Maktabgacha yoshdagi bolalarda psixik jarayonlarni rivojlantirish - Педагогиka - Рефераты

Maktabgacha yoshdagi bolalarda psixik jarayonlarni rivojlantirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

201.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Maktabgacha davrda xarakatning aktivlashuvi, jismoniy o`sish. 2. Maktabgacha davrda yetakchi faoliyat. 3. Maktabgacha davrda bilish jarayonlarining faollashuvi.

www.arxiv.uz Inqiroz davrida bolaning kattalarga qarshilik ko`rsatishi ham turli ko`rinishlarga ega bo`lib, ular o`tkinchi psixologik holat va hodisaga o`xshaydi. Lekin oila va bog`chada qiynchiliklarni yengish jarayonida bolaning shaxsiga uning o`ziga xos xususiyatlarin hisobga olgan holda to`g`ri va oqilona yondashish uni inqirozdan ruhan mutlaqo sog`lom olib chiqish imkonini yaratadi. Quyida ana shu qarshiliklarning ayrim ko`rinishlari haqida qisqacha to`xtalamiz. Ko`pchilik psixologlarning taqiqotlaridan va o`zimizning kuzatishlarimizdan ma`lumki, bolalar mazkur inqiroz davrida bir necha ko`rinishdagi qaysarlik yoshini bosib o`tadilar. Ana shu ko`rinishlarning bittasi biz nazarda tutgan davrga, ya`ni bolaning 3 yoshiga to`g`ri keladi. Ayni shu 3 yoshda bolada o`z irodasiga ishonch xissi tug`iladi, u o`zligini anglay boshlaydi. o`zligini anglash qarama-qarshiliklarlarni, ziddiyatlarni yengish bilan amalga oshadi. Mazkur yoshdagi bola ba`zan o`ziga aytilgan so`zlarning mohiyatini tushunmasligi, anglab yetmasligi, goho o`yinga haddan tashqari berilib ketib, kattalarning ovozini eshitmay qolishi mumkin. Bunday paytda bolada tashqi ta`sirga yoki qo`zg`atuvchiga e`tibor berish qobiliyati yetishmasligi, bunda uning ko`tarinki yoki qoyat tushkin kayfiyati halaqit berishi mumkin. Ba`zan bola o`z o`ylari va ichki kechinmalari bilan bandligi sababli uning tashqi ta`siriga javob qaytarishi biroz kechishi ham mumkin. Ana shu jarayonnga o`zgalarning psixologiu qonuniyatga rioya qilmay qo`pollik bilan aralashuvi yoqimtoy, odobli bolalarni ham darrov jahli qo`zg`aydigan, gap ko`tara olmaydigan, nozik tabiatli shaxslarga aylantirib qo`yishi mumkin. Bunda kattalarning muloqotdagi qo`polligi bolada qaysarlikning belgilarni yaqqol namoyon eta boshlaydi. U har qanday taklifni, buyruqni, hatto, iltimosni ham rad qiladi, o`ziga berilgan barcha savollarga bir maromda “yo`q”, “kerakmas”, “bermayman”, “bilmayman” deb javob qaytaveradi. Kattalar bilan bola o`rtasidagi munosabatning buzilishi tufayli uning xatti-harakatida o`jarlik illati payd bo`ladi. Buning asosiy sababi bolada o`zining ichki kechinmalari, his- tuyg`ulariga bog`liq harakatlarni mustaqil bajarish istagi tug`ilishi, “men” bilan bog`liq butunlay yangi nuqtai nazarning vujudga kelishidir. Mazkur davrni inson shaxsini shakllantirishda eng murakkab davr desak, xato qilmagan bo`lamiz. Shunga ko`ra katta yoshdagi odamlar, ota-onalar, bog`cha tarbiyachilari shu davrda bolaga undagi o`zgarishlarni, murakkab ichki kechinmalarlarning mohiyatini psixologik inqirozini inobatga olagn holda munosabatda bo`lsalar, nur ustiga nur bo`ladi. Yuqorida aytganimizdek, bu davrda bolaning irodasi, irodaviy sifati takomillasha bolaydi, shaxsning murakkab fazilatlari, xarakter xislatlari barkamollashadi. Bola o`zligini anglashining tashqi va ichki belgilari yaqqol ko`zga tashlanadi. “o`zim” bilan bog`liq ezgu niyat

www.arxiv.uz mutaqillikka intilish tuyg`usini vujudga keltiradi, binobarin, ularning ta`siri tufayli unda o`z xulq-atvori, “yurish-turishi” bilan kattalarning maqtovi va olqishini eshitish ishtiyoqi tug`iladi. Shaxsning xulqini baholash keyinchalik o`zini o`zi baholash darajasiga yetadi. Rolli o`yin – maktabgacha yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyati. Rolli o`yin mazkur yosh davridagi bolalarning eng muhim faoliyati bo`lib, ular bunday o`yinda go`yo katta yoshdagi odamlarning barcha vazifalari va ishlarini amalga bevosita “bajaradilar”. Shu boisdan o`yin faoliyati uchun maxsus yaratiladigan sharoitlarda ijtimoiy muhit voqealari, oilaviy turmush hodisalari, shaxslararo munosabatlarni umumlashtirgan holda aks ettirishga harakat qiladilar. Bolalar kattalarning turmush tarzi, his-tuyg`usi. o`zaro muomala va muloqotlarning xususiyatlarini, o`ziga va o`zgalarga, atrof-muhit munosabatini yaqqol voqelik tarzida ijro etish uchun turli o`yinchoqlardan,shuningdek, ularning vazifasini o`tovchi narsalardan ham, foydalanadilar. Amma shuni alohida ta`kidlash lozimki, ijtimoiy va maishiy voqelikning barcha jabhalarini qamrab oladigan rolli o`yin ularda birdaniga emas, balki turmush tajribasining ortishi, tasavvur obrozlarining kengayishi natijasida vujudgakeladi va mohisti va mazmuni jihatdan oddiydan murakkabga qarab takomillashib boradi. Yirik psixologlar A.Vallon, J.Piaje, L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev, D.B.Elkonin va boshqalarning fikricha, go`daklik davrida bolaning predmetli faoliyati negizida rolli vyin uchun eng zarur sharoitlar asta-sekin vujudga kela boshlaydi. Mazkur olimlar va ularning shogirdlari to`plagan ma`lumotlarga asoslanib rolli o`yinni vujudga keltiruvchi muhim omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) go`daklik davridagi predmet bilan uni harakatlantirish orasidagi bog`liqlik o`z ahamiyatini yo`qota boradi, natijada predmet bilan harakat alohida hukm surish imkoniyati tug`iladi va bola ularni alohida umumlashgan tarzda aks ettira boshlaydi; 2) bola haqiqiy o`yinchoqlar o`rniga ularning asl mohiyatini to`la aks ettirolmaydigan yasama va beo`xshov nusxalaridan keng foydalanadi (fabrikada tayyorlangan qo`g`irchoq yoki avtomabil o`rniga uyda yasab berilgan shunday narsalar bilan qanoatlantirish); 3) bolaning o`z xatti-harakatlari kattalarning ishlaridan farqlanishiga intilishi, unda o`ziga xos shaxsiy harakat ko`nikmasining paydo bo`lishi; 4) bolada o`z xatti-harakatini kattalar faoliyati bilan qiyoslash, harakatlarining mohiyatini muvofiqlashtirish va aynan tuzilishi jihatidan bir-biriga yaqinlashtirish istagining tug`ilishi; 5) bola kattalarning hayoti va faoliyatida uchrab turadigan, odatdagi turmush muammolarini o`zida aks ettiruvchi, ma`naviy va maishiy ko`rinishga ega bo`lgan hayot jabhasini o`z xatti-harakatida izchil ravishda tiklashga (ularning rolini bajarishga) urinishadi

www.arxiv.uz o`yin faoliyatini takomillashtiradigan sharoitlarni tadqiq qilgan N.M.aksarinaning ta`kidlashicha, o`yin o`zidan-o`zi vujudga kelmaydi, buning uchun kamida uchta sharoit mavjud bo`lishi kerak a) bolaning ongida uni qurshab turgan voqelik to`g`risidagi xilma-xil taasurotlar tarkib topishi; b) har xil ko`rinishdagi o`yinchoqlar va tarbiyaviy ta`sir vositalarining muxayyoligi; v) bolaning kattalar bilan tez-tez muomala va muloqotga kirishuvi. Bunda kattalarning bolaga bevosita ta`sir ko`rsatish uslubi hal qiluvchi rol o`ynaydi. SHunday qilib, psixolog adabiyotlar tahliliga tayanib maktabgacha yoshdagi bolalarning o`ziga xos xususiyatlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) bola odamlarning faoliyati, ularning predmetlarga munosabati va o`zaro muomalasiga qiziqadi; 2) bolalar rolli o`yinda atrofdagi voqelikning eng tashqi ifodali, jo`shqin xis-tuyg`uli jihatlarini aks ettiradilar; 3) rolli o`yinda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda yashayotganini his etgan holda o`z istagini amaliyotga tadbiq qiladi; 4) kattalar hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari tariqasida namoyon bo`lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida o`chmas iz qoldiradi. Maktabgacha yosh davrida o`yinning takomillashuvi. Psixologiya qabul qilinganidek, rolli o`yin faoliyati syujet va mazmundan tashkil topadi. Odatda syujet deganda, o`yin faoliyatida bolalar aks ettiradigan voqelikning doirasi tushuniladi. o`yin syujeti turli davrga, sinfiy xususiyatga, oilaviy turmush tarziga, geografik va ishlab chiqarish sharoitlariga bog`liq holda yaratiladi. Bola munosabatga kirishadigan voqelik doirasi qanchalik tor, cheklangan bo`lsa, o`yinnnig syujeti shunchalik xira va bir xil ekanligini aks ettiradi. o`yinlarning syujeti xilma-xilligiga qaramay, ularin maxsus guruhlarga biriktirish imkoniyati mavjuddir. Masalan, yirik psixolog Ye.A.Arkin o`yinlarning quyidagi tasnifini tavsiya qiladi: 1) ishlab chiqarishga (texnikaga); sanoat, qishloq xo`jaligi, qurilish, kasb-hunarga oid o`yinlar; 2) maishiy va ijtimoiy siyosatga ro`zg`or: bog`chaga, maktabga, kundalik turmushga oid o`yinlar; 3) harbiy : urush-urush o`yinlari; 4) drammalashtirilgan: kino, spektakl va boshqalarga oid o`yinlar. Biz shu tasnif haqida L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, D.B.Elkonin singari psixologlarning tanqidiy mulohazalariga to`la qo`shilamiz, chunki harbiy va drammalashtirilagn o`yinlarni ham ijtimoiy-siyosiy guruhga kiritish mumkin. Bizningcha, D.B.Elkoninning tasnifi ma`quldir. U maktabgacha yoshdagi bolalarga xos rolli o`yinlarning syujetiga ko`ra uchta guruhga ajratishni tavsiya qiladi: 1) maishiy mavzu syujetiga oid o`yinlar; 2) ishlab chiqarish syujetiga maaluqli o`yinlar; 3) ijtimoiy-siyosiy syujetli o`yinlar. Muallif ayrim o`yin turlari maktabgacha yoshdagi bolalarning barcha bo`g`inlariga mosligini, syujetlar maishiydan ishlab chiqarishag qarab va undan ijtimoiy-siyosiy voqealarni aks ettirishga qarab rivojlanishini alohida uqtiradi. Uning fikricha, o`yin syujetidagi

www.arxiv.uz bunday izchillik bolaning bilim saviyasi, turmush tajribasi kengayishi, uning katta yoshdagi odamlar turmushiga chuqurroq kirib borishi bilan bog`liqdir. Darxaqiqat, o`yin syujetining o`sishi turmushning tobora yangi qirralarini aks ettirish bilan cheklanib qolmay, muayyan syujetning o`ziga xos boshqa ko`rinishlari bilan boyishi sababli ham amalga oshadi. Katta yoshdagi bolalarda o`yin faoliyati mutlaqo boshqacha o`tadi, chunonchi bir harakat ikkinchi harakat bilan uzluksiz bog`lanib ketadi, ba`zi bir harakatlar esa so`z yordamida qisqartiriladi (“keling, xush ko`rdik” harakat bilan emas, balki so`z orqali ifodalanadi) va umumlashtiriladi. Rolli o`yin bolalarning hamkorlikdagi faoliyati mahsuli tariqasida vujudga keladi. Bu yoshda rol tanlashda ishtrokchilar o`rtasidagi nizolar, tortishuvlarkamayadi, rolga o`zini loyiq deb bilish o`zidagi mavjud buyumlardan kelib chiqmaydi (masalan, qalam-o`qituvchi, qaychi-tikuvchi rolini olish uchun asos bo`la olmaydi), balki o`yinning mazmunidan, hamkorlikdagi faoliyat nuqtai nazaridan kelib chiqadi. Natijada ular kichik maktabgacha yoshdagilarga o`xshab rolni almashtirish, bir buyumdan boshqaiga bir obrozdan ikkinchisiga o`tishdek beqaror harakatlar qilmaydilar. D.B.Elkonin harakatli o`yinning qoidalari mazmuni o`zaro bog`liqligidan kelib chiqib ularni besh guruhga ajratadi: 1) harakatga taqlid qilish; 2) muayyan syujetni drammalashtirilgan o`yinlar; 3) syujeti oddiy o`yinlar; 4) syujetsiz qoidali o`yinlar; 5) aniq maqsadga qaratilgan mashqlardan iborat sport o`yinlari. Bolani o`yinga undamagan omil uning katta yoshdagi odamlarning borliq to`g`risidagi va shaxslararo munosabati haqidagi tasavvuri va ularni o`z shaxsiy faoliyatida sinab ko`rish istagidir, shuningdek, jamoa bo`lib o`ynayotgan tengqurlari bilan bevosita muloqotga kirishish ishtiyoqidir. Bolalar psixologiyasi fanida to`plangan ma`lumotlar tahliliga asoslanib, mazkur yosh davri bo`yicha quyidagi xulosani chiqarish mumkin: 1) o`yin faoliyatida bola turli harakatlarni to`laligicha namoyish etishga, ularni bajarish usullarini ko`rsatishga ishtiyoqmand bo`ladi; 2) keyinchalik esa barcha xatti-harakatlarni umumlashtirib aks ettirishga urinadi. Bola o`sib borgan sayin narsalar va o`yinchoqlarning nomini o`zgartirish, yangi nom bilan atash yengillashadi. Shuningdek faqat yangi vaziyatda jismlar nomini o`zgartirish bilan kifoyalanib qolmay, ularni yangi nomga muvofiq qo`llash imkoniyati ham vujudga keladi. o`yin faoliyatida foydalaniladigan narsalarni yangicha nomlash qator muammoli vaziyatlarni vujudga keltiradi. o`yin faoliyatida narsalar nomini o`zgartirish o`zining psixologik mlhiyati bilan murakkab holat hisoblanadi. Ayniqsa, so`z bilan predmetning o`zaro munosabatida ularga uzviy bog`liq harakatlar alohida ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagi mulohazalar asosida aytish mumkinki, katta kishilar hayoti va faoliyatining o`rnini bosuvchi ashyolar ularning harakatini umumlashgan holda

www.arxiv.uz ifodalashning moddiy tayanchi hisoblanadi. Shunday ekan, o`yin faoliyatida bola harakatining rivojlanishi o`yin mazmuniga ko`proq bog`liqdir. Chunki bolaning xatti-harkati qanchalik ihcham va umumlashgan bo`lsa, u kattalarning faoliyati mazmunini aks ettirishdan shunchalik yiroqlashadi. Binobarin, u odamlarning narsalarga va bir-biriga munosabatini amalda bajarishga o`tadi va shuning uchun narsalar bilan harakat qilishda kattalarning ijtimoiy munosabatlarini to`g`ri ifodalashga intiladi. Har qanday o`yinning va o`yin faoliyatining markazida bola katta kishilarning faoliyati va o`zaro munosabatini, muomalasini o`ziga xos tarzda aks ettirishi, takrorlashi imkoniyati turadi. Shunga ko`ra o`yin ijtimoiy ahamiyat kasb etib, bola insoniyat tomonidan asrlar davomida yarailgan qimmatli bilimlar, amaliy ko`nikmalar, malakalar va odatlarni o`rganishga imkon yaratadi, oqibatda uni shaxslararo muloqotning mohiyatiga olib kiradi. VIII. Mavzu: Bolaning psixik o`sishida o`yinning ahamiyati. Ko`pchilik psixologlar hamda pedagoglar o`yinning psixologik masalalari bilan bevosita shug`ullanib, o`yinlarning bolani psixik kamol toptirishdagi ahamiyatiga alohida to`xtalib o`tganlar. Ma`lumki, o`yin bola uchun voqelikni aks ettirishdir. Bu voqelik bolani qurshab turgan voqelikdan ancha qiziqarlidir. o`ymnning qiziqarliligi uni anglab yetishning osonligidadir. Kattalar hayotida faoliyat, xizmat, yumush qanday ahamiyatga ega bo`lsa, bola hayotida o`yin ham xuddi shunday ahamiyat kab etishi mumkin. Jahon psixologiyasi fanida to`plangan boy ma`lumotlarga asoslanib, quyidagicha mulohaza yuritish mumkin. Masalan, eng sodda psixik jarayondan eng murakkab psixik jarayongacha hammasining eng muhim jihatlarini shakllantirishda o`yinlar katta rol o`ynaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda harakatning o`sishiga o`yinning ta`siri haqida gap borganda avvalo shuni aytish kerakki, birinchidan, o`yinni tashkil qilishning o`ziyoq mazkur yoshdagi bolaning harakatini o`stirish va takomillashtirish uchun eng qulay shart-sharoit yaratadi. Ikkinchidan, o`yinning bola harakatiga ta`sir etishining sababi va xususiyati shuki, harakatning murakkab ko`nikmalarini sub`ekt aynan o`yin paytida emas, balki bevosita mashg`ulot orqali o`zlashtiradi. Uchinchidan, o`yinning keyinchalik takomillashuvi barcha jarayonlar uchun eng qulay shart-sharoitlarni vujudga keltiradi. SHu boisdan o`yin faoliyati xatti- harakatni amalga oshirish vositasidan bolaning faolligini ta`minlovchi mutaqil maqsadga aylanadi. Negaki, u (o`yin) sub`ekt (jonzot) ongining dastlabki ob`ekti darajasiga o`sib o`tadi. Maktabgacha yoshdagi bola muayyan xususiyatga ega bo`lgan rolni tanlaydi, shu bilan birga u yoki bu personajga xos qat`iy yurish- turishni ongli ravishda ijro etishga intiladi. Shunday ekan, o`yin mazkur bola uchun eng zarur faoliyatga aylana boradi va yangi shakldagi harakatlarni,

