Мотивацияни бошкариш - Педагогиka - Рефераты

Мотивацияни бошкариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93.5 KB

Мотивацияни бошкариш Режа: 1. Мотивлаштириш менеджернинг асосий функцияси сифатида. 2. Хизматчилар мотивациясини бошкаришнинг умумий принциплари. 3. Ташкилотнинг мотивацион табиати тушунчаси. 4. Бошкарувда мотивация назариялари. Эхтиёжлар иерархияси мотивацияси. А.Маслоунинг эхтиёжлар пирамидаси. 5. Ташкилотнинг замонавий назариясида хизматчиларнинг мотивацион омилларга богликлигининг ижтимоий турлари. 6. Касбга йуналганлигини бахолаш методикаси (К.Томас). «Шахснинг йуналганлиги» методикаси (В.Смейкал ва М.Кучер). «Муваффакиятга эришувга эхтиёж» методикаси (Ю.М.Орлов ).

Ижтимоий фаолиятни ташкил этиш ва бошкаришда барча имкониятлар туплаган тажрибалар, ишчи ва мехнаткашларнинг хамда рахбарларимизнинг тафаккури, маънавияти, миллий эътикоди мамлакат бойлиги хисобланиб, шулар оркали бошкарув тизимини олиб бориш яхши натижа беради. Ижтимоий фаолият жамиятдаги, жамоадаги, оиладаги юриш-туриш тамойиллари инсон акл-заковатининг ёки бошкача айтганда табиий интеллектнинг талабларини кондириш рахбарлар, мутахассислар, оддий ходимлар билан муносабатда булиш, бир тизим доирасида фаолият курсатаётган одамлар орасида хам ижтимоий, хам иктисодий, рухий тарбиявий муносабатлар урнатиш каби мухит билан куршовда булиши керак. Юкоридагилардан келиб чиккан холда ижтимоий фаолиятда ахлок, хулк каби умумий тушунчаларни ажратиб караш уринлидир. Хулк кишининг жамиятда яшаб намоён этадиган, шаклланадиган тушунча булиб, у кишининг юриш туришида, ахлокида, муносабатида, хотирасида, тафаккурида намоён буладиган ижтимоий онгнинг бир куринишидир. Ахлок жамиятдаги, жамоадаги, оиладаги, юриш-туриш томийиллари йигиндиси. Ахлок давлат деганлари кувватлаб ва кузатиб борадиган хукук меъёрларидан фарк килади. Ахлок жамиятчилик фикрига ва таъсирига, эътикод,, анъана ва одатга, урф-одатга, кишининг уз хулк-атворини бошкаришга тайёрлигига, мехрибон ва хушмуомалалигига, ишда хамкасблари билан маданиятли муамалада булишга, мехнат, ишлаб чикариш, молия интизомларини саклашига таянади. Ахлок кишининг огир шароитда узини тута билишида, буйсунувчиларига топширик бераётганда хушмуомала булишда, кул остидагиларга нисбатан эътиборли булишда, улар муваффаккиятини уз вактида такдирлашида уз ифодасини топади. ЎЗБекистон Республикасининг мустакиллиги унинг фукароларига инсон эркинлиги хукукларидан фойдаланишга кенг йул очиб берди. Айникса, ижодкорларга, ихтирочиларга, аклий мулк эгаларига кулай шароитлар яратди. Улар уз акл-заковат мулкини: ихтиролари, илмий кашфиётлари,

технологик янгиликлари, услубий ишланмаларини товар сифатида эркин сотиш имкониятига эга булишди. Бу, бир томондан , халкимиз ичидан янги ихтирочилар, ижодкорларнинг усиб чикишига хизмат килса, иккинчи томондан , маънавият, маърифат, илм-фан кабиларнинг усишига имконият яратади. Бугунги шароитда бошкариш вазифаси канчалик мураккаброк, табакалашганрок булгани сари, рахбарлик килиш олдида хар кандай вазифа ичида хам вазифалараро йуналишда хам бошкаришни такомиллаштира олиш вазифаси туради. Натижада бошкариш вазифасидан аста-секин бошкаришни такоимиллаштиришнинг мустакил вазифаси ажралиб чикади- бу вазифа мойилликдир, яъни кишилар фаолиятини рухий йуллар билан максадга мувафиклаштиришдир. Бунда ходимни бошкаришнинг максади самарали ва махсулида схемалари учун уларнинг кобилятларини кенгайтиришдир. Демак, мойиллик - киши фаолиятини маълум зур бериш ёки куч билан мажбур этишга, маълум харакат килиши натижасида ва маълум даражада катъиятлилик, халоллик билан максадларга эришишга каратилган кучларнинг хаммасидир. Замонавий бошкариш маърифатли, уз касбини кенг ва чукур эгаллаган, юкори ахлок меъёрларига амал килишни талаб этади. Маърифат ва ахлок оркали кишиларнинг иктисодий ва ижтимоий муносабатларини, хулкини урганиш ва ташкилот фаолиятида куллаш катта муваффакиятларга олиб келади. Ташкилот рахбарлари ажойиб режалар ва устиворликни ишлаб чикиши энг максадга мувофик тузилмани топиши ва самарали узатиш тизимини яратиши ва ахборотларга ишлов бериши ташкилотда энг замонавий жихозлар урнатиши ва замонавий технологияларни ишлатиши мумкин. Аммо, ташкилот аъзолари керакли дражада ишламасалар уз вазифасини бошкара олмасалар, жамоада узларини мос равишда тута билмасалар, мехнатлари билан ташкилот уз максадларига эришишига ва унинг бош вазифасини бажарилишига хисса кушишига интилмаса барча имкониятларни йукка чикаради.

