Мутахассислик фанларини укитишнинг дидактик тамойиллари - Педагогиka - Рефераты

Мутахассислик фанларини укитишнинг дидактик тамойиллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119.5 KB

Мутахассислик фанларини ўкитишнинг дидактик тамойиллари Режа: 1. Дидактиканинг предмети ва вазифалари 2. Таълим жараёнида дидактик принциплар муаммоси 3. Дидактиканинг асосий категориялари 4. Таълим қонуниятлари

Дидактиканинг предмети - таълим муассасаси шароитида ўқитувчининт раҳбарлиги остида амалга ошириладиган ўқув жараёнидир. Дидактикада ана шу жараённинг қонуниятлари тадқиқ килинади. Турли типдаги таълим муассасаларида у ёки бу даражада бериладиган таълим мазмунини белгилашнинг илмий асослари, ўқитиш воситалари ва методларининг самарадорлигани ошириш йўллари ҳамда таълимнинг ташкилий шакллари ишлаб чиқилади. Дидактика - педагогиканинг таълим ва ўқитиш назариясини ишлаб чиқадиган тармоғидир. Дидактика юнонча "дидактикос" сўзидан келиб чиққан бўлиб, ўқитиш, ўрганиш маъносини билдиради. Яқин ва Ўрта Шарқда Хоразмий, Киндий, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Умар Хайём каби мутафаккирлар илмий дидактика асосчиларидирлар. Амос Коменский, швейцариялик педагог И.Г.Песталоцци, немис педагоги А . Дистервеглар Европада дидактиканинг ривожланишига ката ҳ исса қўшган лар. Хоразми й, Кинд и й, Форобнй , Беруний, Ибн Сино. У мар Хайём , Ту сий в а улар н инг изд о шлари қ арашларининг муҳим хусусияти шундан ибо рат эдики, мазкур олимлар доимо предметнинг қ иёфаси инсон он гида мавҳумлашуви жараёнига, мана шу предметнинг моҳ и яти ва ўзига хослигини тушуниш со дир б ў лиши ҳамда шаклланишига эъти бор берганлар. Улар билишнинг предмети ва манбаларига, билиш жар аёни қ андай бос қичл ардан таркиб топишига, билиш фаолияти билан ама лий фаолият ў ртасидаги муносабатларга қизиққан лар. Хоразмий шахснинг у з луксиз камол топиши назарияс ини ривожлантириш борасида муҳ и м хизмат қилди , индуктив ва деду ктив тафаккурдаги ало ҳида лик ҳамда умумийликнинг бирлиги принцип ини муайянлаштирди. Форобий ўқ итиш методларининг таснифин и ишлаб чиққ ан. У ларни амалий ва назарий методларга ажратган, шу тари қ а ўқ итишнинг ам алий

й ў налиши ва кишиларнинг ҳаёти ҳ амда кундалик фаолияти б илан бо ғлиқлик ғ оял арики илгари сурган. Олим ўқитишнинг тажриба- кўрсатмали, индуктив ва дедуктив, амалий методларига алохида эътибор берган. Барча методларни ўқувчининг ҳаётий тажрибасига, мантиқий тафаккурига таянган ҳолда бирлаштирган. Форобий математика фани мисоллари асосида ўқитишнинг илмий кўрсатмалилик, тушунарлилик ва изчиллик принципларини ишлаб чиққан. Билиш жараёнининг ва фандаги билим шаклларининг моҳятини ёритган. Унинг фикрича ана шу жараёнлар қонунлар сифатида шаклланади ва уларга риоя қилиш фикрлашни такомиллаштиради ҳамда мураккаб билиш жараёнида қўпол хатоларнинг олдин олади. Форобий билиш фаолиятини ташкил этиш масалалари бўйича ҳам анчагина муфассал тавсияларни ишлаб чиққан. Унинг ёзишича, яхши назариётчи бўлиш учун назария қайси фанга тааллукли бўлсада, қуйидаги учта шартга риоя қилиш шарт: 1. Мазкур фан асосидаги ҳа мма принципларни т ўлиқ билиш; 2. Мана шу принциплардан ва мазкур фанга до и р маълумотлардан тегишли хулосалар чи қ ара билиш; 3. Нотўғри назарияни рад эта билиш ва ҳақиқатни ёлғонлан фарқлаш, хатоларни тўғрилаш учун бошка муаллифларнингфикрларини таҳлил қила билиш. Ибн Синонинг билим орқали эришиладиган натижалар ҳақидаги таълимоти ўқитиш назариясида алоҳида ўрин эгаллади. Унинг фикрича, буюмларни чинакам билишга ташки кўринишини тахлил қилиш, сабабларини аниқлаш асосида ақл билан эришилади. Абдулла Авлоний ўзининг барча тадқиқотларида илм муаммосини биринчи ўринга қўйган. Авлоний илм тарбия жараёнида ўзлашлаштирилади ва у яхшини ёмондан, эзгуликни ёвузликдан, жоизни ножоиздан фарқлаш имконини беради, деб ҳисоблайди. Хусусан, у тарбия билан таълимнинг бирлиги муаммосини ишлаб чиққан. Гарчи Авлоний