www.arxiv.uz takomillashtirish, ularni anglagan holda esga tushirish ehtimoli yaqqol voqelikka aylana boshlaydi. Mazkur harakatlarni egallash bolada jismoniy mashqlarni ongli ravishda bajarish imkoniyatini vujudga keltiradi (A.V.Zaporojets). Bolaning o`yinlar shart-sharoitidan kelib chiquvchi ongil maqsadi harakatlarni bajarish kezida o`z ifodasini topadi va uning o`z oldiga qo`ygan maqsadi esda olib qolish va esga tushirish jarayonlariga aylanadi. Bolaning laboratoriya sharoitiga nisbatan o`yinlarda ko`proq so`zlarni eslab qolish va esga tushirish imkoniyatiga ega bo`ladilar, bu esa ixtiyoriy xotira xususiyatini chuqurroq ochishga yordam beradi. Tajribada yig`ilgan ma`lumotlarni tahlil qilish quyidagicha xulosa chiqarish imkonini beradi: a) o`yinda bola tomonidan ma`lum rol tanlash va uni ijro etish jarayoni bir talay axborotlarni eslab qolishni talab qiladi; b) shu boisdan personajning nutq boyligini egallash, xatti- harakatini takrorlashdan iborat ongli maqsad bolada olinroq paydo bo`ladi va oson amalga oshadi. o`yin faqat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay, bolaning xulq-atvoriga ham jobiy ta`sir ko`rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o`z xulqini boshqarish ko`nikmalarini tarkib toptirishga bog`liq psixologik muammoni o`rgangan Z.V.Manuylenkoning fikricha, biror maqsadga yo`naltirilgan mashg`ulotga nisbatan o`yinda xulq ko`nikmalarini oldindan vva osonroq egallashmumkin. Ayniqsa, bu omil maktabgacha yoshdagi bolalarda yosh davrining xususiyati sifatida o`zining ifodasini topadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o`z xulqini o`zi boshqarish ko`nikmasi o`yin faoliyatida ham, boshqa sharoitlarda qariyb baravarlashadi. Ba`zan ular ayrim vaziyatlarda, masalan, musobaqa paytida o`yindagiga qaraganda yuqoriroq ko`rsatkichga ham erishishlari ham mumkin. Yuqoridagi mulohazalar asosida umuman aytganda, o`yin va o`yin faoliyati bolada o`z xulqini boshqarish ko`nikmalarini shakllantirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bolaning aqliy o`sishi to`g`risida fikr yuritilganda, oldingi bobda qayd qilinganidek, shuni aytish ham kerakki, narsalarni yangi nom bilan atashda yoki yangicha nomlash holatidan kelib chiqib, sub`ekt o`yin paytida faol harakat qilishga urinadi. Chuniki u moddiy narsalarga asoslangan harakat rejasidan tasavvur qilinayotgan, fikr yuritilayotgan jismlar mohitini aks ettiruvchi harakat rejasiga o`tadi. Bola jismlarning moddiy shaklidan birdaniga hayoliy ko`rinishiga o`tishida unga tayanch nuqtasi bo`lishi kerak, vaholanki shunday tayanch nuqtasi vazifasini o`tuvchi narsalarning aksariyatidan o`yinga bevosita ob`ekt sifatida foydalaniladi. o`yin faoliyatida mazkur jismlar qandaydir alomatlarni aks ettiruvchi sifatida emas, balki ana shu tayanch narsalar to`g`risida fikrlash uchun xizmat qiladi, shuningdek, tayanch nuqtasi harakatning yaqqol narsa bilan bog`liq jihatini aks ettiradi. Yuqorida aytilganidek, narsa bilan o`yin harakatlarining

www.arxiv.uz takomillashuvi harakat shakli, xususiyati bosqichi kabilarni qisqartirish va umumlashtirish hisobiga amalga oshiriladi. o`yin harakatlarining qisqarishi va umumlashuvi ularning aqliy ko`rinishdagi mantiqan izchil, yig`iq shaklga o`tishning asosini tashkil qiladi. Psixolog J.Piaje o`yinda jismlarga yangi nom berish omiliga jiddiy e`tibor bilan qarab, bu ish ramziy ma`noli tafakkur shakllanishining tayanchi, degan xulosaga keladi. Lekin bu xulosa vaziyatni aks ettirishning birdan-bir to`g`ri yo`li ekanligini bildirmaydi. Shuning uchun narsaning nomini o`zgartirish bilan bolada tafakkur va aql-zakovat o`sishini kutish ham mantiqqa mutloqa ziddir. Aslida narsalarni qayta nomlash emas, balki o`yin harakatlarining xususiyatini o`zgartirish bolaning aqliy o`sishiga sezilarli ta`sir o`tkaza oladi. Darhaqiqat, o`yin faoliyatida bolalarda harakatning yangi ko`rinshi, ya`ni uning fikriy , aqliy jihati namoyon bo`ladi va shuning uchun o`yin harakatlarini shakllantirish jarayonida bolada fikrlash faoliyatining dastlabki ko`rinishi vujudga keladi. Bolaning aqliy kamol topishida yoki uning umumiy kamolotida o`yinning muhim ahamiyat kasb etishi xuddi mana shu dalil orqali o`z ifodasini topadi. Bola o`yin faoliyatida maktab ta`limiga tayyorlanib boradi, shu boisdan, unda aqliy harakatlarning yaqqol shakllari tarkib topa boshlaydi. Lekin o`yin faoliyatida bolaning aqliy o`sishini chuqurroq izohlab berish hali yetarli tajriba ma`lumotlari mavjud emas. Rolli o`yin faqat alohida olingan psixik jarayon uchun ahamiyatli emas, bolada shaxsiy xususiyat va fazilatlarni shakllantirishda sham zarurdir. Binobarin, katta yoshdagi odamlar rolini tanlab, uni bajarish bolaning his-tuyg`usini qo`zg`atuvchilar bilan uzviy bog`liq holda namoyon bo`ladi. Chunki o`yin davomida bolada har xil xohish va istaklar tug`ila boradi, bular boshqa narsalarning tashqi alomatlari, o`ziga rom etishi sababli hamda bolaning ixtiyoridan tashqari, tengdoshlarining ta`siri ostida tug`iladi. Makabgacha yoshdagi bolalarda bilish jarayonlarini rivojlanishi. Maktabgacha davrdagi bolalarda sezgi. Sezgi bu borliqdagi (real) narsa va hodisalarning ayrim xususiyatlarini bizga tasiri natijasida ongimizda aks etishidir. Uning fiziologik asosini Segenov I.M. va Pavlov N.P. lar o`rganishgan va ularni analizatorlar deb atab, 3 ta qismini ko`rsatishgan: 1. Rikatorlar. 2. Afferent, efferent, nerv tolalari. 3.Bosh miyadagi yoki orqa miyadagi markaziy qism. Ko`rish sezgilari. Ranglarni ajrata olish, masofalarni chamalashi va boshqalar tasavurlari va tafakkurning rivojlanishi uchun zamin hisoblanadi. Eshitish uchun tovushlar va qo`llarni his qilishi orqali informatsiyalarni olishadi. Agar eshitish zaif bo`lsa, nutq ham yaxshi rivojlanmaydi va tafakkur orqada bo`ladi.

www.arxiv.uz Tam va hid bilish teri sezgisi go`daklik davridanoq rivojlanadi. Bu analizatorlar, axborotlarni o`zlashtirishda muhim axamiyat kasb etadi. Maktabgacha davrdagi bolalarda idrok. Idrok qilishda narsa va hodisalar yaxshi tarzda aks ettiriladi. Idrok qilish turmush tajribasiga bog`liq. Shuning uchun bolalarga narsaning nomini va yana uning belgilarini xususiyatlarini ham aytib berish axamiyatlidir. Ekskursiyalar, xayvonot va o`simliklar dunyosi Bilan tanishtirishda bolalar idrokida -- sistemasining rolini oshirish kerak. Bu ularda tasavvurni shakllantiradi. Shakllarni idrok qilish rivojlanadi. Makon va zamonni idrok etish qiyinchilik bilan kechadi. Ularga narsa qanchalik uzoqlashsa u shuncha kichik tuyuladi. Maktabga chiqkanda makon o`lchovlari metr, santimetr, kilometr kabi tushunchalarni o`zlashtiradi. Kecha, bugun, ertaga, indinga, avval, keyin oy, yil, ertalab, kun, tun, kechasi peshin kabi tushunchalarni idrok qilishda, tushunishda va aytishda qiynalishadi. Turmush tajribalari ortishi bilan, bog`chada mashg`ulotlar o`tishi orqali makon va zamonni idrok qilish shakllanadi. Maktabgacha davrdagi bolalarda diqqat. Inson ongining butun kuchini bir yerga to`plab, muayyan bir narsa yoki hodisaga aktiv yo`naltirilishi tushuniladi. Bog`cha davrida bolalarda ixtiyoriy turli rivojlanish boshlanadi. Tartiblarga bo`ysunish, vazifalarni bajarish, hikoyalarni tinglash va b.q. O`yin faoliyatida tashabbus bilan malum maqsad ilgari suriladi va buning natijasida diqkat bir joyga to`planadi. Ixtiyoriy diqqat irodaviy protsess bilan bog`liq bo`lagni uchun bu turni o`zlari mustaqtil ravishda tashkil eta olmaydilar. Tarbiyachi yoki kata odam yordam beradi va bu diqqat juda uzoq vaqt davom etmaydi. Diqqat xususiyatlari: barqarorligi, ayniqsa kata gruppa tarbiyalanuvchilarida ko`rinadi. Mashg`ulotlarda soatlab o`ynashadi. Xajmi nisbatan kichik bo`ladi. Kattalarda 5-6 narsani o`z ko`oamiga sig`dirsa bolalarda 1-2 narsani t.q. bo`linuvchanlik ham rivojlanmagan, xar ikkalasi bir biriga bog`liq. Maktabgacha davrdagi bolalarda xotira. Idrok qilingan narsa va hodisalarni, kechirilish tuyg`u, o`ylagan fikr, qilingan xarakatlarni esda qoldirish, esda saqlash va keyin esga tushirishda iborat bo`lgan psixik protsessdir. Xotira jarayoni O.N.F. bilan bog`liq. Nerv sistemalari juda egiluvchan va tassurotlaoga beriluvchandir. Shuning uchun bolalarda vaqtli bog`linishlar xosil bo`ladi. Ashula ritmli she`r, qiziqarli xolatlar chuqur tasir etadigan narsalar beixtiyor esda qolaveradi. Nerv sistemasini yangi qo`zg`aluvchan bo`lgani uchun vaqtli bog`lanishlar beqaror bo`ladi, yani mustaxkam bo`lmaydi. Shuning uchun tez unutadilar. Bolalar katta bo`lishgan sari, nutqlari rivojlangan sari ular o`zlariga kerakli narsalarnigina esda olib qoladigan bo`ladi. Ularda mexanik esda saqlab qolish, manitqiy esda saqlab qolish maktab davri yakinlashgan sari ko`rinadi.

www.arxiv.uz Maktabgacha davrdagi bolalarda obrazli xotira. Yani eshitganlaridan ko`ra ko`rganlarini yaxshi eslab qoladi. Emotsional xotira ham rivojlana boshlaydi. Maktabgacha davrdagi bolalarda tafakkur. Tashqi muxitdagi narsa va hodisalar o`rtasida ko`z bilan ko`rib quloq Bilan eshitib bo`lmaydigan ichki munosabatlar hamda qonuniyatlar bor. Anna shularni biz tafakkur yani fikr yuritish orqali aks ettiramiz. Bog`cha yoshida tafakkur tez rivojlanadi. Birinchidan, turmush tajribalari oshadi, ikkinchidan nutq rivojlanadi, uchinchidan, mustaqil, erkin xarakatlarqila olish imkoniyatlari va x.k. Tafakkur realligi nutqda ko`rinadi. Bu nima? Qanaqa? savollarga javob oladi. Konkret obrazli tafakkur, yani ular ko`rgan va idrok qilgan real narsalarni ustida fikr yurgizadilar. Abstraklashtirish jarayoni ham kerak bo`lishi shunga bog`liq. Taqqoslash, analiz va sintez qilish yaxshi kechadi. Ekskursiyalar roli g`oyat kata. Didaktik va ijodiy o`yinlarda turli topshiriqlar berish orqali tafakkur rivojlanadi. Bolani maktabga psixologik tayyorgarligi. Maktabga borish bolalarning hayotida juda katta voqeadir. Maktab hayoti bolalarga yangi bir dunyoni ochib beradi, maktab davrida bolalarning asosiy faoliyatlari o`zgaradi. Endi bolalarning asosiy faoliyatlari, asosiy vazifasi va ijtimoiy burchi o`qish bo`lib qoladi. 6-7 yoshli bolalar uchun yangi faoliyat bo`lgan o`qish ulardan yangi sifat, Yangi xususiyatlarga ega bo`lishlarini talab etadi. O`qish faoliyati uchun bolalarda barqaror diqqat, o`tkir zehn, mustaqillik, ishchanlik va batartiblik xislatlari bo`lishi kerak. Bog`chadan maktabga o`tishlari natijasida kattalar bilan bo`lgan munosabatlarida ham birmuncha o`zgarishlar yuz beradi. Bolalarning maktabga o`tishlari, ularning yaslidan bog`chaga o`tishlariga qaragnada murakkab bosqichdir. Shuni ham nazarda tutish kerakki, bola maktabga o`tishi bilan uning ijtimoiy holatida ham o`zgarish ro`y beradi. chunonchi maktab yoshiga yaqinlashgan bolalar bog`chada «katta» deb hisoblanar edilar. Maktabga o`tgach, ular yana «eng kichkinalar» qatoriga tushib qoladilar. Bolalarning maktaga o`tishlari bilan yuzaga keladigan anna shunday jiddiy o`zgarishlarni nazarda tutib, ularni maktabdagi yangi xar tomonlama tayyorlash kerak. Bolalar bog`chasining asosiy vazifalaridan biri bolalarga xar tomonlama tarbiya berib, ularning taraqqiyot darajalarini maktabda o`qiy oladigan qilishdan iboratdir. Bu esa, o`z navbatida maktabdagi o`qitish ishlari bilan bog`chadagi talim-tarbiya ishlari o`rtasida malum izchillik bo`lishini talab qiladi. Bog`chadagi bolalarning jismoniy jihatdan o`sishlariga qanchalik e`tibor berilsa, ularning aqliy va axloqiy o`sishlariga ham shunchalik e`tibor beriladi. Ularning maktabga chiqishlari doimo nazarda tutilib, o`tkaziladigan turli didaktik

www.arxiv.uz mashg`ulotlarda bolalarning idroklari, tasavvur va xotiralari, hayol hamda tafakkurlari, irodalari sistemali tarzda taraqqiy ettirib boriladi. Bolalarni maktabdagi o`qish protsessiga tayyorlashda ularning nutqini o`stirish, juda zarur shartlardan biridir. Shuning uchun katta gurux bolalarini maktabdagi o`qishga tayyorlashda o`z ona tillarini yaxshi o`rganishlariga, yani so`z boyligini orttirishga, to`g`ri talaffuz va to`la hamda to`g`ri jumla tuza olishlariga axamiyat berish kerak. Bolalarning tashqi olam haqida tasavvurlarni kengaytirish, boyitish ishlari ular nutqini o`stirish asosida olib borilishi kerak. SHu yoshda bolalarga birmuncha makon tushunchalari (uzoq, yaqin, o`ng, chap, katta, kichik), dumaloq va doira haqidagi tushunchalar, vaqt haqida tasavvur va shuningek axloq tushunchalari (yaxshi, yomon, rost, yolg`on, uyalish) paydo bo`ladi. Bundan tashqari, bola jismoniy jihatdan ham o`sadi. Uning nerv sistemasi, miyasi, muskullari, qo`lari yanada yetiladi. Bu davrda bolaning xarakteriga va o`ziga xos individual xususiyatlari ko`zga tashlana boshlaydi. SHu narsa diqqatga sazovorki, hamma og`chalardagi maktab yoshiga to`lgan bolalar maktabdagi o`qishga bab-baravar tayyor bo`lavermaydilar. Ayrim bolalar maktabga kelgach, yangi sharoitga tez kirishib keta olmaydilar. Ularda o`qish uchun qandaydir bir xususiyat yetishmayotgandek ko`rinadi. Bu o`rinda shunday bir savol tug`iladi. Bolalarni qay paytda psixologik jihatdan maktadagi o`qishga tayyor deb hisoblash mumkin. Ayrim psixologlarning fikricha, bola maktabda o`qishi uchun atrofdagi narsa va hodisalarga doir anchagina tasavvurlarga ega bo`lishi hamda malum darajada aqliy jihatdan o`sgan bo`lishi lozim. Biroq hayotda shunday voqealar uchraydiki, anchadagina tasavvur boyligiga ega bo`lgan va xattoki yozish xamda o`qishni biladigan bolalar ham maktabdagi o`qishga tayyor bo`lmaydilar. Ular maktab va o`qituvchining talablarini bajara olmaydilar. Aksincha, ayrim bolalar yetarli tasavvur boyligiga ega bo`lmasalar ham, maktabda o`qib keta oladilar. Lekin, bundan maktabdagi o`qish protsessi uchun malum darajada aqliy jixatdan o`sgan bo`lishi maktabda dastlab o`qib ketish uchun eng zarur shartlardan biridir. Lekin bu bolaning o`qishga tayyor ekanligini aniqlashdagi xal qiluvchi faktor emas, chunki bu yerda yosh masalasi ham bor. Boshqa bir olimlar, bolaning o`qishga tayyor ekanini aniqlashdagi asosiy narsa iroda sifatlarining yetilganligidir, deydilar. Bu fikr bir yoqlamalikka yo`l quyishdan boshqa narsa emas. Yetti yoshga to`lish davri go`daklikning tugalishi davriga to`g`ri keladi. Xuddi anna shu davrdan boshlab bolalarda o`z-o`zini anglash tarikb topa boshlaydi. Shuning uchun bolalarning yetti yoshga to`lgan davridan boshlab sistemali suratda o`qishga o`tish maqsadga muvofiqdir. K.D.Ushinskiyning fikricha, bolaning maktabdagi o`qish faoliyatiga tayyorligi ayrim psixik protsesslarning taraqqiyot

