Мутахассислик фанларини ўқитиш методлари ва ташкилий шакллари - Педагогиka - Рефераты

Мутахассислик фанларини ўқитиш методлари ва ташкилий шакллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Мутахассислик фанларини ўқитиш методлари ва ташкилий шакллари Режа: 1. Таълим методлари 2. Таълим модели 3. Таълимнинг анъанавий методлари 4. Дарсга қўйиладиган ташкилий талаблар

Таълим методлари ўқитишнинг ўз олдига қўйган мақсадларга эришиш усуллари хамда ўқув материалини назарий ва амалий жихатдан йўналтириш йўлларини англатади. Таълим методи – ўқув жараёнининг мажмуавий вазифаларини ечишга йўналтирилган ўқитувчи ва ўқувчиларнинг биргаликда фаолияти усули бўлса, таълим методикаси – муайян ўқув предметидаги ўқитишнинг илмий асосланган метод, қоида ва усуллар тизимини ифодалайди. Ўқитиш методи ўқитиш жараёнида ўқитиш, тарбиялаш ва ривожлантириш масалаларини ечишга йўналтирилган таълим берувчи ва таълим олувчининг тартибли бир-бирига боғланган фаолиятини англатади. Ўқитиш методлари таълим жараёнида таълим берувчи ва таълим олувчи фаолиятининг қандай бўлиши, ўқитиш жараёнини қандай ташкил этиш ва олиб бориш кераклигини хамда шу жараёнда ўқувчилар қандай иш харакатларни бажаришлари кераклигини белгилаб беради. Ўқитиш методлари ўқув жараёнининг мухим таркибий қисми хисобланади. Фаолиятнинг тегишли методларисиз таълимнинг мақсад ва вазифаларини ўқув материалининг муайян мазмунини ўқувчилар томонидан ўзлаштиришга эришиб бўлмайди. Таълим модели – таълим жараёни тузилмасидир. Таълим моделлари икки турга ажратилади: - Анъанавий таълим моделлари - Ноанъанавий таълим моделлари Ноанъанавий таълим моделларини қуйидагиларга ажратиш мумкин: - Хамкорликда ўрганиш - Моделлаштириш - Тадқиқот Анъанавий дарс муайян муддатга мўлжалланган таълим жараёни кўпроқ ўқитувчи шахсига қаратилган мавзуга кириш ёритиш, мухокама қилиш ва якунлаш босқичларидан иборат таълим моделидир . Анъанавий таълим методлари:

- маъруза, хикоя, тушунтириш, лаборатория, сухбат, машқ, амалий - тўрт погонали методлар киради Ноанъанавий таълим методлари: - Кичик методларда ишлаш методи; - Бахс мунозара методи; - Давра сухбати методи; - Ишбоб ўйин; - Лойихалаш; - Йўналтирувчи матн; - Муаммоли вазият; - Ақлий хужум; - Ролли ўйин. Анъанавий таълим методлари: Маъруза – катта хажмдаги ўқув материалини нисбатан узоқ вақт давомида монологик баён этишдир. Бу методнинг асосий вазифаси – таълим бериш, ўргатиш. Белгилари:  қатъий тузилмага эга;  нутқий-мантиқий баён қилиш;  берилаётган ахборотнинг кўплиги. Маърузалар ўқитувчиларга ўқувчилар тажрибасизлик туфайли эътибор бермайдиган фаннинг муҳим лаҳзаларини ажратиб кўрсатиш имконини беради. Ўқувчилар билан ўқитувчининг биргаликдаги ушбу фаолиятини ташкил этишнинг самарали шартлари қуйидагилардан иборат:  маърузанинг батафсил режасини тузиш;  маъруза режасини эшиттириш;  режанинг ҳар бир пунктини ёритишдан сўнг қисқача умумий хулоса қилиш;  маърузанинг бир қисмидан бошқа қисмига (бўлимига) ўтишда мантиқий боғлиқликни таъминлаш;  муаммоли баён қилиш;  ёзиб олиш зарур бўлган жойларни ажратиш (ёздириш);