таълнм билан тарбия ўртасида озгина фарқ борлигини айтган бўлса ҳам, улар тана ва жон каби бир-бирига чамбарчас боғлиқдир дейди. Дидактика тушунчасини Я . Коменски й ҳ ам ана шу й ўсинда шарҳ л аган. Унинг бу борадаги фикр-мулоҳазалари 1657 йилда на шр этилган ' Ҳ аммага ҳамма нарсани ўргатиш нинг универсал сан нъати ифодаланган буюк дидактика" номли асарида баён килинган. Ле кин Коменский дидактика фа қ ат ўқ итиш санъатидангина эмас, ба лки тарбиялаш санъатидан ў ам иборатлигини қай д қил ган ва тарбия ҳар томонлама аҳло қ ийлик йуналиш и даги феъл-атворни шакллантиришн инг зарур шарти эканлиг и ни ҳ ам у қ тирган. Дидактикани юқори дагича тушуниш XIX аср бошигача, яьни тани қли немис педагоги ва фай л асуфи Иоганн Генрих Гербарт дидактикан инг асосий назариясини ишлаб ч иққун ича давом этган. Бинобари н дидактика ни педагогикага б ў йс и надиган тарбияловчи таълимнинг я хлит ва з иддиятсиз назарияси сифатида тал қ ин этади . Гербарт ва хусусан унинг издошлари ана шу назариянинг ро лини ҳ исобга олиб дидактиканинг асосий вазифасини - дарсда баён қили над иган материал эканлигини рад этдилар . Гербарт ко нцеп ц иясига му вофиқ ўқитувчи асосан ўқувчиларни янги ўқув материалини ўзлаштиришга доир ҳаракатларини таҳлил ҚИ лиши лозим эди. Бугунги кунда фан ва техника шундай тезликда тараққий топмоқдаки, мактаб таълими билан уларнинг кетидан қувиб етиш мумкин эмас. Лекин мактабни битирган ёшлар албатта ўзлари билмайдиган илмий кашфиётларга, жамиятни ривожлантиришнинг бозор иқтисодиётига асосланган янги тизимга дуч келадилар. Лозим даражадаги ақлга, иродага ва хиссиётта эга бўлган кишиларгина нотаниш маълумотларни тезроқ ўзлаштириб олиши мумкин. Ўқувчиларни камол топтиришда оптимал натижалар берадиган ўқитиш жараёнининг илмий-педагогик асосларини ишлаб чиқиш зарурияти туғилди.

