Mehnat va kasb ta`limining didaktik tamoyillari - Педагогиka - Рефераты

Mehnat va kasb ta`limining didaktik tamoyillari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Mehnat va kasb ta`limining didaktik tamoyillari Reja: 1. Onglilik va aktivlik 2. Ilimiylik 3. Nazariya bilan amaliyot birligi 4. Ta`lim va tarbiyaning birligi 5. Ko`rsatmalilik 6. Mustaxkam va puxta o`zlashtirish 7. Yosh va individual xususiyatlarini xisobga olish 8. Izchillik va sistemalilik 9. Politexnik printsip 10. Unumli mexnat asosida o`qitish.

Maktabda tarbiya bilan chambarchas boglik ta`lim jarayonini tashkil etishga asos buladigan etakchi qoidalar didaktik printsiplar xisoblanadi. Didaktik printsiplarga ta`lim va tarbiyalning birligi, ilimiylik, nazariya bilan amaliyotning boglikligi, izchillik va sistemalilik, kursatmalilik, onglilik va aktivlilik kabilar kiradi. Didaktik printsiplar uz-aro boglikdir. Shu sababli xar bir konkret mashgulotni utkazishda bir yula kator didaktik printsiplarning talablarini xisobga olish va ularni kompleks amalga oshishi uchun sharoit yaratish kerak. Masalan, ta`limda ilimiylik printsipini ta`minlash bilan ukuvchilarning onglilik va aktivligiga ason erishish mumkin va aksincha, agar ukuvchilar ta`limga nisbatan ongli va aktiv munasabatta bulsalar, ta`limning ilimiylik saviyasini ta`minlash oson buladi. Agar ta`limda kursatmalilik amalga oshirilsa, nazariyaning amaliyot bilan boglikligi printsipi xam amalga oshadi. Va aksincha, agar nazariyani urganish amaliyot bilan uzviy boglik olib borilsa, ta`limda kursatmalilikni ta`minlash uchun sharoitlar yaratiladi. Xamma ukuv predmetlari uchun didaktik printsiplar umumiydir, ammo xar bir konkret xolda ularni kullash uz xususiyatlariga ega. Didaktika pedagogikaning ta`lim jarayoni umumiy konuniyatlarini urganadigan kismidir. Didaktika grekcha suz bulib, sabok buladigan degan suzdan kelib chikadi. Suzma suz tajriba kilganda didaktika ta`lim nazariyasi demakdir. Didaktika xususiy metodikalar bilan boglangan xolda barcha ukuv fanlari uchun umumiy konun va koydolarni belgilab beradi. Mexnat va kasib ta`limi ukitish uslubieti fanidan bu tamoyilar mexnat darslari jaraenida kanday tadbik etilishin kurib chikamiz. 1. Onglilik va aktivlik printsipi - ukuvchilar uz bilimlarini amalda kullay olsalargina ta`limda onglilikga erishilgan deb xisoblash mumkin. Ukuvchi kilayotgan ishining mazmunini yakkol tasavvur kilganda gina ishga ongli ravishda kirishadi. Ta`limdagi onglilik ukuvchilarning aktivligi bilan uzviy boglikdir. Mexnat ta`limi jarayonida ukuvchilar aktivligining rivojlanishi uchun aloxida yaxshi sharoit yaratiladi. Bu sharoit avvalo mexnatning unumligi xarakteridan iborat buladi. Agar ukuvchilar uz mexnatlarining natijasi biror ijtimoiy foydali

