinfdoshlari biladi. Bugun darsga ko’zlaring atrofi ko’kargan, ma‘yus holda keldi. Kecha ularning uyida bo’lgan janjal tufayli uy vazifasni ham bajarolmay kelgani, ktobni o’qisa ham boshiga hech narsa kirmayogani ko’rinib turaradi. Sinfdoshlaridan biri unga sezdirmay bu holatni sinf rahbariga ma‘lum qilib, yaxshisi muallimlar bugun Sanobarni doskaga chiqarmasliklari, undan uy vazifasini ham so’ramasliklari lozimligini aytdi.Sinf rahbari o’z darsi jarayonida bevosita usullar bilan Sanobarga tasalli berishga harakat qildi. Shu tariqa sinf jamoasi qalbi jarohatlangan Sanobarga nisbatan to’g’ri muomila qilishga o’qituvchilarga yordamlashdi. - Bolaning ruhiy holatini tushunish, sinfdoshlarida unga nisbatan hayrixoxlik, g’amxurlik his-tuyg’usini uyg’otish o’qituvchining yuksak pedagogik, axloqiy madaniyatdan dalolat beradi.Odobli, ma‘daniyatli muallim bolalar bilan qo’pol muomila qilmaydi o’quvchining “sirini” oshkora etmaydi, uning ustidan kulib, qalbini jarohatlamaydi. Aksincha, fikr- mulohazasi qotib qolgan, bolalarning qalbi, ehtiyoj va qiziqishlarini inobatga olmaydigan, hammaning xulqini bir- xil qolipda baholaydigan muallim ko’pincha pedagogik muomila odobi normalarini buzadi, bolalar orasida obru ham ololmaydi. Bunday muallim odatda, agar bola mo’min- qobil bulsa, uni yaxshilar qatorida ko’radi, agar tanqidiy fikrlaydigan bulsa – manman, takabbur deb hisoblaydi. Qobiliyatli, lekin shux bolalarni xush kurmaydi, natijada o’qituvchiga hurmatsizlik, konfilikt- majoralar kelib chiqadi. - O’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasida nizolar kupincha bolaga nisbatan adolatsizlik

qilish, unga qo’yilayotgan talablar mavhumligidan kelib chiqadi. Bunday o’qituvchi bolani asosiz ayblayotganini, talabchanlik, pedagogik jamoa rahbarlarining unga qo’ygan to’g’ri talabni esa adolatsizlik deb qaraydi. Bolaning mustaqil harakatlarini – uning obro’sini to’kishga intilish, itoatkorligini esa eng yaxshi xislat deb biladi.Muallim bilan o’quvchi o’rtasidagi nizomlar haqida gap borganda shuni esda tutish lozimki, ta‘lim – tarbiya juda murakkab, qarama- qarshiliklarga to’la jarayondir. Ularni bartaraf etish muqarrar ravishda nizolar chiqishiga ham sabab bo’lishi mumkin. Bu nizollarni oqillona hal etish uchun muallim ularning mohiyati va sabablarini aniqlashi, bilishi kerak. - Bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyatda axloqiy tarbiya jarayoniga xos qarama- qarshilikalar manfatdorlik axloqliy - ruhiy omillar, shuningdek, muhit ta‘sirida sodir bo’lishi mumkin. Bunday faktorldar qatoriga qo’ydagilar kiradi: - bola tarbiyalanayotgan muhitdagi axloqiy tajriba, xulqiy odatlar jamiyatda qabul qilingan umuminsoniy, milliy axloq mezonlariga mos kelmasligi; - bolada ilgari shakllangan qiziqish va istaklar axloqiy tarbiyaning maqsadiga to’g’ri kelmasligi; - bolaning irodasi, o’zni tuta bilish darajasi bilan tarbiyachi o’qituvchining talablari bir – biriga to’g’ri kelmasligi; - bolaning jamoada o’z o’rnini topishga bo’lgan intilish bilan o’z manfaatlarini jamoatning manfaatlariga bo’ysundirirsh zarurligini bir – biriga mos kelmasiligi; tarbiyachi, o’qituvchining pedagogik, axloqiy madaniyat darajasi o’quvchilarni axloqiy tarbiyalash sohasida kun tartibiga qo’yilayotgan vazifalar, talablarga mos kelmasligi. Bu qarama – qarshiliklar ob‘ektiv yoki sub‘ektiv xarakterga ega bo’lishi mumkin. Tarbiya jarayonida ular sub‘etivligidan ob‘ektivlikka o’tishi yoki

aksincha bo’lishi ham mumkin. Masalan, ota – onalarning axloqiy madaniyat darajasi sub‘ektiv faktor hisoblansa ham u bola uchun ob‘ektivlik xarakteriga ega, chunki ota bilan onani tanlab olish mumkin emas. Sub‘ektiv qarama – qarshiliklar ham, ob‘ektiv qarama – qarshiliklar ham jiddiylashi, nizolar chiqishiga olib kelishi mumkin. Burch bilan istak o’rtasidagi, zarurat bilan erkinlik o’rtasidagi ob‘ektiv qarama – qarshiliklar natijisida yuzaga keladigan nizolarni, kelishmov-chiliklarni bartaraf etish, ko’pincha rivojlanish usuliga aylanadi. Bunday konflektlarni ijobiy hal qilish natijasida shaxs o’z tajribisida jamiyat o’rtaga qo’yayotgan axloqiy talablarni jamoatchilik va o’qituvchi ta‘sirida anglab oladi. Quyidagilar axloqiy tarbiya jarayonida vujudga keladigan ob‘ektiv (asosiy) qarama - qarshiliklar sirasiga kiradi; tarbiya tizimi va yosh avold erishishi zarur bo’lgan yuksak axloqiy namunalar (ideallar) kun tartibida qo’yayotgan vazifalar bilan tarbiyalanuvchilarning hayotiy tajribasi o’rtasidagi qarama –qarshilik; o’quvchi egallashi lozim bo’lgan axloqiy qoidalar bilan bolaning o’tkinchi ehtiyojlari va xoxishlari o’rtasidagi qarama- qarshilik; axloqiy erkinlik bilan axloqiy ma‘suliyat o’rtasidagi qarama – qarshilik. Bu qarama - qarshiliklarni bartaraf etish silliq kechmaydi, ularni to’g’ri hal etish natijasida bola axloqiy kamolatga erisha boradi. Odatda, bunday nizolar, yo o’quvchini foydasiga yoki yuksak axloqiy ideallariga yo’naltiruvchi o’qituvchi foydasiga, yoki bolaning o’tkinchi xoxishlari foydasiga hal etilishi mumkin. Ikkala holatda ham “sakrash” “portlash” yo’li bilan yangi holatda o’tiladi6 yo o’quvchining xulqida ijobiy o’zgarish bo’ladi, yoki salbiy holat mustahkamlanadi. O’qituvchi har bir nizoni yechayotganida buni nazarda tutmog’i kerak. Ob‘ektiv qarama- qarshiliklar natijasida vujudga kelgan konflektlarni oqilona bartaraf etish o’qituvchining pedagogik madaniyatiga, muomala odobiga, tanlagan vositalarning to’g’riligiga bog’liq. Sub‘ektiv sabablarga ko’ra paydo bo’lib, janjalarga olib kelgan qarama-qarshiliklar salbiy natijalar beradi, o’qituvchiga nisbatan ishonchsizlik tug’diradi, o’qituvchi bilan bolalar o’rtasida ruhiy to’siqlar hosil qiladi. Bunday nizolar shaxsning axloqiy rivojlanishiga to’rtki bo’la olmaydi,

chunki bu holat muallimning axloqiy madaniyati pastligidan sodir etiladi. Bu qarama-qarshilikni bartaraf etish yo’li - ularni o’z vaqtida aniqlab, nizoga aylanib ketishiga yo’l qo’ymaslikdir. Bunga erishish uchun muallim hayotni yaxshi bilishi, sezgir vijdonli bo’lishi bilan birga bolalarning ruhiy rivojlanishi qonunlarini, axloq normalarini ham bilishi, voqealarni oldindan ko’ra bilish fazilatiga ham ega bo’lmog’i kerak. Pedagogik axloqda ta‘lim-tarbiya jarayonida vujudga kelib, an‘anaga aylanib qolgan ayrim qoidalar sub‘ektiv qarama-qarshiliklar va konflektlarning kelib chiqishiga sabab bo’lishi ko’rsatilgan. Masalan, shunday qoidalardan biri–har qanday holatda ham o’quvchi oldida muallimning obrusni saqlash kerak, degan tushunchadir. Bu qoidaga amal qilaman deb, muallim ba‘zan o’z vijdoniga qarshi ish tutadi., kasbdoshi nohaq bo’lsa ham uning harakailarini to’g’ri deb isbotlashga, o’quvchini esa ayblashga, yomonlashga urinadi. “Muallimni o’quvchi tanqid qilishi mumkin emas”, degan axloqiy qoida ham o’qituvchining obro’sini saqlash uchun o’ylab topilgan. Majlis borayotganda o’quvchiga muallim haqidagi fikrlarini mulohazasini aytishni ta‘qiqlash mumkindi, lekin bola o’z tengqurlari davrasida kattalarning xulqi, xatti-harakatlari haqida o’z fikrini aytishi, baho berishini ta‘qiqlab bo’lmaydig’ku. Natijada o’quvchilarning ayrim o’qituvchi haqidagi fikrlari, tushunchalari shakllanish jarayonini pedagogik jihatdan boshqarib bo’lmay qoladi. Ba‘zan buning natijasida o’quvchilar talabchan muallimnig’adolatsiz kishiga, bolaning kamchiligi va sho’xliklariga e‘tibor bermaydigan muallimni yaxshi odamga chiqarib qo’yadilar. Muallimning biror tasodifiy xatti-harakati natijasida o’quvchilarda u haqda sodir bo’lgan noto’g’ri fikr ham ta‘lim-tarbiya jarayoniga salbiy ta‘sir etishi, muallimning ishini murakkablashtirish mumkin. Odatda, bunday konflektlar uzoq davom edati va o’qituvchi foydasiga “hal”etiladi. Muallimning obro’sini saqlayman, deb, kattalar ba‘zan bolaning qadr-qimmatini yerga o’radilar, qo’ituvchidan kechirim so’rashni talab etadilar, vaholanki bu nizoga o’qituvchining noto’g’ri xatti-harakati sabab bo’lgan. Muallimlarning bu ishi

axloqiy tarbiya talablariga to’g’ri kelmaydi. Yaxshi pedagogik an‘analari saqlash va ularga amal qilish bilan mutaassiblik o’rtasidagi farqni, o’qituvchilik burchini bajarish bilan o’taketgan rasmiyatchilikni ajrata bilmoq lozim. Muallimning o’quvchilar bilan o’zaro muomalasida ko’tarinki ruh, yaxshi kafiyatni saqlay bilishi pedagogik axloqning muhim talablaridan biridir. O’qituvchi dars o’tayotgan yoki tarbiyaviy tadbirni bajarayotganida bolalarning dusti, maslahatchisi ekanligini esda tutmog’i lozim. Bu, muallim hamma vaqt bolalar bilan, oshna-og’aynigarchilik qilaveradi degan gap emas. Bolalar ko’p utmay muallimning xulqidagi bu kamchilikni payqvab olib, uning ustidan kulib yuradilar. Pedagogik axloq normalariga amal qilishga muallim odob- muomala qoidalarini buzmasligi, shu bilan birga muallimning xulqi o’qituvchilar xatti- harakatlarini, hzaro munosabatlarini ham tartibga solib borishi haqida g’amxurlik qilmoq kerak. Voqeiy hikoyat. Ikkinchi sinfga boshqa maktabdan yaqinda kelgan Diloromni muallim o’qish uchun doskaga chiqaradi. Dilorom harflar va bo’g’inlarni zo’rg’a o’qiyotgani, o’qiy olmay qiynalayotganidan uyalib qizardi, to’xtalib qoldi. Sinfdagi bolalar kulib yubordilar. Chunki bu sinfdagi bolalarning hammasi yaxshi o’qiydigan bo’lib qolgan edilar. Bolalarning bu kulgusi Diloromga qattiq salbiy ta‘sir etdi. Muallim qiynalib zurg’a o’qiyotgan Diloromni o’qishdan to’xtatib ko’lgan bolalarga tanbeh berdi.bolalarning bk qilig’i odob qoidalariga to’g’ri kelmas edi. Muallim bolani doskaga chiqarayotganida ham yoki o’quvchi bajargan ishni boshqalarga namuna qilib kursatayotganida ham me‘yorga amal qilmog’i lozim. Agar yaxshi o’qiydigan bola hadeb doskaga chiqaralaversa yoki har safar bir bolaning bajargan ishi boshqalarga namuna sifatida ko’rsatilaversa bo’, axloqiy jihatdan salbiy oqibatlarga olib keladi. O’quv ishining shunday o’ziga xos axloqiy jihatlari borki, ular muallim bilan o’quvchi o’rtasidagi muomalaga bevosita yoki bavosita ta‘sir etadi. Masalan, ta‘lim jarayonida ishonchining o’z o’rni bor: o’quvchi muallim borayotgan

bilimlarining to’g’riligi, haqqoniyligiga ishonadi, muallim bolaning bu ishonchiga munosib bo’lishi kerak. O’qituvchi ham bolalar uning aytganlarini hech ikkilanmay qabul qilayotganlariga ishonadi. Bu muomala odobining umumiy tamoyillaridan biridir. Respublikamiz maktablaridagi ta‘lim-tarbiya jarayoni o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro bir- birlariga ishonishlariga asoslanmog’i zarur. Muallim bilan o’quvchining muomala munosabatlari ijobiy xarakterga ega. Ishonch yo’q joyda ijodkorlik ham bo’lmaydi. Ishonch, hurmat, mehribonlik, xayrihohlik talabchanlikni inkor etmaydi, balki nazarda tutadi. Muallimning qattiqulligi va talabchanligi bolaga axloqiy ta‘sir o’tkazishning zarur shartlaridan biridir. Bolada hayotiy tajriba yo’qligi, irodaviy sifatlar yaxshi shakllanmaganligi tufayli ham muallim unga nisbatan talabchan bo’lmog’i darkor. O’qituvchi bolaning imkoniyatlarini, qobiliyatini hisobga olgan taqdirdagina undagi kamchiliklarni bartaraf eta oladi, uning pedagogik talablarini bola bajarishi mumkin. Muallimning talablari bolaning imkoniyat darajasi past bo’lsa, undagi qobiliyatlarning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi; agar muallimning talablari bolaning qobiliyati va imkoniyatlaridan ortiq bo’lsa, bolada o’z kuchiga ishonmaslik, ishdan o’zini chetga olish his-to’yg’usini paydo qiladi. Muallimning qattiqqulligi va talabchanligi axloqiy tarbiyaning boshqa vositalari bilan birga olib borilishi kerak. Muallim bilan o’quvchi o’rtasidagi muammolarni tartibga soluvchi talablardan biri bolaning xulqini, muomalasini, bola bajargan ishni odilona, to’g’ri baholashdir. Bolaning xulqi muomalasi ko’pincha u qilgan biror ish bilan tenglashtiriladi. Lekin xatti-harakat axloqiy muomalaning bir qismidir, xolos. Xulqi, muomalasida esa bolaning biror kishi yoki narsa munosabati ham ifodalanadi. Bolaning xulqi, muomalasi axloqiy jihatdan baholanishi mumkin. Bolaning qilig’i deganda uning xatti-harakatiga berilgan baho ham nazarda tutiladi. “Karim yaxshi ish qilmadi. O’ktam ishni qoyil qildi”, degan iboralar ko’p ishlatiladi.