Ўқувчиларнинг камол топиши таълим жараёнида амалга ошиши сабабли билим ва малакаларни ўзлаштиришга қаратилган дидактик принциплар маълум натижаларни беради. Лекин вазифа қандайдир натижаларга эришишдан эмас, балки ўқувчиларни камол топтириш учун ўқитишнинг энг юқори самарадорлигини таъминлашдан иборатдир. Бунинг учун эса, ўқув жараёнининг қурилишини ишлаб чиқиш керак. Дидактикада тарбияловчи дунёқарашни шакллантириш масалалари кўрилади, таьлим жараёнида ўқувчиларда мустақиллнкни, ташаббускорликни ва шахснинг бошқа айрим сифатларни тарбиялаш вазифалари таҳлил қилинади. Мана шундай муҳим масалаларнинг кўриб чикилиши таълим жараёнида таълим-тарбиянинг бирлигини таъминлашга хизмат қилади. Таълим жараёнида дидактик принциплар муаммоси жаҳон педагогларининг ҳамма даврларда диққат эътиборида бўлган. Бу борада мутахассислар эришган ютуклар билан бирга, шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, ҳозирга қадар таълим принциплари тизимининг илмий асослари мукаммал ишлаб чиқилмаган. Таълим принциплари бошқа дидактик категориялар каби, педагогика фанининг замонавий ривожланиш даражаси ва ёш авлодни тарбиялаш сифати талабларига кўра аниқлаштирилишига муҳтожлиги сезилмокда. Педагогик адабиётлар таҳлили шуни кўрсатадики, таълим принциплари ижтимоий ҳаёт ўзгариши, педагогика фанининг ривожланиши билан ўзгариб туради. Айрим дидактик принциплар ўрнига. янги дидактик принциплар келади. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, ҳар бир таълим принциплари у ёки бу мутахассис олим томонидан таълим принциплари қаторига киритилган. Масалан, А.Коменский томонидан таълимда табиий мослик, кўргазмалилик, таълимда кетма-кетликлар, К.В.Елницкий томонидан таълимда онглилик, Скворцова томонидан таълимда якка ҳолда ўқитиш принципи, И.А.Лашкарёва томонидан таълимда предмстлараро алоқадорлик, С.М.Михайлов томонидан таълимда тарихийлик, М.И.Махмутов томонидан таълимда муаммолилик принципи, В.Окань томонидан таьлимда самарадорлик, Ю.К.Бабанский томонидан таълимда оптималлаштириш, С.МРиверс томонидан таълимда

фаоллик, мослик, Е.Н.Мединский томонидан таълимда ўқитувчининг роли, С.Ражабов томонидан таълим ва тарбия бирлиги. И.Т.О го родников томо нидан илмийлик, М . А . Данила в томонидан ғ оявийлик,тарихийлик принциплари т аклиф эти лган. А. Коменскийнинг дидакгак таълимотини таҳлил қиладиган бўлсак, у қуйидаги дидактик принциплар тизимига навбатдаги принципларни кириттан:  таълимда онглилик ва фаоллик;  таълимда системалилик;  таълимда табиий мослик;  таьлимда пухта ўқитиш;  таълнмда кетма-кетлик;  ўқитишда кургазмалилик;  ўқитишда тақлид қилиш. XX асрнинг 20-йилларида рус педагог назариячилари Ш.И.Гонелин, А.П.Пинкевичлар ўз асарларида дидактик принциплар ахамияти ва уларнинг турлари, дидактик принциплар тизими борасида ўз фикрларини билдирганлар. А.П.Пинкевич яратган дидактик принциплари тизимида қуйидаги принциплар ўрин олган:  таълимнинг ҳаёт билан боғликлиги;  ўқув жараёнининг ижодий тусда бўлиши;  таълимда мустақиллик XX асрнинг 30-йилларда педагогика фани назариячилари ва амалиётчилари олдида асосий вазифа - ўқ увчиларни фан асо сларидан билимларни пухта э галлашини таъминлаш вазифаси тур ган . Шунга асосланиб Е . М.Мединский қу йидаги таълим принциплари мажмуасини илгари сурган:  таълимда тизимлилик;  таълимда онглилик;