maksadga muljallanganligini bilsalar, zur kizikish xamda topshirikni sifatli va muddatida bajarish ishtiyoki bilan ishlashi aniklangan. Shu sababli karxonaning, otalikdagi bolalar bogchasining maktab ukuv kabinetlarining ukuvchilar bajara oladigan va dastur mazmuniga javovan beradigan buyurtmalaridan mexnat ta`limi ukituvchisi ukuvchilar aktivligini oshirishning muxim vositasi sifatida foydalanishi kerak. Bu printsip ukuvchilarda materialistik dune karashni shakllantiradi. 2.Ilimiylik printsipi – Mexnat ta`limi jarayonida ukuvchilar xar xil materiallarga ishlov berish, elektro montaj ishlarini bajarish, mexanizmlarni yigish va boshkalarni urganadilar. Shu bilan birga ularda ma`lum malaka va kunikmalar tarkib topib kolmay, urganilayotgan mexnat operatsiyalarining ilmiy asoslari xakida tushincha xam xosil buladi. Ilmiy asoslar ukuvchilarning umumiy rivojlanishini va fan asoslariga oid bilimlarini xisobga olib tushunarli formada bayon kilinadi. Mexnat ta`limida ilimiylik printsipini ta`limni eng yukori ilmiy-nazariy saviyada utkazish talabi sifatida emas, ta`lim jarayonini metodologik asosda, xozirgi zamon ilmiy-texnik ma`lumotlarga va ukuvchilarning fan asoslari buyicha bilimlariga tayangan xolda tashkil etish talabi deb tushinish lozim. Agar ukuvchilar xali urganmagan tabiiy ilmiy konuniyatlarga tayanadigan ma`lumotlarni bayon kilish zarur bulib kolsa, mexnat ta`limining vazifalarini bajarishdan bosh tartmaslik va ularni xal kilish yullarini izlash kerak. Xozirgi zamon texnologik ilgor ishlab chikarish texnologiyasi bilan tanishadilar. Ilimiylik printsipi terminlarini tugri ishlatishga urgatadi. (shtangen –tsirkul` tugri shtangan emas, kerno emas, kerner). 3.Sistemalilik va izchillik printsipi – Ukituvchi mexnat ta`limi jarayonida ukuv materialini ixtiyoriy ravishda emas, ma`lum koidalarga asosan bayon kiladi. Ukuv materialini bayon kilishda uchraydigan ishlab chikarish texnologiyasidan birmuncha chetlanishlarning sababi soddadan murakkabga utishdek didaktik koidani bajarish bulib xisoblanadi. Urta maktabdagi mexnat ta`limining mazmunida ma`lum ketma-ketlik va sistemalilikni kayd etish mumkin. Boshlangich maktab ukuvchilari ishlov berish nisbotan asonirok va turmishda tez-

tez uchrab turadigan materiallarga ishlov berish usullari bilan tanishadilar. Sinfdan-sinfga utgan sayin ukuvchilar murakkabrok mexnat kurollari ishlatishini, kup jismoniy kuch sarflash xamda psixik rivojlanishning yuksak darajada bulishini talab kiladigan materiallardan detallar tayyorlash usullarini urgana boradi. Sekin asta ular mashina mexnatiga, oldin sodda, keyinchalik murakkab mashinalarning kurilishini urganishga jalb kilinadi. Ukuv materialini tugri taksimlash ya`ni oddiydan murakkabka, oddiy operatsiyalardan kiyinirok operatsiyalarni bajarishga utishni talab kiladi. 4.Nazariya bilan amalietning boglikligi – nazariyaning amaliet bilan bogliklik printsipini amalga oshirish uchun ularning inson faoliyatining bir-biridan ajralmas ikki tamoni ekanini, nazariyadan amaliyotda foydalanish, amaliyot esa kupincha yangi nazariy kashfiyotlar uchun asos bulishi xakida koidani ukuvchilarga tushintirish va ta`lim jarayonida doim eritib borish zarur. Mexnat ta`limi jarayonida ayniksa nazariyani amaliyot bilan boglash uchun kulay sharoit yaratiladi, chunki ma`lumotlarning kup kismi ukuvchilarga ular ishni bilgan xolda topshirikni tugri bajara olishlari uchun beriladi. Mexnat ta`limi darslari odatda sof amaliy va sof nazariy darslarga bulinmaydi. Nazariy materiallar ayrim mashgulotlarga nazariy ma`lumotlarni urganishdan ukuvchilarning amaliy faoliyatiga bevosita utish ta`minlanadigan kilib taksimlanadi. Ukuvchilar nazariyaning amaliy faoliyat uchun axamiyatini va uzlashtirilgan amaliy tajriba orkali yangi nazariy bilimlar uzlashtirilishini bilib oladilar. Nazariyaning va amaliyotning xar xil formalari mavjuddir ( laborotoriya, ishlari, ekskursiya, praktik ish) bu bilan biz ukuvchilardagi bilimni sifatini oshirishga erishamiz. 5.Ta`lim va tarbiyaning birligi - ta`lim jarayonida ukuvchilarni tarbiyalash sodir buladi. Mexnat ta`limi ukuvchilarga mexnat tarbiyasi berish, ularni mexnatga psixologik jixatdan tayorlash maxsadida maktab ukuv rejasiga majburiy predmet sifatida kiritilgan. Mexnat tarbiyasi muxim ta`limiy masalalardan biri sifatida karalishi kerak, bu masala ish ob`ektlarini tanlashda, mashgulotlarni tashkil kilish va xakozalarda xisobga olinadi. Ukuvchilarning mexnat ta`limi jarayonida