Muomala o’z mohiyati va tuzilishiga ko’ra murakkab axloqiy hodisadir. Unda kishining axloqiy ongi (motiv, istak, unga erishish yo’lini tanlash), axloqiy faoliyat (xatti-harakat), axloqiy munosabat (baholash) va kishining unga munosabati namoyon bo’ladi. Shaxsning niyati (mayli) zamirida uni u yoki bu maqsadga undovchi manfaatlar mavjuddir. Manfaatlar ijtimoiy va shaxsiy qimmatga ega bo’lib, ma‘lum bir ehtiyojlardan hosil bo’ladi. Insonning maqsadi doimo asoslangan bo’ladi. Sabab (vaj) muomala odobining, xatti-harakatining, qiliqning bir qismi bo’lib, biror harakatni bajarishga, uning yaxshi yoki yomon ekanligini baholashga asos bo’ladi. Motivlar (sabab, vaj) ijtimoiy qimmatli yoki xudbinlik xarakteriga ega bo’lib, ko’zlagan maqsadga erishish uchun vositalar tanlashga ta‘sir etadi. Lekin axloqiy maqsadga faqat axloqiy vositalarni qo’llash bilangina erishish mumkin. Voqeiy hikoyat. Shahardagi maktablardan birida 3-sinfda shunday hodisa sodir bo’ldi. Sinfdagi o’quvchilar ikkita guruhga bo’linib, tuvaklarga gul ustirib, sinf xonasini bezatish uchun musobaqa o’tkazishdi. Bolalar uylaridan gul tuvak, gul ko’chat keltirib, gul ustirishga kirishdilar. Musobaqa (uyin) ni yakunlashda bir hafta qolganida birinchi tuvakdagi gullar sulib qoldi. Bolalar har qancha o’rinsalar ham foydasi bo’lmadi. Maktabning biologiya o’qituvchisiga murojaat qilishga to’g’ri keldi. Biolog muallim gul ko’chatlaridan birini tortib ko’rsa, uning ildizi kesilgan ekan. Bu ishni ikkinchi guruhning yetakchisi Salima qilganligi ma‘lum bo’ldi. Salima buni, nima qilib bo’lsa, o’z guruhi g’olib chiqishi uchun qilgan ekan. Bu voqeaning tahlili shuni ko’rsatadiki, bolalarning hammasida bir xil maqsad-gul ustirib, sinf xonasini bezash maqsadi bo’lgan. Lekin ular musobaqa jarayonida turli sabablarga ko’ra harakat etganlar. Guruhdagi bir bolaning xudbinligi tufayli ko’ngilsiz hodisa ro’y berdi. Bolalar hayotida, ayniqsa kichik bolalar faoliyatida va xulqida hissiyotning ta‘siri kuchli bo’ladi. Ular hali o’z xatti- harakatlarining motivlarini to’la anglab yetmaydilar. Katta yoshdagi o’quvchilarning xulqida ham vaj sabablar hamma vaqt ijobiy xatti-harakatlarga olib kelavermaydi. Bolalarning xulqini baholashda xatti-harakatlarning natijasiga qarab xulosa chiqarish lozim. Muallim o’quvchining o’z xatti-harkatlariga, xulqiga

shaxsiy munosabatini ham e‘tiborga olish kerak. O’qituvchi bolaning xulqini, xatti-harkatini ob‘ektiv baholash uchun bolani bu ishga nima da‘vat etganini, nimalar sabab bo’lganini ham aniqlash lozim, shundagina axloqiy baho tarbiyaviy qimmatga ega bo’ladi. Bola harakat qiladigan hayotiy vaziyatlarni, kutilmagan holatlarini oldindan aniqlash juda qiyin. Bolalarni xatolardan mutlaqo saqlab qolish ham muammo. Muallimning vazifasi o’quvchiga o’z xatti-harakatlarining natijasini o’z oldiga keltira bilishini va o’z xulqi uchun ma‘sul ekanligini tushuntirish ekanligi, anglatishdan iborat. Bu muallimning dam olishi paytlarida ham, o’qishdan tashqari vaqtlarida ham o’quvchilar bilan o’zaro muomala odobida ma‘lum axloqiy normalariga rioya qilishni talab etadi. Pedagogik faoliyatda sinfdan va maktabdan tashqari ishlar o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi muomalaning muhim sohalaridan biri hisoblanadi. Sinfdan tashqari ishlar o’z xususiyatiga ko’ra darsdan keskin farq qiladi. Bu ishlar dars singari qat‘iy tartibga tushurilmaganligi uchun ham muallim va o’quvchilardan o’zaro nazoratni kuchaytirishi, halollik va vijdonlikni, holislikni, axloqiy ma‘suliyatni ko’proq talab etadi. Shanbaliklar, safarlar, ekskursiyalar, kinoteatrlarga birga borish muallim bilan o’quvchilar jamoasi muomala odobiga ko’proq bog’liq bo’ladi. Axloqiy munosabatlar tizimida muallimning o’quvchilar jamoasi, o’z-o’zini boshqarish organlari bilan muomalasi muhim rol o’ynaydi. O’qituvchilarning o’z-o’zini boshqarish tashkilotlari, bolalarni amaliy faoliyatiga jalb etishning muhim yo’nalishidir. Pedagogik faktlar va ularning tahlili shundan dalolat beradiki, muallim o’quvchilar bilan muomalada ma‘lum axloqiy talablar, mezonlarga amal qilishi zarur. Bulardan eng muhimlari quyidagilar: - pedagogik faoliyat jarayonida muallim bir o’quvchining qadr-qimmatini inson sifatida hurmat qilishi, o’quvchiga nisbatan ishonch; - o’quvchining bilimi va xulqini baholashda talabchan, adolatli bo’lish. Muallimning bolaga pedagogik talablari aniq, uning kuchi, qobiliyati va imkoniyatlariga mos bo’lishi, bolalarda o’z-o’ziga nisbatan talabchanlik va tanqidiy munosabatni ustirish;

- muallimning bolaga mehribon, g’amxo’r bo’lishi, bolaning shodligi ham, tashvishlariga ham sherik bo’lish; - pedagogik jarayonda sodir bo’lib turadigan konflektlar-nizolarini ma‘muriy yo’l bilan emas, balki axloqiy mezonlar asosida murosaga kelish yo’li bilan hal etish; - sinf jamoasining fikr-mulohazalarini e‘tiborga olish, ularga ishonch bilan qarash, bolaning xulqiga baho berganda uning sabablarini, motivlarini e‘tiborga olish; - sinfda muallim “yaxshi ko’radigan”, “yomon ko’radigan” o’quvchilar bo’lmasligi; o’quvchining biror xato xatti-harakati uchun yomon ko’rib qolmaslik; har bir bolaning yaxshi fazilatlarini aniqlash, ustirish va tarbiyaviy ta‘sir o’tkazishda unga tayanish; - o’qituvchi o’zining butun hayoti va mehnat faoliyatida yomonlikka, adolatsizlikka, nopoklikka, xulqi buzuqlikka nisbatan murosasiz ekanligini ko’rsatish; - bolaning ishonchini suv iste‘mol qilmaslik, uning qalb “sir” larini oshkor etmaslik, oldin yo’l qo’ygan xatolarini tana qilmaslik; - muallim tarbiyachi sifatida, tajribali inson sifatida o’quvchilarga axloqiy yo’l-yo’riqlarni o’rgatishi ularda xayrli voqealar va faktlarga murosasiz bo’lish to’yg’usini ustirish; - bolalar bilan muomala va munosabatlarda ularning har biriga alohida yondoshish, pedagogik taktni saqlash. Pedagoglar jamoasida muomala odobi Pedagoglar jamoasida o’qituvchilar o’rtasidagi muomala, munosabatlar, insonparvarlik, demokratiklik, ixtiyoriylik tamoyillariga asoslanadi. Ular odatda, ikki xil bo’lib, biri-rasmiy, ikkinchisi-norasmiy muomala deyiladi. Rasmiy muomala, munosabatlar O’zbekiston Respublikasining qonunlari, direktiv hujjatlariga asoslanadi. Norasmiy muomala pedagogik etikaning (o’qituvchi odobining) qonuniyatlariga asoslanadi va jamoaning har bir a‘zosi tomonidan

ixtiyoriy ravishda bajariladi. Muomala odobi psixologik qonuniyatlar, odob normalari, qoidalari, talablari pedagoglar jamoasining fikri asosida boshqariladi. Yoshlarga ta‘lim-tarbiya berish-bir kishining ishi emas, uni pedagoglar jamoasi bajaradi. Yolg’iz o’qituvchi har qancha o’rinsa ham, qobiliyatli, tirishqoq, ishchan bo’lsa ham bir o’zi ko’zlagan pedagoglar maqsadlariga erishib bo’lmaydi. Maktab oldida quyilgan vazifalarini samarali hal eta olmaydi. Ta‘lim-tarbiyadan ko’zga tutilgan maqsadga erishish uchun maktab, o’quv yurtining butun jamoasi, hamma o’qituvchilar birlashib harakat qilishlari lozim. Har bir muallimning xatti- harakati, xulqi, muomalasi pedagoglar jamoasining maqsadi, talablariga mos bo’lmog’i kerak. Maktablar tajribasi shuni ko’rsatadiki, jamoaning ayrim o’qituvchiga ta‘siri pedagoglar jamoasida shakllangan muomala odobi, munosabatlarga bog’liq. O’zbekiston Respublikasi maktablarida yoshlarni barkamol insonlar qilib tarbiyalash, ular ongiga umuminsoniy va milliy-madaniy, ma‘naviy, axloqiy har bir bolaning tarbiyasi uchun yuksak mas‘uliyatni bolaga nisbatan bir xil talablar qo’yib, birgalikda tarbiyaviy ta‘sir o’tkazishni taqazo etadi. O’qituvchi odobida muallimlar o’zaro muomala munosabatlarida amal qilishlari zarur bo’lgan axloqiy talablar ishlab chiqarilgan. Har bir bolaning tarbiyasi uchun mas‘uliyatning birligi pedagoglar jamoasining o’quvchiga nisbatan talablari ham bir xil bo’lishini taqazo etadi. Bu o’qituvchi odobining qonuniyatlaridan biridir. Maktab pedagoglar jamoasining maqsadi, intilishlari, talablari yagona bo’lmasa, tarbiyaviy ishlarning ta‘siri samarasi bo’lmaydi. Buning uchun pedagogik talablarning xarakteri, mazmuni, shakli va usullari hamma muallimlarning fikr-mulohazalariga mos kelishi lozim. Ma‘lumki, pedagogik talabning mazmuni maktab jamoasining maqsadi, vazifalaridan kelib chiqadi. Lekin bu talablarning xarakteri, shakl va usullari har bir muallimning muomala odobiga, shaxsiy fazilatlari, o’quvi, pedagogik mahoratiga bog’liq. Darsda o’quvchilarning intizomli pedagogik jamoadagi muomila odobi, axloqiy munosabatlar darajasini ko’rsatadi. Maktabda o’quv intizomini saqlash-

butun pedagoglar jamoasining ishi. Pedagogik amaliyotda esa har bir muallim o’quv intizomini saqlash uchun o’zicha yo’l tutadi: ba‘zilar-darsni jonli qiziqarli tashkil etish bilan; ba‘zilar esa “ikki” baho qo’yish, qattiqqo’llik bilan dars jarayonida tartib-intizomni ta‘minlashga intiladilar. Bolalarga do’q-po’pisa qilish, bajarish, xulqiga yomon baho qo’yish bilan uni vaqtincha tiyish mumkin, lekin bu ongli intizomni tarbiyalash usuli emas va pedagogik odob talablariga to’g’ri kelmaydi. Dars jarayonida bir o’quvchi uchun boshqasi pichirlab sekin javob berishi, shipshitishi: bir o’quvchi bajargan ishni ikkinchisi ko’chirib olishi, shpargalka ishlatish kabi masalalar pedagogik axloqiy muomalalar qatoriga kiradi. Bir maktabning o’zida ham o’qituvchilar bu muammoni turli muomala usullari bilan yechadilar: bir muallim shipshitgan bolaga “yomon” baho qo’yadi; ikkinchisi zaharxanda so’zlar aytadi. Birinchisi-darsdan chiqib ketishni talab etadi, boshqasi buni vijdon amriga havola qiladi va hokazo. Vaholanki, maktab pedagoglar jamoasida bu muomalalarga doir yagona axloqiy talablar ishlab chiqarilgan va qaror topgan bo’lishi muvofiqdir. Pedagoglar jamoasi ma‘lum talablar qo’yish, faoliyatiga axloqiy baho berish yo’li bilan o’qituvchining xatti-harakatlarini yo’naltirib, o’zgartirib, to’g’rilab beradi. Pedagogik jarayonda muallimning erkin bo’lishi bilan birga intizomga ongli ravishda rioya qilishi, ijodkorlik bilan bo’ysunish birga olib borilgan taqdirdagina pedagoglar jamosasining fikrini, axloqiy talablarini muallim ixtiyoriy ravishda bajaradi. Bunday muhit o’qituvchida o’z kuchiga ishonch tuyg’usini ustiradi. Pedagoglar jamoasida o’zaro yordam va ishonchining mavjudligi muomala odobiga amal qilishning muhim shartlaridan biridir. O’zaro yordam va bir-birlariga ishonch pedagogik, metodik adabiyotlardan bilib olingan yangiliklarni o’zaro baham ko’rish, tajriba almashish kabilarda yaqqol namoyon bo’ladi. Kishi bir so’m pulni sherigi bilan baham ko’rsa, uning cho’ntagidagi pul miqdori kamayadi. Lekin kishi o’zidagi bilimni boshqaga o’rgatsa, bilimlar soni