www.arxiv.uz darajasi bilan emas, balki bola shaxsining umumiy taraqqiyot darajasi bilan aniqlanadi. Bolalarda 5-6 yoshdan boshlab shaxsiy ong tarkib topa boshlaydi. Bu shunday hollarda ko`rinadiki, bolalar o`zlari yashab turgan ijtimoiy muxitdan o`z o`rinlarini belgilashga, kattalar bilan yanada yaqinroq, yanada to`laroq munosabatlar sistemasini o`rgatishga intiladilar. Katta gurux bolalari maktabga o`tishdan ancha ilgariyoq maktab xaqida orzu ila boshlaydilar. Maktabning qanday ekanini kattalardan tez-tez surishtirib turadilar. Maktabga borish vaqtlarini aniq bilishga harakat qiladilar. Agar biror o`rtoqlari maktabga o`tib ketsa, juda xavaslari kelib, o`zlari bog`chada qolganlaridan o`ksinib ketadilar. Katta yoshdagi bog`cha bolalarining maktabga intilishlari ijtimoiy munosabatlar sistemasidan yangini egallashga bo`lgan intilishlarining konkret ifodasidir. SHunday qilib, bolaning maktabdagi o`qishga tayyorligi shaxsning ijtimoiy yetuklik bosqichlaridan biridir. Lekin ijtimoiy taraqqiyotning bunday yetuklik bosqichiga bola o`z-o`zidan ko`tarilmaydi. uni bu bosqichga bog`chadagi va oiladagi butun talim-tarbiya ishi ko`taradi. Bola yetti yoshga to`lganda jismoniy jixatdan ancha o`sadi, o`zini idora qilishga, nojo`ya xatti-xarakatlardan o`zini tiyishga, xulq-atvor qoidalarini o`zlashtirishga harakat qiladi. U o`zini eplay boshlaydi, o`z kuchiga yarasha mehnat qila oladi, masalan, bolalar bog`chasida navbatchilik vazifasini bemalol uddalaydi, jamoada yashashga ko`nika boshlaydi, Bolaning turmush tajribasi tobora ortadi, ko`p narsalarning nomini va ulardan qanday foydalanishni biladi. Xotirasi va tasavvurlari o`sib, ko`pgina she`r va xikoyalarni yoddan bilib oladi. Bolaning nutqi malum darajada o`sgan bo`ladi, u o`z o`rtoqlari va kattalar bilan erkin suxbat qila oladi. Yetti yoshli bolalarning xis-tuyg`ulari ancha o`sadi. Xayrixoxlik, raxmdillik, o`rtoqlik kabi xis-tuyg`ular mustaxkamlana boshlaydi. Bu davrda bolada turli harakatlar mustaxkamlanadi, u qaychi, igna, qalam kabi qurollardan foydalanish malakasini egallay boshlaydi, Biroq bu davrda ham bolada hali beixtiyor aktivlik ancha ustun turadi. Shu sababli bolani qiziqtiradigan yoki unga kuchli tasir qiladigan narsalar uning diqqatini jalb qiladi. Bu yoshda ham o`yin juda katta rol o`ynaydi. O`yin jarayonida bola o`zini idora qilishga, o`z xarakatlarini o`yin qoidalariga bo`ysundirishga, javobgarlikka, jamoa manfaati ustun qo`yishga odatlanadi. Bu xislatlar keyinchalik o`qish mexnatiga o`tish uchun zarur bo`lgan xislatdir. O`yin jarayonida bolaning aql-idroki, zexn va boshqa psixik xususiyatlari o`sadi. Bular o`z navbatida, bolaning maktabda o`qishi uchun psixologik zamin tayyorlaydi. Bunday zaminni tayyorlash va mustaxkamlashda, albatta oilada hamda bolalar bog`chasida olib oriladigan talim-tarbiya ishlari hal qiluvchi axamiyatga egadir.

www.arxiv.uz Yetti yoshga to`lib, maktabga chiqqan bolalarning psixik jixatdan bundan keyingi o`sishi maktabda oilada olib boriladigan talim-tarbiya ishi jarayonida amalga oshiriladi. Talimga psixologik tayyorlik deganda bolaningobektiv va subektiv jixatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab talimiga avval psixologik jixatdan tayyorlanadi. Binobarin, uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada rivojlanadi. Shu yoshdagi bola idrokining o`tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi, o`zini qiziquchanligi, dilkashligi, xayrixoxligi, ishonuvchanligi, tafakkurning yaqqolligi bilan boshka yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Maktab talimiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli va shartli barqaror bo`ladi. Bola diqqatining xususiyatlari roli va syujetli o`yinlarda, rasm chizish va qurish- yasash mashg`ulotlarida, loy hamda plastindan o`yinchoqlar tayyorlashda, o`zgalar nutqini idrok qilish va tushunishda, matematik amallarni yechishda, xikoya tinglash va tuzishda ko`rinadi. Bola o`z diqqatini muayyan obektga to`plashga intiladi. Uning xotirasi qiziqarli, ajoyib-g`aroyib, kishini taajubga soladigan malumot va xodisalarni puxta esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish imkoniyatiga ega bo`ladi. Shu davrgacha bevosita kattalar raxbarligida u yoki bu axborotlarni o`zlashtirib kelgan bo`lsa, endi o`z xoxish-irodasi bilan zarur matlumotlar to`plashga, o`z oldiga aniq maqsad va vazifa quyishga xarakat qiladi. Bolaning anna shu faolligi xotirasining muayyan darajada rivojlanganligini bildiradi. U she`r, xikoya va ertaklarni esda qoldirish uchun ko`p takrorlashi, yod olishning eng qulay yo`l va usullaridan foydalanish talim jarayonida unga juda qo`l keladi. Birinchi sinf o`quvchisi ko`pincha obrazli xotiraga suyanib bilish faoliyatini tashkil etsa ham, bu ish xotiraning boshqa turlarini inkor qilmaydi. Aksincha, talim so`z-mantiq xotirasini taqozo etadi. So`z- mantiq xotirasining mavjudligi manosini tushunib esda olib qolish jarayonining samaradorligi ortishiga keng imkoniyat yaratadi. Tajribadan malumki, bola manosiz so`zlardan ko`ra manodor tushunchalarni birmuncha tez va mustaxkam eslab qolish xususiyatiga ega. Uning nutqi maktab talimiga tayyorgarlik bosqichida kattalar bilan muloqotga kirishish, kishilarning fikrini o`qib olish va to`g`ri idrok qilish darajasida, nutqning tuzilishi esa grammatika qoidalariga mos, mantiqan izchil, ifodali, miqdor va klam jixatdan fikr almashishga yetarli bo`ladi. U eshitgan va ko`rganlari to`g`risidagi malumotlarni tushuna oladi. O`zidagi axborotlarni muayyan tartibda bayon qila biladi, aqliy faoliyat operatsiyalaridan o`rinli foydalanadi (ularni taqqoslaydi, oydinlashtiradi. Umumlashtiradi, xukm va xulosa chiqarishga xarakat qiladi). Olti yoshli bolaning psixik tayyorligi haqida gapirilganda ko`pincha muayyan reja asosida, tartibli, ko`p qirrali maqsadga yo`naltirilgan, o`zaro mantiqiy bog`liq, izchil boshlang`ich talimga zamin vazifasini o`tovchi psixik o`sish darajasidan tashqari, bola turmushi va faoliyatining tafovutlari, sharoitlari, o`ziga xosligi uning

www.arxiv.uz sixat-salomatligi, usuliy jiaxtdan tayyorgarligi, oddiy ko`nikmalarni o`zlashtirgani kabi omilarni xisobga olish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida aytilganlarning hammasi bolaning maktab talimiga psixologik jixatdan tayyorligining obektiv tomonlarini ifodalaydi. Bola maktab talimiga psixologik tayyorlanishining subektiv tomoni ham mavjuddir. Uning maktabda o`qish xohishi, intilish, katta yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishish istagi mazkur tayyorgarlik bilan uzviy bog`liqdir. KICHIK MAKTAB YoSHIDAGI O`QUVCHILARNI O`QISH TA`LIM FAOLIYaTI Motiv –bu, o`quvchilarning ijod qilishi uchun uyg`otiladigan ijodiy mahsuldir. Motiv va maqsad. Mavsad tassavurli va hunarli ijod mahsulidir. Maqsad qonuniyatga asosan o`quvchiga ham tushunarli hol. Dars vaqtlarida maqsad aniq shakllarda qo`yilishi shart. Motivlar esa o`qituvchiga qolaversa o`quvchiga ham hamma vaqt tushunarli bo`lavermaydi Motiv qanaqa yo`naltirganiga qarab u bolada turlicha fikr hosil qiladi. Bola misol yechadi va maqsadi masalani yechimini topish. Motivlar esa har xil bo`ladi. Masalani yechimini o`rganish o`qituvchini ovorv qilmaslik yoki ota onasini yaxshi baholar bilan xursand qilish –motivi bo`lishi mumkin. Anig`i shuki hamma hollarda ham maqsad bitta bo`lib qolaveradi. Motiv o`qish jarayonidagi xarakteriga qarab o`zgaradi, ya`ni bolaning o`qishga munosabati ham shunga bog`liq. Agar bolani jazolanmaslik, yomon baho olmaslik uchun o`qiyotgan bo`lsa, u majburiy o`qish bo`lib, bola qoniqish va xursandchilikdan chegaralangan bo`ladi. A.N.Leontev motivni 2 guruhga tushunarli va real ta`sirliga bo`ladi. O`quvchi o`qish kerakligini tushunadi, lekin bu o`quvchi o`qish bilan shug`ullanmaydi. Tushunarli motivlar bir qancha hollarda real ta`sirliga aylanadi. A.N.Leontev bir misolni ko`rib chiqadi. Birinchi sinfga borgan bola uy ishini qilishga harakat qiladi. U dars qilish kerakligini bilmasada, ota onasini hafa qilib qo`yishini, qoniqarsiz baho olishi mumkinligini, o`qish uning vazifasi ekanligini tushunadi. Lekin u dars qilishi uchun bu narsalarning hammasi kamlik qiladi. Taxmin qilamiz bolaga shunday deyiladi: Dars bilmaguningcha, o`ynashga chiqmaysan. Bu harakatdan bola ta`sirlanib darsini qilishi mumkin. Bola ongi uchun boshqa motivlar ham bor (yahshi baho olish, o`z burchini ado etish), lekin bular faqatgina tushunarli motivlar. Bular o`quvchi uchun psixologik ta`sirli emas, xaqiqiy tushuncha esa boshqa motiv. O`ynab kelish imkonini olish. Bola bu motivni qondiribgina qolmay, balki darsini ham a`lo darajada bajarib, qoniqarli baho oladi, qandaydir vaqt o`tib bola o`z xohishi bilan dars tayyorlay boshlaydi. Yangi amaliy motiv hosil bo`ladi. Yaxshi baho olish uchun dars qilyapti– ana shunda dars qilishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Oxirida A.N.Leontev shunday deydi: “Bola tarbiyasida tushunarli va real amaliy motivlarni namoyon qilish,

www.arxiv.uz tarbiyaning oxirgi cho`qqisi emasmi. Shular orqali hayotda kerak bo`ladigan boshqa motivlarni yuzaga chiqarish, bola qobiliyatini shakllantirishdir”. Motivlarni qabul qilinishi va qabul qilinmasligi mumkin. Bolalarda istar- istamas xohish A.N.Leontev fikricha yaxshi yoki yomon motivatsiya maxsuli bo`lishi mumkin. O`qish jarayoni bolada bir motiv bilan kechmaydi. Bir birini to`ldiruvchi bir qancha bir butun tizimdan iborat. O`qish jarayonida hamma motivlar ham bir hil motiv ko`rsatavermaydi. Biri –– asosiylari, boshqasi – ikkilamchi bo`ladi. Hamma motivlar ikkita katta guruhga bo`linadi: bir xillari o`qish davomida namoyon bo`lib, darsni qabul qilish va tushunish bilan bog`liq. Boshqalari o`qish jarayonidan tashqarida bo`lib, faqatgina o`qish natijalariga bog`liq bo`ladi. Bunday motivlar keng ijtimoiy bo`lishi mumkin (maktabni a`lo baholarga tugatish, oliy o`quv yurtlariga kirish, kelajakda yaxshi ishlash), hamda qisqa muddatli motivlar bo`ladi; omadlilik motivi. Tadqiqot ishlari shuni ko`rsatadiki, o`qish jarayonida o`qitish motivlari hech qanday ahamiyatga ega emas. Bizning tekshirish natajalariga ko`ra 1-o`rinda keng ijtimoiy motivlar, 2-o`rinda qisqa muddatli, 3-o`rinni o`quv bilim motivlari egallaydi. Keng ijtimoiy motivlar: motiv tizimida deydi L.I.Boxovich – kichik maktab yoshida o`quv jarayonini uyg`otishda ijtimoiy motivlar yuqori o`rinni egallaydi-ki bolalarning o`qish jarayonidagi ijobiy qarashlarni belgilashi mumkin. Bola o`qishda jamiyatdagi o`rnini tushunadi va bu narsa bolani shaxsan maktabda o`qishga tayyorligini ko`rsatadi. Bu motivlar ijtimoiy ta`sir natijalari. Ota onalar, bolalar bog`chasi bolada ijtimoiy turg`unlikni tug`dirganlar. Bola kelajakda yaxshi inson bo`lishi, madaniyatli va bilimli bo`lishi uchun shqishi kerakligini tushunadi. Kichik maktab bolasi hozirgi kuni balan yashaydi. Ana shuni nazarda tutgan holda dars jarayonini shunday tashkil qilish kerakki, o`zining natijalarini ko`rsin, har kun darsda olayotgan bilimini ko`rayotgani, bilimi oshayotganini tushunishi lozim. Bola o`ziga o`zi qilayotgan ishlari, nimalarni biladi-yu, nimalarni bilmaydi, qaysini o`qidi-yu, qaysilarni o`qishi kerakligini belgilab olib, o`ziga hisobot berishi lozim. Burch va javobgarlik motivi birinchi kundan bolalar tomonidan tushunilmaydi. Hamma kichik maktab yoshidagi bolalar javobgarlik xissini tushunish tushunmasligi tadqiqotda aniqlandi. Faqatgina 25% bolalar “javobgaglik bu – o`qituvchi talab qilgan barcha narsani bajarish kerak”ligini aytishdi. Ular javobgarsizlikni yaxshiroq tushunishar ekan. (33% bolalar javobgarsizlik –vazifalarni bajarmaslikni tushunishar ekan). Ko`pgina hollarda bolalar o`z kamchiliklarini ko`rmaydilar. Kichik yoshdagilar ularni tuzatishga yo`l topa olmaydilar. Ko`p hollarda bolalar o`z xatolarini boshqalardan ko`radilar. Shuning uchun bolalarda o`qishga nisbatan

www.arxiv.uz ijobiy xissini sezish, javobgarligini oshirish maqsadida maxsus ilmlardan foydalanish kerak. Javobgarlik yondashishni taklif etadi, o`qishning muhimligini tushunish, bilim olish bu shaxsiy ish bo`libgina qolmay, butun davlat qiziqishi ham ekanligini (kichik maktab yoshidagi bolalar bunga kam e`tibor qaratadidar), lekin uning zaruratini tushunish ham kamlik qiladi. Javobgarlik xissini tuyish ularga o`z-o`zini boshqarish va o`zigi baho berish darajasini beradi. Shuning uchun o`qitishni tushunarli tashkil qilish, rejalashtirish, darsdan chalg`imagan holda uning bajarilishini kuzatib borish kerak. Javobgarlik xissini sezishni aql va bilimda ko`rsata olish va bu bilan motivlar navbatiga amal qilish demakdir. Motivatsion o`qitishda maqsadning roli: Kichik maktab yoshidagi bolalar qandaydir qismda o`zlarini boshqarib, nima maqsadda kelganliklarini tushuna oladilar. Agar berilgan material qiyin bo`lib, bolaning qiziqishi bo`lmasa, bu qiziqish umuman so`nganli ko`zga yaqqol tashlanadi. Shu o`rinda ta`kidlash kerak motiv o`rnida kelib, bolada alohida bajarishni namoyon qiladi. Lekin u o`z o`zidan paydo bo`lmaydi. Mo`ljalga olishning paydo bo`lishi uchun o`qituvchining maqsadi motivlarga asoslangan, o`quvchiniki esa uni qabul qilishga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. Maxsus o`tkazilgan tajribada 30 foiz 1-sinfda to`liq maqsadni ko`zlab, ekspertlar tomonidan qo`yilgan maqsad bajarildi. Maqsadni amalga oshirish uchun ko`zlangan marraga yetish uchun bola nafaqat ishtirok etishi, balki tahlil qilishi va muhokama qila olishi kerak. Eksperementatorlar bolaga 7 minut ichida 8 mashqdan 3 tasini bajarishni taklif qilishdi. 31tadan faqat 14tasi taklif qilingan ishni o`zi bajardilar. Olingan natijalar shuni ko`rsatadiki, hamma bolalar ham eksperementatorlar tomonidan qo`yilgan maqsadni qaytara olmaydilar (buni 12 ta bola bajardi, 7 tasi mashqni bajarishga doir savol berishdi), 15 tasi misol ularga yoqqanligi va qiyinligini aytishib, shuni asosiy deb, qabul qilganliklari diqqatga sazovordir. Bu esa misolni yecha olmay, ular oldiga qo`yilgan maqsadga amal qilmagan bolalar edi. Bu hol kichik maktab yoshidagi bolalarda ko`p uchrab turadigan maqsadni aniqlashtira olmaslik bilan bog`liq. Shu hisobdan o`qish jarayonida maqsadni aniq, tushunarli va motivatsiyaga asoslangan bo`lishi kerak. L.S.Slavina o`tkazgan tajriba shu maqsadga aniq yo`naltirilgan. U kichik yoshdagi o`quvchilarga bir xil yo`nalishni taklif qiladi (aylana ichiga nuqta qo`yish, aylanalar esa kvadratlarga qo`yilgan bo`ladi). Har bir kvadratta yuztadan aylana, hammasi bo`lib, bir varaqda 15 ta kvadrat yoki 1500ta aylana bo`ladi. Birinchi qismda bolalarga 2,5 ta oraliq yo`llanmasi beriladi. Tajriba o`tkazuvchi bolaga zarurat uchun kvadrat ichida juda ko`proq nuqtalar qo`yishni iltimos qiladi. Shu bilan birgalikda bola qancha xohlasa shuncha nuqta qo`yishi va qachon xohlasa ushanda to`xtatishi mumkinligini tushuntiriladi. Ikkinchi qismda esa