 маърузаларни унинг алоҳида ҳолатларини батафсил таҳлил қилиш имконини берувчи семинар-машғулотлари ва амалий машғулотлар билан қўшиб олиб бориш. Маъруза методидан фойдаланганда маълумотлар, тушунтиришлар (изоҳлар) ва фактлар рационал равишда тақдим этилади. Маъруза методининг афзалликлари :  аниқ илмий билимларга таянади;  вақтдан унумли фойдаланилади;  ўқитувчи томонидан ўқув жараёнини тўлиқ назорат қилиш имконияти пайдо бўлади. Ҳикоя – унча катта бўлмаган, таърифловчи характерга эга бўлган ўқув материалини монологик ҳикоя қилувчи, хабар берувчи баён. Тушунтириш – баён қилинаётган турли холатларни тахлил қилиш, тушунтириш изох бериш ва исботлаш ёрдамида ўқув материалини баён қилиш. Турт погонали метод – амалий кўникмаларни ўзлаштириш жараёнининг тўрт погонаси дорасида кечадиган методдир. Бу метод қуйидаги босқичлардан иборат: - Тушунтириш; - Нима қилиш кераклигини кўрсатиб бериш; - Кўрсатилган тарзда қайтариш; - Машқ қилиш. Тўрт погонали методнинг асосий белгиси – ўқувчиларнинг харакатлари ўқитувчи кўрсатиб берган харакатлар доираси билан чекланганлигидир. Лаборатория усули – бу усулда таълим олувчи таълим берувчи рахбарлигида олдиндан белгиланган режа асосида тажрибалар ўтказади ёки амалий вазифаларни бажаради ва шу жараёнда янги билимларни англайди, тушуниб етади. Машқ – ўқитиш услуби бўлиб, ўтилган материални амалиётда қўллаш мақсадида, режа билан ташкил этилган амалларни кўп маротаба бажаришдир. Суҳбат – ўқитиш ва ўқишнинг диалогик, савол жавоб усули.

Мунозара – фаол таълим услуби бўлиб, мухокама маълум муаммо бўйича фикр алмашинув кўринишида ўтади. Ақлий ҳужум (брейнсторминг) – ғояларни генерация қилиш усули бўлиб, бунда қатнашчилар бирлашган холда қийин муаммони ечишга харакат қиладилар, уни ечиш учун шахсий ғояларни илгари сурадилар (генерация қиладилар). Намойиш – таълим олувчиларни табиий холатда ходисалар, жараёнлар, объектлар билан кўргазмали таништириш қаратилган. Бу метод таълим берувчи томонидан баён қилинаётган илмий, назарий билимларни таълим олувчилар томонидан пухта ўзлаштириш учун уларнинг сезги органлари – эшитиш, кўриш, ҳид билиш ва таъм билиш, тери сезгиларининг бир объектга алохида-алохида ёки бир неча сезги аъзоларини бир йўла сафарбар қилишга имкон берувчи методдир. Иллюстрация – ходиса, нарса жараёнларни тасвирий шаклда схема, репродукция, ясси моделлар ёрдамида кўрсатиш ва қабул қилишни кўзлайди. Видеоусул – ахборотни кўпроқ кўргазмали ўзлаштиришга асосланган бўлиб, унда кинескоп, кодоскоп, проектор, киноаппарат, ўқув телевидениеси, видеомагнитафон, мультимедия, электрон китоб, ахборотни дисплейда акс эттирувчи компьютердан фойдаланилади. Китоб билан ишлаш методи китоб устида ишлаш, олинган билимларни хотирада қайта тиклаш, билимларни сақлашга қаратилган методдир. Китоб билан ишлашнинг Инсерт методи таълим олувчига янги ахборотни номаълум ёки тушунарсиз, ёки эътироз билдириш лозим бўлганларга ажратиб, бахолаш имконини беради. Ўқиш жараёнида ўқув материалининг хар бир сатр боши ёки қисмининг мазмуни бахоланиб, хулоса варақнинг чап томонига қалам билан махсус белги қўйиб борилади. Инсерт – самарали ўқиш ва фикрлаш учун белгиларнинг интерактив тизим. Технологик харита - жараённинг қадамма-қадам, боқичма-босқич, изчиллик билан кўпинча график усулда қўлланиладиган воситаларни кўрсатиб берган холда тасвирлаш.