ko’payadi, o’rgangan kishining bilimi kamayib qolmaydi, aksincha mustahkamlanadi. Pedagoglar jamoasida yangi g’oyalar bilimlarni o’zaro almashish muomala odobining qonun-qoidasi darajasiga ko’tarilishi, har bir muallim bilan o’z hohishi, qalb amri bilan bajarishi hamma uchun foydalidir. Muomala odobiga rioya qilish pedagoglar jamoasining maqsadiga, o’qituvchilarning axloqiy saviyasiga bog’liq. Bu jarayonda muallimlar orasida o’zaro fikr almashish, o’rtoqlarcha munozaralar qilish natijasida har bir o’qituvchining bilim darajasi ortadi, o’zaro aloqalari mustahkamlanadi. Maktablarda muallimning o’zaro aloqa shakllari xilma-xildir. Muomala odobini shakllantirishda o’qituvchilarning o’zaro ijodiy hamkorligi muhim ahamiyatga ega. Bunday sharoitda muallimlar bir-birlarini darhol tushunadilar, yutuqlaridan quvonib, bolalarni o’qitish va tarbiyalashning muomalali masalalarini birlashtirib hal etadilar. Bunday hamkorlik ko’pinchi bir xil fanlardan dars beradigan muallimlar o’rtasida mavjud bo’ladi. Pedagoglar jamoasida o’zaro tajriba almashishi bir-birlarining darslariga kirish, tarbiyaviy tadbirlarni kuzatish shaklida amalga oshiriladi. Afsuski, ayrim hollarda maktab ma‘muriyati o’zaro darslarga kirish natijalari yozilgan daftardagi kamchiliklarni ro’kach qilib, pedagog kengashlar va yig’ilishlarda o’qituvchilarni tanqid qiladilar. Bu bilan muomala odobi mezonlariga, axloqiy munosabatlarda ziyon yetkazadilar. Vaholanki, muallimning faoliyatiga kuzatilgan bitta darsning natijasiga qarab baho berib bo’lmaydi. Bunday kuzatish daftarlariga muallim darsda erishgan yutuqlarni yangi usullarini yozib, tahlil etib boshqalarga namuna sifatida ko’rsatish muomala odobi talablarigi mos bo’lib, jamoada axloqiy vaziyatni yaxshilashga hizmat qiladi. Pedagogik faoliyatning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, o’qituvchi bilan pedagoglar jamoasi orasida qarama-qarshilik ob‘ektiv ravishda vujudga kelishi mumkin. Ma‘lumki, o’qitish jarayonida muallim o’quvchilar bilan yakkama-yakka holda muloqotda bo’ladi. Shuning uchun ham ayrim kishilarda ta‘limning samarasi pedagoglar jamoasida emas, faqat o’qituvchining o’ziga bog’liq, degan xato tushuncha hosil bo’ladi. Bunday tushuncha bo’lgan muallim

pedagoglar jamoasidan ajralib qoladi. Shuning uchun ham pedagoglar jamoasi har bir o’qituvchining xulqini to’g’ri yo’naltirib borishi lozim. Chunki bolalarda ilm, tarbiya beradigan kishining o’zi odobli bo’lmog’i shart. Maktabda ta‘lim-tarbiya ishlarning samarasi pedagoglar jamoasiga emas, avvalo, maktabda inoq, ahil pedagoglar jamoasi yaratilganligi, ularning yuksak axloqiy-ma‘naviy darajasiga bog’liqdir. Sog’lom va ahil pedagoglar jamoasi yosh o’qituvchilarni axloqiy tarbiyalash, ularning pedagogik mahoratini oshirish maskanidir. Maktabda ahil pedagogik jamoa bo’lsa, ayrim o’qituvchilarning xudbinligiga barham beriladi. Pedagoglar jamoasi o’zining har bir kamchiliklaridan ogoh bo’lishi ularni tuzatishga ko’maklashishi zarur. Pedagoglar jamoasining muallimga qo’yayotgan talablari, muomalasi adolatli bo’lmog’i kerak. O’quv yurtlarini biritib, maktabda endigina, kelgan yosh o’qituvchi haqida alohida g’amxo’rlik ko’rsatish zarur. Ishga yangi kelgan yosh o’qituvchining pedagoglar jamoasi bilan muomalasi o’zini tuta bilishi ham axloqiy munosabatlar shakllanishiga muhimdir. Pedagogik jamoaning a‘zolari mayda-mayda to’dalarga bo’linib guruhbozlik yo’liga kirib ketsa, jamoda muomala odobi qoidalari, ma‘naviy axloqiy vaziyat bo’ziladi, bo’lar-bo’lmasga o’qituvchilar orasida nizolar chiqaveradi. Ma‘lumki, tarbiyaviy jarayon konflektlarsiz sodir bo’lmaydi. Demak, pedagoglar jamoasining ijodiy faoliyatida fikrlar to’qnashuvi bo’lishi ham mumkin. “Qovun qovundan rang oladi”, “Yaxshi bilan yursang yetarsan odamga, yomon bilan yursang qolarsan uyatga”, kabi hikmatlar bejiz aytilmagan. Ijodiy munozaralarda, pedagogik jarayonda vujudga keladigan tortishuvlarning ba‘zilari o’qituvchilar o’rtasidagi yaxshi muomala-munosabatlarini buzmasdan turib hal etiladi. Bunday holda jamoatchilikning fikri odob normalariga binoan umumiy manfaatni himoya qilayotgan, jamoaning ishiga ijodiy ruh, yangilik kiritayotgan o’qituvchi tomonida bo’ladi. Ayrim hollarda esa bunday konflektlar ijobiy hal etilsa ham og’ir asoratlar qoldiradi. Shunday nizolar ham bo’ladiki, pedagoglar jamoasi sha‘niga dog’ tushiradi.

Pedagogik jarayonda sodir bo’layotgan qarama-qarshiliklar, nizolarning sabablari xilma-xil bo’ladi. Bulardan biri, maktab ma‘muriyati o’qituvchilarining fikri, tanqidiy mulohazalariga e‘tibor bermasligi, ko’pincha maktab rahbarlarining ish usuliga bog’liq. Maktab rahbari o’z sha‘niga aytilgan tanqidiy fikrlarini to’g’ri tushunib qabul qilsa, o’z kamchiliklarini to’g’ri tushunib qabul qilsa, o’z kamchiliklarini bartaraf etishga intilsagina o’qituvchilarning kamchiliklarini ko’rsatish va tuzatishni talab qilish borasida axloqiy huquqqa ega bo’ladi. Pedagogik odob nuqtai nazaridan tanqid shu kamchilikni sodir etgan kishining shaxsiga emas, balki kamchilikni bartaraf etishga, ta‘lim-tarbiya ishini, pedagoglarning o’zaro muomalasini yaxshilashga yo’naltirilgandagina to’g’ri hisoblanadi. Muomala odobining shakllantirishida tanqid va o’z-o’zining tanqidning roli kattadir. O’ziga, o’z faoliyatida tanqidiy yondoshmaydigan rahbar oqibatda mag’rurlikka, o’zboshimchalikka mubtalo bo’ladi. Mas‘uliyat hissi pasayib ketadi. Odatda, bunday maktab rahbarlari o’z martabasi, shuhrati va mansabini saqlab saqlab qolish uchun ko’zbo’yamachilikka yo’l qo’yadi. Afsuski, o’qituvchilar va maktab rahbarlari orasida o’z faoliyatida tanqidiy qaray olmaydiganlar, ko’zbo’yamachilika yo’l qo’yayotganlar anchagina uchraydi, o’z- o’zini tanqid esa yo’q darajada, ayrim o’qituvchilar tanqidga noto’g’ri munosabatda bo’ladilar. Pedagogik jamoada xushmomalalik, o’zaro do’stlik va hamkorlik pedagogik mahoratni oshirishga, ta‘lim-tarbiya ishlarini yaxshilashga xizmat qiladi. Bunday muhit ishni yaxshilashga xizmat qiladi. Bunday muhit ishni yaxshilashga qaratilgan printsipial tanqid va o’z-o’zini, tanqidni rad etmaydi. O’qituvchining xato, kamchiliklarini to’g’ri ko’rsata bilish, kasbdoshning mulohazalarini hamdardlik sifatida qabul qilish lozim. Kishi o’z sha‘niga aytilgan tanqidni to’g’ri tushunish-o’qituvchining axloqiy madaniyatidan, pedagoglik burchini yuksak darajada anglatishdan dalolat beradi. Pedagoglar jamoasida o’zaro muomala-munosabatlar kollegiallik va yakka boshchilikka intizomni saqlashga asolanadi. Muallimning umumiy ish uchun mas‘uliyat hissi va qoidalari kishidan jamoada o’zini tuta bilish, intizomga bo’ysunishini talab etadi. Bu muallimning axloqiy fazilatlari bilan bog’liq.

Pedagogik faoliyat muallimdan o’z-o’ziga, kasbdoshlariga talabchan bo’lishini taqazo qiladi. Bunday talabchanlik xolis, beg’araz, umuminsoniy va milliy axloqqa mos bo’lmog’i lozim. Jamoatchilik fikri, pedagogik nuqtai-nazarlarining xarakteri, yagona talablarga ixtiyoriy ravishda rioya qilish, odob normalarini ongli bajarish, pedagoglar jamoasidagi ma‘naviy-axloqiy vaziyatni yaxshilaydi. Bunday axloqiy muhitda o’zaro muomalada xayrixohlik, ijodiy hamkorlik, yaxshi kayfiyat, yuksak intizomi vujudga keladi. Pedagogik faoliyat zavqli, samarali bo’ladi. Bunday pedagogik jamoada muallim ilhom bilan ishlaydi, o’z ishidan qanoat hosil qiladi. Pedagogik jamoada sog’lom axloqiy-ruhiy muhit mavjud bo’lsa, axloqiy norma va yo’l-yo’riqlar bajarilibgina qolmasdan, balki ular har bir muallimning e‘tiqodiga, odatiga aylanadi. Pedagoglar jamoasidagi tartib-qoidalarga, urf- odatlarga ongli ravishda amal qilish uchun muallimlik ishida erkinlik bilan ongli intizom, ijodiy faollik bilan bo’ysunish oqilona mujassamlashgan bo’lishi zarur. O’zaro bir-birini tushunadigan ijodiy muhit bor joydagina o’qituvchi o’ziga yuklatilgan vazifalarini ishonch bilan faol bajaradi. Pedagoglar jamoasining shaxs va kollektiv uchun foydali ishlarga asoslangan ta‘siri natijasida muallimning ma‘naviy qiyofasida chuqur sifat o’zgarishlar sodir bo’ladi. Ijtimoiy burchni to’g’ri anglash, xulqini (xatti-harakatlarini) to’g’ri baholay olish odati shakllanadi, jamoada o’zaro muomala yaxshilanadi. Pedagoglar jamoasidagi muomala munosabatlar bu, oddiy do’stlik yoki qo’shnichilik emas, balki umumiy ish uchun jamoa a‘zolarining mas‘uliyatli bog’lanishlaridir. Pedagoglar jamoasidagi muomala, munosabatlar axloqiy qoidalar, huquqiy normalar bilan, jamoaning an‘analari, urf-odatlari bilan tartibga solib turiladi. Pedagoglar jamoasida ijodkorlik muhiti muomala odobining shakllantirishning muhim shartidir. Jamoaning ijodkorligi murakkab qiyin vaziflarni ham yechishga imkon beradi. Bunday jamoada ishlash har bir muallim uchun ko’pgina qulayliklar tug’diradi. O’z qobiliyatlarini namoyish etishga imkon yaratadi.