 таълимда назариянинг амалиёт билан боғлиқлиги;  таълимнинг тарбияловчилиги;  таълимда ўқитувчининг етакчилик роли;  таълимда техника принципи. Н.Г.Казанский таълимда онглилик, кўрсатмалилик, кетма-кетлик принциплари аҳамиятини ёритиб берган. Бошқалардан фарқли ўлароқ, С.М.Михайлов қуйидаги таълим принциплари тизимини таълим жараёнининг асосий дидактик принциплари деб таъкидлаган:  таълимда кўргазмалилик принципи;  таьлимда тарихийлик принципи;  таьлимда ўрганиш принципи;  ўрганилаётган объектни бошқа объектлар билан алоқасини ўрнатиш принципи;  объектлар ўртасидаги алоқаларни аниқлаш принципи Республикамизда фаолият кўрсатган ва кўрсатиб келаётган дидакшунос олимлар С.Ражабов, А.Мунавваров, И.Турсунов, О.Розиқрвлар таҳрири остида чоп этилган дарслик ва методик қўлланмаларда қуйидаги таълим принциплари асосийдир деб таъкидланади:  Таълим да илмийлик принципи,  таълим ва тарбиянинг алоқадорлиги принципи,  таълимда тизимлилик принципи,  кўргазмалилик, таълимда мослик, назарияни амалиёт билан боғлиқлиги принципи,  таълимда пухта ўзлаштириш принципи,  онглилик принципи,  фаоллик ва таълимда якка ҳолда ўқитиш принципи. Дидактиканинг асосий категориялари

Ўқитиш назарияси билимлар, маълумотлар ва фактларнинг катта захирасига эга бўлиб, уларнинг бир қисми тизимлаштирилган ва тартибга солинган. Ўқитиш жараёнининг структуравий компонентлари - мақсадли рағбатлантириш-мотивлаштириш, мазмуний ҳаракат-фаолият, ўқитишнинг шакл ва мстодларидан ажратилиши алоҳида аҳамият касб этади. Мана шу компонентларнинг ажратилгани ўқитувчи 1 билан ўқувчиларнинг биргаликдаги фаолияти қонуниятларининг табиатини чуқурроқ тушуниш имконини беради. Педагогик ечимларни танлаш назарияси ишлаб чиқишнинг методологик асоси - ўқитиш жараёнининг мавжуд барча қонуниятларини ҳисобга олиш фикри билан мунтазам алоқада бўлади. Бошқача айтганда, ўқитиш жараёнининг мавжуд ҳамма қонуниятларини албатта комплекс ҳолда ҳисобга олиш билангина таълим масалаларини тўғри хал қилиш мумкин. Педагогик ва психологик шарт-шароитларини аниклаш асосида ўқитишнинг оптималлиги мезонларининг асослари таркиб топтирилган ва уларнинг энг аҳамиятлилари қуйидагилардан иборатдир:  Ўқитиш оптимал бўлиши учун ҳар бир ўқувчи ўзининг ҳақиқий ўқиш имкониятларига мувофиқ даражада ўзлаштириши, тарбияланиши ва камол топиши шарт;  Ўқитиш оптимал бўлиши учун ўқувчилар ва ўқитувчилар дарсдаги ва уйдаги ишлар вақтининг ўзлари учун гигиеник жихатдан белгиланган нормасига эга бўлиши керак. Ишни режалаштиришда қуйидаги усуллардан фойдаланилади:  ўқитиш мазмунининг қўйилган вазифаларини энг муваффақиятли ҳал қилиниши таъминлайдиган оптимал вариантини танлаш;  ўқитишнинг қўйилган вазифаларини белгиланган вақт ичида муваффақиятли ҳал қилишни таъминлайдиган методлари ва воситаларини танлаш;