Таълим – тарбия жараёнининг сифат самарадорлигини ошириш кўп жихатдан таълим воситалари билан қай даражада таъминланганлик билан боғлиқ бўлади. Таълим воситалари олти турга бўлинади:  Матнли воситалар Тасвирли воситалар  Аудио воситалар  Моделли воситалар  Ёрдамчи жихоз воситалар  Реал воситалар Матнли-маълумот олиш ва маълумотни қайта ишлаш учун:  Ўқув дастурлари  Махсус адабиёт  Тарқатма материал  Имтихон ва назорат варақлари Тасвирли – умумий тасаввурни вужудга келтириш учун:  Фотосуратлар  Эскиз чизма, схемалар  Рамзий тасвирлар, режа жадваллар, символлар  Диаграмма ва графиклар Аудио – жараёнлар ва ишлаш механизмлари тўғрисида тасвир ва овоз орқали тасаввурларни вужудга келтириш:  Видео фильмлар  Компакт дисклар  Аудиокассеталар Тасвир ва матнни ёзиш ва сақлаш учун ёрдамчи жихозлар:  Доскалар (оқ доска, магнит доскаси);  Пинборд доскаси;  Видео проектор, видеопроектор доскаси;

Кодоскоп;  Видеомагнитафон, камера;  Компьютер;  Флипчарт. Моделли – ўрганилаётган объектнинг модели орқали у хақда тасаввур хосил қилиш:  Моделлар  Макетлар Реал – ўрганилаётган объектлар хақида тасаввурни вужудга келтириш:  Асбоб ускуналар  Станоклар  Ярим тайёр махсулотлар Жахон педагогикасида ўқитиш методларининг турли функцияларига ва принципларига қараб турлича синфлашган аниқ бўлишга ёндошиш тамойилларига асосланиб ўқитиш методларининг барчасини бир неча гурухга бўлиш мумкинлиги эътироф этилади, лекин ўқитиш методлари қатор қарашларга эга ва турли нуқтаи - назарларда қурилиши мумкин. Табиийки уларни синфлашда турли хил ёндашишга олиб келади. С.И. Перовский Е.Я. Голандлар ўқитиш методларини ахборотни қабул қилиш таснифи ва узатиш манбаи бўйича оғзаки, кўргазмали ва амалий методларга бўлганлар. М.Н. Скоткин, И.Я. Лайнерлар таълим таркибини ўзлаштириш бўйича таълим олувчиларнинг тушуниш фаолияти таснифига мос равишда қуйидаги методларга ажратадилар: кўргазмали – тушунтириш, (ахборот-рецептив), репродуктив, муаммоли ёритиш, қисмли изланувчан ёки эвристик ва тадқиқотли. М.И. Махмутов таълим методларини ўқитиш методларига мос равишда синфлашни таклиф қилган, яъни ахборот-муаммоли ва ижро этувчи,