Mamlakatimizda ko’plab maktab jamoalarida ishchanlik, xayrixohlik muhiti yaratilgan bo’lib, bu o’zaro yordam va talabchanlikka, har bir muallimning yaxshi ishlari qadrlashga, qo’llab-quvvatlashga yordam berayotir. O’qituvchi mehnatini ilmiy asosida tashkil etish hamda pedagoglar jamoasida o’zaro muomala- munosabatlarini yaxshilaydi. Maktabdagi axloqiy-ruhiy vaziyatini jamoa a‘zolarining kayfiyatidan bilib olish mumkin. Ko’pchilikning kayfiyati chog’, ruhi baland bo’lsa, muallimlarning kuchiga kuch, g’ayratiga g’ayrat qo’shiladi. Bu, o’z navbatida, o’quvchilarning axloqiy tarbiyasiga ijobiy ta‘sir etadi. Pedagoglar jamoasida kelishmovchiliklar, qarama-qarshiliklar bo’lib turishi ham qonuniy hodisa. Chunki bolalarni o’qitish va tarbiyalash murakkab jarayon bo’lib, konflektlarni taqazo qiladi. Vujudga kelgan nizolarni o’z vaqtida tahlil qilib, vujudga kelgan nizolarni o’z vaqtida tahlil qilib, bartaraf etish yo’llarini izlash lozim. Xayrixohlik bilan adolatli hal etilgan kelishmovchiliklar muomala odobiga ijobiy ta‘sir etadi. Ayrim muallimlarning xarakteridagi xudbinlik, ko’raolmaslik, manmanlik, o’zboshimchalik kabi qusurlar yo’q joydan ham nizolar chiqarishga sabab bo’lib, mojarolarni bartaraf etishni qiyinlashtiradi. Bundaylar ba‘zan biror kasbdoshlarining obro’si ortayotganini ko’rolmay ham janjal chiqaraveradilar. Voqeiy hikoyat. Nishon tumanidagi bir maktabda ikki o’qituvchi ko’p yillar davomida birga ishlaydi. Tashqaridan qaragan kishi ular bir-birlarini yoqtirmasliklarini sezish qiyin. Lekin mana qariyb olti yildan biri ularning o’zaro muomala-munosabatlarida adovat yashirin. Sababi keksa muallimning xudbinligi, yosh tajribasi kamroq bo’lsa ham qobiliyatli muallimaning obro’si ortib borayotganini ko’raolmasligida. Axir keksa muallima maktabning eng birinchisi o’qituvchisi-ku, nega endi ota-onalar, maktab ma‘muriyati u kishiga e‘tibor bermay qo’ydi. Chorak, o’quv yili oxirida yakun chiqarish, mukofotlarga taqdim etish, rag’batlantirish paytlarida ular o’rtasidagi muomala ayniqsa yomonlashadi. O’quvchilarning muvaffaqiyatini ham o’z raqiblari ustida g’alaba deb tushunadilar. Mojaro girdobiga boshqa o’qituvchilar ham tortildi, maktabda nosog’lom axloqiy vaziyat vujudga keldi.

Pedagoglar jamoasida qarama-qarshiliklar chiqishiga ko’pincha, biror o’quvchining qilig’ini baholash tanqidni to’g’ri tushunmaslik; pedagoglar jamoasi yoki ularning bir qismi bilan maktab ma‘muriyati, jamoat tashkilotlari rahbarlarining kelishmovchiligi; oila bilani maktab o’rtasidagi mojaro kabilar sabab bo’ladi. Bunday hollarda nizoni keltirib chiqargan sabab, mativlarini sinchiklab o’rganish, aniqlash va shunga qarab hal etish lozim. Pedagoglar jamoasida paydo bo’layotgan majoralarning ko’proq uchraydigan sabablaridan biri ba‘zi muallimlarning xudbinligidir. Pedagogik amaliyotda buning uchun real imkoniyatlar mavjud. Buning kurinishlaridan biri obro’ni saqlash uchun intilishdir. Obro’ uchn kurash-ustunlik uchun kurashga, manmanlika aylanib ketadi. Bunday hollarda pedagogik madaniyatni, mahoratni pasroq muallim bolalar yaxshi ko’radigan kasbdoshini ko’rolmaydigan bo’lib qoldi. Natijaa pedagoglar va o’quvchilar jamoasining fikri paydo bo’ladi, bolalar yaxshi ko’radigan qobiliyatli muallim ba‘zan yakkalanib qoladi. O’ziga ortiqcha bino qo’ygan, o’ziga nisbatan tanqidiy qaray odmaydigan muallimlar bunday illatga ko’proq chalinadigan bo’ladilar. Bundaylar o’zlarining jamoadagi mavqelariga ortiqcha baho beradilar. Ko’pincha ula o’zlarining injiqligi va toshbag’irligini- talabchanlik va qattiqo’llik hisoblab, o’zlariga qo’yilayotgan qonuniy talablarini esa adolatsizlik deb qaraydilar. Profsseonal xudbinlik yuqimli illat bo’lib, muallimlar oasida yaxshi muomila- munosabatlarini buzadi, zaharlaydi, tarbiyaviy ishlariga putur yetkazadi,guruhbozlikni keltirib chiqaradi. Guruhbozlik, xudbinlik qusurlari pedagogik jamoani bo’lib-bo’lib yubaradi, asosiy muhim ishlarini bajarishga chalg’itadi, odamlarning tinkasini quritadigan nizollarni, keltirib chiqaradi, pedagoglar jamoasida nosog’lom axloqiy- ruhiy vaziyat paydo bo’ladi. Bu illatlarni bartaraf etish uchun pedagoglar jamoasining kuch-g’ayratini muallimlarning pedagogik madaniyati, mahoratini, ma‘suliyatini oshirishga o’quvchilar bilimini, o’quv nizomini yaxshilash yo’llarini izlashga safarbar etish lozim. Pedagoglar jamoasidagi muomila-munosabatlarini keltirib turuvchi muhim vosita bu, tanqid o’z-o’zini tanqidir. Lekin tanqid qilish kishidan ehtiyotkorlikni

talab etadi. Qo’pol tanbeh, noto’g’ri tanqid muallimlar urtasidagi yaxsho’i muomalani buzishi, kishini urinsiz xafa qilishi mumkin. Bundan pedagoglar jamoasi ham aziyat chekadi. Shuning uchun ham muallimning biro ishina baho berish, muomala qilishda pedagogik odob talablariga rioya qilish, muallimaning insoniy qad-qimmati, obro’sini saqlashga intilish zarur. Maktab jamosida muomala odobining muhim vazifasi pedagoglar orasida ma‘naviy vaziyatni yaxshilashdir. Buning uchun maktab va jamoat tashkilotlarining rahbarlari pedagoglarning hayoti, faoliyati, muamala- munosabatlari qaysi omil (faktr) va shart- sharoitlariga bog’liqligini aniqlab bilib olshlari zarur. Hxarakteriga kura obe‘ktiv yoki sube‘ktiv yoki sube‘ktia sharoitlar, omillar bo’lishi mumkin.o’zbekiston resbublikasida yoshlarni o’qitish va tarbiyalashda maqsad birligi; davlvt ta‘lim tizimini ustuvor yo’nalishda qatoriga kiritib har yili byudjetdan katta miqdorda mablag’lar ajratayotgani maktalarning o’quv moddiy bazasini mustahkamlashga korxonalar, muassalar e‘tibori jalb qilinayotgani; muallimlarning moddiy ahvoli, obro’sini, pedagogik mahoratini oshirish borasidagi g’amxo’rliklar pedagogik jamoalarda muomala odobini shakllantirish uchun ob‘ektiv faktorlardir. Lekin aynan biror maktabda mavjud muomala odobi shu maktabning o’ziga xos shart-sharoitlariga, ko’pincha har bir muallimning pedagoglik madaniyati va mahoratiga, maktab rahbarlarining bilimdonligi, axloqiy madaniyati, axloqiy qiyofasi, boshqaruv uslubi, murosaga kela bilishi, nizoli vaziyatlarni bartaraf etish usullari, norasmiy aloqalarning xarakteri kabilarga bog’liq bo’ladi. Muomala odobining shakllanishiga jamoat tashkilotlarining roli kattadir. Ular muallimning obro’sini oshirish, jamoat ishlariga faol qatnashtirish yo’li bilan o’qituvchining axloqiy va pedagogik madaniyati, mas‘uliyatini oshirishga ko’mak beradi. Jamoat tashkilotlari maktabda mehnat intizomini mustahkamlashi, o’qituvchilarga talabchanlikni, ularning mas‘uliyat hissini oshirish, qadr-qimmatini saqlash, qobiliyat va talantini namoyish etishiga ko’maklashishi zarur. Muallim har so’zini o’ylab gapirishi, boshqalarning, kasbdoshlarining so’zi, fikri, mulohazalarini tinglay bilish ham pedagogik jamoada o’zaro muomala-

munosabatlarini yaxshilashga xizmat qiladi. Xullas, pedagoglar jamoasida muomala odobi quyidagilarni taqazo qiladi: - muallimning o’z ishidan ma‘naviy qoniqish hosil qilishi; - o’qituvchilar va barcha pedagogik xodimlarning o’z-o’zini tarbiyalashi, o’z bilimlarini oshira borishi; - pedagoglar jamoasidagi har bir muallimning ruhiy xususiyatlarini e‘tiborga olib, uning faoliyatini, ishchanligini pedagogik odob nuqtai-nazardan nazorat qilib borish; - nizoli vaziyatlarni printsipiallik asosida, ob‘ektiv tahlil etib, konflektlarni adolat va muallim shaxsini hurmatlash asosida bartaraf etish; - muallimla mehnatini rag’batlantirishda adolatli bo’lish, nizolar chiqarishga yo’l qo’yish; - kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo’yishda ruhiy xislati, xarakterlari mos kelishini e‘tiborga olish; - pedagoglar jamoasining boshqarishni insoparvarlik va demokratiklik tamoyillari asosida takomillashtirish kabilar. Ota-onalar bilan muomala odobi Maktabda ta‘lim-tarbiya ishlarining samaradorligi faqat o’qituvchining tayyorligi, ma‘naviy qiyo fasi va o’z vazifasini qanday bajarishishiga bog’lif bo’lib qolmasdan, bola yashaydigan muhit va oilaning ta‘siriga ham bog’liqdir. Oila bolani axloqiy tarbiyalash, uning ma‘naviy-axloqiy yo’nalishlarini shakllantirishning muhim omilidir. Oila bola tarbiya oiladigan eng birinchi jamoa bo’lib oladi, dastlabki axloqiy tajriba orttiradi. Har bir inson yoshlikda ona qo’lida tarbich oladi. Ona allasi bilan birga bola qalbiga ona muhabbati singadi va onining ebtrkalashlari bir umrda yodda qoladi, oilada bola yaxshi bilan yomoning farqinin ajratishni o’rganadi.oila tarbiyasi orqali ongidaumuminsoniy va milliy qadriyatlar, yashashdan maqsad haqida dastlabki tassavurlar hosil bo’ladi. Oilada shaxsning ijtimoiy qimmatli fazilatlari o’sa boshlaydi. Bola maktabda qadam qo’yganida yaxshi va yomon narsalar haqida o’z tassavurlariga ega bo’ladi. O’qituvchi bolada qanday axloqiy tushunchalar

mavjudligini va bu tushunchalar, xloqiy fazilatlar qanday sharoitda shakllanganligini ham bilmog’i kerak. Shuning uchun ham muallim o’quvchilarning ota-onalari bilan aloqa bog’lab, bolani tarbiyalashda ular bilan hamkorlikni yo’lga qo’yishi lozim. Bolani maktabga, o’qishga qabul qilayotganda muallim uning ota-onasi bilan tanishadi. O’qituvchi bilan ota-onaning muomalasi, aloqalari ana shu tanishuvdan boshlanadi, muallim bilan ota-onalar o’rtasida axloqiy-pedagogik munosabatlar bola maktabni bitirguncha davom etadi. Pedagogik amaliyot shuni ko’rsatadiki, o’qituvchilar ko’pincha tarbiyasi qiyin bolalarning ota-onasi bilan aloqa o’rnatadilar. Muallimning ota-onaga e‘tibori ko’pincha bolaning yomon xulqi, salbiy qiliqlari bilan bog’liq bo’ladi. Agar bola mo’minqobil, odobli bo’lsa, ayrim muallimlar uning ota-onasi, oiladagi tarbiyasiga deyarli e‘tibor bermaydi. Tarbiyaning samaradorligi ko’pincha oila va maktabning bolaga nisbatan bir xil talab qo’ya bilishiga bog’liq. Shuning uchun ham pedagogik axloqqa o’qituvchi bilan ota-onalarning o’zaro munosabatlari, muomalasi masalasiga katta e‘tibor beriladi, muallim oila bilan aloqa va hamkorlik qilmasdan turib bolani axloqiy tarbiyalash vazifasini bajara olmaydi. Chunki maktab oilada shakllangan axloqiy fazilatlarni mustahkamlashi yoki salbiy sifatlarni qayta tarbiyalashi lozim bo’ladi. Otasi yoki onasidan ajralgan bola bilan muallimning o’zaro muomalasi jiddiy, nozik ish. Ota yoki onaning vafot etishi bolaga og’ir qayg’u, iztirob keltiradi. Bunday kulfatga ko’nikish bola uchun juda qiyin kechadi. Bunday bolalar o’z dardi, o’z qayg’usi bilan ovora, atrofda sodir bo’layotgan voqealar, hodisalarga befarq qaraydigan bo’lib, yakkalanib qoladi. Muallim bunday bolaga g’amxo’r bo’lishi, yaxshi muomala qilishi uning ruhini ko’taradi. Bunday paytda muallimning o’ta rasmiy muomalasi yaxshi oqibatga olib kelmaydi, bolaning irodasini bo’shashtirib, qiyinchiliklarga bardosh berolmaydigan qilib qo’yadi. Yarim yetim bolalar yetim bolalar orasida shundaylari ham borki, bular ota yoki onasi tashlab ketganlardir. Eng ishongan va yaxshi ko’rgan, eng yaqin odamidan ajralib qolgan bolaga qo’pol muomala qilish uni ranjitadi, qalbini jarohatlaydi. Kichkinagina haqsizlikka chiday olmaydigan, har bir narsadan havsiraydigan,

kattalarning gapiga quloq solmaydigan, qo’rs, o’jar, o’zboshimcha bo’lib qoladi. Muallimning o’ta hushyorlik, e‘tibor bilan to’g’ri muomala qilishi natijasidagina ularda kattalarga ishonch to’yg’usi qayta tiklanishi mumkin. Voqeiy hikoyat . Karim beshinchi sinfda ikkinchi yilga qoldirildi. Yangi sinf rahbari Sh. ayrim o’qituvchilar va bolaninng o’qishiga kasal onasi e‘tibor bermay qo’yganliklarini aniqladi. Karim darslarni muntazam qoldirar, uy vazifalarini bajarmas edi. Muallima Karimning oilasiga borib, u har kuni ertalab maktabga ketishi va uyga kech qaytishini bilib oldi. Onasi esa kasalligi tufayli bolasi nima ish bilan shug’ullanayotganligini nazorat eta olmas edi. Bir kuni sinf rahbari Karimning uyiga ertaroq borib, uni maktabga olib ketmoqchi bo’ldi. Dars boshlanishiga hali bir soatdan ko’proq vaqt bo’lishiga qaramay Karim uyida yo’q edi. Karimlar oilasi yashaydigan tuman qurg’oni uncha katta bo’lmaganligi uchun o’smirlar ko’proq boradigan bozorchaga kirib o’tdi. Ne ko’z bilan ko’rsinki, karim darvozadan kirgan joyda shaftoli sotib turgan edi. Karim bir necha kundan beri bozorda meva sotayotgani ma‘lum bo’ldi. Bu mevalarni Karim shahar chekkasidagi jamoa xo’jaligining bog’idan o’g’irlab olib kelayotgan bo’lsa kerak, deb o’yladi sinf rahbari. Shanba kuni sinf rahbarining bir soatgina darsi bor edi. Maktabga borishdan oldin u yana bozorga yo’l oldi. Karim bozorda ham, uyda ham yo’q edi. Sinf rahbari jamoa xo’jaligining bog’iga qarab yurdi. Karimni kiyimlari yirtilgan, qo’l-oyoqlari kir, iflos, yig’lagan, nochor ahvolda uchratdi. Qorovul uning qo’lidan mahkam o’shlab, ismi familiyasi kimligini, qaysi maktabda o’qishini surushtirayotgan ekan. Qorovulxonada kichikroq xaltada Karim daraxtdan uzib olgan olmalar turardi. Muallimasini ko’rgach bola: -Nega hadeb mening orqamdan yurasiz, mendan nima istaysiz?-deb baqirdi. - Bu sizlning bolangizmi? - qarovul muallimadan so’radi. - ha mening o’g’lim,-dedi sinf rahbari. -O’g’lingiz uchun tovon to’lashingiz zarur. Qarovul bunday paytda ota-onaga aytish lozim bo’lmagan gaplarni aytdi.bu og’ir gapdlarni eshitganidanmi Karimga rahmi kelibmi muallimaning ko’zlariga yosh keldi.