faoliyatlarining xarakteri mexnat ta`limi uchun eng kulay sharoit yaratadi. Avvalo ukuvchilarda mexnatga ijobiy munosabat tarkib topadi va bu ukuvchilar uz topshiriklariini katta ma`suliyat va juda ishtiyok bilan bajarishlarida namayon buladi. Ukuvchilar unumli mexnatga kushilib, jismoniy mexnat uzining ijtimoiy axamiyati buyicha akliy mexnatdan kolishmasligini tushuna boshlaydalar. Mashgulotlar tugri tashkil kilinsa, ukuvchilarda kollektiv bulib ishlash xissi mustaxkamlanadi, chunki ular bir-birlari bilan ishlab chikarish munosabatlariga kirishadilar. Mexnat ta`limi jarayonida ukuvchilarga mexnat madaniyatining umumiy koidalari (ish kiyimlariga karash, ish joylarini batartib tutish, sozlangan asbob bilan ishlash va boshkalar), materiallarga nisbatan tejamkorlik munasabatida bulish singdiriladi. Maktabda ukuvchi elgiz bilim kunikma va malakalarini egallab gina kolmaydi. Balki xar jixatdan mukammal tarbiyalanadi. Akliy va jismoniy mexnat jarayonida xarakter xususiyatlari va xatti xarakat, kunikma va odatlarni tarbiyalaydi. Ta`lim jarayonida utilaetgan mavzu va mavzuchalarning mazmunidan kelib chikadigan tarbiyaviy ta`monlarini tugri belgilash xam uni ta`lim bilan birga bir butunlikda amalga oshirishni ta`minlash juda axamiyatga ega. 6.Kursatmalilik printsipi - ustaxonadagi mashgulotlarda kursatmalilik, avvalo texnik chizmaning xozirgi zamon ishlab chikarishidagi roli bilan boglik xolda aloxida axamiyat kasb etadi. Chizmani ukish mexnat topshirigini bajarish boshkichlaridan biri. Bundan tashkari chizmashilikka oid ayrim bilimlarsiz ukuvchilarga konstruktsiyalash va texnologiya elementlarini urgatib bulmaydi. Chizmashilik 7-sinfdan ukitilishi sababli mexnat ta`limi ukituvchisining uzi chizmashilik buyicha ma`lumotlar berishiga tugri keladi. Ustaxonalardagi mashgulotlarda ukuvchilar chizmashilikdan chizmani ukish, uncha murakkab bulmagan detalni tekislikdagi tasviri buyicha fazodan tasavvur kila olish uchun etarli bilimlarni olishi zarur. Ustaxonalardagi mashgulotlarda kursatmalilikning keng tarkalgan xamma turlari-tarkatma material, plakatlar, modellar, diapozitivlar,