тушунтириш ва репродуктив, амалий-кўрсатмали ва продуктив-амалий, ундовчан-тушунтириш ва қисмли изланувчан. Н.М. Верзилин, А.Н. Алексюк, И.Д. Звереевлар ўқитиш методларини синфлашда билим манбаи бўйича ва мантиқий исбот билан бир вақтда таълим олувчиларнинг ўқув фаолияти мустақиллик даражаси ва билимлар манбаи бўйича ёндошишни кўпроқ қўллашни таклиф қилганлар. С.Г. Шоповаленко ўқитиш методларини тўрт томонлама қуриш орқали синфлашни таклиф қилган бу қуйидагича: Мантиқий-таркибий; манбали; жараёнли ва уюшган-бошқармали. Умумий ўқитиш амалиётида кўп тарқалган камчиликлар сифатида атоқли рус педагоги Н.В. Кухарев Н.В. қуйидагиларни кўрсатиб ўтади: - Умумий ўқитиш амалиётини бир хиллиги уларни тузилишини мутлоқлиги; - Дарс таркибидан озроқ четга чиқа олмаслик, таълим олувчиларнинг эътиборини йўқлиги; - Фронтал ишларнинг индивидуал ишлар билан номутаносиб қўшилиб кетиши; - Таълим олувчини саволига таълим берувчининг ва олувчиларнинг эътиборсизлиги; - Таълим олувчиларнинг билиш имкониятларини қадрламаслик ёки ўта қадрлаш; - Кучли таълим олувчилар савол жавоблари мисолида заиф таълим олувчиларни ўқита олмаслик; - Таълим олувчиларнинг билиш имкониятларини ривожлантириш ўрнига ташқи кўринишларини фаоллаштириш; - Дарсда вақтни рационал тақсимламаслик. Савол жавобларни чўзиш, янги материаллни баён этишда ва мустахкамлашда вақтни қисқартириш; - Уй вазифасини бажаришда ва дарсда мустақил ишларга кўникмалар хосил қилишда чала ва лоқайдлик билан ўқитиш. - Рационал тақсимланмаган ўқитиш методларини танлаш, янги мухитни

хисобга олмай бировнинг малакасини кўчириб олиш. Атоқли рус педагогларидан бири Ушинский ўқитишни юқори сифатини таъминлаш учун таълим олувчиларни самарали мехнат тизимларига жалб этишда ва бунда таълим олувчилар ва таълим берувчини ортиқча юкламалардан олиб қочиш, бундай ходисага йўл қўймаслик, уларни фаолиятини бахолашда бахо йиғишга ва формаллаштиришни олдини олиш, бунинг учун бутун анъанавий дарсларни ва уни таркибий тузилишини қайта кўриш лозимгини таъкидлаб ўтган. Атоқли педагог Ушинский айтганидек, хар бир таълим олувчи ўқишга ўрганиши лозим. Хар бир таълим олувчини китобдан билимни қидириб олишга, матндан, таълим берувчидан ва ўз дўстларидан олган мустақил қайта ишланган билимини тўғри, тартибли, ифодали ва қизиқарли баён этишга ўргатиш катта масаладир. Дарсда хар бир таълим олувчи нафақат билимларни китоблардан ёки бошқа одамлардан олиши, мустақил қайта ишлашни ўрганиши, балки бу билимларни турли воқеа, ходиса ва турли мақсадларда қуллай олишни ўрганиши лозим, чунки бу билимлар хақиқатда мустахкам, эгилувчан, тўғри, керагича тўлиқ тизимли бўлиши керак ва амалий йўналишга эга бўлмоғи шарт. Муаммоли ўқитиш мутахасислари бўлмиш М.Н. Скаткин ва И.Я. Лернерлар томонидан таклиф қилинган ўқитиш методлари ўқитиш жараёнини ташкилий шаклларини тўлиқ қисмларга боғлиқ бўлмаган холда олинган билиш жараёнининг қатор босқичларни тасвирлаб беради: 1. Ахборот – рецептив метод. Бу методдан бошлаб дарсда билиш жараёни бошланади. Таълим берувчи ахборотни беради, таълим олувчилар уни қабул қиладилар, эслаб қоладилар, фикр юритадилар, эслаб қоладилар. Ахборотни бошланғич манбаи китоб, ўқув қўлланма, кўргазма қўлланмали қурол ва воситалар хизмат қилиши мумкин. 2. Репродуктив метод – таълим берувчи саволи ёки топшириғи асосида ўрганилаётган материални таълим олувчилар қайта ишлайдилар. У билан улар таълим берувчи баёни орқали ёки китоб, ўқув қўлланма ёрдамига таянадилар.