www.arxiv.uz maqsad aniq yo`naltirilgan edi. Nechta kvadrat ichiga nuqta qo`yilishi aytiladi, yoki oxirida bola ishni bajarishdan bosh tortadi, yoki ishga o`zgartirish kiritishni so`raydi. Sekin asta ish hajmi kamayib borishi kuzatiladi. Ikkinchi qismda bu natijalar o`zgarib, bolaning ish hajmi oshib, birinchi qismdan ko`prq ish bajaradi. Shunda aniq bo`ldiki, ish hajmi qo`yilgan vaqt bilan bog`liq. Agar maqsad zaruratsiz bo`lsa, u ishga mutlaqo yordam bermas, yoki uning ko`tarilishi qiyin bo`ladi. Shundan keyin bola ish bajarishdan bosh tortadi. Agar mashq aniq bo`lib, qisqa vaqt ichida bajarilsa, bola keragidan ko`prq ish bajarishga harakat qiladi. So`zsiz bu maqsad aniq yo`nalganligi va mativatsiya an`anasini boshqarilishi, uni aniq jarayonga yo`nalishiga omil borligini ko`rsatadi. Bundan ham yaxshiroq natija olish uchun esa, maqsad yo`nalganligi ish boshidan bo`lishi va samarasi ham shunga yarasha bo`lmog`i lozim. Bola bajaradigan maqsadsiz yo`naltirib, zerikmasdan bajarishi mumkin. Maqsadning yo`nalganligi ishning hajmiga bog`liq bo`lib, uyg`onuvchi kuchni hosil qiladi. Agar ish haddan ortiq katta bo`lsa, maqsad bo`lmagandek tusga kirib oladi, kichik maktab yoshidagi bolalarda qiziqarsiz ish bilan maqsadsiz ish bir hil proportsiyaga ega. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda motivatsion baholar katta ahamiyatga ega. Tekshiruvlar shuni ko`rsatadiki, birinchi va ikkinchi sinf o`quvchilari bahoning rolini yaxshi tushunadilar. Bilim va baho o`rtasidagi bog`liqlikni kamchilik deb tushunib yetmaydi. Ko`p bolalar baxolar ota-ona, o`quvchi yoki o`qituvchini quvontirishi kerak yoki hafa qilishi mumkin. Hamma bola bahoning qadrini tushunmasa ham, ko`pchiligi uning uchun ishlashadi. Agar baho olish yoki qiziqish uchun misol yechish o`rtasida tanlash imkoni bo`lsa, ko`pchilik baho yo`lini tanlaydi. Baho bolaning jamiyat oldida uning obro`sini ko`tarishi mumkin. Shuning uchun ular o`z xohishlari bilan emas, o`z mavqelarini saqlash uchun ham intiladilar. Kichik maktab yoshidagi bola namunali baho olish uchun harakat qilib, o`z natijasini baholashga erishadi. Sh.A.Amonashvili fikricha, 78 foiz bola olgan bahosidan norozi holda uyga ketadilar. Ularning fikricha uning javobi qoniqarli bo`lib, unga qoniqarsiz baho berilgan deb o`ylaydilar. Boshqalari esa o`z omadsizliklariga ko`nikib, ishonchlarini yo`qota boradilar va olayotgan baholariga farqsiz bo`lib qoladilar. Shuning uchun kichik yoshdagi bolalar shu baho bilimi va darsga berilgan ko`rsatkichligini tushunishi lozim. Ko`rsatilgan motivatsiya o`qituvchi uchun diqqatga sazovor bo`lganda, bolada egoistlik holatlari yuzaga kelib, yomon tomonga burilishi mumkin. Gruziyaning ko`pgina maktablarida yo`lga qo`yilgan kichik maktab o`quvchilarini baholamaslik tajribasi qiziqarli. 1964 yildan beri o`quv jarayonida kichik maktab yoshidagi bolalar baholanmaydi. Gruzin psixologlarining fikricha, baholashda bolaning asosiy motivatsiya xususiyati gavdalanadi. Bola unga qo`yilgan bahodan yuqori baho

www.arxiv.uz olishini istaydi,qiziqishi so`nadi. Bunday hol bolaga yomon ta`sir qiladi. Bahosiz o`qitish esa, bola hayajonini yo`qotib, o`qish, bilish motvini kuchaytiradi. Bilish ehtiyoji va o`qish motivi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning o`qishga munosabati boshqa guruh motivlariga ham tayanadi, o`qishning borishi bilan uning qabul qilinishi bilan bog`liq Bu bilishga qiziqish shu yo`ldagi qiyinchiliklarni yengib o`tish bu ishlarda faollikni ko`rsatish, bu guruh motivlarining o`sishi bilishga ehtiyojlilik darajasiga bog`liq. Bu his bilan bola maktabga keladi. Boshqa tomondan darsning tashkil qilinishi va borishi muhim rol o`ynaydi. Motivatsiyada asosiy rol o`qishning tashkillanishi borishi bilimga qiziqishni kuchaytiradi. O`qish mazmuni bilan bog`liq motivlar o`qitishda kichik maktab o`quvchilarini nima o`ziga jalb etadi va ular qanday darajaga ko`tarila oladilar. Qabul qilish ob`ekti nazariy jihatdan tushunarli bo`lishi shart. Tushunish jarayoni o`quvchi holatini ko`rsata bilishi kerak. Maxsus o`quv jarayoni qabul qilishning natijasi bo`lmog`i lozim. Ular o`z ichiga o`quv holatlarini, o`quv masalalarini baholash va kuzatishi kerak. V.Davidovning fikricha bu shartlarga amal qilish ichki motivatsiyani namoyon qiladi. Haqiqiy bilimga qiziqish natijalari bilimga umumiy yo`l topishda bilinadi. Uning qiziqishlarini oshirishi o`qishga bo`lgan xohishini ham oshiradi. O`qish davridagi motivlar kichik maktab yoshidagi qiziqishlarini bilishga biror ijodga, bir nima bilan shug`ullanishga qiziqish orasidagi farqlarni ajrata bilishlari lozim. Birinchi sinfga bola katta qiziqish bilan borib, o`z xohishi bilan dars qiladi. Dars vaqida o`z ishini to`xtatmaydi. U chizishni, o`qishni, rasm solishni yaxshi ko`radi, bundan zavqlanadi. Bu ishlarni o`z xohishi bilan qiladi. Bunday hollarda hech qanday emotsiyalar bo`lmaydi. Demak bu yerda xaqiqiy bilimga intilishni ko`rib bo`lmaydi. Lekin shu o`rinda ishini sevib qolishi, xato qilib hayajonlanishi mumkin. “Agar kichik maktab yoshidagi o`quvchilar, - deb yozadi V.V.Davidov, keragicha rivojlanmagan, yetilmagan bo`lsa, keyingi nohaqlilik oqibatida psixologik quvonchni yo`qotadi. Birinchi va ikkinchi sinflarda bolalarda o`qishga nisbatan qoniqarlilik bo`ladi. Uchinchi sinfga kelib, u o`zgaradi. O`qishga qiziqishi so`nib boradi. Bu an`anani L.I.Bojovich va Ye.I.Kirichuk va boshqalar izlab topdilar. Ikkinchi sinfdagi yuqori natija uchinchi sinfda tushib ketishi ma`lum bo`la boshladi. Iqtidorli sinflarda ham bu narsa ko`zga tashlandi. Bu narsa dars jarayonining tashkillashtirilishida katta ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatdi. L.I. Bojovich o`quvchi qiziqishining tushib ketishini qiyin materiallarini o`zlashtirishga, bolalar yaxshi tayyormasligigni ko`rsatdi. Bolalar maktabga birinchi qadam qo`yganlarida, o`qituvchining har bir gapini so`zsiz bajaradilar. Ularning bajarishlari natijasida o`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi munosabati

www.arxiv.uz yuzaga keladi. Ta`lim jarayonida bolalar o`zlarini o`z ma`suliyatlarini sezib, dars davomida o`z fikrlarini aniq bera oladilar. Bu usulda tekshirilayotgan bola o`z ishi bilan do`stining ishini solishtirib, keyingi ishlarida izlanishlari kuchayib boradi. Jamoa bo`lib ishlashda jamiyatning fikrini yuzaga chiqaradi. Bola boshqalarga yordamga oshiqadi. Nafaqat o`zi, balki boshqalar oldidagi javobgarlik hissini seza oladi. Agar jamoa rivojlangan bo`lsa, ularda o`qishga nisbatan qiziqishning o`sishiga olib keladi. Shu yo`sinda bolalarda ijobiy tomonga motivatsiyalarni o`stirish imkoni tug`iladi. O`SMIRLIK DAVRINING PSIXOLOGIK XUSUSIYaTLARI XIX asrning 60 yillarida o`smir davri pedagogik psixologiyasi to`la ravishda printsiplari ishlab chiqilishi ilmiy yo`lga qo`yildi. Komil insonni shakllantirish uchun manna shu davrda o`smir yoshida bolani kompleks o`rganishni ilmiylashtirildi. Bolani to`laqonli rivojlantirishga katta o`rg`u berildi. Aqlan bu ishni bajarishda pedagogika yoki psixologiya emas, boshqa fanlarning roli ham qamrab olindi. O`smirlik yoshi rivojlanishida 3 ta fanga tayanadi: 1.Psixologiya 2.Fiziologiya 3.Logika Bular quyidagi fanlar o`rtasida bog`lanib o`rganiladi ya`ni meditsina va didaktikaning roli beqiyosdir. Pedagogika va psixologiyaning bog`lanishi bolalarning o`smir yoshlarda har qanday fikrlarning paydo bo`lishida asos bo`lgan. Bu narsa pedagogika va psixologiya degan termin paydo bo`libdi. Fan sifatida ko`pgina muammolar va ishlanmalarni olib kelinishiga sabab bo`ladi. Pedagogika bilan fiziologiyaning bog`liqligi ham psixologik jihatdan insonni yangicha tarbiya olishiga chorlaydi. Aqliy tarbiyaga katta yordam boradi. Shu bilan birgalikda shaxsning gigienik normalari ishlab chiqildi. Psixologik va fiziologik jihatdan rivojlanishiga yordam berdi. Bu esa maktab gigienasi alohida fan tarmog`i sifatida shakllanishiga olib keldi. Pedagogika va logika o`rtasidagi aloqa psixologiya mantiqiy rivojlanishi natijasida yangicha yondoshishi ya`ni, masalalarni hal qilishning didaktik yo`llari bilan o`smirlik yoshida mantiqiy yo`llarini o`rganish paydo bo`ldi. Shunday qilib manashularning ildizi bolani har tomonlama o`rganish va ularning rivojlanishda qonuniy to`g`ri ekanligi va optimal yo`llar yaratildi.

www.arxiv.uz Bolani o`rganishda juda ham katta qiziqishlarga sabab bo`lgan narsa shunda ko`rindiki, umumiy psixologiyaning rivojlanishiga katta yo`l ochildi. Ilmiy ildizlar. Bolalarning rivojlanishini nazariy bilim ilmiy jihatdan ochilishi juda ham ko`p metodik izlanishlar, kuzatishlar insonni psixologik bilim va psixologiyada ko`pgina eksperimentlar qilishga olib keldi. Shuning uchun ham birinchi eksperimentni rus psixologi Sikorskiy 1879 yilda ochib berdi. Mana shu yillardagi insonparvar demokratik an`analar juda ham ko`p olimlarni shu ish bilan shug`ullanishga uydaydi, lekin ular faqatgina rivojlanishda qolmasdan komil insonning rivojlanishiga shakllanishiga katta xissa qo`shdilar. XIX asrning 60-yillariga kelganda burilish davri bo`ldi, qaysiki Yangi etap psixologiya va pedagogika fanida yangi yo`nalishlarni shuningdek bolani o`rganish va tarbiyalashda yangi yo`nalishlarni ochib berdi. 70-80 yillardagi reaktsion va siyosiy hayotga qaramasdan Rossiyada ilmiy va madaniy hayot davom etaverdi. Mana shu yillarda ilmiy kengash olimlarning s`ezdlari va jurnallarni chop ettirdi. Ilmiy kengash vakillari o`zlarining ilmiy bilimlarini ko`pchilikka yoyishi uchun omma ichida ma`ruzalar o`qishardi. Atrofdagi ilmiy kengashni kengaytirish uchun mamlakatning ichki va tashqarisidagi olimlar bilan aloqada edilar. Masalan, Moskva tabiatni o`rganuvchilar kengashi 1887 yilda o`zining ishlarini almashtirish bilan birgalikda 97 ta ilmiy ishlarning aloqalari, 512 ta ilmiy ilmgohlari va 17 ta Yevropa mamlakatlari bilan aloqada edi. 1885 yilda Troitskiy boshchiligida Moskva psixologik markazi tashkil etildi. Uning boshchiligida 1889 yilda birinchi rus psixologik jurnali chop etildi. U “Filosofiya va psixologiya savollari” deb nomlandi. 1885 yilda Qozon Universitetini psixiatriya kafedrasi V.M.Bexterev tomonidan birinchi rus psixologiya laboratoriyasi tashkil etildi. 70-80 yillarga kelganda o`tkazilgan mutaxassislarning davomiy yig`ilishlari turli fanlarning rivojlanishiga olib keldi. Bu narsa olimlar o`zlarini tabiiy fanlar bo`yicha o`z ishlarini olib bordi. Birinchi tabiiy fanlar yig`ilishi 1867 yilda Peterburgda bo`ldi. Ishtirokchilar 465 ta kishini tashkil etdi. Lekin 70 yilda o`tkazilgan yig`ilishda qatnashuvchilar soni 1400 ga ko`paydi. 1889 yilga kelganda 2200 ta olimlar qatnashdi. Lekin bu yillarda pedagogik-psixologik ilmiy yig`ilishlar bo`lmagan. Lekin psixolog va pedagoglar boshqa soxa s`ezdlarida qatnashishgan. Lekin ular yig`ilishlarda o`zlarining psixologik muammolarini ko`targanlar. O`qituvchilar yig`ilishlarida ham mazkur savollarni ko`targanlar va ular Freble uyushma ishini ko`tarib va unga qatnashgan 70 yillardan boshlab rus olimlari ko`proq jahon ilmiy kengashlarida ko`riladigan bo`ldilar. Bu davrga kelganda ko`plab chet el olimlari rus tili va adabiyoti bilan tanisha boshlashdi.