kinofil`mlar va boshkalardan foydalaniladi. Kursatmalilik ukuvchilarini kizikishini orttiradi va kiziktiradi, utilaetgan darsni yaxshi esta saklab kolishga erdamlashadi. 7.Bilimlar, malakalar va kunikmalarni egallashning puxtaligi (Mustaxkam pukta uzlashtirish)- xozirgi fan-texnika rivojlangan, yil sayin bilimlar xajmi goyat jadal usib borayotgan sharoitda ukitish jarayonini shunday tashkil kilishga tugri keladi, maktabni bitirib chikkanlar uz amaliy faoliyatlari jarayonida yangi bilimlar, malakalar, kunikmalarni mustakil egallashlari uchun eng kulay sharoit yaratilsin. Buning uchun bilim, malaka va kunikmalar puxtagina emas, moslashuvchan xam bulishi, ukuvchilar ularni yangi ishlab chikarish sharoitlarida kullay olishlari kerak. Bunga ukuvchilar fakatgina utilaetgan darsni uzlashtirib kolmay oldingi utilgan darslar yuzasidan malaka va kunikmalarni takomillashtiradilar, kerak bulib kolganda esa esga tushirib praktik ish mobaynida kullaydilar, politexnik ta`lim tufayli erishiladi.Ukuvchilarda turli mexnat kurollari, texnologik protsesslarni ularning samaradorligini aniklash maksadida analiz kilish, takkoslash malakalarini shakllantirish xam yordam beradi. Mexnat ta`limi sharoitida bilimlar, malakalar va kunikmalarni egallash puxtaliligiga avvalo yangi materialni samarali bayon kilish xisobiga erishiladi. Bilimlar va malakalarning puxtaligini ta`minlashda mashklarni yulga kuyish va ta`limning texnik vositalarini kullash, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish katta axamiyatga ega. 8. Mehnatning o`quvchilarga tushunarli va ularning kuchlari etadigan bo`lishi . (O`quvchilarni yosh va individual xususiyatlarni xisobga olish) – Mehnat ta`limi bo`yicha o`quv materialining mazmuni fan va texnika tarakkiyotining xozirgi zamon darajasiga mos, o`quvchilarga tushinarli bulishi shart. Shuning uchun kupincha o`quvchilarning o`quv materialini uzlashtirishlarini osonlashtiradigan va ularni ancha kiyin nazariy va amaliy masalalar bilan tanishtiradigan har xil metodlarga murojat qilishiga tugri keladi. Mehnat ta`limi o`quvchilarga tushinarli va bajara oladigan bo`lishi uchun nazariy ma`lumotlar gina emas o`quvchilar organizmiga tushadigan jismoniy nagruzkalarni xam nazarda tutish lozim. Mehnat darslarida o`qituvchi charshashning tashqi

alomatlarini kuzatib turishi va shunga ko`ra jismoniy nagruzkani boshqarib borishi lozim. O`quvchilarning individual xususiyatlari o`quv materialini, mehnat malaka va ko`nikmalarini o`zlashtirishlaridagina emas, mehnatga munasobatlarida ham namayon bo`ladi. O`quv materiallarini o`zlashtirish qobiliyatlari bo`yicha o`quvchilar bir-biridan sezilarli fark kiladi. Buning sababi o`quvchilarning ba`zilari oilada, ba`zilari texnik tugaraklarda mehnatga birmunsha tayorgarlik kuradi. Mehnat ta`limi o`qituvchisi topshiriqlar tanlashda ana shularning hammasini xisobga olishi kerak. Amaliy ishni bajarish buyicha o`quvchilarni shartli ravishda uch guruhga bo`lish mumkin. Birinshi guruh o`z qobiliyatlariga to`la ishongan, o`zlari uchun yangi bo`lgan ishga ishtiyoq bilan kirishadigan, dastlabki kiyinchiliklardayoq uzini yuqotib quymaydigan, o`qituvchidan yordam surashdan uyalmaydigan o`quvchilardan iborat buladi. Bu gruppaga asosan oilada birmuncha mexnat tayorgarligi kurgan o`quvchilar kiritiladi. Ikkinchi gruppaga uz kobiliyat va imkoniyatini etarlicha baxolay olmaydigan o`quvchilar kiradi, ular ozgina kiyinchilik bulsa uzini yukotib kuyadi, ishni tuxtatadi. Bunday o`quvchilarga aloxida axamiyat berish kerak, ularda uz kuchiga ishonch xosil kilish kerak, ularning ishlarini baxolashda ozgina yutuklarini xam aloxida aytib utib, ularni ishlashga kiziktirish kerak. Uchunchi gruppaga uzining jismoniy mexnat kobiliyatini ortikcha boxalaydigan o`quvchilarni kiritish mumkin. Bunday o`quvchilar uzlariga ishonadi, maktonshaklik kiladi. Ular xar kanday ishning uddasidan chikamiz deb uylaydi, birinshi gruppadagilar kabi ishga ishtiyok bilan bajarishga kirishadilar, ammo kiyinchiliklarga dush kelgach, ularni bartaraf etishga urunib xam kurmay, tuxtab koladilar. Bu o`quvchilar uzlari uchun kiyin ishdan kupincha aynib koladi, unga kizikmay kuyadi. O`qituvchi bunday o`quvchilarga kiyinchiliklarni bartaraf kilishda yordam berishi kerak. Har kanday mehnat kuch harakat, qatiyatlikni taqoza etishiga o`zlarining shaxsiy tajribalarida qayta-qayta ishonch hosil qilgach, bu o`quvchilar ishga aktiv kirishadilar va o`zlariga nisbatan ancha tankidiy munosabatta bo`la boshlaydilar. 9.Politexnik printsip – bu printsip ta`limini o`quvchilarda xozirgi zamon ishlab chikarishining umumiy ilmiy asoslariga doir bilimlar shakllanadigan va ular