3. Муаммоли баён методи – таълим берувчи муаммо танлайди, ўзи ечади лекин бунда унинг ечими йўл кўрсатади. Бироқ зиддиятларни таълим олувчиларга тушунарли қилиб беради. Ечиш йўлидаги харакатларни яъни қандай фикр юритишни очиб беради. Бу методни вазифаси шундан иборатки таълим берувчи илмий билиш намуналарини муаммони илмий ечишни “билим эмбриологияси”ни кўрсатади. Таълим олувчилар бу харакатларни ишончлилигини назорат қиладилар, уни мантиғини фикрий кузатишади, бутун муаммони ечиш босқичларини ўзлаштирадилар. 4. Қисман изланувчан ёки эвристик метод ижодий фаолиятни қисмлаб ўзлаштириш малакаси муаммоли топшириқларни ечишни алохида босқичларини эгаллаш таълим олувчиларни бутун масалани ечишга ўргатиш учун, уларни хар бир ечим босқичларини мустақил бажаришга ўқитиш зарур бўлади. Бир холатда – муаммони кўриш, хужжатларга тасвирланган исбот ёки ходисага расмга саволлар қўйишни таклиф қилиш, бошқасида – исбот тузиш, учинчидан кўрсатилаётган далиллардан хулосалар чиқариш, тўртинчидан тахлилларни айтиб бериш, бешинчидан ечимни текшириш режасини тузиш. 5. Тадқиқотчилик методи ижодий фаолиятнинг асосий ўқитиш методи бўлиб хисобланади. Бу метод унинг оддий вариантларида хам муаммоли масалани тўлиқ ечишда унинг керакли босқичларидан мустақил ўтишда таълим олувчидан махсус тайёргарликни талаб этади. Ленинград хозирги Санкт-Петербургда 1978 йил илмий конференцияда ўқитиш методлари таълим берувчи ва таълим олувчининг бир-бирига боғланган фаолиятининг тартибланган усули сифатида аниқланган. Бу ерда фаолият тартибсиз эмас, балки уюштирилган, тартибланган ўқитиш методлари ва шакллари хозирги замон дидактикаси ва фан дидактикасининг барчасида координал сонга кирувчи асосий муаммолардан хисобланади. Бу

муаммолар хозиргача эмперик хамма томонлама ечилган барча ўз малакасидан келиб чиққан ёки бировни малакасини кўчирган. Ўқитиш методи – бу ўқитишни уюштирилган тузилмасини хамда тўлиқ олинган ўқитиш жараёнини ўз ичига олган тузилма. Ўқитиш методлари – бу ўқитиш жараёнини уюштирилган харакатдаги ва ишдаги тузилмаси.А.Ф. Осборн томонидан “Фикрий хужум” методи тавсия этилган бўлиб, унинг асосий тамойили ва шарти машғулот бахсининг хар бир иштирокчиси томонидан ўртага ташланаётган фикрга нисбатан танқидни мутлақо таъкидлаш хар қандай лўқма ва хазилни рағбатлантиришдан иборатдир. Ж. Дональдс Филипс томонидан “Ялпи фикрий хужум” методи ишлаб чиқилган бўлиб, уни хар бир 20-60 нафар таълим олувчига қўллаш мумкин. Дарс – ҳозирги замон ўқув – тарбия жараёнида таълим мақсадларини амалга оширишда асосий таълим шакли ҳисобланади. Ўтказилган дарс ўқувчиларни ҳам, ўқитувчиларни ҳам қаноатлантириш учун жавоб бериш керак. Айрим олинган бирон-бир дарс предмет календар дастуридаги ўз ўрнига эга бўлиши, мақсади аниқ белгиланган бўлиши керак. Дарс тиш жараёнида шакллантирилиши лозим бўлган билим, малака ва кўникмалар алоҳида аниқланиши лозим. Шу билан бирга мазкур дарс давомида билим, малака ва кўникмаларнинг эришиладиган даражаси ҳам белгиланиши мақсадга мувофиқдир. Дарсда ишлатиладиган методлар, воситалар туркуми аниқ бўлиши олдиндан бегиланиши мақсадга мувофиқдир. Дарсга қўйиладиган дидактик талаблардан яна бири – бериладиган ўқув материали системали равишда осондан-қийинга, оддийдан-мураккабга, ўқувчилар ёш хусусиятларини эътиборга олган ҳолда амалга оширилиши керак. Дарсга қўйиладиган ташкилий талаблар:  Календар режалаштириш асосида дарс ўтказишнинг ишлаб чиқилган аниқ режаси мавжуд бўлиши;  дарснинг ўз вақтида бошланиб, ўз вақтида тугаши;