Мотивлаштириш ва эхтиёж. М отивация – психологик лугатда бирор иш ёки ҳаракатнинг юзага келишига сабабчи бўлган мотивлар, далиллар баҳолар, важлар ёки сабаблар мажмуи маъносида талқин этилади. Бу тушунча бевосита инсон омили билан чамбарчас боғлиқдир. Шу нуқтаи назардан: Мотивлаштириш – бу руҳий омил бўлиб, шахс фаоллигининг манбаи, сабаби, далили ва ҳар хил турли эҳтимолларидир. У ходимларни жонли меҳнат фаолиятига рағбатлантирувчи кучли воситадир. Бошқача қилиб айтганда мотивлаштириш – бу кишилар фаолиятини руҳий йўллар билан мақсадга мувофиқ йўналтиришдир. У муайян эҳтиёжни қондириш билан боғлиқ. Эҳтиёж эса сабабларда намоён бўлади. Инсон тирик жон сифатида овқат ейиш, ухлаш, дам олиб ўз кучини тиклаш, ўзини иссиқ – совуқдан асраш эҳтиёжларига эга. Мазкур эҳтиёжлар моддий, яъни кийим – кечак, озиқ – овқат, турар – жой ва бошқалар шаклида ифода этилади. Инсоннинг моддий эҳтиёжлари билан бирга социал – ижтимоий эҳтиёжлари ҳам борки, буларга билим олиш, маданий савияни ошириш малака, маҳоратга эга бўлиш ва соғлом ҳаёт кечириб, узоқ умр кўриш киради. Айтилган эҳтиёжлар моддий шаклга эга бўлмаган ҳар хил хизматлар кўрсатиш орқали қондирилади. Умуман: Эҳтиёж одамларни ҳаракатга интилтирувчи, қўзғатучи мативдир. Эҳтиёж қатъиян табақалашган бўлади. Яъни у кишиларнинг одати, диди ва руҳиятига, ёши ва жинсига, оилавий аҳволи ва миллатига, меҳнат ва яшаш шароитларига ҳам боғлиқ. Масалан, мактаб ўқувчиси билан одамнинг, ёш йигит билан пенсионер чолнинг, деҳқон билан шатиёрнинг эҳтиёжи бир хил эмас. Ҳатто кишиларнинг жисмоний тузилиши ҳам эҳтиёжларда фақрларни ҳосил қилади. Айтайлик, гавдаси йирик, девқомат кишининг эҳтиёжи билан жуссаси кичик кишининг эҳтиёжи бир эмас. Энг муҳими хилма – хил эҳтиёжни қондириш учун хилма – хил фаолият ва уни мувофиқлаштирувчи бошқарув талаб қилинади. Эҳтиёж орқали мотивлаштириш жараёнини қуйидаги чизмада ифодалаш мумкин. Кўриниб турибдики мотивация жараёни қандайдир (билиб ёки билмай орзу қилинаётган) эҳтиёжга бўлган етишмовчиликдан

ёки қониқишнинг етарли, ёхуд умуман йўқлигидан бошланади. Сўнгра шу қониқишга эришиш учун мақсад сари ҳаракат қилинади. Эҳтиёжнинг қондирилиш даражаси кишини келажак сари интилишини белгилаб беради. Агар у муайян нарсадан қониқиш ҳосил қилса, у ҳолда кейинги мотив уни бошқа юқорироқ эҳтиёжга рағбатлантиради. Эҳтиёжлар ва уларнинг турлари. Аҳамиятига қараб: а) бирламчи (қуйи) эҳтиёжлар Физиологик эҳтиёжлар, яъни: озиқ – овқат кийим – кечак уй – жойларга бўлган эҳтиёжлар хавфсизликка ва социал ҳимояга бўлган эҳтиёжлар б) юқори даражадаги эҳтиёжлар социал эҳтиёжлар, яъни: ҳурматга муҳаббатга эътиқодга ва ҳоказоларга бўлган эҳтиёжларга  маърифат ва маънавиятга бўлган эҳтиёжлар  ўзликни англашга бўлган эҳтиёжлар 2. Табақаланишга қараб: миллати тарихи географик жойланиши жинси ва ёши социал мавқеи бўйича эҳтиёжлар 3. Тархийлигига қараб:  ўткинчи  ҳозирги  бўлғуси эҳтиёжлар