-Mayli uzilgan mevallar uchun tovonni o’zim tulayman. U boshqa bunday qilmaydi, to’g’rimi bolam?-deb Karimga qaradi. Muallima sumkachasidan pul chiqarib uzatdi. Bu voqea Karimga qattiq ta‘sir qildi. Sinf rahbari bolaning qo’lidan ushlab yo’lda unga hech nima demay, o’z uyiga olib oxirgi dars bo’layotgan edi. Darsdan so’ng ular birga bolaning uyiga bordilar. Karim muallimaga “Bu voqeani onamga aytmang, men bu ishni boshqa qilmayman”,- dedi. Darhaqiqat, bu voqea sinf rahbari bilan o’quvchi orasidagi sir bo’lib qoldi. Shundan buyon ko’p yillar o’lti. Karimning onasi vafot etdi. U maktabni bitirib, qishloq xo’jalik instititutiga o’qishga kirdi. Sinf rahbarining qilgan muomalasi, yaxshiligi bir umrga uning yodiga qoldi. Har bir bolani yaxshi odam qilib tarbiyalashda muallim ham, ota-ona ham manfaatdor. Maqsad birligi o’qituvchini ota-onalar bilan bog’lab turadi. Bolani yoqtirsa ham, yoqtirmasa ham ota-onasi bilan aloqada bo’lish muallimning vazifasi. Muallimning ota-onalar orasidagi obro’si ko’pincha o’qituvchining fikri, mulohazalari asosida shakllanadi. Vaholanki, bolaning fikri xato bo’lishi ham mumkin. Shuningdek, muallimning ota-onalar to’g’risidagi fikri ham bolaning sur‘ati va siyratida olgan taassurotlariga asoslanadi. O’qituvchi odobi muallimda ham, ota-onada ham hatto fikr, noto’g’ri taassurot bo’lmasligini taqazo qiladi. Bu printsipga avvalo muallim amal qilishi lozim. Chunki, bu pedagog tarbiyachi sifatida o’zini tutishi, mabodo ota- onalarning u haqidagi biror fikri xatolarini sezsa ham, mayda chuyda o’tkinchi gaplargsha berilib ketmasligi zarur. Muallim ko’nglida kek saqlashi, bola bilan muomalasida axloq qoidalarining buzilishiga sabab bo’ladi. Muallimning ota- onalar bilan to’g’ri muomala qilishi murakkab nozik ish. Chunki hozirgi ota- onalarning ko’pchiligi o’rta yoki oliy ma‘lumotli kishilar, ular vaqtli matbuot, televidenie, radio orqali ko’pgina pedagogik axborotlarni bilib oladilar. Mulkchilik munosabatlarining o’zgarishi ham, muomala odobiga ta‘sir etadi. Bu hol muallimdan yuksak pedagogik madaniyatli bo’lishni taqazo qiladi. Turli sabablarga ko’ra bolaning bir maktabdan ikkinchisiga o’tib o’qishi hollari pedagogik amaliyotda uchrab turadi. O’quvchi bolalarning yangi jamoasiga

qo’shilib ketgunicha ancha vaqt o’tadi. Bu davrda sodir bo’ladigan voqealar o’qituvchi bilan ota-onalarning muomala munosabatlariga ham o’z ta‘sirini o’tkazadi. Voqeiy hikoyat. Boshlang’ich maktabni a‘lo baholarda bitirgan Shahlo beshinchi sinfda o’qishni boshqa shahardagi maktabda davom ettirdi. Shahloning kundalik daftarida matematikadan nuqul “uch” baholar paydo bo’layotganini ota- onasini tashvishga solib qo’ydi. Shahlo bir hafta darsga bora olmagan kunlari, o’tilgan mavzularni bilmasligi bunga sabab bo’lgan, muallimga bu gapni aytishga cho’chiyotgan ekan. Shahloning onasi maktabga borib, sinf rahbari bilan maslahatlashdi. Ertasi kuni matematika o’qituvchisi: “Uyingda men haqimda bo’lmag’ur gaplarni tarqatibsan”,-deb Shahloga gapirdi. Onasining matematika o’qituvchi bilan uchrashuvi ham dilsiyohlik bilan tugadi. -Qizingiz “uch” olayotgani nega sizni buncha tashvishga solayapti? Bu yerda eng qobiliyatli bolalar ham matematikadan “besh” ololmaydi,-iddao qildi muallima. -Mening qizim siz uchun qobiliyatsiz o’quvchi bo’lib qoldimi?-bo’sh kelmadi Shahloning onasi. Natija shu bo’ldiki, Shahloning matematikadan bilimi ham, baholari ham pasayib ketdi. Muallimning adolatsizligi o’quvchining qalbidagi ishonchini ham barbod qildi, matematikani o’rganishdan ixlosi qaytdi. Pedagogik odobning muhim tamoyillaridan birga –maktab bilan oilaning hamfikrligi, hamkorligiga putur yetdi. Muallimning ota-onalar bilan aloqa qilish yo’llari, vositalari xilma-xildir. O’quvchining kundalik daftariga baho qo’yish, turli xabarlarni bitish, xat yozish, ota-onalar majlisi yoki boshqa yig’inlarda uchrashish, o’quvchining uyiga borish kabilar shular jumlasidandir. O’quvchining kundalik daftaridan muallim axloqiy tarbiyaning bolaga ta‘sir o’tkazishning muhim vositasi sifatida foydalanishi mumkin va lozim. Aks holda u dars jadvali va uy vazifalari yozilgan oddiy bir daftarga aylanib qoladi. Ayrim o’qituvchilar bolaning kundalik daftariga hatto olgan bahosini qo’yishga e‘tibor bermaydilar. Sinf rahbarlari ham bu masalaga turlicha yondoshadilar: ba‘zilar

bolaning hafta davomida olgan hamma baholarini yozib qo’ysa, ba‘zilari faqat “ikki” yoki faqat “to’rt”, “besh” baholarini va qoldirgan darslarini yozib, to’g’risiga imzo qo’yadilar. Shu bilan birga kundalik daftarga bolaning xulqi va o’qishida erishgan yutuqlari, maslahat va takliflarini yozadigan sinf rahbarlari ham bor. Bolaning kundalik daftarida uchraydigan: “darslarga faolroq qatnashadigan bo’lding, muallimlaring sendan mamnun”, “fizika va biologiyadan dars qoldirgan kunlaringda o’tilgan mavzularni o’zlashtirib ol, boshqa fanlardan biliming tuzuk”, “jamoatchilik ishlariga, mehnatga munosabatingni o’zgartir, faolroq bo’l”, “sinfdoshlaring bilan xushmuomala bo’l, o’zingni tuta bil, irodangni ishga sol”, “uyda nima ishlar qilishingni menga aytib tur” kabi yozuvlar shundan dalolat beradi. Muallim o’quvchi bilan gaplashayotgandek tuyulsa ham, aslida bu yozuvlar ota-onalar uchun ham eslatmadir. Voqeiy hikoyat . Beshta bolasi bor oila boshlig’i bunday degan edi: “Katta o’g’limiz birinchi sinfda o’qiganda uning muallimasi juda yaxshi kishi bo’lib chiqdi.”U mudom o’g’limizni o’y-ro’zg’or ishlariga jalb etishni va bu haqda har kuni uning kundalik daftariga yozib borishimizni talab qilardi. Hatto bir kuni, ikkinchi sinfda o’tgan kezlari edi, muallima rafiqamga o’g’limiz bajarayotgan ishlarni ko’paytirish zarurligini jon kuydirib tushuntirayotganining guvohi bo’lganman. Biz o’g’limiz uyda muntazam bajarishi lozim bo’lgan ishlarni belgilab qo’ydik. U magazinga borib non va sutni har kuni o’zi olib kelishga, yotayotgan joyini yig’ishtirib qo’yishga, oyoq kiyimini o’zi tozalab, moylab, yamoqchiga yamatib kelishga ham odatlanadi.keyinchalik unga uyni yig’ishtirish, hovlini tozalash, gullarni, ekinlarni sug’orish, parvarish qilish kabi ishlarni ham topshiradigan bo’ldik.ukalariga ham o’zi qaraydigan bo’ldi.muallima uyimizga ko’p kelmasa ham, vaqti-vaqti bilan telefon qilib turardi. O’g’limiz yaxshi o’qigani uchun bo’lsa kerak ko’proq bolanining uy ishlariga onasiga qanday yordamlashayotgani haqida maslahatlashardik. Natijada maktabni bitrguncha o’g’limiz ukalariga g’amxur, mehnatsevar bo’lib qoldi. Aksidan urnak olib, boshqa bolalarimiz ham kattasi kichiklariga qaraydigan, ishlarni ham o’zlari bilib, o’z

vaqtida bajaradigan bo’lishdi. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi boshlagan ish chxshi natijalar beradi”. Afsuski, keyingi o’n yilliklarda ayrim ota-onalar o’zlari Ikkinchi jahon urushi yillarida va undan keyingi davrda urush yillarida va undan keyingi davrda boshdan kechirgan qiyinchiliklaridan noto’g’ri xulosa chiqarib “Biz kurgan qiyinchiliklarni bolamiz ko’rmasin”, deb hamma narsani muhayo qilish yo’liga o’tib oldilar. Ayrim oilalarda bolalarni mehnatga jalb etishga e‘tibor kamayadi. Hatto bolasi 17-20 yoshga kirsa ham, go’dak o’rnida ko’rib muomala qildilar. Hali katta bo’lsa ishlashga ulguradi, deb o’ylaydilar, erkatoy qilib ustiradilar. Bu bilan ayrim ota-onalar o’z bolalarini o’zini-o’zi eplay olmaydigan, oilasini tebrata olmaydigan, boqimanda- “uy qurib ber, mashina olib ber, ishga joylashtirib qo’y, nabiralarnga ham o’zing qaray ber” deydigan qilib qo’ydilar. Bunday pedagogik xatolarning oldini olishda, maktab bilan oilaning o’zaro hamkorligi, munosabatlarini yaxshilashda ota-onalar majlislarini, o’qituvchilarning uyiga muallimninng borishi, ota-onalarning pedagogik bilimi va axloqiy madaniyatni oshirish muhim rol o’ynaydi. Buning uchun maktab rahbarlari, muallimlar pedagogik muomala odobi qoidalarini o’zlari yaxshi egallagan bo’lishlari va targ’ibot qilishlari zarur. Voqeiy hikoyat. Shahardagi maktablardan birida o’ninchi sinf ota-onalar majlisida Dilbarning onasi yoniga turgan ayolga: -O’g’lingiz qizimizni tinch qo’ysin, qachongacha mening qizimga gapiradi. Sizlar bizning tengimiz emassizlar, - dedi dabdurusdan jahl bilan. -Nima o’g’lim biror yomon ish qilibdimi? –dedi uning yoniga turgan ayol, - gapirsa, gapirgandur. -Eringiz katta bo’lsa o’ziga, menga nima! Bunday vaziyatlarda sinf rahbari oilaviy odob qoidalari, o’spirinlik davrining o’ziga xos xususiyatlari, kuyov, kelin bo’lish odobi, mustaqil oila qurish, ro’zg’or tutish kabi haqida ota-onalarga to’g’ri maslahat berishi, ularni o’g’il-qizlarning tarbiyasiga oqilona qarashlari, ehtiyot bo’lishlari zarurligini o’qtirishi lozim edi. Afsuski, unday bo’lmadi. Vaholanki, bu maktabda shu sinf o’quvchilari orasida

o’zaro muomala munosabatlar o’ta yomonlashib borayotgan edi. Buning oldini olish o’rniga sinf rahbari: sinfda Dilbar bilan K. O’rtasida “sevgi-muhabbat” boshlangani, ular yaxshi o’qimay qo’yganliklarini aytdi. “Buning oldini olmasangizlar, nevaralik bo’lib qolishlaringiz mumkin”, - dedi loqaydlik bilan. Ota-onalar majlisi dilsiyohlik bilan tugadi. Dilbar o’qishni bitirdi. Uni boshqa bir yigitga turmushga berishdi. Lekin oradan ko’p vaqt o’tmay, Dilbarning hayoti fojea bilan tugadi. Albatta hamma o’qituvchilarni muomala odobini buzishda ayblab bo’lmaydi, ko’pgina muallimlar ota-onalar majlisidan tarbiyaning vositasi sifatida o’rinli foydalanadilar. Maktab bilan oila o’rtasidagi muomala munosabatlar jarayonida konflektlar, nizolar sodir bo’lishi tabiiydir. Chunki bolalarning individual xususiyatlari, xarakteri juda xilma-xildir. Ular bilan muomalada hech ko’tilmagan hodisalarga duch kelinadi. Bola tajribasizligi tufayli hato qilishi mumkin. Bunday paytlarda maktab rahbari va pedagoglar muomala odobi qonuniyatlariga qat‘iy amal qilishlari talab etiladi. Shunday vaziyatlar ham bo’ladiki, o’g’il yoki qiz bola maktabda o’zboshimchalik qiladi, lekin oilada xushyor va gapga quloq soladi, yoki aksincha. Oilada muomalasi qo’pol, o’zboshimcha, maktabda esa o’zini xushmuomala, intizomli tutadi. Buning sababi nimada? Bunday holatlarning hammasi uchun bir xil sabab va to’g’ri holatlarning hammasi uchun javobini topish amri mahol. Chunki har bir holatda uning sabablarini turlicha bo’lishi mumkin. Demak, o’qituvchi va ota-onalarning maqsadlari bir xil bo’lsa ham ularning hamkroligi, bir-birini tushunishi, muomala-munosabatlari qarama-qarshiliklarsiz bo’maydi. Shuning uchun ham bunday vaziyatlarda muallim ota-onalar bilan muomalasida qo’ydagi odob mezonlariga aml qilmog’i lozim: muallim ham, ota-ona ham bolad ruy berayotgan o’zgarishlarga befarq qaramasligi; bolaning hulqida uchragan nuqsoni yashirmasliklari; maktab bilan oila orasidagi muomala samimiy bo’lishi; bolaning xulqi maktabda ham, uyda ham, ota-ona ham bola haqida ko’proq bilishga intishlari; muallim ota-onalarning his-tuuyg’ularini e‘tiborga olishi, qadr- qimmatlarini e‘zozlash darkor.