 масалаларни муваффақиятли ҳал килиниши, шу жумладан ўқувчиларга табақли ёндашишни таъминлайдиган ташкилий шаклларини танлаш. Ҳозирги пайтда таълимнинг муҳим жиҳатлари, масалан, таълим мазмунини ишлаб чиқиш ва танлаш, муаммоли-камол топтирувчи ўқитиш, ўқувчиларнинг ўқишини фаоллаштириш, ўқитиш методлари ва уларнинг таркибий қисмлари; ўқувчилар ўқув-билим фаолиятининг методлари; ўқув материалини ташкил қилиш ва тизимга солиш ва бошқалар жадал ўрганилмокда. Таълим мазмунининг ишлаб чиқилган назариясида қуйидаги муҳим қоидалар талқин этилган:  Таълим мазмунида жамиятнинг маънавиЙ ва моддий элементлар, жумладан: табиат, жамият ва инсон ҳақидаги билимлар, ижодий фаолият тажрибаси, инсоннинг муносабатлари, бошқариш фаолияти, ҳулқи ва ҳаёти ифодаланиши лозим;  Таълимнинг мазмуни умумий, политехник ва касбкор компонентларининг бирлигини акс эттириши к е рак;  Таълимнинг мазмуни муайян ёшга қ аратилади ва жамиятн инг ривожланиш даражасидан келиб чи қа ди . Таълим ри во жланишининг хозир ги бос қ ичида таьлим ни компыотерлаштириш масаласи ғоят муҳим аҳамият касб этмоқда. Ўқувчиларни замонавий компьютер техникасидан фойдаланишга доир билим ва малакалар билан қуроллан тириш, ўқ ув жараёнида компьютсрларнинг кенг қўллаиишини таъминлаш жамиятда бозор иқтисодиётини ривожлантиришнинг муҳим вазифаларидан биридир. Педагогика фани таълим муассасаларининг юмпьютерлардан фойдаланишдаги тажрибаларини ўрганиши ва умумлаштириши, ялпи компютерлик саводхонлигига жавоб берадиган ягона дастурлаштирилган умумтаълимий курсини яратиш; дастурлашни ўргатиш бошланадиган

муддатни ва курснинг ҳажмини белгилаши, таълим муассасаларида ўрганиладиган алгоритм тилини танлаши, таълимни компьютер базасидан фойдаланиш асосларини ишлаб чиқиши ва бошқа вазифаларни амалга ошириши керак. Таълим назариясидан муаммоли-камол топтирувчи ўқитишни жорий этиш, шунингдек, ўқув жараёнини табақалаштириш ва индивидуаллаштириш йўлларини излаш бўйича фаол ишлар олиб борилмокда. Муаммоли-камол топтирувчи ўқитишнинг назарияда ишлаб чиқилган асосий ғояларини қуйидагича таърифлаш мумкин:  Таълимий билишни илмий билишга мувофиқ моделлаштириш ғояси, яъни муаммоли вазиятни вужудга келтириш-гипотезани олға суриш- гипотезани асослаш - гипотезани ҳал қилиш-уни тасдиқлаш ёки рад этишдек зарур звеноларни ўз ичиги олган муаммоли ўқитиш;  Ўқувчиларнинг ижодий имкониятлари ва қобилиятларини ривожлантириш, уларда тадқиқотчилик йўсинидаги кўникма ва малакаларни ўстириш ғояси. Муаммоли ўқитиш назариясида қатор қонуниятлар ифодаланадн ва этепериментал йўл билан асосландики, улардан муаммоли даре ўтиш билан муаммоли ўргатишнинг бирлиги ва бир-бирини тақозо этиши, ўқувчиларнинг тайёрлиги даражаси билан муаммоли ўргатиш даражасинингмувофиқлиги каби қонуниятларни ажратиш мумкин. Дидактикада ишлаб чиқилган ўқувчиларнинг билиш фаолиятини фаоллаштириш назарияси муаммоли - камол топтирувчи ўқитиш назариясига жуда яқиндир. Ишлаб чиқилган фаоллик назарияси ўқув жараёнида билимларни ўзлаштириш, уларни қайта ишлаш ва қўллашнинг (муаамоли ва репродукгив) усулларни ўрганиш бўйича ташкил этиладиган ўзини-ўзи бошқарадиган фаолликдан иборатдир. Юқорида айтилганидек дидактика "ўқитиш" ва "ўқиш" каби бошқа тущунчалар билан ўзаро боғлиқ таълим назариясидир. Ўқиш мақсад, мазмун