4. Қониқиш даражасига қараб:  тўла қониқтирган  қисман қониқтирган  умуман қониқтирмаган эҳтиёжлар 5. Тарқалиш даражасига қараб:  географик: умумий, регионал  социал: даромад бўйича табақаланиш  умумий социал гуруҳ 6. Шаклланишига қараб:  асосий  иккиламчи  эгри, билвосита эҳтиёжлар 7. Қайталанишга қараб:  бир марталик бўлган  вақт – вақти билан, даврий, такрорланиб турадиган  доимий бўлган эҳтиёжлар 8. Қўлланилишига қараб:  фақат бир соҳа  бир неча соҳа  барча соҳага зарур бўлган эҳтиёжлар 9. Жамиятнинг муносабатига қараб:  салбий  нейтрал – турғун  ижобий эҳтиёжлар 10. Истеъмол қилиш усулига қараб:  якка  гуруҳ  ижтимоий истеъмолга мўлжалланган эҳтиёжлар 11. Ёши ва даромад даражасига қараб:  эластиклиги бўш бўлган эҳтиёжлар.

Жаҳон амалиётида мотивация воситасида унумли меҳнатга ундовчи турли назариялари мавжуд. Булар жумласига:  “х” (икс) ва “ у ” (игрек) назарияси;  Кутиш назарияси;  Боисий (гигленик) тозаланиш назарияси;  Адолатлилик (ҳаққонийлик) назарияси;  Эҳтиёжлар устунлиги назарияси. Эҳтиёжлар устунлиги назарияси негизида кишилар эҳтиёжлари ва қизиқишлари орқали уларнинг меҳнатларини мотивлаштириш ғояси ётади. 1,2 ва 4 ёндашувлар раҳбар билан ходимлар ўртасидан қарши ҳаракатга олиб келади. Натижада раҳбар ва жамоа, раҳбар ва айрим ходимлар эҳтиёжлари ўртасида номувофиқликнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Шу сабабли раҳбар мотивлаштиришни фақат эҳтиёж ва қизиқишлар ёрдамида амалга ошириши лозим. Эҳтиёжлар устунлиги назарияси ҳам раҳбарлардан бошқаришни фақат эҳтиёж ва қизиқишлар воситасида, яъни 3-ёндашув орқали амалга оширишни талаб қилади. Чунки бошқа ёндашувларга қарши ҳаракат бўлиб, ходимлар ва жамоа билан раҳбарият ўртасида ихтилофларга олиб келиши мумкин. Мотивлаштириш моделлари ва стратегиялари. Мотивлаштириш назариясига асосланиб унинг турли моделлари ишлаб чиқилган ва амалиётда қўлланиб келинмоқда. Уларнинг асосийлари қуйидагилардир:  Оқилона (рационал) модел;  Инсоний муносабатларни мотивлаштириш модели;  Комплекс мотивлаштириш модели. Бу ерда кишилар учун молиявий дастак мукофот ва жазо қўлланилади. Бу “ширин кулча” ва “қамчи” тактикасидир. Баъзи ҳолларда бундай ёндашиш тўғри бўлар, аммо унинг самараси жуда қисқа бўлади. Бошқа ҳолларда эса у кишилар ўртасидаги муносабатга путур етказибуоқ

муддатга зарур етказиши мумкин. Бу моделнинг муаллифи америкалик руҳшунос Эмирсон Майо бўлиб, унинг негизида қуйидаги ғоя ётади. Ички омиллар: шуҳрат топиш, ижрони яхшилаш ва социал эҳтиёжларни қондириш ишдан қониқишга олиб келади. Ишдан қониқиш эса меҳнат унумдорлигини оширади. Бундай ёндашув энг муҳим ташқи омилни, яъни иш ҳақини инобатга олмайди. Гўёки “мамнун (эҳтиёжи қондирилган) киши бу унумли (самарали ишлайдиган) киши” эмиш. Бундай ўйлаш албатта, нотўғри ва соддаликдир. Ўз-ўзини мукаммаллаштириш Маслоу ва Хоуберг ёндашувларга асосланган бўлиб, узоқ муддатли мотивацияни таъминловчи омиллар сифатида нафақат ички омиллар, шунингдек ташқи омиллар ҳам муҳим деб қаралади. Мотивлаштириш стратегиясини танлашда учта ёндашув мавжуд : Рағбатлантириш ва жазо стратегияси, яъни, кишилар мукофот олиш учун ишлайдилар: 1. Ким кўп ва яхши ишласа, унга яхши ҳақ тўланади; 2. Ким ундан кўп ишласа шунчалик кўп ҳақ тўланади; 3. Ким сифатсиз ишласа, у жазоланади. Иш орқали мотивлаштириш: ходимга уни қониқтирадиган ишни берсангиз бас, ижро этиш сифати юқори бўлади. Менежер билан доимий алоқада бўлиш стратегияси: бўйсунувчилар билан бирга мақсадни аниқлаб олиш, унга ижобий акс алоқага имкон бериш, ҳаттоки у тўғри ёки нотўғри, ёхуд енгилган ҳолларда ҳам. Бу мотивлаштириш модели раҳбар билан ходим ўртасидаги муносабатни таҳлил қилиш ва унга устуворлик беришга асосланади. Мотивлаштиришнинг қуйидаги усуллари қўлланилади: Пулни рағбатлантириш ва мукофотлаш сифатида ишлатиш; Жазолаш; Рақобатни кучайтириш; Иш орқали мотивлаштириш; Ютуқни тан олиш ва тақдирлаш;