Muallim bolaning ota-onasiga yolg’on gapirishi kerakmi. Yo’q albatta. Lekin Hadislarda ta‘kidlanganiede, foydali yolg’on joyi kelganda zararli haqgo’ylikdan afzaldir. Pedagogik jarayonda o’qituvchi bu muammoga bolani axloqiy tarbiyalash nuqtai nazaridan vaziyatga qarab yondoshmog’i lozim. Voqeiy hikoyat . Yettinchi sinf o’quvchisi To’lqin darslarni qoldirgan odat chiqardi. Sinf rahbari bilan qupol muomala bo’lib qoldi. Muallim “Onaga ayt, maktabga kelsin”, -deb tayinladi unga.lekin onasi maktabga kelmadi. Sinf rahbari bo’layotgan voqealarni ochiq-oydin aytish uchun Tulqin bilan birga uning uyiga bordi. To’lqining onasi og’ir kasalga chalinib qolganini ko’rib, bu fiqkridan qaytdi. Onasiga To’lqin qo’li gul bola ekanligini aytib, uning uyidan xabar olish, oilasiga qanday yordam kerakligini aytdi. Shundan so’ng uning yurish-turish, xulqida katta o’zgarish bo’ldi. Ayrim sho’xliklari uchrab tursa ham muallimlar bilan yaxshi muomalada bo’lib uqishini bitirdi. U qarshi shahridagi zavodlardan birida katta usta bo’lib ishlamaoqda. Shunday ota-onalar ham borki, bo’lar bo’lmasga bolasini jazolayveradi. Bunday vaziyatlarda muallim bolaning barcha xatolarini hadeb ota-onasiga aytaverishi shart emas. Shuningdek, hal etilgan majoralar, ilgari bo’lib o’tgan voqeallarni ham ota-onaga yetkazaverish yaxshi natija bermaydi. Tarbiya masalasida muallimning va ota-onalarning fikrlari bir-biriga to’g’ri kelmasa ham bu sohada ular birga bajargan yaxshi ishlarni yo’qqa chiqarmaslik lozim. Pedagogik odob muallimdan ota-onalar bilan faqat ularning kumagi zarur bo’lgan paytlardagina emas, balki muntazam ravishda aolqada, yaxshi muomalada bo’lib turishni talab etadi. Shu bilan birga ota-onalar jamoatchiligining yordami bilan muallim bolaning xulqiga, axloqiy tarbiyasiga salbiy ta‘sir etayotgan yoki maktab, muallimlar haqida nojo’ya so’zlarni aytib yuradigan ota-onalarga ta‘sir etishi mumkin. Ayrim noqobil ota-onaning xatosini tanqid qilishga sinf ota-onalar jamoasini jalb etish ham maqsadga muvofiqdir. Ayrim jamoatchi faollar ularga muallimdan ko’ra ko’proq ta‘sir o’tkazishi mumkin. Voqeiy hikoyat . Sanjar uy vazifalarini bajarmaydigan, darsga kechkib keladigan odat chiqardi. 5-sinf rahbari Sanjarning uyiga borib yashash, dars

tayyorlash sharoitlarini bilib kelish uchun ota-onalar komitetining a‘zosi Jo’raevni uning uyiga yubordi. Jo’raev Sanjarning uy sharoitidan xabardor bo’lgach, ota- onalar majlisida shunday dedi: “Bolani uyda nima qilayotganini otasi ham, onasi ham nazorat qilmas ekan. Uy vazifalarini ham Sanjar esiga tushganida va xohlaganida tayyorlaydi. Ba‘zan uylariga mehmon kelib, ayniqsa, ziyofatbozlik, ulfatchilik avjiga chiqqan paytlarda dars tayyorlaydimi, o’qishga boradimi-bunga e‘tibor beradigan odam uyda topilmas ekan. Majlisda qatnashayotgan Sanjarning otasi norozilik bildirmoqchi bo’ldi: “Men ertadan kechgacha ishda bo’lsam, nima qilishim kerak?”-dedi. Ota-onalardan boshqa biri o’rnidan turib: “Nima, siz boshqalarni ishlamaydigan, bekorchi odamlar deb o’ylaysizmi?”-deb unga e‘tiroz bildirdi. Bu majlisda noqobil otaga sinf rahbarining bir o’zidan ko’ra ota- onalarning ta‘siri kuchliroq bo’ldi”. Ayrim ota-onalarda, muallim mening o’g’lim yoki qizimga nisbatan noto’g’ri muomala, adolatsizlik qilyapti, degan taassurot mavjud bo’ladi. Bola, ko’pincha, o’zining biror nojo’ya xatti-harakatini, yomon qilig’ini o’zicha izohlab, to’g’ri deb hisoblab, muallimning tanbehini esa o’ziga nisbatan adolatsizlik deb, xato o’ylaydi va bu xato fikrini ota-onasiga yetkazadi. Ota-ona ham bolaning so’ziga ishonib, voqea nima ekanligini aniqlamay, muallimni yomonlash yo’liga o’tadi. Pedagogik odobning talablaridan biri shundan iboratki, muallim ota-onalar bilan muomala qilganida bu holatni e‘tibordan qochirmasligi lozim. Pedagogik muomala odobining talablaridan biri o’qituvchining sabr-toqatli bo’lishidir. Ota-onaning maktab va boshqa o’qituvchilar haqidagi tanqidiy fikr-mulohazalarini diqqat bilan eshitish, hatto bunday tanqid noto’g’ri bo’lgan taqdirda ham, muallim ota-ona bilan muomalada o’zini tuta bilmog’i shart. Lekin bunday muallim ota-onaning u haqida yoki boshqa muallimlar haqida aytayotgan fikrlariga befarq qarashi kerak, degan xulosa chiqmaydi. Bunday paytlarda printsipsizlik ko’rsatish jamoatchilik orasida o’qituvchi haqida noto’g’ri fikr paydo bo’lishiga olib keladi. Ayrim ota-onalarning bunday fikr-mulohazasi xatoligini asoslab, odob qoidalarini saqlagan holda rad etish, muallimning gapi haq ekanligiga ishontirish kerak.

Ba‘zi ota-onalar bolasining o’zlashtirishi to’g’risida gaplashish uchun maktabga kelib, bolasi go’yo qobiliyatli-yu, u yoki bu muallim yaxshi o’qitmayotganidan arz qila boshlaydi. Bunday vaziyatda ba‘zan o’qituvchi jahli chiqib turgan ota-onaga ahvolni yotig’i bilan tushuntirish, bu xatoni tuzatish yo’llarini birga izlash o’rniga jahl qilib, e‘tiroz bildirish yo’liga o’tadi. Ota-ona bilan muallim o’rtasidagi nizolar ana shunday vaziyatlarda kelib chiqadi, uni bartaraf etish maktab rahbarlarining zimmasiga tushadi. Bunday voqealar sodir bo’lmasligi yoki ularning oldini olish uchun muallim bolaning qobiliyati va bilimlarini to’g’ri, asosli baholashi, bolalarning ba‘zilarini hadeb yomonlayvermasligi, ota-onalar bilan odob doirasidan chiqmay muomala qilishi talab etiladi. Muallim ota-onalar bilan muomala jarayonida bolaning taqdiriga befarq emasligini, uni kelajakda yaxshi odam bo’lib yetishishiga tilakdosh ekanligini tushuntirish lozim. Ayrim ota-onalarga bolasini haddan tashqari erkalatishlari zararli ekanligini, yomon oqibatlarga olib kelishi mumkinligini tushuntirish kerak. O’qituvchi xushmuomalalik bilan ayrim ota-onalarga jamiyat oldidagi burchini, bolani kelajakda o’z mehnati bilan yashaydigan, ishbilarmon qilid tarbiyalash zarurligini ko’rsata olish darkor. Muallimning asosiy vazifalari, pedagogik odbning muhim talablaridan biri o’quvchiga ota- onasining yaxshi fazilatlarini aytib bolada ota-onasiga nisbatan hurmat, muhabbat, tuyg’usini ustirish, mustahkamlashdan iborat. Pedagogik odobning muhim talablaridan biri muallim ham, ota-ona ham maktab rahbarlari ham o’smir yoshdagi bolalar bilan muamala qilganda pedagogikodobini saqlashi, bolaning izzat-nafsiga tegmasligidir. Bu sohadagi xato, ba‘zan, fojiaga olib kelgan hollar ham uchrab turadi Voqeiy hikoyat . N. ismli qiz sakkizinchi sinfda o’qirdi. U o’z sinfdoshiga muhabbat izhor qilib, xat yozdi. Xat sinfdoshlaridan birining qo’liga tushdi. Va uni sinfda ovoz chiqarib o’qiy boshladi. Bundan xabar topgan muallim xatni bolaning qo’lidan tortib olib, baland ovoz chiqarib zaxarxanda kulgi bilan butun sinfda o’qib berdi. Dereketorning tarbiyaviy ishlari bo’yicha muovini qizni va onasini chaqirib, o’qituvchilar oldida xatni o’qidi.onasiningjahli chiqibbarcha tengdoshlarioldida

qiziniurushdi, uning sha‘niga haqoratli so’zlar aytdi. Kechqurun uyga borgach, oilada ham bu mojaro davom etdi.tahqirlarga chiday olmagan o’quvchi ertasiga hammadan oldin maktabga keldi, o’zi o’qiydigan xonaga kirib, jonigsha qasd qildi (o’ziga o’zi o’t qo’ydi). Bunday hodisa kamdan-kam uchraydi. Lekin bu fakt muallim va ota- onalarning pedagogik johiligi nimalarga olib kelishi mumkinligini ko’rsatadi. Demak, quituvchigina emas, balki ota-onalar ham odob qoidalariga amal qilishlari, o’quvchilar bilan bilib o’ylab muomala qilishlari bunday paytda jahlga erk bermasligi, aql bilan ish tutishlari zarur. Muallimning ota-onalari bilan, oila bilan muomala aloqalari faqat salbiy holatlar yuz bergandagina emas, balki muntazam ravishda bo’lmog’i lozim. Pedagogik odob ota-onalarning bolaning ko’zi oldida maktab haqida muallim haqida yomon so’z, salbiy fikrlar ayimaslikni, muallimning obro’sini maktabning nufuzini saqlash, maktab sha‘nini yerga urmaslikni talab etadi. Muallim ota-onalar orasida olib borayotgan targ’ibot muomala odobini kengroqyoyishga xizmat qilishi zarur. Muallimning bola haqidagi tanqidiy gaplari, bolasi qanday bo’lishidan qat‘i nazar, ota-onaning nafsoniyatiga tegadi. Muallim bilan ota-onalar o’rtasida nizollarga sabab bo’ladi. Shuning uchun muallim bolaning atosini bo’rttirib ko’rsatmasligi kerak. Bunday paytlarda odob qoidalariga qat‘iy rioya qilish, aql-idrok hissiyotidan ustun turishi zarur. Maktab rahbarining o’qituvchilar bilan muomala odobi. Maktabda ta‘li-tarbiya ishlarining samaradorligi ko’p jihatdan maktab rahbarlarining o’qituvchilar bilan muomala odobiga, rahbarlik qilish o’suliga bog’liq.bu sohada muomala odobining murakkabligi shundan iboratki, unda rahbarlik va bo’ysunish, erkinlik va ijodkorlik tamoyillarini uyg’unlashtira bilish talab etiladi.pedagogik jarayoni boshqarish tarbiya nazariyasi va amaliyotida eng murakkab muammolardan xisoblanadi. U eng avvalo pedagoglar jamoasi uchun rahbar kadrlarni to’g’ri tanlash va joy-joyiga qo’yishga bog’liq. Maktab rahbarining eng muhim vazifasi yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash sohasida pedagoglarning axloqiy ma‘su-liyatini oshirish, o’zaro muamolani o’qituvchi