www.arxiv.uz Yevropa jurnallari rus mualliflarining asarlari paydo bo`la boshladi va rus asarlari chop etila boshladi. 80 yillarga kelganda Kovalevskiy (tarixchi, yurist, sotsiolog, etnograf) Yevropadagi ilmiy markazga o`zining ma`ruzalari o`qish uchun chaqirib olindi. Bu esa o`sha davr uchun juda ham katta yutuq edi. Ko`pgina viloyatlarda rus maktabi tashkil etildi. Bunda Mendeleev, K.A. Timiryazov, P.R.Lebedev, I.M.Sechenov va I.P.Pavlov kabi rus olimlarining tarjima qilgan ilmiy ishlari jahon fanining ajralmas qismiga aylanib qoldi. Rus olimlarining turli mutaxassislari turli s`ezdlarda va xalqaro yig`ilishlarda ishtiroki nihoyatda ko`paydi. Rus olimlari Florentsiyada xalqaro botaniklar yig`ilish Londondagi oriantal yig`ilish, Stokgolmdagi antropologlar yig`ilishida 1875 yilda geograflarning Parijda statistik yig`ilishda qatnashdi. 1889 yilda xalqaro birinchi psixologlarning Parijda kongressi bo`lib o`tdi. Rus delegatsiyasi eng ko`p boshqalarga nisbatan ko`p edi. Bu kongressda fiziologik psixologiyaning eng muhim masalalari o`rganildi va Sechenov eng hurmatli Prezident sifatida saylandi. SHuning uchun 80 yillarda to`laqonli ravishda jarangladiki, rus fani yutuqlari va rus adabiyoti, rus madaniyati hayotiy faktni olib keldiki, bu umumiy Yevropaga ham o`z ta`sirini ko`rsatdi. 90 yillarda Rossiyada sanoat rivojlanishi va ishchilar harakat to`lqinlangan bo`lib, bu esa fanlarning rivojlanishiga halqning savodli bo`lishiga uni demokratik rivojlanishiga o`qitish sistemasiga sifatli bo`lishini talab qildi. Shuning uchun ham qishloq maktabida kattalar uchun va maktabdan tashqari o`qitish muassasalari tashkil etildi. Pedagogikaning nazariy jihatdan o`rgana boshladi. Bu esa pedagogika va psixologiyani 60-yillardagiga nisbatan ko`proq yoyildi va o`rganildi. Bolani o`rganishda asosiy yo`nalish bo`lib qoldi. 70-80 yillarda birinchi aniq natijalarning ildizlari paydo bo`ldi. 1887 yilda Kapterev “Pedagogik psixologiya” degan atamani olib kirdi. Ko`pgina nashrlarda pedagogik psixologiya va o`smir degan mavzular, pedagogik jurnallarda chiqa boshladi. Bular quyidagilar “Tarbiya darakchisi”, “Rus maktabi” degan jurnallar edi. Usmirlik yoshiga utish ukuvchilarning ukish faoliyatidagi muxim kayta uzgarishlar bilan boglikdir. Ukish faoliyatining yangi va yukorirok boskichi uning mustakillik darajasi bilan belgilanadi. D.B.Elkonin, T.V.Dragunova va boshka psixologlar materiallarining kursatishicha, usmirlik yoshining dastlabki davrida ukish faoliyati tarakkiyotining boskichlarida juda katta xar xillikni kuzatish mumkin. Mustakil ishlarni elementar darajada xam tashkil kila olmaydigan, nixoyatda past, kuyi boskichdan boskichdan boshlab, mustakil ishlar fakat uy vazifalarini bajarishda kuzatiladigan kator oralik shakllardan utib, yangi materiallar va xatto bilimlarning yangi soxalari (astronomiya, mexanika, radiotexnika)

www.arxiv.uz mustakil uzlashtiriladigan eng yuksak boskichlarni kuzatish mumkin. Birok tarakkiyot nuktai nazaridan sungngi boskich istikbolidir. Usmirlik yoshining boshlanishi ukish faoliyati eng yuksak boskichining tarkib topa boshlashi bilan boglanadi. Usmir uchun bilish extiyojlarini kondirishga karatilgan mustakil bilim orttirish tarzidagi ukish faoliyatining ma`nosi sekin-asta ochila boshlaydi. Vokelikka bulgan ongli munosabatning uchuman usishi bilan usmirlarning ukishga bulgan ongli munosabatlari sezilarli darajada kuchayadi. Uzlarining ukish faoliyatlarida ular sekin-astalik bilan shaxsiy ma`no kasb etadigan xakikiy, chukur bilimlar bilan yangicha munosabatlarda boglangan yangi, yuksakrok boskichga kutariladilar. Rus psixologlarining tadkikotlari shuni belgilab berdiki, usmirlar ukish faoliyatining motivlari murakkab tuzilishga egadir. Usmirlar ukish faoliyatining motivlari tarkibiga keng ijtimoiy motivlar (bilim orttirishning ijtimoiy jixatdan muxim ekanini anglash, mustakil xayot va mexnatga tayyorlanish uchun ukish zarurligi), aslida muvaffakiyatga intilish, izzat nafs bilan boglik bulgan bilish motivlari va shaxsiy motivlar (bolalar jamoasida obru kozonishga intilish va raxbarlik rolini uynash) birga kushilib ketgandir. Bunda ba`zan karama-karshilik kuzatiladi: bilim orttirishga bulgan intilish maktabdagi ukishga befark yoki xatto salbiy munosabatda bulish bilan, maktabdagi baxolarga «xushchakchak- mensimaslik» (D.B.Elkonin) munosabati bilan aralashib kushilib ketishi mumkin. Bu ukishdagi u yoki bu xildagi muvaffakiyatsizlikka, ukituvchi bilan bulgan nizoga nisbatan uziga xos reaktsiya bulishi mumkin. Usmir odatda uzining ukishdagi muvaffakiyatsizliklarini kattik ichdan kechiradi, lekin uning izzat nafsi ba`zan bu muvaffakiyatsizlikka bulgan xakikiy munosabatni nikoblash xoxishini tugdiradi. Natijada ukuvchi ukishdagi muvaffakiyatlarga uzini mutlako befarkdek va beparvodek tutadi, xatto soxta mardlik kursatmokchi buladi. Usmirning ukishlarining paydo bulishi (kitob ukish, shaxmat uynash, filyatiliya, ya`ni marka tuplash va boshkalar) bilan tushuntirish mumkin. Nixoyat, usmir xotirasining uziga xos xususiyati ancha murakkab assotsiatsiyalarni, yangi materialning eskisi bilan boglanishini aniklash, yangi materialni bilimlar sistemasiga kiritishdir. Yu.A.Samarin va uning xodimlari bilimlar tizimini tarkib toptirish jarayoni xar xil darajadagi assotsiatsiyalarni belgilab olishga aoslanishini aniklaganlar. Usmir kichik maktab yoshidagi bola uchun xarakterli bulgan ayrim assotsiatsiyalar (Yu.A.Samarinning fikricha, lokal assotsiatsiyalar) va aloxida sistemali assotsiatsiyalar (bir-biridan ajralgan xolda mavjud buladigan aloxida masalalarga doir xususiy bilimlar) xosil kilishdan ancha yukori darajada-fanlar ichidagi (sistemalar ichidagi) assotsiatsiyalarni (ukeuv predmeti ichidagi bilimlarini aks ettiruvchi assotsiatsiyalarni) tarkib toptirish darajasiga utadi, usmirlik yoshining oxirida eng yuksak darajaga-fanlararo (sistemalararo) assotsiatsiyalarga utish uchun sharoit yaratiladi. Bu turli ukuv

www.arxiv.uz predmetlarining materiallarini bir-biri bilan boglash, xar xil fanlardan beriladigan bilimlarning umumiyligini, birligini tushunish imkonini beradi. Dikkatning tarakkiy etishi ma`lum ziddiyatlari bilan: bir tomondan, usmirlik yoshida barkaror, ixtiyoriy dikkatning tarkib topishi bilan, boshka tomondan, usmirdagi taassurotlar, kechinmalar, jushkin aktivlik va impulsivlik kupincha bekaror dikkatga olib borishi bilan, uning tez chalgishi bilan ajralib turadi. Xama narsa ish sharoitiga, materialning mazmuniga, ukuvchining kayfiyati va psixik xolatiga, uning ishga bulgan munosabatiga boglikdir. Dikkatning tanlovchilik kobiliyati, ya`ni uning turlicha xarakteristikasi usha narsaga bulgan kizikish kulami va darajasiga boglik bulishi usmirda juda yakkol ifodalangan. Bu darsda (uzi yoktirmagan darsda) e`tiborsiz va parishonxotir btslib utirgan ukuvchi boshka, uzi yaxshi kurgan darsda nixoyatda, xushyor, fikrini bir yerga tuplab olib, xech narsaga mutlako chalgimasdan bemalol ishlashi mumkin. Tadkikotlar shuni kursatdiki, usmirlik yoshida dikkatning kulami, shuningdek, dikkatni bir operatsiyadan boshka operatsiyaga karatish, faoliyatning bir turidan boshka turiga jalb etish kobiliyati sezilarli darajada ortadi. Kichik maktab yoshidagi ukuvchilardan farkli ularok, usmir uchun odatda uz faoliyatini uzgartirishga kandaydir aloxida psixologik tayyorgarlik kurish talab etilmaydi. Dikkatni tashkil etishning eng yaxshi usuli ukituvchining kandaydir aloxida usullarni kullanishga emas, balki ukish faoliyatini usmirda dikkatni uzok vakt mobaynida biror narsaga chalgitish uchun na vakt, na istak va na imkoniyat kolmaydigan kilib uyushtira olishiga boglikdir. Kizikarli ish, kizikarli dars usmirni shunchalik kamrab olishga kodirki, u juda uzok vakt davomida zur ishtiyoq bilan ishlaydi. Shunisi xam borki, usmir uchun kizikarli bulgan narsa-xamisha xam shunchaki kizikarli narsa emas. Ishning bir turidan boshka turiga vakti-vakti bilan utib turiladigan mazmunli mashgulotlar, aktiv bilish faoliyati-ana shu narsa darsni usmir uchun kizikarli darsga aylantiradi, anna shuning uzi uning dikkatini uyushtirishga yordam beradi. N.F.Dobrinin va uning xodimlarining tadkikotlari shuni kursatadiki, usmirlar irodaviy zur berish bilan ushlab turiladigan ixtiyoriy dikkatdan keyingi dikkat deb ataladigan dikkatga tobora kuprok utib bormokdalar. Bu dikkat oldindan uylab kuyilgan va muayyan maksadga karatilgan dikkat bulib, ishga «kashfiyotlar»ga bulgan kizikishning asta-sekin ortib boishi asosida yuzaga keladi, shunga kura xam bu dikkatni tutib turish uchun irodaviy kuch sarflash talab etilmaydi. Usmirlik yoshida fikrlash faoliyachtida muxim siljishlar yuz beradi. Kichik maktab yoshida erishilgan tafakkur tarakkiyotining darajasi usmirga fan asoslarini muvaffakiyatli va sistemali urganish imkonini beradi. Urganiladigan fanlarning mazmuni va ukuv kurslari tuzilishining mantiki bilimlarni uzlashtirishning yangi xarakterini, mustakil tafakkurga tayanishni talab etadi, abstraktsiyalash va

www.arxiv.uz umumlashtirish, takkoslash, muloxaza yuritish, xulosalar chikarish, isbotlash kobiliyati zarur buladi. Birok, shuni nazarda tutish kerakki, xama usmirlar xam isbotlovchi tafakkurga osongina utavermaydilar. Ulardan ba`zilariga, masalan, umumlashtirilgan geometrik isbot goyasining uzi tushunarli bulmaydi: uzingning xak yoki noxak ekanligingni kurib turib ishonch xosil kilganingdan keyin isbotlab utirishning nima kerakgi bor ? Usmirlardan biri xayron bulib, bunday deb javob bergan: «Ukituvchi doskaga ikkita teng uchburchakni chizadi va ularning teng ekanligini uzok vaktgacha tushuntirib utiradi». Umumlashtirilgan va muxokamali tafakkurni tarakkiy ettirish uchun matematikani ukitish juda muximdir. Algebrani sistemali tarzda urgana boshlash umumlashmani umumlashtirish bilan boglik bulgan yukorirok darajasiga utishga yoki ikki baravar abstraktsiyaga utishga ragbatlantiradi (arifmetika predmetidan soni abstraktsiyalashdir). Geometriyani urganish fikrlash, isbot kila bilish, mantikan kat`iy asoslash kunikmalarini ustiradi. TA`LIM PSIXOLOGIYaSI Ta`lim psixologiyasi shaxsning bilimlarni egallash, mustahkamlash uslublaridan iborat faoliyat jarayonini qamrab oluvchi qator savollarning tuzilishini o`rganadi, shuningdek, ularning natijasida odamning individual tajriba, bilim, malaka va ko`nikmalari shakllanadi. Inson dunyo bilan hamkorlikdan nimadir yangi narsa o`rganish va o`z ehtiyojlarini qondirish uslublarini takomillashtirib borganligi sababli ham bilim olishga bo`lgan intilish insonning butun umri davomida ta`qib etib boradi, chunki odam har bir amaliyot bilimini hayotdan o`rganadi. Boshqacha qilib aytganda, ta`lim olish har bir faoliyatda mavjud bo`lib, u sub`ektning shakllanish jarayonini o`z ichiga qamrab oladi. Shunday qilib, ta`lim olish yetarli darajada keng tushunchadir, u o`z ichiga nafaqat ta`lim olishning uyushtirilgan shakllarini, (maktab, kurslar, oliygoh), balki inson tomonidan kundalik hayotda egallayotgan bilim va malakalarni ham o`z ichiga oladi. Boshqa faoliyat turlari bo`lmish o`yin va mehnatdan o`zining maxsusligi mohiyati bilan ajralib turuvchi bu faoliyatni psixologik faoliyati sifatida yondoshilganda, o`qish faoliyatining uyushgan shakllarini ko`riladi. Uning eng muhim jihati shuki, u istalgan boshqa bir faoliyatga insonni tayyorlaydi va uning asosi bo`lib hisoblanadi. Psixologlarning bu boradagi izlanishlariga ko`p bo`lgani yo`q (taxminan 50 yillardan boshlangan) va bu sohada hali u darajada sezilarli ishlar qilingan emas. Ammo o`qish faoliyatini tashkil qilish uchun asos yetarli darajada shakllangan, va ular o`qitish nazariyasining aniq savol-muammolariga psixologiyaning bir yoqlama yondoshishiga yo`l qo`yadi. O`qish faoliyatining nazariyasining asosi nima va u psixologiya o`qitish metodikalarini ishlab chiqishda qanday ahamiyatga ega?

www.arxiv.uz Avvalombor psixologiyaning qaysi sohasida ishlashdan qat`iy nazar, o`qituvchi o`qish faoliyati nazariyalarining asosiy qonun qoidalarini bilish zarur. Bu bilim egallab olish qoidalari va o`qitish metodikalarini to`g`ri tuzish uchun juda muhim. O`qish faoliyati psixologiyada ilmiy tushuncha sifatida bir yaqqol ifodaga ega emas. Sovet pedagogikasi va psixologiyasining «klassik» nazariyalarida - bu «kichik maktab yoshdagi yetakchi faoliyat», «ijtimoiy faollikning asosiy shakli» sifatida e`tirof etiladi. D.B.Elkonin va V.Davidovning ta`kidlashicha o`qish faoliyati - bu o`quvchining nazariy bilimlar - o`zlashtirishga qaratilgan va fikrlashning o`sishini ta`minlaydigan faoliyatlaridan biri sifatida ko`rsatiladi. O`qish faoliyati o`quvchining o`zi amalga oshirib o`zini o`zgartirish uchun maxsus tashkil qilingan faoliyat bo`lagidir. O`qish faoliyatining muhim qismi o`quv topshiriq hisoblanadi. Topshiriq yechilish jarayonida, har bir amaliy mashg`ulotdagi kabi, o`quvchi tomonidan o`rganilayotgan ob`ektda yoki bu haqdagi tasavvurda ma`lum bir o`zgarishlar yuzaga keladi, ammo natijada sub`ektning o`zi o`zgaradi. O`quv topshirig`i sub`ektda oldindan berilgan o`zgarish sodir bo`lgandagina yechimi topilgan deb hisoblash mumkin. O`qish faoliyati jarayonida (yosh avlod) o`quvchilar kattalarning tarbiyasiga tayanadi, o`rganadi. Har bir yosh avlod dunyo haqidagi bilimlarni bevosita uni o`rab turgan borliqdan oladi, ammo yoshlar bu bilimlarni o`zi yaratmaydi, balki ularni katta avlodlardan «narsa (buyumlar), maxsus tashkilot va yangi avlodning bu narsalar bilan bog`liq faoliyati orqali» oladi. Aynan mana shu «buyumlar bilan» maxsus uyushtirilgan faoliyati, insoniyat tajribasi, katta avlodning ana shu buyum - maxsulotni yaratish bo`yicha tajribasining egallashi o`qish faoliyatidir. O`qish faoliyatining ahamiyati - bu «o`quvchilarni tashqi olam bilan bog`lovchi faoliyati»ning bevosita natijasidir. Bu o`quvchilar faoliyati bo`lib o`qituvchi tomonidan tashkil qilingan va u bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. O`quv faoliyati quyidagi umumiy tuzilishga ega: ehtiyoj - topshiriq-motivlar- harakat-operatsiya. Ehtiyoj o`quvchining u yoki bu predmetni nazariy o`zlashtirishga qaratilgan o`quv faolligidir. Nazariy bilimlarga aniq bir predmet rivoji va kelib chiqishi haqidagi qonun - qoidalar kiradi. Bularni faqat uyushtirilgan ta`lim - nazariy o`rganish faoliyatida o`zlashtirish mumkin. O`qish faoliyati tuzilishining muhim elementlaridan biri o`quv topshirig`idir. Uni bajarishda o`quvchilar aniq bir harakat va operatsiyalarni bajaradilar. O`quv faoliyatlari har - xil bo`lish mumkin, ammo asosiy motiv bo`lib (maxsus) o`rganishga qiziqish hisoblanadi. O`qish faoliyatining amalga oshirilishi o`quvchi

www.arxiv.uz tomonidan bajarilayotgan, ma`lum bir motiv bilan boshqarilayotgan o`quv faoliyati yoki o`quv topshirig`ini yechishga qaratilgan operatsiya tashkil etadi. Bu faoliyatning maqsadi - nazariy bilimni egalashdir. Xullas, o`quv topshiriqlarini yechish va o`quv faoliyatini maxsus tarkib topishi, uning tuzilish xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. O`quv topshirig`ining mohiyati nimada? Psixologlar o`quv topshirig`ining qat`iy farqlanishi xilma-xilligi va hayot davomida yuzaga keladigan amaliy mashg`ulotlarning turli tumanligi haqida ko`p yozishgan. Agar har bir amaliy mashg`ulot yechilishi alohida fanlarning o`zgarishiga olib kelsa, va bu maqsad bo`lsa, unda o`quv topshirig`ni yechishdan maqsad predmetni o`zlashtirish emas, balki bu o`zgarishlarni kiritish uslublarini o`zlashtirishdir. Masalan, texnik televezor buzilganida tuzatsa, politexnika instituti talabasi bu ishni amaliy mashg`ulotda bajarar ekan, u nafaqat buni tuzata oladi, balki uni bartaraf etish usullarini ham o`rganib oladi. Natijada ish bilan birga o`qish faoliyatida sub`ekt sifatida yangilik oladi va o`zgaradi. Ammo teleapparatura sozlovchisi bo`lish uchun birgina buning o`zi kifoya emas, u har tomonlama mutaxassis bo`lish uchun bu ishni yana bir necha bor takrorlashi zarur va aynan o`qish faoliyatining vazifasi shundaki, o`quvchi topshiriqning qandaydir bir-biriga o`xshash javobini emas, balki, har qanday turli bosqichdagi topshiriqlardan printsipial javobini topa olishni bilishdir. O`qituvchi esa, o`quvchi oldiga shunday topshiriq qo`yishi kerakki, u turli umumiy va aniq vaziyatlarda o`quvchini muammoni umumiy yechimini topishga yo`naltirishi kerak. Maktab va oliygoh talabalari amaliyotda nazariy bilimlarni tajriba asosida o`rganib borishadi. Jumladan, matematik masala misolida xususiy (umumiy 1) masalaning aniq bir yechimidan, o`quv topshirig`ini umumiy yechim yo`li bilan ishlashni ko`rsatish mumkin. Talabalar tomonidan psixologiyani o`rganilayotganda o`qituvchi ularga inson faoliyati bilan bog`liq n bir qator topshiriqlarni tuzishi va ularga berishi mumkin. Uning barcha savoli bir xil, ya`ni «Bu faoliyat bo`lib hisoblanadimi?». Buning natijasida talabalar faoliyat tushunchasini o`zlashtirib olishlari lozim biz bilamizki, o`quv fanlar tizimida, xaqiqatdan ham bilimni o`zlashtirish uchun o`quv jarayoni o`quv topshiriqlarini yechish tizimiga aylanishi lozim. Boshqacha qilib aytganda o`quv topshirig`ini yechish epizodik emas, balki o`qish faoliyati egallangan nazariy bilimlarni amaliyotda qo`llab, o`rganishni, o`qituvchi tomonidan berilayotgan tayyor bilimlarni kitoblardan olishi emas, balki o`quvchining o`zi faol faoliyat yuritishi lozim. O`quvchi tomonidan o`quv topshirig`ini yechilish jarayonining o`zi - bu o`quv faoliyati deyiladi. Bu jarayonning tarkibiy qismi bo`lib) o`qituvchi tomonidan o`quvchi oldiga o`quv topshirig`ining qo`yilishi; b) o`quvchi tomonidan topshiriq yechimini qabul qilinishi; v) o`tilayotgan fani bilan bog`liqlikni izlash maqsadida