Ходимларни ўқитиш ва юксалтириш; Салбий таъсирчан чеклаш ва меъёрлаш; Гуруҳ меҳнатини мукофотлаш ва раҳбатлантириш; Ходимларни бошқариш ишларига жалб ва ҳоказо. Мотивлаштириш назариялари. Америкалик руҳшунос Абраҳам Маслоу ХХ асрнинг 40-йилларида ўзининг эҳтиёжлари устунлиги назариясини яратиб, кишилар ўз мотивлари жараёнида эҳтиёж ва қизиқишнинг 5 турига таянадилар деди. Унинг эҳтиёжлари иерархияси қуйидаги кўринишга эга. Биринчи ўриндаги эҳтиёжлар бу базис эҳтиёжлар, яъни яшашни таъминлаш учун зарур бўлган эҳтиёжлар. А. Маслоунинг фикрича, инсон, энг аввало ана шу базис эҳтиёжларини қондириш учун ишлайди. Базис эҳтиёжлари, яъни озиқ – овқатга, кийим – кечакка, уй – жойга, уйқуга бўлган эҳтиёж қондирилса, бошқа даражадаги эҳтиёжлар ҳам аста – секин аҳамият касб этиб беради. Алоҳида шахс ва жамият нуқтаи – назаридан эҳтиёжларни қуйидагича гуруҳлаш мумкин: Шахс учун: Асосий эҳтиёжлар: Озиқ – овқат, кийим – кечак ва уй-жойга; дам олиш ва соғлиққа. Социал эҳтиёжлар: Ижодий меҳнатга, оила ва муҳаббатга, билим ва ахборотга , тоат – ибодатга, жасоратга , заруриятни давом эттиришга, тартиб ва барқарорликка , бўш вақт ва дам олишга, Ўзликни англашга. Рағбат ва талаблар: Моддий , социал, эстетик Жамият учун: Асосий эҳтиёжлар: Меҳнатга, хавфсизликка, Қўшимча маҳсулотга, бошқаришга, социал эҳтиёжлар, барқарорликка, ишончга , мустақил тараққиётга. Рағбат ва талаблар : Замонавий ишлаб чиқаришга , Маънавий – маърифий тараққиётга , Раҳм – шафқатга. Масалан, хавфсизликка, яъни тинчлик тартиб, ҳимояга бўлган эҳтиёж ҳам бирламчи босқичдаги эҳтиёжнинг янги даражасидаги заруриятдир. Бирон ижтимоий гуруҳдан бўлмиш, бошқа кишилар билан алоқага киришиш эҳтиёжи иерархиянинг учинчи бўғинига киради бирламчи

эҳтиёжлар қондирилгач, бошқа заруриятлар кишиларни юқори даражадаги эҳтиёжларга қараб ҳаракат қилишга мажбур қилади. Хўш, бу эҳтиёжларни қондириш учун раҳбар қандай усул ва ёндашувларни қўллаши керак. Фредрих Герцбергнинг мотивация назарияси бисий тозаланиш деб юритилиб, унинг асосида қониқиш келтирувчи меҳнат руҳий соғлом бўлишга ҳам ҳамкорлик кўрсатади деган фикр ётади. Биринчи гуруҳ омиллар “гигиеник омиллар” деб аталади. Агар иш жойи ифлос бўлса, қоронғу, кўримсиз бўлса, бу меҳнатга интилишни сусайтиради. Аксинча, иш жойи тоза, эргонометрик нуқтаси назардан бенуқсон бўлса, меҳнатга аниқ йўналтирилган мотивлар пайдо бўлади. Бу ерда пул масаласи ҳам муҳимдир. Аммо пулга интилиш инсонни бутунлай эгаллаб олса, у кўпайишга мойиллик туғдириб, уни бошқаларга нисбатан буюклигини исботлашга олиб келади. Натижада кишилардан ва жамоадан ажраб қолади. Герцберг назарияси Маслоу назариясига зид эмас, баланс уни тўлдиради. Кутиш назарияси америкалик руҳшунос В.Врум томонидан 1964 йилда ишлаб чиқилган. Унинг моҳияти шундаки, мотивация нафақат эҳтиёжни қондиришга, шунингдек мақсадга эришиш учун танланган ҳоҳишга ҳам боғлиқ. Кутиш назариясида 3 та муҳим омилнинг ўзаро муносабати асосий ўринни тутади. Кутилган нарса қанчалик қониқишга олиб келса, шунчалик мотивация кучли бўлади. Бу деган сўз – эҳтиёж тушунчасидан ташқари раҳбар мураккаб, қийин ишга, астойдил ишланган яхши ҳам тўланадиган ва рағбатлантирадиган вазиятларни яратиши керак. Кутиш назариясининг моҳияти ҳам шуни тақозо этади. Адолатлилик назариясига биноан кишилар ўзлари эришган рағбат даражасини шу тизимда банд бўлган бошқа кишилар эришган рағбат даражаси билан қиёсий таққослайди: Дж.Адамс фикрича, ҳаражат таркибида нафақат ходимнинг мазкур ишни бажаришга сарфланган меҳнати шу билан бирга унинг шу корхонада ишлаган иш стажи, малака даражаси, ёши, социал мавқеи кабилар ҳам инобатга олинган.