odobi qonuniyatlari asosida amalga oshirishdan iborat. Buning uchun esa maktabning butun jamoasi –barcha o’qituvchilar va o’quvchilar bir kishi atrofida ya‘ni maktab direktori atrofida ahil, inoq, ishchan, ijodkor pedagogik jamoatga jipslashishlari zarur. Ma‘lumki, maktab jamoasi qobiliyati va axloqiy ruhiy darajasiga ko’ra turli toifadagi, xarakteri va xulqi turlicha kishilardan iborat bo’ladi. Ta‘lim-tarbiya ishida samaraga erishish uchun ulrning hammasini yagona pedagoglar jamoasida aylantirish lozim. O’qituvchilar bilan muomala qilish, ularni boshqarishning murakkab jihatlaridan biri shundaki, ular o’quvchilar jamoasini boshqaradi va maktab rahbariga bo’ysunadi. Pedagoglar jamoasining to’g’ri boshqarish uchun o’zaro talabchanlik bilan bo’ysunish me‘yorlarini topa bilishva unga amal qilish, shu bilan birga har xil muallimning erkinligi, tashabbuskorligi, ijodkorligini qo’llab- quvvatlash kerak. Bu, maktab rahbari pedagoglar jaoasi bilan muamolasida amal etishi zarur bo’lgan axloqiy talablaridan biridir. Pedagogik muomala odobining mohiyati pedagogik faoliyatning o’ziga xos xususiyatlarida, ya‘ni o’uqvchi va o’qtiuvchilarni yagona bir jamoaga birlashtirish maqsadidan kelib chiqadi. Bu, o’znavbatida, maktab rahbarlari va o’qituvchilarning o’zaro mtsamola-munosabatlariga talabchanligini oshiradi. Maktab jamoasiga rahbarlik, ular bilan muomala qilishda pedagogik ishning psixalogik jihatlarininazardan qochirmaslik kerak. Pedagogik jarayon o’qituvchilar va o’quvchilar jamoasidagi mavjud tartiblariga, muomala odobi qoidalariga amal qilishni talab etadi. Ta‘lim-tarbiya maqsadini amalga oshirish uchun padagogik xodimlarning butun kuch va g’ayratini safarbar etish talab qilinadi.maktab rahbarlari pedagoglar jamoasi, o’quvchilar bilan muomalasidan muammoning anashu axloqiy-pedagogik jihatlarini e‘tiborga olishi zarur. Ishchan pedagoglar jamoasining shakllanishi ko’p jihatdan maktab direktorining faoliyatiga bog’liq. Maktabda ahil, yagona jamoa tuzish uchun pedagoglarning o’zaro axloqiy munosabatlarini, maktabda mavjud bo’lgan an‘analarni, o’qituvchilarning axloqiy darajasini o’rganish, bilish zarur.yagona, ahil ishchan pedagoglar jamoasining shakllanishi asta-sekinlik bilan amalga oshiriladi. Buni quydagi mezonlar asosida aniqlash mumkin: Mustaqil

O’zbekiston davlati kun tartibiga qo’yayotgan umumiy talablarini, maqsad, vazifalarini pedagoglar jamoasining faoliyatida ijodkorlik darajasi; pedagoglar jamoasida o’zaro xayrixoxlik, shuningdek, printsipial tanqid va o’z-o’zini tanqid qilishning rivojlanganlik darajasi. Maktab rahbarining o’qituvchilar bilan muamola odobida pedagoglar jamoasidagi xayrixoxlik va ijodkorlik vaziyati ham muhim rol uynaydi. Ta‘lim- tarbiya ishlarini yuqori saviyaga ko’tarish avvalo, maktab rahbarining muomala odobiga, ahil, inoq pedagoglar jamoasini asta-sekin shakllantira borishga, jamoadagi o’zaro munosabatlarni o’qituvchi odobi normalari, talablari asosida yo’naltiriga bog’liq. Jamoa shakllanishining dastlabki paytlarida bo’ jarayon umumiy va axloqiy normalar va mavjud shart-sharoitlarni bilib olishdan boshlanadi. Bu davrda maktab rahbari va pedagoglarning xulqi, xatti- harakatlarida bir biriga, o’zaro moslashish sodir bo’ladi. Maktab deriktori har bir muallimning ijodkorligi, indiviudal xususiyatlarini o’qituvchilarning bilim darajasini o’rganadi, aniqlaydi. Bu jarayoning tezlashuvi maktab rahbari direktorining rahbarlik usuliga ko’proq bog’liq bo’ladi. Agar pedagoglar jamoasi yangidan tashkil etilgan bo’lsa, maktab rahbarining vazifasi avvalo o’qituvchilarning indiviudal imkoniyatlarini aniqlash, rahbar kadrlarini tanlab, joy-joyiga qo’yish, pedagoglar jamoasining birlashtirish yo’llarini izlashdan iborat bo’ladi. Maktab rahbari pedagoglar jamoasining imkoniyatlarini e‘tiborga olmasdan o’z talablari va ish uslubini joriy etishga urinsa, pedagoglar jamoasining qarshiligiga duch kelishi tabiy. Natijada o’qituvchilar bilan muomala odobi qoidasi bo’zilib, o’zaro nizollar, mojarolar kelib chiqadi. Maktab direktori pedagoglar jamoasida shakllangan axloqiy munosabatlar, muomala odobini mustahkamlash, rivojlantirish, yaxshilash uchun intilishi kerak. Bunday sharoitda muallimlar o’z kasbdoshlarining yaxshi tajribalarini o’rganib, o’z ish faoliyatlarida tadbiq eta boshlaydilar. Turli fan o’qituvchilari orasida, shuningdek fan o’qituvchilari bilan sinf rahbarlari, o’qituvchilar bilan o’quvchilar tashkilotlari orasida aolqallar yo’lga qo’yiladi va mustahkam-lanadi. Maktab

rahbari bunday aloqallarni qo’llab- quvvatlashi lozim. Ijdkor, tajribali o’qituvchilarning ochiq darsiga tajribasi kam, yosh muallimlarni taklif etish va birgalashib muhakama qilish, ularga bu hamkolikni davm ettirishni maslahat berish yo’li bilan maktab rahbari o’qituvchilar o’rtasidagi o’zaro muomalani yo’lga qo’yadi, yaxshilaydi. Maktab rahbarining har bir xatti-harakati, mualimlar orasidagi o’zaro muomala-munosabatlar o’qituvchi odobi qoidalariga asaolanish kerak. Ishchan, pedagogik jamoaning shakllanishi pedagogik adabiyotlarda umumlashtirilgan ta‘lim-tarbiya sohasidagi ilg’or tajribalarini o’rganish va ayni maktabda joriy etish bilan bog’liq. Mualimlar orasida kitoblarda tasvirlangan ish shakllari va usullari bizning sharoitimizga to’g’ri kelmaydi, deb, uylaydiganlari ham topiladi. Maktab rahbari bunday paytda ishni, avvalo, o’qituvchilarning pedagogik madaniyatini oshirishdan boshlashi; pedagogika, psixologiiya, axloq ilmlarini, ta‘lim-tarbiyaning dolzarb muammolarini jamoa bo’lib (seminar, konmfirintsiya) va yakkama-yakka tartibda o’rganish lozim. Pedagogik meg’natni ilmiy asosda tashkil etishga e‘tiborsizlik, muallimlarning vaqti va imkoniyatlarini hisobga olmaslik maktab rahbari bilan ayrim pedagoglar o’rtasida nizo chiqishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun ham maktab rahbari o’qituvchilar bilan muomala qilganda ularning kun tartibini qulaylashtirish, moddiy-maishiy sharoitlarini yaxshilash, sog’liqni himoya qilish, bsho’ vaqtini ko’paytirish kabilarni nazarda tutishi zarur. Bunday hamxurlik maktab rahbarining axloqiy fazilati, o’qituvchi odobining normalaridan biri bo’lib, boshliqning pedagogik jamoasida obro’yini oshiradi, o’zaro bir-birlarini to’g’ri tushunish vaziyatini hosil qiladi. Ishning ko’zini biladigan, tashabbuskor rahbar pedagoglar jamoasi oldiga ta‘lim-tarbiya amaliyotida paydo bo’layotgan muammolarni to’g’ri oqilona yechish yo’llarini topish kabi murakkab vazifalarni ham qo’yadi. Muammola masalani to’g’ri tanlash, uni hal qilishni qo’lidan keladigan kishilarga toptshirish, an‘anaviy ish usullaridan voz kechish jarayoni oson kechmaydi. Bunday paytlarda pedagoglar jamoasida ajralish ruy beradi: rahbarni qo’llaydiganlar bilan birga natija nima bo’lishini ( kutib) poylab turadiganlar ham topiladi. Ular yangillika

to’g’ridan-to’g’ri qarshi chiqmasalar ham, topshiriqni xushlamayroq bajaradilar. Maktab direktorining diqqati bunday hollarda ikkilanayotgan muallimlardan tezroq faollashtirishigi qaratilishi lozim. Buning uchun ularning ish-faoliyat mativlari (sabablari) ni, qiziqish va ehtiyojlarini, maqsadini o’rganish zarur. Bu, o’qituvchi odobining qonuniyat darajasidagi talablaridan biridir. Maktab rahbarining pedagoglar jamoasi bilan muomala-munosabatlarida ma‘muriyatning talablari va farmoy ishlarini bajarishga ochiq qarshi chiqadigan muallimlar ham topiladi. Maktab rahbari ular bilan muomala qilganda pedagogik tahlilni (odobni) saqlashi, o’z talablariga tanqidiy ko’z bilan ham qarashi, ularning mulohazalarini ham o’ylab ko’rishi foydadan holi emas. Maktab rahbarining bunday xulqi, muomalasi ijodkor o’qituvchilarni ta‘lim-tarbiya ishlariga faolroq jalb etadi., o’zaro muomala-munosabatlarda ishonch bilan talabchanlikni birlashtiradi. Ijodiy hamkorlikda ishlaydigan pedagoglar jamoasining muhim belgilaridan biri barcha muallimlar o’quvchilarga nisbatan qo’yayotgan talablarini birligi va maktab rahbarining talab farmoyishlarini pedagoglar jamoasi to’g’ri tushunib, to’g’ri qabul qilishidir. Bunday jamoa yetuk pedagogik jamoa hisoblanadi. Yetuk pedagogik jamoa a‘zolari yagona maqsad yo’lida birlashgan bo’lib, ishchanlik fazilatlari, pedagogik mahorat va axloqiy madaniyatni oshirishga, ta‘lim-tarbiya ishlarining samarali yo’llarini topishga intiluvchanligi bilan ajralib turadi. Bunday jamoada axloqiy vaziyat yaxshi bo’lib, o’qituvchi odobi qoidalariga amal qilinadi. Lekin uni boshqarish maktab direktoridan yuksak darajada bilimdonlik va ishchanlikni, pedagogik va boshqarish madaniyati yuqori bo’lishini, eng muhimi- yuksak axloqiy saviyali bo’lishni talab etadi. Maktab rahbari pedagoglar jamoasi bilan muomala-munosabatlarida quyidagi tamoyillarga amal qilish zarur: -direktorning muallimlarga talabchanligi bilan ularga ishonch va hurmatning birligi; -hamma o’qituvchilarga bir xil talab qo’yish bilan birga har bir muallimning individual qobiliyati va iqtidorini hisobga olish;

-maktab jamoasi qabul qilgan qarorlarni bajarishda har bir muallimning mas‘ulligi; -pedagogik madaniyat va mahoratni oshirishning xilma-xil usul va shakllarini qo’llash; -maktab rahbariyati muallimlarning mehnat qilishi va dam olishi haqida g’amxo’rlik qilishi; -direktorning tashabbusi o’qituvchilar tomonidan faol qo’llab-quvvatlanishi lozim. Maktab rahbarining o’qituvchilar bilan muomalasi, o’zaro munosabatlarida ijodkorlik muhitini yaratish muhimdir. Ijodkorlik muhiti o’z-o’zidan yuzaga kelavermaydi, balki rahbariyatning oqilona xatti-harakatlari, urinishlari natijasida yaratiladi. Boshliq muallimlarga ta‘lim-tarbiyaning samarali usullarini taklif etish, qiziqarli tadbirlar tashkil etish bilan bu maqsadga erishishi mumkin. Hayot, jamiyat o’zgarishi bilan vujudga kelayotgan pedagogik nazariy va amaliy muammolarni o’rtaga qo’yish va hal etish shu maqsadga xizmat qiladi. Bu kunlarda O’zbekiston Respublikasida ta‘lim mazmunini yangilash, milliylashtirish, tarbiyaviy ishlarda tarixiy-madaniy merosimizdan, milliy qadriyatlardan foydalanish, sohibqiron Amir Temur va temuriylarning faoliyati, pedagogik merosini o’rganish kabilar axloqiy tarbiya muammolarini hal etishga xizmat qiladi. Maktab rahbarining pedagoglar jamoasi bilan muomala-munosabatlarida Markaziy Osiyoda yashagan donishmandlarning ma‘rifiy merosidagi ilg’or tarbiyaviy g’oyalaridan foydalanish qo’l keladi. Boshliqning o’zi bu muammolardan xabardor bo’lishi, tushunishi, ularni pedagoglar jamoasi bilan birgalikda muhokama qilishi o’zaro muomala-munosabatlarni yaxshilashga xizmat qiladi. Maktab rahbarlari muomala odobining talablaridan biri pedagoglar jamoasining kuch-g’ayratini birlashtirishdir. Bu, barcha o’qituvchilarni umumiy pedagogik vazifalarni, muammolarni hal qilishga safarbar eta olishda namoyon bo’ladi va har bir muallimning, ayniqsa, maktab rahbarining qadr-qimmati, ish uslubi to’g’risida jamoatchilik fikrining yakdilligidan dalolat beradi.