www.arxiv.uz o`quvchi tomonidan o`quv topshirig`ining qayta ko`rib chiqilishi; g) ajratilgan munosabatni modellashtirish; d) bu munosabatni «sof holda» o`rganish uchun modelni o`zgartirish; ye) umumiy usul bilan yechiladigan topshiriqlar tizimining qurilishi; j) avval bajarilgan harakatning nazorat qilinishi va keyingi harakatga o`tishi; z) baholash (o`z-o`ziga baho berish) hamma harakatlarning yaxshi bajarilish uslubini o`quv topshirig`ining yechilishining umumiy uslubini o`zlashtirish va boshqalar. Barcha yuqoridagi elementlarning ketma-ket o`quv topshirig`ida bajarilishi talabaning o`qish faoliyatini tashkil etadi. Eksperimental va nazariy tekshirishlar o`tkazilgan maktablarda o`qish faoliyatining asosiy nazariy muammolarini ishlab chiqqan jamoat psixologlari nazariyasi faoliyat va psixikaning birlik printsipidan samarali foydalanganlar. Ammo umumiy nazariyani o`qitish mumkin, qo`llanilishi ma`lum oldini olish choralari nafaqat maktab ta`limining, balki o`qitishning boshqa turlariga kattalar (talabalar) tajribasi asosida qurilgan. «O`qish faoliyati» tushunchasining o`zining paydo bo`lganligiga ko`p bo`lgani yo`q, ko`pi bilan 20 yil avval, bu o`quvchilarning bilim saviyasi kriteriyalari tavsiyanomasi ishlab chiqilishi bilan bog`liq bo`lgan. O`quv faoliyatining to`laligicha ko`rib chiqish zarurati bilan u nafaqat bilim, ko`nikma, malaka va ular ortidagi usullar, o`quvchilarning o`quv materiali bilan harakat operatsiyalarini, balki, o`quvchi tomonidan o`quv materialining qabul qilinishi, uning o`zi tomonidan nazorat qilinishi, o`z-o`ziga baho berishini ham o`z ichiga oladi. O`qish - bu mustaqil faoliyatni bajarish, buni o`quv materialiga ijodiy yondashmasdan, o`quv topshirig`ini o`zini tahlil qilish va o`zini baholay bilmasdan bajarib bo`lmaydi. O`qishga o`rganish - bu o`quv faoliyatini bajarish talaba uchun zarur topshiriq bo`lib hisoblangan. Har bir oliygohdagi psixologiya o`qituvchisining oldiga qo`yilgan muhim topshiriq - talabaning o`quv faoliyati shakllanishi, yoki uni psixologiyasini o`rganishga qaratilgan. Talaba o`zi mustaqil ishlashni bilmasa, o`zining idroki, aqli bilan ish yuritishni bilmas ekan, u doimo o`qituvchining og`zidan chiqqan tayyor bilim va ko`nikmalarni o`zlashtirishga harakat qiladi va kitobdagi ilmiy, tushunchalarni mexanik tarzda yodlab oladi, ammo uning o`zi biror marta ham bu bilimlarni amaliyotda qo`llay olmaydi. Bu esa uning kishilar bilan ongli, to`g`ri psixologik muloqot o`rnatishga va faoliyatni yo`lga qo`yishga, psixologik fikr yuritishga o`rgana olmasligiga sabab bo`ladi. Talaba faoliyatini qanday shakllantirish lozim? Bu har bir talabani psixologiya fanini to`g`ri o`rganishiga bog`liqmi? Biroq o`qishning mohiyati nimada? Psixologiyada bu muammo quyidagicha izohlanadi; qanday qilib avval o`quvchiga

www.arxiv.uz noma`lum, noaniq bo`lgan, uning ongida bo`lmagan narsa unga ma`lum bo`ladi, ob`ektivdan sub`ektivga o`tadi, idealdan materialga aylanadi? Yuqoridagi savollarga javob aynan to`g`ri bilim olishga yo`l ko`rsatadi. Bu muammo yechimi bilan yirik psixologlar 50 - yillarda tadqiqot ishlari olib borganlar. Xususan, P.Ya.Galperin va uning shogirdlari «Јanday qilib, inson ongidan tashqarida bo`lgan, uning aqli ichki bo`lib qolgan, ya`ni uning ongi mahsuli, uning aql xususiyatiga aylanadi?», - degan savolga javob izlashi asta- sekin quyidagi xulosaga olib keldi: P.Ya.Galperinning aqliy harakatlarning shakllanish kontseptsiyasi haqidagi ma`lumotlarni keltiradi. Bu kontseptsiya katta umumpsixologik ahamiyatga ega, chunki u yuqorida quyilgan savollarga javob berib qolmay, balki hayvonlar psixologiyasidan farqli bo`lgan, inson psixologiyasi evolyutsiyasi tamoyillarini, psixologik faoliyat turlari va shakllari, uning qonuniyatlari hamda shakllanishi haqidagi ma`lumotlarni ham o`zida mujassamlashtirgan. Bu nazariyalar bilan bog`liq holda o`ylangan harakatlarni shakllantiruvchi faoliyat - o`qish faoliyati deb ko`rib chiqilgandi. O`ylangan harakatlar - insonning har bir amaliy va bilishga yo`naltirilgan faoliyati, individual tajribada shakllanib, istalgan bir qator o`zgarishlarni boshidan kechiradi. P.Ya.Galperin kontseptsiyasida o`qish maxsus harakatlar turi sifatida ko`rib chiqiladi, ularni bajarish o`quvchida yangi bilim va malakalarni hosil qiladi. Shu sababli, bu nazariya tarafdorlari o`qish maqsadi bu bilimlar bilan ishlay olish, lekin faqat bilimlarni o`zi kifoya emas, - deb bilishadi. ¥ar bir o`qitish insonni «nimadir qilishga o`rgatish»ni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. Bunda o`z kasbiy vazifalarni bexato bajaradigan mutaxassislik uchun, amalga oshirishning qaysi elementlari mustahkam yo`riqnoma bo`lib hisoblanishini bilish lozim. Bu elementlar to`plami (yo`riqnomalar), o`rganuvchining (faoliyatining yo`riqnomasi) o`rganish faoliyatining eng asosiy yo`riqnomasi bo`lishi lozim. «Harakatning asosiy yo`riqnomasi - bu faoliyat - harakatini bajarayotgan kishining asosiy tayanchi bo`lib hisoblanadi». O`rganuvchi bu muayyan bir harakatni bilmagani, va bu harakatni bajarishga endi o`rganayotgani uchun ham, (o`rgatuvchi) o`qituvchi uning qo`liga ma`lum bir harakatni bajarishda tayana oladigan yo`riqnomalarni berish lozim. Boshqacha qilib aytganda, biror bir faoliyatga ilk bora qo`l urayotgan kishi, agar qo`lida ma`lum bir asosiy harakat yo`riqnomasi bo`lsa, u bemalol bu ishni to`g`ri lekin juda sekin bajara oladi. Shunday qilib, u har qanday yangi ishni, har bir yangi faoliyatni bajarishga, u trigonometrik topshiriq, hoh u orfografik jihatdan to`g`ri xat yozish, yoki yangi samolyotni yig`ish bo`lmasin psixologik hodisaning tahlilini bajarishga o`rganib oladi.

www.arxiv.uz P.Ya.Galperin ta`kidlashicha - «Insonning har bir harakatining nazorat, bajaruv va mo`ljal qismlari mavjuddir. O`quv jarayonida o`quvchi yo`l-yo`riqni mo`ljalga qarab faoliyatni bajaradi va bu o`qituvchi tomonidan nazorat qilinadi. Yo`riqnoma ham o`qituvchi tomonidan beriladi. Bu kontseptsiya asosida o`qitish faoliyatini tashkil etishning yaxshi natija berishi nafaqat P.Ya.Galperin izdoshlari tomonidan, balki butun uning maktabi tomonidan ham isbotlangan. Ta`lim psixologiyasining yana bir yo`nalishi bo`lib nazariy yuksaltirishga asoslangan sub`ektning faolligi shakli deb aytiladigan o`quv faoliyati hisoblanadi, u avlodlarning ijtimoiy tajribasi natijasida individual rivojlanish shartiga qaratilgan bo`ladi. D.B.Elkonin o`quv faoliyatining muhim qismi bo`lgan o`quv topshirig`ining yechimini topish natijasida faoliyatni bajaruvchi sub`ektning o`zgarishi, uning dunyoqarashi, bilimi, malakalarini shakllanishiga sabab bo`lishini ko`rsatib bergan. V.V.Davidov, o`quv faoliyati - bu nazariy bilimni egallashni o`zi, o`qish faoliyatining shakllanishiga esa mustaqil o`qish va ijodiy yondoshish sabab bo`lishi aniqlagan. D.B.Elkonin va V.V.Davidov 1960-1970 yillarda o`qitishni rivojlantirish tizmini ishlab chiqadilar va maktab amaliyotida sinab ko`rdilar. Uning asl mohiyati bo`lib nafaqat o`qituvchilarni o`quv jarayonida ma`lum bir bilimlar bilan qurollantirish, balki ularni har qanday ilmiy ma`lumot bilan ishlay olishga o`rgatish bo`lib ham hisoblanadi. Bu maktab namoyondalari fikr yuritishga o`rgatish lozimligini, ya`ni o`quvchilarda zamonaviy fikr yuritish asoslarini egallashlari ilgari suradilar. Boshqacha qilib aytganda, o`qishni shunday tashkil etish kerakki, doimo u «Rivojlanuvchi xarakterga» ega bo`lish lozim. Demak o`qish - bu fikr yuritishga o`rganishdir. Rivojlanuvchi o`qitish g`oyasi o`sha yillarda boshlang`ich maktab dasturiga (uni egallab olish 3 yil maboynida bo`ladi 4 yil emas) va 5-8 sinflar (alohida predmetlar) o`rganadigan alohida fanlar dasturiga ham kiritilgan edi. 1996 yilda bu dastur bilan 1000 dan ortiq o`qituvchilar ishlagan. Elkonin - Davidov sistemasi bo`yicha eksperimental sinflarda «asosan o`quv faoliyatining shakllanish jarayonining tavsifnomasi, intellektual rivoji, o`quvchilar jamoasi va shaxsning rivojlanishi sifati bilan bu o`qitish jarayonlarining an`anaviy sharoitdagi rivojlantirish, o`qitish g`oyasi tizimi tavsifnomasi bilan ko`rib chiqilganda to`g`ri keladi». Bu natijalar tavsifnomasi an`anaviy o`qitish tizimida odatda rejalashtirilmaydi va o`qitish natijasi sifatida yuzaga chiqmay baholanadi. Elkonin - Davidov g`oyaviy tizimida o`qitish natijalari tavsifnomasi o`z ichiga quyidagi ko`rsatkichlarni oladi; a) o`qish faoliyatining shakllanganlik darajasi; b) o`quvchilarning intellektual rivojlanish darajasi; v) o`quvchilar jamoasining va

www.arxiv.uz shaxsni rivojlanish darajasi; g) o`qitish oxirida o`quvchilarning bilim, malaka va egallagan ko`nikmalar darajasi. Biz ko`rganimizdek, tavsifnomalar ichida, deyarli yakka va asosiy an`anaviy tizimda o`qitishning sifati ko`rsatkichida bilim hajmi darajalari mavjud emas. Bundan ko`rinadiki, rivojlantiruvchi o`qitish tizimi tomonidan bilimning zarur va keraklilari inkor etiladimi? Albatta yo`q, bu yerda e`tibor bilim soniga emas, shaxsning qanday bilim, malaka va ko`nikmalar, uslublar va boshqa sifatli jihatlarini egallaganiga qaratiladi. Axir bilim shaxsni rivojlanishiga hissa qo`shish va faqatgina o`qitish maqsadi bo`lib qolmasligi kerak. SHunday qilib, o`quv faoliyati - sub`ekt faoliyatini o`zgartiruvchi, hech narsani bilmagandan biluvchiga bilim, malaka va ko`nikmalarni egallagan shaxsga aylantirishdir. Shuning uchun ham o`quv faoliyati o`z-o`zini o`zgartirish, o`zini namoyon etish faoliyati deb aniqlanishi mumkin va buning predmeti sifatida o`quvchilarning ijtimoiy tajriba orttirish orqali egallagan tajribalarini olish mumkin. Ijtimoiy tajribaning egallangan bo`lagi va bu avvalgi tajribani o`zgartirish hisobiga o`quv faoliyatining maxsulini tashkil etadi. Yana bir bor ta`kidlash joizki: o`quv faoliyatining predmeti, maxsuli, maqsad va natijasi bo`lib faqat bilim berish hamda egallashgina emas, balki o`quvchining intellekti, shaxsiy sifatlari, va olgan bilimining natijasi bo`lgan bilim, malaka va ko`nikmalari hisoblanadi. O`quv faoliyatining asosiy vazifasi bo`lib o`quvchining ilmiy nazariyalari asosida mustaqil fikr yuritishga o`rgatish hisoblanadi. Agar o`rta, oliy yoki boshlang`ich maktab fikrlashga o`rgatish lozim bo`lsa, u holda buni qanday amalga oshirish lozim? Bu savolga javob berish uchun fikrlash psixologiyasidan kelib chiqish kerak. Zamonaviy ilmiy tasavvurlar bo`yicha fikrlash- bu shunday maxsus muammoning yechimiki, uning ba`zi shartlari yuzada yotadi, (yoki yuzaki) boshqalari esa mavjud bo`lmaydi. Fikrlash bu - predmet tahlilining kuzatishlardan yashirin bo`lgan munosabatlarni namoyish etishga (ochishga) qaratilgan psixologik faoliyatdir. Agar topshiriqning barcha shartlari yoritilgan bo`lsa, u holda fikrlash talab etilmaydi va inson bu topshiriqni xotira yoki bevosita qabul qilish, shuningdek o`ziga xos qarorga olib boruvchi yo`l bilan hal etishi mumkin. Fikrlash topshiriq bo`lganda, (savol) tayyor javob na xotirada va na diqqatda bo`lmaganida ishga tushadi. Shunday qilib, inson muayyan vaqtda muammoli ko`ringan vaziyatga tushib qoladi, noaniq va noma`lum bo`lgan narsani yoritish fikrlashni taqozo etadi. Aynan shu narsaga talabalar va o`quvchilarni o`rgatish lozim. Fikrlashga o`rganish - bu bilimlar o`rtasidagi tafovutni yechish, o`quvchi ega bo`lgan va o`quvchi ega bo`lmagan ammo yuzaga kelgan muammo - topshiriqni yechishda unga asqotadigan bilimlardir. Bu boradagi tavsiyalar M.I.Maxmutovning «O`qitish muammolari» kitobidan o`rin olgan. Xuddi shu nom bilan chop etilgan I.Ya.Langerning brashyurasi ham

www.arxiv.uz mavjud. Ularning har ikkisi ham pedagogik fanlar doktori bo`lib, vaziyatni «Pedagogik nuqtai nazaridan ta`riflaydi Langerning ta`rifiga ko`ra, - bu shunday o`qitishki, bunda o`quvchilar o`quv materiallari asosida tuzilgan tizimli muammolar va muammoli topshiriqlarni yechishga jalb etiladilar. Muammoli o`qitishda bilimlar o`quvchilarga tayyor holda berilmaydi, - deb yozadi M.I.Maxmutov balki, muammoli vaziyat jarayonida ularning o`zi tomonidan o`rganish faoliyatida egallanadi. Psixologlar T.V.Kudryavtsev va A.M.Matyushkin bu fikrni aniqlashtirgan holda: muammoli o`qitish faqatgina o`quvchi oldiga muammoli vaziyatni quyish bilangina faollashtirilmaydi. Zamonaviy fikrlash psixologiyasining imkoniyatlari nafaqat o`quvchilar oldiga muammoli vaziyatni qo`yish, balki ular uchun muammoni yechimini topish va bu muammo yechimini boshqarish imkoniyatini ham beradi. Demak, muammoli o`qitishning psixologik nuqtai nazaridan ahamiyatga molik tomoni bu o`quvchilarni oldiga faqatgina muammoli vaziyat-topshiriq qo`yish emas, balki bu muammolarni psixologik bilimning fikrlash qonuniyatlari asosida yechishga o`rgatish hamdir. Bunda o`qitish nazariyasida muammo, muammoli vaziyat, muammoli topshiriq, muammoli savol, muammoli mashg`ulot kabi tushunchalar ko`p uchraydi - xuddi muammoli o`qitish tamoyili sifatida. Bu tushunchalarga qanday ma`nolar singdirilgan? Muammo (grekcha - problema - topshiriq) - nazariy yoki amaliy savol, qaysiki unga tayyor javob yo`q, shuning uchun ham o`rganish, tekshirish javobni topish uchun kerak bo`ladi. Odatda kishi oldida muammolar biror bir eski metodlar bilan yechib bo`lmaydigan topshiriq paydo bo`lganda kelib chiqadi. O`qitish maqsadida o`qituvchi, metodik muammolari, metodist tomonidan o`quvchi oldiga atayin quyilgan bo`lishi mumkin. O`qitish jarayonidagi muammo hayotiy muammoning modelidir. Muammoli vaziyat - bu sub`ektning muammo bilan to`qnashgandagi psixik holati, u tomonidan qiyinchilik sifatida aniq yoki noto`liq idrok qilinayotgan va uni yechish uchun yangi bilimlar talab etilishi bilan bog`liq bo`lgan intellektual muammodir. Muammoli vaziyatda paydo bo`lgan yangi bilimlar sub`ektning egallashga qaratilgan ehtiyoji shaxsning o`rganishga bo`lgan faolligidir. Muammoli vaziyat sub`ektning yuzaga kelgan muammoni o`rganishga bo`lgan munosabatini bildiradi, biroq bu shunday munosabatki, unga ko`ra uni yechish yo`lini bilmaydi, bu yo`lni esa topish lozim. Ammo topish ehtiyoji faqatgina muammoni aniq his etishdagina yuzaga keladi. Gap shundaki, ma`lum bir muammoga duch kelgan sub`ekt uni ma`lum vaqtga qadar shunchaki bir qiyinchilik deb o`ylaydi, lekin muammo deb hisoblamaydi, qachonki qandaydir alohida yo`l bilan yechish lozim bo`lgandagina muammo sifatida nazarda tutiladi.