Агар барча баҳолашлар ва таққослашлар натижада адолатсизликка йўл қўйилганлиги маъулм бўлса, у ҳолда мотивация омиллари ижобий томонга ишлайди. Ўзгаларга қандай ёндашилган бўлса, унга ҳам худди шундай ёндашилса, бу ҳолда ходим кучига куч қўшлиб, меҳнат қилади ва аксинча, яъни агар ходим бу ерда адолатсизликка йўл қўйилганини сезса, рағбатлантиришда тенгсизлик бўлган бўлса, у ҳолда корхонада асаббузарлик ҳолати вужудга келиб, ихтилофларнинг содир бўлишига сабаб бўлади. Адолат тарози бузилган бўлади. Кимки қўлидан келадиганидан ортиқчасига интилса, у адолатдан маҳрумдир. Токи кишилар меҳнатига, қобилиятига, билим – заковатига яраша тақдирланмас эканлар, улар унумдорликни, интенсивликни оширишга ҳаракат қилмайдилар. Корхонада ҳамжиҳатлик муҳити қарор топмайди. Мувафаққиятга интилувчи раҳбар ана шу регулятор ва омилларга асосланиб, ўз ишончи билан бошқаларга етакчи бўлиб, улар орқали хизмат кўрсатадиган мижозларни ғалабага ишонтиради. Мотивация – бу фақат мукофотларни тарқатиш эмас. Ўз хизмат вазифаларини бажара олмаган ёки меҳнат интизомини бузган ходимларни адолатли жазолаш ҳам уларни ўз фаолиятларини яхшилашга ундайди. Америкалик менежерлар ходимларнинг ташаббусини доимо рағбатлантириб туриш мақсадида қуйидаги 100 маслаҳатни беради. Янгиликлар қўллаб – қувватлашиб, рағбатлантириб борилгандагина вазият яратиш учун масъулиятни ўз устингизга олинг. Топқир бўлинг, меҳнатни доим ташкил этишнинг янги шаклларни излаш ва ходимлар ўртасида ўзаро ижодий ишларни авж олдиришга ҳаракат қилинг. Ташкилий ишлар маданиятига, ташаббусни бўғиб, чеклаб қўядиган одатдаги расм – қоидаларга ўз диққатингизни жалб қилинг. Ташкилий ишлар маданиятига, ташаббусни бўғиб, чеклаб қўядиган одатдаги расм – қоидаларга ўз диққатингизни жалб қилинг.

Қўл остингиздаги кишилар ўз фикрлари ва билган нарсалари тўғрисида бир – бири билан, сиз билан ўртоқлашишни истиайдиган бўлишлари учун очиқ кўнгиллик ва эркинлик вазиятни яратинг. Бошқаларнинг ўз умрини яшаб бўлган эски услубидан воз кечинг. Майда – чуйда нарсаларга ҳам “оталик” қилаверманг. Бефарқлик ва ҳатто қаршиликка ҳам дуч келиб қолишингиз мумкин, бунга тайёр туринг. Ишнинг фойдаси учун ижодий ташаббуси кераклигини изчиллик билан тушунтириб бериш йўли билан буларни аста – секин енгиб ўтиш мумкин. Янги вазифаларни аниқ - равшан, тушунарли ва яққол қилиб таърифлаб беринг. Уларнинг қандай адо этилаётганлигини доимо назорат қилиб боринг. Ижодий равишда ёндашишни талаб қиладиган вазифаларни алоҳида кўрсатиб ўтинг. Қимматли ресурсларни, одамларнинг вақт ва куч – қувватларини сарфлайдиган, лекин бизнесингизнинг ривожланишига ёрдам бермайдиган эски маҳсулотлар, хизматлар, чора – тадбирлардан воз кечинг. Вақт ва ресурсларни, янгиликларни жорий этиш талабларига мос равишда тақсимлаш. Ўз қўл остингиздаги ходимларни янги ғоялар ва илғор тажрибани кўпроқ татбиқ этадиган бўлишига ўргатиб боринг. Ўз ходимларингизнинг шахсий хусусиятларини билиб олинг ва ҳисобга оладиган бўлинг. Ҳар бир кишининг қобилиятларини алоҳида баҳоланг. Мақсад ва вазифаларни шу тариқа шакллантирингки, токи улар мазкур ишларни бажаришда қатнашадиган ходимларнинг шахсий манфаатларига имкони борича кўпроқ мос келадиган бўлсин. Ходимнинг ўз қадрини билишига ва олдига қўйилган вазифани уддалашга бўлган истагини қўллаб – қувватлаб боринг. Ходимларнинг ўз шахсий фазилатлари ва билимларини намоён қилишлари учун ҳамма имкониятларни яратиб беринг. Киши нечоғли