Muomala odobi, maktab rahbarining odilligi va beg’arazligi muallimlarnng faoliyatini nazorat qilishda, ularni rag’batlantirish va jazolashda yaqqol kurinadi. Muomala odobida pedagogik nazoratning axloqiy jihati juda muhimdir. Bu muammoning murakkabligi shundaki, o’qituvchining ko’p qirrali va takrorlanmas mehnati natijalarini aniq baholaydigan mezonlarni topish juda qiyin. Bu har bir muallimdan yuksak axloqiy ongli bo’lishni, intizomli, halol, vijdonli, axloqiy e‘tiqodli bo’lishni talab etadi. Pedagogik nazoratda muallimning qobiliyati va aqliy imkoniyatlari rasmiy baholanadi, ular, o’z navbatida, kishining qadr-qimmati bilan bog’liq. Pedagogik nazorat o’quvchilarni axloqiy tarbiyalash masalasi bilan ham bog’liq. U muallimning o’quvchilar bilan, o’z kasbdoshlari va maktab rahbari bilan muomala odobida ham namoyon bo’ladi. Muallim o’quvchilar faoliyatini muntazam nazorat qiladi. Shu bilan birga muallimning faoliyati ham ota-onalar va maktab ma‘muriyatining muttasil nazorati osdidadir. Shuning uchun ham pedagogik nazoratning shakli va usullari muomala odobida muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik nazorat kishidan chuqur bilim va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo’lishni talab etadi. Pedagoglar jamoasida nazoratning hususiyatlaridan biri- ko’pincha, tekshiruvchi bilan tekshiriluvchining ma‘lumot darajasi, professional (kasbiy) tayorgarligi bir xil darajada bo’ladi, ba‘zan tekshiriluvchining pedagogik mahorati tekshiruvchinikidan ustunroq ham bo’ladi. Pedagoglar jamoasida nazorat obro’yi baland, ma‘naviy-axloqiy jihatdan yuksak kishi tomonidan amalga oshirilishini nazarda tutadi. Maktab direktori, uning o’rinbosarlari, inspektor, nazoratchilar ta‘lim-tarbiya ishlarini sifati bilan birga muallim o’z ijtimoiy burchini qanday bajarayotggannini hamnazorat qiladilar. Bu ularga, nisbatan yuksak axloqiy talablar qo’yadi: o’z ishiga sadoqat, shaxsiy va ijtimoiy manffaatlar uyg’unligi, maqsadga intiluvchanlik, qa‘iy e‘tiqodli, yuksak axloqiy madaniyatli bo’lish shular jumlasidandir.

Muomala odobi pedagogik nazorat nihoyatda adolatli bo’lishini talab etadi. Adolatsizlik qilish pedagogik jamoaning bo’linib ketishiga, ba‘zan axloqiy tanazulga olib keladi. Pedagogik nazoratda muallimlarni nisbatan-“buning tajribasi, xizmatlari katta, bu esa-hali yosh; bu-o’zimniki, bu-begona” qabilada yondoshish mumkin emas. Bu, muomala odobiga mutlaqo zitdir. Pedagoglar jamoasida muomala odobi demakratik xarakterda bo’lishi lozim, o’zaro bir-birini nazorat qilish, tajriba almashish va pedagogik faoliyatni baholash kallegiallikni talab etadi. Pedagoglar jamoasida o’zaro ishonch, hamkorlik, do’stona tanqid muhiti shakllangan bo’lsa, jamoa bo’lib nazorat qilish yakka nazoratga nisbatan samaraliroqdir. Pedagogik odob maktab direktorining o’qituvchilar bilan o’zaro momilasi yuksak axloqiy madaniy darajada bo’lishini taqozo qiladi. Yuksak axloqiy madaniyat-maktab rahbaring o’z ishini yaxshi bilishini, muallimlarga ishonch bilan qarashni, har bir o’qituvchining faoliyatida ijobiy jihatlarni kura bilishni, xushmuomalalikni, birgalashib ishlashni, ayrim o’qituvchilar tajribasizligi tufayli yoki bilmasdan yo’l qo’ygan xatollarga nisbatan bardoshli bo’lishni; shu bilan birga ishga beparvo qaraydigan, vijdonsiz kishilarga niyasbatan murosasiz bo’lishni taqozo qiladi. O’qituvchilarda pedagogik va axloqiy madaniyatni tarbiyalash maktab rahbarining muhim vazifasi bo’lib, bu ishni butun pedagoglar jamoasining ishtiroki va qo’llab-quvvatlashi bilangina bajarish mumkin. Pedagogik mahorat tug’ma talant talab qiladigan alohida san‘at emas, balki har bir kishi urganib, egallab olishi mumkin bo’lgan malakadir. Agar muallim pedagogik va axloqiy madaniyatni, pedagogik mahoratni egallab olishdan manfaador bo’lsa va bunga intilsa o’z maqsadga erisha oladi. Maktab rahbari o’qituvchilar bilan muomilasida quydagi axloqiy normalarga amal qilishi zarur: -maktab rahbari o’qituvchiga nisbatan insoniy munosabatda bo’lishi, muallimning yutuqlari ham, xatollari ham bo’lishi mumkin deb qarash;

-boshqarish faqat rahbarning ishi bo’lmay, pedagoglar jamoasi rahbar bilan birga umumiy vazifani bajarayotganini anglash; -maktab rahbari qattiqqo’l, talabchan, lekin adolatli bo’lishi, talablari asosli va maslahat shaklida ifodallanishi; -muallimning ishlarini tekshirib, tahlil etilayotganda uning shaxsiga tegmaslik va qadr-qimmatini yerga urmaslik; -maktab rahbarlari va o’qituvchilar o’zaro bir-birlarining obro’larini oshirishga intilishi; -do’stona murojaat qila bilish, bir-birlarining fikr-mulohazalarini diqqat bilan tinglay bilish; -maktab rahbari pedagoglarning kayfiyati (hissiyoti), ruhiyatini seza bilishi, jamoada ishchanlik vaziyatini yarata olish; -jamoatchilik fikrini boshqara bilish, u yoki bu masalalarni hal etayotganda unga asoslanish. Maktab rahbari pedagoglar jamoasi bilan muomallasida pedagogik odobning qo’ydagi talablariga amal qilishi lozim; -maullimga nisbatan talabchanlikni unga bo’lgan hurmat bilan birga olib borish; -o’qituvchiga yordam berish, lekin uning uchun ishni bajarib qo’ymaslik; -jamoadagi hamma muallimlarning faoliyatiga diqqai-e‘tibor bilan qarash, ayrimchalik qilmaslik; -o’qituvchining mehnatini qadrlash va odilona bahollash; -o’z bilimlarini oshirish va o’z-o’zini tarbiyalashda o’qituvchiga ko’maklashish; - ishdagi yutuqllarni ma‘qullash, yaxshi tajribalarni ommalashtirib borish; -muallimning obro’sini saqlash va mustahkamlash; -o’qituvchiga nisbatan muruvvatli, himmatli bo’lish; -muallim bilan momilada nasihatguyllika berilmaslik; -pedagogning ish usulini o’rganish, yaxshi ishlarini rag’batlantirish; -muallimning ayrim xatollarini bo’rttirib, betiga solavermaslik;

-kishi darhol tuzata olmaydigan kamchiligini aytaverib, uning diliga ozor bermaslik; -o’qituvchining o’zi yaxshi biladigan masaladaunga nasihatgo’ylik qilmaslik; -muallim bilan suhbatlashganda uning ruhini ko’tara bilish. Maktab rahbari o’qituvchiga nisbatan e‘tiborsizlik, ishonchsizlik, beparvolik, nazoratsizlikka yo’l qo’ysa, u ishni bo’shashtirib yuboradi. Muallimga nisbatan beg’araz talabchanlik esa ishni va ular o’rtasidagi muomala- munosabatlarni yaxshilaydi. Maktab direktorining rasmiyatchilik, qo’rqitish, jazolashga asoslangan ish uslubi ziyon keltiradi, o’zaro muomala odobini buzadi. Ahil, hamjihat, xushmuomala pedagoglar jamoasida eng murakkab pedagogik masalalar ham osoyishtalik bilan hal etiladi. Ishda biror kamchilik ro’y bersa, “gunohkor”ni qidirib ovora bo’lib yurilmaydi, balki uning sabablari aniqlanadi va bartaraf etish choralarini ko’riladi. Bunday axloqiy pedagogik muhitda o’qituvchilarda o’z kuchiga va bir birlariga ishonch bo’ladi, kasbdoshining mulohazasiga quloq solinadi, har kimning umumiy ishga qo’shgan hissasi to’g’ri baholanadi. Ta‘lim-tarbiya ishlarini bajarish jarayonida maktab rahbarlari bilan muomalada hra bir muallim pedagogik odobning quyidagi qoidalariga amal qilishi zarur; -O’zbekiston davlati ta‘lim-tarbiya ishlarini nazorat qilish sohasida maktab direktori zimmasiga yuklagan ma‘suliyat, javobgarlikni anglash; -maktab oldida turgan ijodiy vazifalarni bajarishga pedagoglar jamoasini safarbar etish uchun rahbar qanday imkoniyatlarga ega ekanligini bilish; -maktab rahbarining yaxshi tashabbusini qo’llab-quvvatlash; -o’z sha‘niga aytilayotgan tanqidiy fikrlarni tinglay bilish, agar muallim haq bo’lsa xushmuomalalik bilan asoslab berish; -o’qituvchi o’zining nojo’ya xulqi, xatti-harakatiga rahbarning xatosi yoki kamchiligini ro’kach qilishi odbsizlik ekanini anglash;

-o’quvchilar, ota-onalar oldida maktab rahbarlarini obro’sizlantirishga yo’l quymaslik; -maktab jamoasi ishini tanqid qilayotganda odob doirasidan chiqmaslik. Maktab rahbarining obro’yi pedagoglar jamoasining, o’quvchilarning, maktabning obro’yidir. Rahbarning ma‘muriy obro’yi uning ma‘naviy-axloqiy obro’si bilan qo’shilsa, katta tarbiyaviy ta‘sir kuchiga ega bo’ladi. Maktab jamoasining rahbarlari va a‘zolari o’z huquqlari va burchlarini yaxshi bilishlari lozim. Jamoada har bir kishining huquq va burchlari aniq belgilab qo’yilishi pedagogik odob talablariga mos keladi. Xullas, maktab rahbarlari, o’qituvchilar o’zaro muomalada pedagogik odobning qonuniyatlari, tamoyillari, normalari va talablariga amal qilishlari pedagogik jarayonining fayzli, samarali bo’lishini ta‘minlaydi. Xotima O’qituvchi, muallim, domla, ustoz, murabbiy degan so’zlarni xalqimiz samimiy hurmat, minnatdorchilik bilan tilga oladi. Bu, albbata, bejiz emas. Zero odam aqlini tanigandan boshlab kattalardan, bilimli, tajribali, kishilardan tarbiya, tahsil, odob o’rganadi. Inson yozuvni ixtiro qilgan qadim zamonlardan beri muallim yosh avlodga xat-savod, ilm-hunar o’rgatadi. Hayotda endi kirib kelayotgan, kun sayin bo’y cho’zib, to’lishib, balog’atga yetib, atrofdagi narsa va hodisalarni, tabiat va jamiyat sirlarini bilib olishga zo’r ishtiyoq bilan intilayotgan bola uchun o’qituvchi “eng bilimdon”, “eng donishmand” kishi inson kamolotining oliy namunasidir. O’qituvchi-avlodlarni bir-biriga bog’lovchi “tilla halqa”, o’qituvchilik esa, boqiy kasbdir. O’qituvchi jamiyatda juda muhim, ma‘suliyatli ish bajaradi. Muallimning mehnati shu bilan qadrliki, u odamni, uning, ma‘naviyati, dunyoqarashi, axloqiy e‘tiqodini shakllantiradi. O’qituvchidan ta‘lim olgan bola hayotda ishchimi yoki davlat arbobimi-kim bo’lib yetishmasin, o’zining sevimli muallimini, ta‘lim olgan maktabini minnatdorlik hislari bilan eslab turadi. Darhaqiqat o’qituvchi axloq tarbiyasidir. U matematika yoki jamiyatshunoslikdan, biologiya yoki tarixda, fizika yoki adabiyotdan har bir fandan dars berayotganida,

sinfdan-maktabdan tashqari, tarbiyaviy ishlarda o’quvchilarda turmushda zarur bo’ladigan bilimlarni o’rganish bilangina kifoyalanmaydi. U yoshlar ongida milliy g’urur, Vatanparvarlik, iymon e‘tiqod, halolik, mehnatsevarlik yaxshilik qilish, rost gapirish, mehr-oqibat, savol-uvol, halol bilan haromni farqlash kabi umuminsoniy va milliy qadriyatlarini, odob-axloq qoidalarini singdiradi; mustaqil O’zbekistonimizning buyuk kelajagini yaratishga, Vatanim, xalqim deb kuyib, yonib yashaydigan kishilar bo’lib ulg’ayishga da‘vat etadi. Pedagoglik odobiga doir bilim, ko’nikma va malakalarini; pedagogik axloqning qonuniyatlari va tarixiy ildizlarini; o’qituvchining axloqiy fazilatlari va pedagogik faoliyatning axloqiy xarakterini; muomala odobining o’ziga xos xususiyatlari, tamoyillari, qoidalari, talablari, mezonlarini puxta egallagan o’qituvchigina O’zbekiston Respublikasi rahbariyati ta‘lim-tarbiya sohasida maktablar, o’quv yurtlarini oldiga qo’yayotgan vazifalarni samarali bajara oladi.

ADABIYOTLAR 1. Karimov I. A. O’zbekistonnint o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T.: «O’zbekiston», 1992. 2. Karimov I. A. Xalqning otashqalb farzandi. T.: «O’zbekiston», 1992. 3. Karimov I. A. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. T.: «O’zbekiston», 1992. 4. Karimov I. A. O’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura T.: «O’zbekiston», 1993. 5. Karimov I.A.Halollik va fidoyilik faoliyatimizning asosiy mezoni bo’lsin. T.:«O’zbekiston», 1994. 6. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.: «O’zbekiston», 1994. 7. Karimov I. A. Istiqlol va ma‘naviyat. T.: «O’zbekiston», 1994 .

Похожие

O’qituvchining kommunikativ qobiliyati

O’qituvchining darsdagi mahorati

O’qituvchining kommunikativ qobiliyati

O’qituvchining tarbiyachilik mahorati

O’qituvchining innovatsion faoliyati