www.arxiv.uz SHunday qilib, ob`ektiv mavjud bo`lgan to`siq sub`ekt tomonidan muammo sifatida qabul qilinmasligi ham mumkin ekan. Axir fikrlash faoliyati sub`ekt muammoni aniq his etgandagina ishga tushadi. A.N.Leontev tomonidan quyidagi misol keltiriladi; Aviomodel to`garagiga qatnashuvchi o`quvchilar katta qiziqish bilan uchadigan aviomodellarni yasar edilar. Instruktor ulardan uchish nazariyasini o`rganib kelishlarini talab etdi. Ammo, eng qiyin va mayda ishlarni ham bajargan o`quvchilar uchish nazariyasi bilan juda kam, deyarli qiziqmagan edilar. Nazariyani bilish zarurligi haqidagi hech qanday tashviqot foyda bermadi va bolalar aviaadabiyotni o`qib turib ham faqat amaliyotga taalluqli bo`lgan joylarni tushinar va eslab qolar edilar. Nimaga bolalar nazariyani o`rgana olmadilar? Chunki uni bilmaslik ularni hech qanday muammoli vaziyatga quymas va amaliyotda halaqit bermas edi. Topshiriqni bajarishda quyidagi usul taklif qilindi, ya`ni aviamodelni yasovchilar uni yasabgina qolmasliklari, balki uni uchirishlari ham lozim deb o`zgartirildi va natijada model 2 metr ham uchmay to`xtab qolganida, nega bunday bo`ldi degan muammoli vaziyat yuzaga keldi. Shunda instruktor ularga nazariyani tushuntirib berdi va endi bolalar muammoli vaziyat yordamida nazariyani ham o`rganish lozimligi, uning ahamiyati qanchalik katta ekanligini tushinib yetdilar. Ko`pincha shunday bo`ladiki, avval to`la to`kis anglamagan qiyinchiliklar asta- sekin muammoli vaziyatga aylanadi va shaxsni fikrlash, faolligini oshirib, yangi bilimlarni, yangi uslublarni egallash ehtiyojini tug`diradi. Psixologlar aniqlashicha, fikrlash jarayoni aksariyat hollarda muammo, savol, harakatlanish yoki qarama - qarshilikdan boshlanadi. Aynan shunday muammoli vaziyatda sub`ektning fikrlash faoliyatining darajasi aniqlanadi. Ammo yuqoridagi fikrlar bilan har qanday muammoli vaziyat fikrlashning faolligini ko`rsatib beradi deb ayta olmaymiz. Vaziyatni muammoli deb qabul qilishdan tashqari sub`ekt boshida qandaydir bilimlar zahirasi bo`lishi lozim. Masalan, «referent guruh» nimaligini bilmagan talaba ijtimoiy psixologiyadan quyidagicha qo`yilgan savolga javob berolmaydi: bir vaqtning o`zida bir guruh ham «referent», ham «katta», ham «kichik» ham «professional», «tabiiy» bo`la oladimi? Bundan shuni anglash mumkinki, individ tomonidan muammoli deb qabul qilingan vaziyat hali to`g`ri yo`nalishda muammoni yechish uchun fikr yuritish imkoniyati bo`lmaydi. Unda boshlang`ich bilimlar zahirasi bo`lmasa, u nima haqida o`ylash, fikr yuritish lozimligini bila olmaydi. Demak muallif yoki o`qituvchidan muammoli vaziyatni yechish bilimlari agar avvaldan talabaga berilmagan bo`lsa, u holda shu muammoli vaziyat bilan birga berilishini talab etish lozim. Muammoli vaziyatlar ob`ektiv va kundalik hayotda juda ko`p yuzaga keladi, va bu sub`ektdan ishga ijodiy yondoshish va umuman to`g`ri fikrlashni talab etadi.

www.arxiv.uz Buning uchun yana oliygohda o`qish davrida harakatlar qarama-qarshiligidan kelib chiqadigan muammoli vaziyatlardan chiqib keta olishni ham bilish lozim. O`qish jarayonida esa bunday muammoli vaziyatlar o`qituvchi, metodist, muallif tomonidan yuzaga keltiriladi. TARBIYa PSIXOLOGIYaSI Ijtimoiy muxitning, jamoaning shaxsga ta`siri tugrisida gapirilar ekan, ijtimoiy psixologiya ishlab chikayotgan referent gruppa tushunchasiga asoslanish zarur. Gap shundaki, xama odamlar xam, xatto eng yakin tevarak-atrofdagi odamlar xam maktab ukuvchisining shaxsiga ta`sir kilavermaydi, kuplarning fikrlariga u befark karaydi. Xaar bir odam uchun bulganidek, xar bir maktab ukuvchisi uchun xam ayrim gruppalar (ba`zan bunday gruppa bir kishidan tarkib topgan bulishi mumkin) mavjud buladi, u shaxs sifatida bu gruppalarning fikrlari, uzi uchun nixoyatda axamiyatli bulgan muloxazalari bilan xisoblashadi. Oila, sinf, sinfdagi ayrim ukuvchilar, ba`zi ukituvchilar, xoflidagi ulfatlar, yakin dust va xokazolar muayyan maktab ukuvchisi uchun anna shunday referent gruppalar bulishi mumkin. Maktab ukuvchisining tez-tez uchrab turadigan tarbiyaviy ta`sirlarga befark yoki xatto salbiy munosabatda bulish xollariga kupincha ukuvchining tarbiyachiga ma`lum bulmagan referent gruppa pozitsiyasida turishi sabab buladi. A.V.Petrovskiyning okilona fikriga kura, agar tarbiyachi, maktab ukuvchisi xech narsa va xech kim bilan xisoblashmaydi, uning uchun xech kanday obruli odamlar yuk, unga xech kim ta`sir kila olmaydi, deb da`vo kiladigan bulsa, bu narsa odatda tarbiyachining maktab ukuvchisining axlokiy poeziyasini belgilab beradigan ta`sirli referent gruppalardan mutlako xabarsiz ekanligini bildiradi. Agar referent gruppaning kizikishlari, ideallari va maksadlari ijtimoiy axamiyat xarakterini kasb etgan bulsa, uning ta`siri uda yaxshi buladi. Birok buning aksi xam bulib turadi. Agar maktab ukuvchisiga xar xil nuktai nazardagi yoki xatto bir-biriga karama-karshi nuktai-nazarlardagi bir kancha referent gruppalar (masalan, maktab va oila, maktab va xovlidagi ulfatlar va boshkalar) ta`sir etadigan bulsa, odatda bu narsa buzilishga, ogir psixologik kechinmalarga, yuldan ozish xamda tuknashuvlarga olib keladi. Bolalik va maktab yoshida shaxs tarbiyaning xal kiluvchi ta`siri ostida tarkib topadi. Tabiya maxsus faoliyat sifatida muayyan programmaning, anglab olingan maksadning mavjudligi bilan, ta`sir kursatishning maxsus ishlab chikilgan va asoslab berilgan vositalari, shakllari va metodlarining kullanilishi bilan tasodifiy va stixiyali ta`sirlardan ajralib turadi. L.I.Bojovich tugri ta`kidlab utganidek, xar bir bola shaxsini kungildagidek tarkib optirishga erishish imkonini beradigan, biror salbiy xislatning oldini oladigan tarbiyaviy jarayonni ilmiy asosda tashkil etish asoslarini ishlab chikish xam pedagogik psixologiyaning muxim muammolaridan biridir. A.S.Makarenko aloxida ta`kidlab bunday degan edi, soglom tarbiyaviy

www.arxiv.uz vaziyatsiz mukammal shaxs vujudga kelgan yoki, aksincha, tugri tarbiyaviy ish olib borilgan paytda buzilgan shaxs tarkib topgan birorta xolni bilmayman. SHax sbir butun mavjudot bulib, undagi xar bir sifat boshka sifatlar bilan uzviy ravishda boglanib ketgan buladi, binobarin, shaxsning xar bir xislati uning boshka xislatlariga bulgan munosabatlariga karab uz axamiyatini, kupincha mutlako xar xil axamiyatlarini kasb etadi. Masalan, kat`iyatlik uzok muddat davomida maksadga erisha olish xislati sifatida kiyinchiliklar va tusiklarni yengib, yuksak ma`naviy xislar, tarakkiy etgan jamoaviylik xissi bilan birga kushilgan takdirdagina ijobiy axamiyat kasb etadi. Agar bu xislat kuchli tarakkiy etgan xudbinlik extiyojlari bilan jamoa, boshka kishilar manfaatlarini mansimasdan, shaxsiy manfaatlarga erishishga intilish bilan boglik bulsa, mutlako boshkacha mazmun kasb etadi. Jasurlik uzining extiyotkorlik va uylab ish kilishlik bilan, impulsivligi bilan, yuksak goyaviylik yoki mayda magrurlik xamda uzini katta olishlik bilan birga kushilib ketganligiga karab mutlako xar xil mazmun kasb etadi. Xatto urtoklik va jamoaviylik xissiga xam abstrakt tarzda karab xamda baxolab bulmaydi. Bu sifat xamkorlikdagi faoliyat sharoitida yuksak ijtimoiy foydali maksadlar tufayli yoki, shaxsiy, ammo rus axlokiga zid kelmaydigan maksadlar tufayli yoki, nixoyat, u xammaning bir-biriga kafilligi xissiga aylanib ketadigan jamiyatga karshi axloksiz maksadlar tufayli yuzaga kelish-kelmasligiga karab, mutlako boshkacha mazmunga ega buladi. Shuning uchun xam, insonni kismlarga ajratib tarbiyalab bulmaydi, shaxs xama vakt bus-butunligicha tarbiya kilinadi, deydilar. Maktab ukuvchisining muayyan koidalar va normalarni bilishi ma`naviy xulk-atvorning zarur shartidir. Birok axlok normalarini shu tarika bilish uz-uzidan axlokiy xulk-atvorni tegishli darajaga erishtirmaydi. Buning uchtiga, bilimlarni ma`naviy xulk-atvor amaliyotisiz uzlashtirib olish ma`naviy bilimlar bilan ma`naviy xulk-atvor urtasidagi ajralishda ifodalanadigan «axlokiy shakllik» (L.I.Bojovich) deb ataluvchi formalizmning yuzaga kelishiga olib boradi. Shuning uchun maktab ukuvchisining xayoti va faoliyatini tugri tashkil kilish, ajobiy axlokiy, ijtimoiy ijtimoiy xulk-atvor tajribasi uning shaxsini tarkib toptirishda asosiy narsa bulishi kerak. Ukuvchida bu narsa tarbiyachi raxbarligida xosil buladi. Bu narsa ukuvchilarda bilimlar tizimini- tabiiy, axlokiy va goyaviy-siyosiy bilimlar tizimini, (bu bilimlar muayyan darajada yetakchi rol uynagan paytda) tarkib toptirish bilan yuz berishi kerak. Anna shunday sharoitdagina maktab ukuvchilarida dunyokarash shaxsning asosiy ifodasi va uning xulk-atvoridagi asosiy stimul sifatida tarkib topadi. Rus psixologlari (avvalo L.I. Bojovich va uning xodimlari) bola va maktab ukuvchisining shaxsini tarkib toptirishda uning faoliyatini tugri tashkil kilish, uning tugri xulk-atvor tajribasini orttirishigina emas, balki uning xulk-atvorining

www.arxiv.uz (ma`lum xarakatga undovchi fikrlari, xis-tuygulari, maksadlari tizimini) tugri motivlarini tarbiyalash xam xal kiluvchi narsa ekanligini kursatib berdilar. N.F. Dobrinin va uning izdoshlari xudi anna shu munosabat bilan bola uchun uzi bajargan ishlarning ijtimoiy va shaxsiy axamiyati xakida tuxtalib utadilar. Bunda ijtimoiy axamiyat muayyan tarzda xarakat kilishning ob`ektiv zarurati sifatida kechiriladi. Rus psixologlarining bergan ma`lumotlariga kura, birgina faorliyatning uzida (bu faoliyatning bola uchun nima sababdan yuz berishiga xam karab) shaxsning xar xil (va xatto bir-biriga karama-karshi bulgan) sifatlari tarkib topishi mumkin. Masalan, biz ukuvchilarni boshkalarni ochikdan-ochik va dadil tankid kilishga urgatamiz. Anna shunday kilish bilan bolada printsipiallik, jasurlik, sof dillik, tankidiy kuz bilan karash fazilatlari atrkib topadi deb xisoblaydilar. Ammo, biz aytilganlarni xisobga olmasak, xamisha xam uzimiz kuzlagan maksadga erishaveramizmi? Yuk, chunki xulk-atvorning anna shut ugri shakli negizida maktab ukuvchisi amal kiladigan motivlar yotadi. Bu xulk-atvor shaxsan ukuvchining uzi uchun kanday ma`noga ega bulishiga karab, unda xar xil sifatlar tarkib topishi mumkin. Agar ukuvchi uz urtogini printsipial motivlar asosida tankid kiladigan bulsa, bu tankid uning urtogida xarakterning printsipiallik, kat`iylik, xalollik singari sifatlarini tarkib toptirishga yordam beradi; bordi-yu, uz aybini urtogining buyniga kuyish istagi bilan tankid kiladigan bulsa, bu xudbinlik, ingdividualizmning tarkib topishiga yordam beradi. Agar shaxsiy garaz bilan tankid kilinaan bulsa, unda shu asosda kasoskorlik, makkorlik, insofsizlik xislatlari tarkib topadi. Agar bunday tankid kilishga, nixoyat, ukituvchidan kurkish va unga yokish istagi yoki magrurlik istagi, printsipialsizlik sabab bulgan bulsa, unga laganbardorlik, ikki yuzlamachilik singari xislatlar tarkib topishi mumkin. Binobarin, tugri xulk-atvor tajribasi bu xatti-xarakat muayyan motivlar asosida amalga oshirilgan vaktdagina kuzlangan maksadga olib boradi. Shuning uchun xulk-atvorning tugri motivlarini tajribada tarbiyalash va mustaxkamlash muxim axamiyat kasb etadi. Maktab ukuvchilarida muayyan vaziyatlarda tarbiyaviy ta`sirlar vositasida yuzaga keladigan ijobiy motivlar ularning tajribasida mustaxkamlanishi va barcha boshlangich vaziyatlarga tarkalishi kerak. Boshkacha kilib aytganda, shaxsning xar bir sifat tuzilishiga, birinchidan, maktab ukuvchisining tegishli xatti-xarakatiga ijodiy munosabatda bulishiga imkon beradigan motiv, ikkinchidan, xatti-xarakatlarning mustaxkamlangan usuli kiradi. Shunday kilib, shaxsning sifati, L.I.Bojovichning iborasi bilan aytganda, xatti-xarakat motivlari va bu motivlar tegishli shakllarining uziga xos birikmasidir. Xtti-xarakat barkaror, xukmron (asosiy) motivlarning tizimini ba`zi psixologlar (L.I.Bojovich, M.S.Neymark) shaxsning yunalishi deb ta`riflaydilar. M.S.Neymark maktab ukuvchilarining yunalishini tadkik kildi va bu yunalishning uchta asosiy

www.arxiv.uz turini-jamoaviy, shaxsiy va ishchanlik yunalishlarini (ishga, faoliyat jarayoniga bulgan yunalishni, ijodiy faoliyatga kizikishni) aloxida ajratib kursatdi. Yunalishning jamoa, shaxsiy turlari bir xil, tugri xarakteristikaga ega bulmasligi kerak. Xakikiy jamoa yunalishdan tashkari «xudbinlik gruppasi» deb atalgan yunalish-boshka jamoalarning kizikishlarini mutlako mensimagan xolda fakat bita kollektivning, (gruppa, sinfning) kizikishlarinigina e`tirof etadigan yunalish xam bor. Shaxsiy yunalish shaxsiy yutuklarga erishishga karatilgan yunalish sifatida xama vakt xam jamoa yunalishga karama-karshi bulavermaydi. Rus psixologlari (L.I.Bojovich va boshkalar) Yana shu narsani anikladilarki, maktab ukuvchisi shaxsining tarkib topishi garchi usha ukuvchi yashaydigan ijtimoiy sharoitlar bilan, mazkur ijtimoiy sharoitlarda u oladigan ta`lim va tarbiya bilan belgilansa-da, turmush sharoiti ukuvchi shaxsining yuzaga kelishi va karor topishini tugridan-tugri, bevosita, avtomatik tarzda emas, balki ukuvchining uzi bu sharoitlar bilan kanday munosabatda bulishiga karab belgilaydi. Anna shuning uchun xam bita tashki sharoitning uzida ukuvchilarda shaxsning turli-tuman xislatlari tarkib topishi mumkin. Maktab ukuvchisiga kursatilgan tashki ta`sir bilan uning ichki dunyosining uzaro munosabati xarakteri va uning uziga kursatiladigan tashki ta`sirlarga shaxsiy munosabati nixoyatda muxim. Uz vaktida L.I.Bojovich xatto maxsus tushunchani- maktab ukuvchisiga kuyiladigan talab uning uzi uchun va kattalar uchun tarlicha ma`nogo ega bulgan paytda tarkalgan vokeani ifodalash maksadida «ma`no tusigi» tushunchasini tavsiya etgan edi. Ma`no jixatidan bunday tafovut maktab ukuvchisiga kuyiladigan talabning ta`sir kilishiga xam gov (tusik) buladi. Bitta tashki ta`sirning uzi ma`naviy zaminning kanakaligiga, maktab ukuvchisida tarkib topib bulgan ma`naviy kiyofaning kanakaligiga karab mutlako xar xil Samara berishi mumkin. Maktab ukuvchisining ma`naviy kiyofasi esa asosan uning turmushda orttirgan shaxsiy tajribasiga: uning faoliyatiga, kattalar va tengdoshlari bilan uzaro munosabatlari xarakteriga, uning oila va maktab jamoalariga, kattalar urtasida tutgan urniga boglik buladi. Maktab ukuvchisining tajribasi uning tevarak*atrofdagi kishilar xayoti va faoliyatini, ularning xulk-atvori, xatti-xarakatini kuzatishi, ular bilan uzaro alokalari bilan xam beliglanadi. Shaxsiy tajriba asosida yuzaga keladigan bevosita xis-tuygular va muloxazalarni maktab ukuvchisi xama vakt jamiyatimizda kabul kilingan axlok normalari xamda uziga nisbatan kuyiladigan biror shakldagi talablar jumlasiga kiritadi. Bolaning shaxsiy tajribasi jamiyat axlokiy talablariga kay darajada mos kelishiga karab ukuvchi shaxsi shakllanadi. Masalan, agar uning shaxsiy tajribasi axlok me`yorlariga va tevarak-atrofdagilarning uning uziga kuyadigan talablarga zid bulsa, ukuvchi bu talablarni rasmiyat uchun kabul kilishi, ularni kattalarning oldidagina bajarishi mumkin.