кўпроқ билимдон бўлса, меҳнатга рағбати, ўзига ишонч билан қараб мустақил ишлай олса, меҳнатининг қадри шунча юқори бўлади. Ходимларингизга шундай ишни топширингки, токи бу ишни бажариш ўша ходимларда шахсий қаноат ҳосил қилсин. Ходимларнинг касбий манфаатлари доирасидан четга чиқмайдиган лойиҳаларни афзал билинг. Қўл остингиздаги кишиларга улардан катта касб маҳоратини талаб қиладиган вазифаларни топширар экансиз, бунга ким талабгор деб сўраб кўринг. Ташаббускор ижрочиларга улар худди аввалги сафаргидек яхши рағбатлантирилади деб кафолат беринг. Қўл остингиздаги кишилар янги вазифани ўз касб – маҳоратини синов усули деб билишлари учун уларга ёрдам беринг. Ижодий фаоллик кўрсатадиган ходимларнинг мансаби ортишига умид қила олади деб ҳаммани ишонтиринг. Плюрализмни қўллаб – қувватланг. Танлаб олган иш услубингиз энг яхши услуб деб ўйламанг. Билиб олингки, бошчилик қилиб боришнинг табиатан ҳар хил одатларга бир хилда мос тушадиган усули, бошқаришнинг универсал усули йўқ. Яхши бошлиқ керак пайтда бошқаришнинг ё либерал ёки демократик усули ёки авторитар усулини танлай оладиган яхшигина психолог кишидир. Маммоларни ижодий йўл билан ҳал этиш учун меҳнат ресурслари ва моддий ресурслардан фойдаланишнинг мумкин қадар кўпроқ усулларини қўллаш. Жами кучи – ғайратни пировард натижага эришишига қаратинг. Вазифани бошқа ходимлар билан биргаликда белгилаб олинг. Бу нарса уни бажаришнинг энг яхши дастурини ишлаб чиқишга ёрдам беради. Муаммони ҳал қилишнинг ўзига хос усули топилмагунча унинг устида қайта – қайта бош қотириш ҳолларини рағбатлантириб боринг. Юксак, лекин оқилона иш андозаларини белгиланг.

Иш сифатига қўйиладиган талаблар унинг барча босқичларига сингиб кетадиган бўлишига эришинг. Меҳнат интизомига риоя этилишини назорат қилиб бормасдан иложи йўқ. Турли ходимлар ўзларининг ижодий қобилиятларига қандай баҳо беришини ва шу қобилиятларини уларнинг ҳар бири қай тариқа намоён қилмоқчи эканликларини ўйлаб кўринг. Ижод қилишга табиатан лаёқатли кишиларни изланг, қўллаб – қувватланг. Вазифани аниқ – равшан қилиб ўртага қўйинг ва кутиладиган натижани тахминан тасвирлаб беринг. Раҳбарликни тўғридан – тўғри тазйиқ ўтказиш ва буюриш йўли билан эмас, балки ишонтириш йўли билан амалга оширинг. Кишиларнинг кўпроқ фикр қилиб ўйлаб кўришлари мумкин бўлиши учун муаммони энг бошиданоқ кенг қилиб таърифлаб беринг. Ходимнинг ўз ишида кўроқ эркинлик билан ва мустақил бўлиб ишлаши учун имкон беринг. Ғоя туғилиб, пишиб етиладиган бўлиши учун етарлича вақт ажратинг. “Авраллар” бўлишига ва ходимларни ниҳоятда шошилинч масалалар билан банд қилишга йўл қўймаслик учун ҳаракат қилинг. Ишни шундай ташкил этингки, ижодий фаоллик кўрсатадиган кишилар тез – тез янги вазифалар олиб турмайдиган бўлсин. Ижодий фаоллик кўрсатадиган ходимларга ташкилий жиҳатдан қулай шароитлар яратиб беринг. Қўл остингиздаги кишилар муаммоларни ижодий равишда ҳал қилишда ўзларига зарур ахборотни ола биладиган бўлиши тўғрисида. Ишга доир ўйинларни рағбатлантириб боринг. Ғояни бирдан инкор қилмасдан, балки олдин унинг оқилона маъносини уқдириб кўришга ўзинигизни ўргатинг.