ishlab-chikarish-texnik faoliyatining kup soxalarida kullanadigan umumlashgan malakalarni egallaydigan yusinda tashkil etishni talab kiladi. O`quvchilarga ular ustaxonalardagi mashgulotlar jaraenida oladigan texnik bilim va malakalarning universalligini; bu bilim va malakalardan yangi ishlab chikarish sharoitlarida foydalana olish kerakligini kursatish zarur. O`quvchilarni xozirgi zamon sanoati va kishlok xujaligi ishlab chikarishining muxim tarmoklari bilan ikki yul orkali tanishtirish mumkin: a) ularning xar birini izchil urganish; b) ishlab chikarish jaraenlarini ularning asosi bulgan tabiiy-ilmiy konuniyatlarga boglik xolda klassifikatsiyalash va mazkur konuniyatlarni xalk xujaligining bir-ikkita tarmogi misolida urganish orkali. Birinshi yulni maktabda kullab bulmaydi, chunki u juda kup ukuv vaktini sarflashni talab kiladi. Ikkinchi yul esa maktabda xalk xujaligining eng muxim tarmoklarini urganish uchun real imkoniyat yaratadi va didaktik jixatdan ancha kimmatli, chunki u xalk xujaligining ukuvchilar maktabda urgangan tarmoklari bilan urganmagan tarmoklari orasida uzviy boglanishni ta`minlaydi. Xar xil ishlab chikarish jaraenlari sirtdan karaganda xar xilligidan katiy nazar, anchagina uxshashlik va umumiylikka ega, chunki ular kupincha tabiatning bir xil kanun va xodisalaridan foydalanishga asoslangan. Ta`lim jaraenining politexnik yunalishini ta`minlash uchun ayrim konkret ishlab chikarish jaraenlari misolida xozirgi zamon sanoati eki kishlok xujalik ishlab chikarishining umumiy asoslari urganiladigan didaktik vaziyatni vujudga keltirish talab kilinadi. Mehnat ta`limi boskichlari orasidagi izchillik politexnik printsip uchun katta axamiyatga ega. Ustaxanalardagi mashgulotlarda usmirlar kuyi sinflarda uzlashtirgan kator politexnik malakalarni kullashi va takomillashtirishi juda muxim.Kagozni rejalashda chizgich, guniya va kalamdan foydalanish malakasini egosh va metallni rejalashda kullash kerak.Bu jixatdan ukuvchilarning andaza rejalash malakalari juda foydali buladi.Ukuvchilar kogozni, gazlamani va listli kaychi bilan kirkish orasida kupgina umumiylikni topadi. Modellashtirish jaraenida ukuvchilar yana shu ish buyicha kuyi sinflarda olgan bilimlarini kullashi va xakozalar uchun cheklanmagan imkoniyatlar vujudga keladi.

10. Unimli mehnat asosida o`qitish printsipi - ayrim pedagogika nazarietchilari o`qitishni unumli mexnat bilan kushib olib borib bulmaydi degan fikirni ilgari surgan edilar. Mehnat ta`limi darslarida bajariladigan ishlar mashk asosida olib borilsa etarli buladi degan notugri fikirni ilgari surgan edilar. Lekin haet shuni kursatdiki bu fikr nltugri ekanligini ya`niy o`quvchi o`z mehnatining pirovordi yakunini ko`rgandagina unda mehnadga qiziqish ham da mehnat kishisiga hurmat ortishi isbotlangan. Shuning uchun ham mehnat ta`lim darslari unumli mehnat asosida olib borilmokda.

Похожие

Kasb-hunar ta`limining mazmuni va ta`lim tamoyillari

Ishlab chiqarish va mehnat ta`limining didaktik sistemalari.

Kasb hunar ta`limining tashkiliy shakllari

Kasb hunar ta`limining o’quv me`yoriy hujjatlari

Mehnat va kasb ta`limini o`qitish shakllari.