 дарснинг мантиқий изчиллиги, тугалланганлиги;  дарсда ташкил этишда турли-туман воситалардан, ўқув-техник, компьютер техникасидан, кўргазмали қуроллардан фойдаланишни кўзда тутиш. Дарснинг таркибий тузилиши ўрганилаётган материалнинг мазмунига, дарсда фойдаланиладиган таълимнинг усуллари ва методларига, ўқувчиларнинг тайёрланиш ҳамда ривожланиш даражасига, ўқув жараёнида дарснинг ўрнига боғлиқ бўлади. Мустақил таълим мазмуни. Мустақил таълим талабалар учун мажбурий ўқув машғулоти ҳисобланади ва режали характер касб этади. Мустақил таълим мавзуси талабалар мустақил ўрганадиган маъруза ва амалий машғулотлардан берилади. Мустақил таълим талабаларнинг назарий билимларини мустаҳкамлашга, мавзуларни тушуниш қобилиятини максимал даражада ривожлантиришга, умумий дунёқарашини кенгайтиришга ёрдам беради. “Мутахассислик фанларини ўқитиш методикаси” фанини ўрганиш давомида талабалар таълим мазмунини таҳлил қилиш, уларда педагогик фаолиятни йўлга қўйиш ва ривожлантириш, фанлардан ўқув режа ва дастурларни ишлаб чиқиш, таълим методларини ривожлантириш муаммоларини мустақил ўрганишга олиб келади. Мустақил таълим сифатида тавсия этиладиган мавзулардан намуналар: 1. Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида”ги Қонунининг қабул қилиниши, унинг мақсади ва моҳияти 2. “Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури”да кўзда тутилган мақсад ва вазифалар

3. Ўзбекистон таълим тизимидаги ислоҳотлар 4. Олий таълим тизимида мустақил ишларни ташкил этиш Фойдаланилган ва тавсия этиладиган адабиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. 2. Каримов И.А. Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори – Ўзбекистон. Тошкент, 1997. - 62 б.

3. 3. Н.Н. Азизхўжаева. Педагогик технология ва педагогик маҳорат.- Т. 2003, 174 б. 4. Н. Ғайбуллаев ва бошқалар. Педагогика. Маърузалар матни. Тошкент. 2000. 163 б. 5. Б.Т. Лихачев. Педагогика. Курс лекций / Учебное пособие для студентов педагог. Учеб. Заведений и слушателей ИПК и ФПК. – 4-е изд. перераб. и доп. – М. Юрайт, 2000 – 523 с. 6. Тол и пов У., Баракаев М., Шарипов Ш.С. Касбий педаго гика. Т. - 2001 й

Похожие

Мутахассислик фанларини ўқитиш тамойиллари

Мутахассислик фанларини ўқитиш методикаси фанининг мақсади ва вазифалари

Мутахассислик фанларини ўқитиш соҳасида илмий-тадқиқотларни амалга ошириш

Мутахассислик фанларини укитишнинг дидактик тамойиллари

Таълимнинг методлари ва шакллари