Жамоада ўзаро ҳурмат ҳукм сурадиган ва рақиблик, имкони борича камроқ бўладиган вазият қарор топишини назорат қилиб боринг. Бош қотириб ўйлаб кўриш учун, бир ёки бир неча киши алоҳида ўтириши мумкин бўлиши учун махсус хона ажратинг. Оқилона қилинадиган таваккални рағбатлантириб боринг. Бошқаларнинг хато ва камчиликларига катта сабр қилинг. Ҳаддан ташқари қаттиқ жазо берманг. Ўзига хос янги бир ғоя батамом барбод бўлса, бунинг учун азобланишдан қўрқиш одатини йўқотиб боринг. Ғоя манфур бўлмаган бўлса бу унинг батамом барбод бўлганини билдирадиган гап эмаслигини тушуниб олишга ҳамиша имкон беринг. Дастлабки муносабат ҳамиша ижобий бўлиши керак. Қўл остингиздаги кишиларнинг “куч” хаёлларини амалга оширишга уларга вақт – бевақт имкон бериб туринг ва бунда улардан бирдан танқид остига олманг. “Одам ишда хато қилиб, ўрганиб боради” деган гапни эсда тутинг. Одамлар билан гаплашганда ўзингизни хотиржам тутинг. Ўз қўл остингиздагиларга “қарши” эмаслигингизни, балки ҳамиша сиз “улар томонидан” эканингизни муносабатингиз билан доимо намойиш қилиб боринг. Самимий ва хайриҳоҳ бўлинг. Қўл остингиздаги кишиларга уларнинг ўз кўнгилларидаги қўрқув ва ишончсизликни йўқотиб, мустақил равишда ишлайдиган бўлишига ёрдам беринг. Жамоа бўлиб раҳбарлик қилиб бориш усулларини ўйлаб топинг. Ўзингизни шунчаки бошлиқ ва “хўжайин” эмас, балки ақлли одам дейдиган бўлишларига эришинг. Ўз қўл остингиздаги кишиларга нисбатан очиқ кўнгил бўлинг. Хушфеъл, ёқимтой ва ўзига хос талабчан одам бўлинг.

Қатъийлик билан тажовузкорлик ўртасидаги тафовутнинг фарқига бориб туринг. Қўл остингиздаги кишилар билан ташқаридан келадиган муаммолар ўртасида тўғондек бўлиб туринг. Ходимларга уларнинг ўзлари қарор қабул қилишига имкон бериб қўйинг. Қарорларни танлаш ва узоқ муддатли режаларни шакллантириш жараёнига жиддий равишда ишлайдиган фаол ходимларни мумкин қадар жалб этинг. Ташкилот ичида ахборот билан алмашишни кенгайтириб боринг. Ташаббусни чеклаб қўймасдан балки рағбатлантириб, авж олдириб боринг. Ходимлар ташкилотнинг мақсадлари ва шу кунги вазифаларини ҳамиша тушуниб борадиган бўлишга эришинг. Ижодий ҳисса ва ташаббус учун моддий ва маънавий рағбатлантириш усуллари такомиллашиб, янгилаб боринг, Ҳокимлик қилиш, амалдор бўлиш орқасидан катта бойликлар орқасида қувиш баъзан – баъзан жанжалкашлик, лаганбардорлик писмиқлик сингари ярамас хулқларни уйғотади. Мансаблар поғонасидан кўтарилиб, бориш тартибини шундай такомиллаштирингки токи барча даражадаги ходимлар фақатгина ишда кўрсатган хизматлари учунгина юқори лавозимга кўтариладиган бўлсин. Ходимларни рағбатлантириш тизимида ижодий фаоллик мезонини асосий мезонларнинг бири қилиб кўринг. Ижодиётда қозонган катта муваффақиятлари учун ходимларга рағбатлантириш тариқасида дам олишга қўшимча вақт беринг. Яхши иш учун шахсан ташаккур билдиринг бунда бутун ходимлар гуруҳи ёки бўлимнинг қўшган ҳиссасини эмас балки ходимнинг ҳиссасини алоҳида кўрсатиб ўтинг.