ва ҳаракатлар билан боғлиқ бўлиб, улар ёрдамида ўқувчилар маълум билимлар, кўникмалар ва малакаларни ўзлаштирадилар, ўқиш ўқувчининг фаоллиги натижасида ривожланади, характер касб этади, у турли шаклларда амалга оширилиши мумкин, билишга таянади ҳамда индивидуал тажрибага шахснинг ҳулкида ўзгаришни вужудга келтиради. Таълим жараёни мураккаб ва кўп қиррали жараёндир. Расмийлашган тизим сифатидаги таълим назарияси умуман ана шу жараённи, унинг таркибий қисмларини ва уларнинг компонентларини ёритади, тушунчалар, мазмун ёрдамида ана шу яхлит жараённинг мавжудлиги сабабини ёки усулларини баён қилади. "Ўқув жараёни” тушунчаси таълимнинг барча компонентларини ўқитиш ва унда фойдаланиладиган воситаларни ҳам, муайян вазифаларни ҳал қилиш учун таълимнинг методларини ҳам, уйда мустақил ишлайдиган ўқувчини ҳам, ўқув жараёнини кўргазмали ва техник воситалар билан жиҳозлашни ўз ичига олади. Шунинг натижасида таълимнинг қуйидаги қонуниятлари ёритилади:  Таълим жараёни қонуний равишда ижтимоий жараёнлардан ва жамиятнинг эҳтиёжларидан келиб чиққан;  Таълим жараёни яхлит педагогик жараёнга кирадиган ўқитиш, тарбиялаш ва камол топтириш жараёнлари билан қонуний равишда боғлиқдир;  Таълим қонуний равишда таълим олувчиларнинг ҳақиқий ўқув имкониятларига боғлиқдир;  Таълим қонуний равишда ўзи амалга ошириладиган ташқи шароитларига боғлиқдир;  Ўқитиш ва ўқиш жараёнлари яхлит таълим жараёнларида қонуний равишда ўзаро боғлиқдир;  Ўқув фаолиятини кучайтириш, ташкил этиш ва назорат қилиш қонуний равишда таълимнинг вазифалари ва мазмунига боғлиқдир;

 Таълимнинг ташкилий шакллари қонуний равишда унинг вазифаларига, мазмуни ва методларига боғлиқдир;  тегишли шароитларда ўқув жараёнинииг барча компонентларининг қонуний равишда ўзаро боғланиши таълимнинг пухта англанган ва амалий натижаларни таъминлайди. Таълим қонуниятларини педагогиканинг умумий асосларида ифодаланган қонуниятлар билан ўзаро таққосласак, улар ўртасидаги боғланиш яққол кўринади. Таълимнинг қатор қонуниятлари мантиқан педагогик жараёнларнинг умумий қонуниятларидан келиб чиқади. Таълим принциплари билан конуниятлари ҳам ўзаро боғлиқдир.

Фойдаланилган ва тавсия этиладиган а дабиётлар р ў йхати: 1 . Н. Ғайбуллаев ва бошқалар. Педагогика. Маърузалар матни. Тошкент. 2000. 163 б. 2. Б.Т. Лихачев. Педагогика. Курс лекций / Учебное пособие для студентов педагог. Учеб. Заведений и слушателей ИПК и ФПК. – 4-е изд. перераб. и доп. – М. Юрайт, 2000 – 523 с. 3. Давлатов К. Меҳнат ва касб таълими назарияси ҳ амда методи каси Т.: Ўқ итувчи . 1992. 4. Столяренко Л.Д., С ам ы гин С.И. Педагогика. 100 экзаменационнқх ответов. Экспесс-справочник для студентов вузов. – Ростов н /Д: издательский центр «МарТ», 2002 – 256 с. 5. Педагогика: Учеб. /И.Ф. Харламов. – 7-е изд. – Мн.: Университетское, 2002. – 560 с. 6. У. Толипов, М. Баракаев, Ш. Шарипов Касбий педагогика - Т . 2001й. 7. www.Ziyonet.uz

Похожие

Мутахассислик фанларини ўқитиш тамойиллари

Бакалаврларга куйиладиган талаблар, мутахассислик фанларини укитишни режалаштириш

Касб психологиясининг мутахассислик фанларини мустаҳкамлашга интерактив ёндашуви

Мутахассислик фанларини ўқитиш методлари ва ташкилий шакллари

Мутахассислик фанларини ўқитиш методикаси фанининг мақсади ва вазифалари