Қўлга киритилган муваффақиятлари ошкора ва кўргазмали қилиб, маскан ёрқин диаграмма – плакатлар шаклида намойиш этинг. Ходимнинг кўрсатган алоҳида хизматлари учун ташкилотнинг энг юқори раҳбарлари томонидан топшириладиган ёрлиқ ёки ташаккурона ташкил этинг. Фаоллик билан ўзини кўрсатадиган алоҳида ходим тўғрисида ўз корхонангиз алоҳида ходим тўғрисида ўз корхонангиз газетаси саҳифаларидан ёки ҳатто маҳаллий матбуотдан жой олишга эришинг. Корхона ичидаги коммуникация тизимини ривожлантириб боринг. Тордош фанларга оид муаммолар юзасидан ижодий равишда фикр юритадиган кишиларнинг мулоқотда бўлиши учун шарт – шароитларни яратиб беринг. Муаммога ҳар хил нуқтаи назардан қарайдиган қарайди. Умумий масалаларни одамлар биргаликда ва очиқчасига муҳокама қила олиш учун бошқарув аппарати билан ишлаб чиқариш итоатнинг қўшма кенгашларини ўтказиб туринг. Ишда хатоларга йўл қўйилган бўлса уларни ўзингизга ёзиб олинг ва қандай қилиб бундай хатоларга йўл қўймаслик ёки уларни бартараф этиш тўғрисидаги мавзу юзасидан ўқув машғулотига ўхшаш бирор нарса тайёрлаш. Тажриба алмашинув курсларини ташкил этиб, ўз ходимларнинг малакасини ошириб боринг. Одамларнинг эркинлик билан бемалол мулоқот қилиб боришлари учун имкон туғдириб беринг ва бунга кишиларни кўпроқ жалб этиб боринг. Биринчи галда қандай имкониятларни ишга солиш кераклиги муҳокама қилинадиган учрашувлар ва шахсий суҳбатларни ўтказиб туринг. Бўлинмалар орасидаги тўсиқлар ҳаракатчан ва осон етиб ўтиладиган бўлиши керак.

Гарчи “бир бош яхши иккитаси эса бундан ҳам яхши” ва жамоа ҳамкорлиги анча самарали бўлсада кўпчиликнинг фикрига қарама – қарши фикр юритаётган якка кишининг ишига тўсиқлик қилманг. Масалани ҳал қилишга қўшган ҳиссаси учун шахсан одамларнинг ўзига ташаккур билдириб, мукофотлар беринг. Ғоя ва фикрлар плюрализмини, уларнинг кимдан чиққанлигидан қатъий назар табрикланг. Ходимлар устидан тушган шикоятлар ёки норозиликлар тўғрисида ходимларни хабардор қилинг. Жамоада ижодий вазият юзага келтириш масалалари билан бевосита шуғулланадиган психолог, социологларни бошқарувчи мутахассисларни улар ташкилотингиздаги ходимлар билан махсус ўқув машғулотлари ва ишга доир ўйинлар ўтказиб туришлари учун вақт – вақти билан таклиф қилиб туринг. Раҳбарлик лавозимларига бошқаларнинг ижодий қобилиятлари ва ташаббуслари қўллаб – қувватлай оладиган кишиларни тайинланг. Ўқув машғулотларига қатнашиш махсус адабиётни ўқиб туриш ва ишга доир ўйинларда иштирок этиб бориш йўли билан ўзингизнинг ижодий қобилиятингизни такомиллаштириб боринг. Ходимларнинг бевосита ўз вазифаларидан ташқари анча кенг доирадаги масалаларга тааллуқли фикрларни ҳам баён қилиш истакларини рағбатлантириб боринг. Ташаббусни пайсалга солмай аниқ – тайин ғояларга таклифларга ва ишларга айлантириш учун шарт – шароитларни яратиб беринг. Янгиликларни жорий этиш ғояларнинг ишлаб чиқиш ва амалга оширишнинг ташкилий механизмини яратинг. Қўл остингиздаги кишиларнинг юқори раҳбариятга юбориладиган ташаббусини ўз тавсияномангиз билан қўллаб – қувватланг.

Юқори ташкилотнинг раҳбарлари билан янги ечимнинг муаллифлари ўртасида ўзига хос ғайрирасмий муносабатлар ўрнатишни ҳар томонлама қўллаб – қувватланг. Ташкилотга янги келган ходимлар, шунингдек унинг фахрийлари бўлмиш кишиларнинг кайфу – руҳияти билан қизиқиб туринг. Тамом ҳафсалам пир бўлди деб юрган ходимларда бўлган қизиқишни қай тариқа янгитдан уйғота бўларкин деб ўйлаб кўринг. Ижодий ташаббусни рағбатлантиришга қўшинга ишлатиладиган бир ҳийла деб қараманг.

Адабиётлар: 1. И.Каримов «Ўзбекистон XXI асрга интилмокда» Т. 1999 й. 2. А.В.Петровский таҳрири остида «Умумий психология» Т. 1992 й. 3. Ф.Н.Гоноболин «Психология» Т. 1976 й. 4. www . pedagog . uz 5. www . tdpu . uz 6.www.ziyonet.uz

Похожие

Таълим технологиясини бошкариш

Касб таълими муассасаларини бошкариш

Таълим жараёни психологияси. Укув фаолиятини бошкариш

Жамоада юз берадиган конфликтлар ва уларни бошкариш. Конфликт тушунчаси

Бошкарув маданияти ва унинг ташкилотчилик ва бошкариш кобилиятларини ривожлантиришдаги урни