www.arxiv.uz SHunday bulishi xam mumkin: bunday nomuvofiklik yuz bergan paytda ukuvchi uziga kuyilgan talablarga rasman buysunmaydi xam. U uzini kattalarga, jamoaga karama-karshi kilib kuyadi va uz axlokiga ochikdan-ochik amal kiladi. Bunday xolda ukuvchilar, odatda, jamoadan ajralib koladilar, xudi uzlariga uxshash uzini bolalar jamoasiga karama-karshi kilib kuyadigan maktabdan tashkaridagi urtoklari muximtiga tushib koladilar. (L.I.Bojovich tadkikotlari). Tarbiyachilarning talablarini ukuvchilarning uzlashtirib olish jarayonini, bu talablarning «uz-uzidan» talabga aylanishi jarayonini, masalan, A.A.Bodalev tadkik kildi va bu jarayonning bir kancha boskichlarni bosib utishini anikladi. Dastlab bu ukuvchining uzi uchun tashki ta`sir bulib koladigan talablarni majburan kabul kilishidir. Sungra ukuvchi karorlarni ixtiyoriy ravishda, uz burchlarini anglab kabul kiladi. Tugallanuvchi boskichda sirtdan kuyiladigan axlokiy talablar xususiy, shaxsiy, ichki talablarga aylanib koladi, uz-uziga bulgan xakikiy talabchanlik yuzaga keladi. SHunday kilib, maktab ukuvchisining ma`naviy kiyofasini tarkib toptirish paytida uning shaxsiy tajribasini shanday yulga kuyish kerakki, bu tajriba ijtimoiy axlok me`yor va koidalarini uzlashtirib olish uchun kulay zamin yaratsin. Shaxsiy tajriba va ijtimoiy talablar bir-biriga ta`sir kursatib turgan vaktda ukuvchi shaxsini tarkib toptirish jarayonida bolada uning xatti-xarakatlarini xamisha xarakatga keltiruvchi motivlarga aylanib kolgan e`tikod va ideallar tizimi yuzaga keladi. Ana shu asosda shaxsning axlokiy barkarorligi, ya`ni odamning uzi uzlashtirgan printsiplariga va ularga mos keladigan xatti-xarakatiga xar kanday sharoitda sodik bulib kolish kobiliyati paydo buladi. Uuvchi tushib kolgan axlokiy-emotsional muxitga e`tibor berish, ukituvchida turli axlokiy tasavvurlar mavjudligi paytida unda axlokiy xislar xamda istaklarni tarkib toptirish va tarakkiy ettirish maktab tarbiyaviy ta`sirining muxim psixologik shart-sharoitlaridan biridir. Birok, fakat shuning uzini bilish kifoya kilmaydi. E`tikod-shunday bilimlar, koidalar, muloxazalar, fikrlardirki, ular uzlarining xakikatligiga, shubxasizligiga, ishonarligiga chukur ishonish xamda xissiy kechinish bilan boglikdir. E`tikod-tushunilgan, faxmlab olingan narsagina emas, balki chyaukur tarbiyalash uchun ukuvchi ta`sirlanadigan ijobiy misolga ega bulgan ( bevosita, yoki «badiiy»-kino, teatr, adabiyot yoki nixoyat, tarbiyachining jonli, Yerkin, obrazli va emotsional suzi) kamol topib borayotgan odamning shaxsiy boyligiga aylanib bulgan, kishinining uzi uchun xatti-xarakatlar, ishga bulgan uziga xos axlokiy bilimlar, ularga berilgan baxo, kechinmalar va istaklarning yigindisiga aylanib kolgan takdirdagina axlok koidalari xatti- xarakatlarning emotsional motivlariga aylanadi. Endi ukuvchi uz e`tikod va ideallarini ximoya kilishga xamda uz xatti- xarakatlari va uz xayotini ularga buysundirishga intilibgina kolmaydi, balki

www.arxiv.uz turmushni uz e`tikod xamda ideallariga muvofik tarzda uzgartirishga xarakat kilib, tevarak-atrofdagi kishilarga, urtoklariga, kattalarga faol ta`sir kursatishga intiladi. Boshkacha kilib aytganda, muxitning muayyan ta`siri ostida tarkib topgan ukuvchi shaxsi bu boskichda tarakkiy eta boshlagan bulib, uz navbatida, anna shu muxitga muayyan maksadni kuzlagan xolda ongli ta`sir kursata boshlaydi, unga teskari ta`sir eta boshlaydi (L.I.Bojovich tadkikotlari), endi ukuvchi bizga yot bulgan xislatlar karshi (xudbinlik, intizomsizlik, ujarlik, kupollik, vijdonsizlik va xokazolarga Karshi) faol kurasha oladi. Shuning uchun tarbiyaning bu boskichdagi asosiy vazifasi ukuvchining kursatib utilgan imkoniyatdan tugri foydalanishi uchun uning ijtimoiy aktivligini ustirishdir. I.M.Krasnobaev, V.A. Krutetskiy, V.I. Selivanov va boshkalarning olib borgan tadkikotlari bir kancha ukuvchilarda axlokiy tushunchalar soxasida juda kup kamchilik va anglashmovchiliklar borligini kursatdi. Ayrim ukuvchilardagi bu xato karashlarga maktab tarbiyaviy ishlaridagi kamchiliklar sababchi bulgan. Ularda tugri va anik axlokiy tushunchalarni tarkib toptirishga, tegishli bilimlarni egallashga, xato xamda kamchiliklarga barxam berishga yordam beradigan keng, planli va maxsus uyushtirilgan ish zarur. Axlokiy ongni tarkib toptirishning eng muxim yuli ukuvchilarning uzlarida tugri xulk-atvorni yuzaga keltirish bilan axlokiy tajribani boyitish va umumlashtirish yulidir, albatta. Ukuvchilardagi axlokiy bilimning turli-tuman shakllari, ularning ongi va xis-tuygulariga jonli, yorkin otashin suzning ta`siri bu ishni ancha tuldirishi mumkin. Maxsus tadkikotlar, shuningdek ukituvchilarning tajribalari kursatganidek, yukorida sanab utilgan barcha metodlar ukuvchilarga axlokiy tarbiya berish soxasida katta foyda keltiradi, birok ular aslo kuruk, zerikarli, jonga tegadigan pand-nasixatga aylanib kolmasligi kerak. A.G.Kovalev juda tugri ta`kidlab, axlok koidalari «ukuvchi falon kilishi kerak» deyish singari muxokamalar tarzida bayon kilinganda ukuvchining e`tikod shakllarini nasixatguylik bilan aralashtirib yuborish yaramaydi, bu foydalan kura kuprok zarar keltiradi, deydi. Xatto aktiv ta`sir kursatishning ajoyib ustasi bulgan A.S.Makarenko xam axlokiy (etik) suxbatlarning chinakam tarafdori edi. Uning uzi nazariy axlokiy turdagi suxbatlarning konspektini yozar, ularda eng yaxshi bunday axlokiy nazariyaning katta samaralarini kurar edi. Muayyan printsiplar ishlab chikilgan bulib, axlokka doir suxbatlar usha tamoyil asosida tuzilishi kerak. Bu tamoyil kuyidagilardir: Axlokka doir suxbatlar mazmuni jixatidan tegishli yoshdagilarga tushunarli bulishi lozim. Mavxum va abstrakt tushunchalar, murakkab muloxazalar bilan toliktirib kuyishga yul kuyib bulmaydi.

www.arxiv.uz Odatda, suxbat utkaziladigan jamoani, uning yunalishini, bu jamoa a`zolarining uzaro munosabatlarini ukituvchiga, ukish va boshkalarga munosabatini yaxshi bilish zarur. Bunday suxbatlarni nixoyatda tez-tez utkazib turmaslik darkor. Agar suxbatlar anik sabablar bilan, mamlakat yoki jamoa xayotidagi biror vokeaga, masalan, oktyabr revolyutsiyasining katnashchilari bilan, kaxramonlar bilan uchrashuvlarga, yangi kitob yoki kinofilm chikkanligiga, maktab xayotida yuz bergan biror ijobiy yoki salbiy vokeaga tugrilab utkazilsa, juda yaxshi natija beradi. Suxbatni yorkin, yaxshilab tanlab olingan anik misollarni, xayotiy vokealar yoki adabiy asarlardagi faktlarni xamda kuzatishlarni taxlil kilishdan boshlab, umumlashtirish xamda xulosalar chikarishga utish tavsiya etiladi. Emotsional tarzda keltirilgan, yorkin va ta`sirchan obrazga okilona tayanish (nafis san`atdan, adabiyot asarlaridan foydalanish, kinofilmlar yoki teatr asarlariga jamoa bulib borish yoxud ularni jamoa bulib eslash) zarur. Ukuvchilarning ongiga singdiriladigan koidalarning yaxshilab asoslab berilishi, isbotlangan bulishi muxim axamiyatga ega. Bu xama narsani tushunib olishga va buning okibatida dalil kabul kilishga, okilona isbotlarga rozi bulishga kodir bulgan usmirlar va katta maktab yoshidagi ukuvchilar bilan suxbat utkazish paytida juda muximdir. Ukuvchilarda maksimal aktivlik uygotish, jonli ravishda fikr almashish istagini uygotish, ularning fikrini avj oldirish va uzlarini axlok masalalari ustida uylab kurishga majbur kilish zarur. Ukuvchilarda chukur va ta`sirchan emotsiyalarni uygotishga intilish lozim. Bunda ukituvchi suxbatni befark va shavk-zavksiz emas, balki emotsional tarzda jonli kilib utkazganidagina erishish mumkin. Ukituvchi uzining extirosli e`tikodi usmirlarga yukishini unutmasligi darkor. Usmirlarning uzlari xis etadigan tuygularni taxminan kuyidagi shaklda anglab olishlariga erishish juda muximdir: «Nima uchun bu xodisa menda shunchalik gazab va nafrat uygotadi?» «Nima uchun men bu xatti-xarakatdan shunchalik xayratlandim?». Ukituvchi, tarbiyachi ukuvchilarning uz-uzidan tarbiyalashiga raxbarlik kilishda turtta vazifani kuzda tutishi kerak. Birinchi vazifa-ukuvchida – ukuvchida uzida shaxsning ijobiy xislatlarini tarakkiy ettirishga va uz xulk-atvoridagi yomon tomonlardan xalos bulishga istagini uygotish. Ana shundan ikkinchi vazifa-ukuvchiga uz shaxsiga tankidiy munosabatda bulishda, uz xulk-atvoridagi xususiyatlarni dikkat bilan va odilona tushunib olishda, uz kamchiliklarini yakkol kurishda, uz nuksonlarini faxmlab olishda yordamlashish vazifasi kelib chikadi. Uz-uziga baxo berish, bu baxoning ob`ektivligi yoki sub`ektivligi shaxsning tarkib topishi jarayonida muxim rol uynaydi.

www.arxiv.uz Uchinchidan, ukituvchi, tarbiyachi uz-uzini tarbiyalash programmasini tuzishda, shaxs xulk-atvori xislatining kaysi xususiyatlarini (masalan, uzini ushlay bilish, kat`iylik va shuning singarilarni) tarakkiy ettirish, kaysilariga (masalan, ujarlik, yalkovlik, kupollikka) barxam berish kerakligini belgilab, xamda xal kilib olishda ukuvchiga yerdam beradilar. Xudi shu yerda shaxs sifatlarini tugri va ob`ektiv baxolashda, ularni kelib chikish sabablari xamda mazmuni jixatidan baxolashda xam ukuvchilarga kumaklashish muximdir. Nixoyat, turtinchi vazifa-ukituvchi, tarbiyachi uz-uzini tarbiyalashning okilona yullarini kursatib beradilar, ukuvchini shaxsning ijobiy xislatlarini tarkib toptirish va kamchiliklarga barxam berishga oid eng maksadga muvofik va samarali ishlash usullari bilan kurollantiradilar. Agar uz-uzini tarbiyalash ukuvchilar jamoasining raxbarligi va nazorati ostida amalga oshirilsa, juda yaxshi natija beradi. Agar jamoaning uzi uz a`zosiga kat`iy talablar kuysa va ularning bajarilishini muntazam ravishda nazorat kilib tursa, bu xol ukuvchini uz ustida ishlashga nixoyatda ragbatlantirib yuboradi. PYeDAGOGIK FAOLIYaTNING TUZILISHI O`qituvchining o`ziga xosligi faqatgina uning har tomonlama pedagogik faoliyatidagi fazilatlari bilan bog`liqdir. O`qituvchi faoliyati o`zaro komponentlardan iborat. Pedagogik faoliyatning 3 komponenti farqlanadi: konstruktiv, kommunikativ va tashkilotchilik. Konstruktiv komponenti. O`qituvchining ishida konstruktiv dars katta o`rin egallaydi, ya`ni sinfdan tashqari ishlar maktab dasturlari bilan bog`liq o`quv materiallarni ta`lim oluvchilar uchun turli metodik ishlanmasi va uni ta`lim oluvchilarga ifodasini qamrab olgan. Ushbu barcha ishlar dars konspekti tarkibida uz ifodasini topadi, ya`ni: o`z faoliyatining tartibi va tizimi ta`lim oluvchilarning faoliyat tartibi va tizimi (yaxlit sinfni va alohida o`quvchilarni). Ayni vaqtda pedagogik faoliyatning ushbu komponenti maktab oldida turgan asosiy vazifasi o`sib kelayotgan avlodning faol fuqarolik holatida tarbiyalash o`qituvchi shaxsiga ma`lum bir talablarni qo`yadi. O`qituvchi o`quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirishga intilishi kerak, buning uchun esa u eng qiyin nazariy savollarni oson o`zlashtirilishi uchun o`quv materialni tanlash va qayta ishlashi lozim. Birinchi navbatda ta`lim oluvchilarning faoliyati faol bo`lmasa, chuqur bilim va o`zlashtirish jarayoni amalga oshirilmaydi. Ta`lim jarayonini faollashtirish va intensifikatsiyalash yo`llarini izlash konstruktiv faoliyatning ajralmas qismidir. Bu bilan bog`liq holda ko`pgina

www.arxiv.uz o`qituvchilar darsda muammoli o`qitish va muammoli vaziyatlarni tashkillashtirildi. Taajjubki, o`qituvchi har qanday qo`llanmalarni (dastur, metodik adabiyotlar) qo`llamasin, har bir dars uning bilimlariga, uning ijodiyotiga, tafakkurning o`ziga xosligiga bog`liq, hamda pedagogning analitik faoliyati muhim ahamiyatga egadir. Tashkilotchlik komponenti. Pedagogik faoliyat strukturasida tashkilotchilik faoliyati ham muhim o`ringa ega. Uni konstruktivdan ajratish qiyin bo`lib, ular ajralmas yaxlitlikni tashkil qiladi. O`qituvchi dars davomiyligini rejalashtirishda uning butun o`quv va tarbiya jarayonini tashkillashtirishni bilishga bog`liqdir. Faqatgina shunda o`quvchilarni bilim bilan qurollashtirish mumkin. Tashkilotchilik komponentida 3 yo`nalish mavjud: o`z tabassumining ifodasi: darsdagi tashkilotchilik xulq-atvori; bolalarni faollashtirish tashabbusi, ularning bilish sohasini doimiy ravishda faollashtirish. Agar o`qituvchi o`z mahoratini tashkilotchilik faoliyatining birgina aspektida ifodalasa, masalan: o`quv jarayonini yaxshi ifoda eta oldi, lekin bolalarni fikrlash faoliyatini faollashtira olmadi, bunda bilimlar o`zlashtirmay balki dars ko`ngil ochar xarakterda bo`ladi. Agar o`qituvchi sinfni butunlay o`zining tashkilotchilik xulq-atvor bilan qo`lga olsa-yu, lekin o`quvchilarga materiallarni, aniq ifoda etib bera olmay, materiallni ifoda etayotgan vaqtda o`quvchilarda yuzaga kelgan savollarga javobni aniqlashtirilgani oqibatida hali yuqoridagidek kamchilikni ya`ni bilimlarni chuqur o`zlashtirmaslik yuzaga keladi. Bu o`quvchilarning muloqotiga, o`yin va mehnat faoliyatini tashkilashtirishga ham bog`liqdir. O`qish va bilish faoliyatidagi tashkilotchilik jarayoni albatta bir qator vazifalarni bajarishi kerak. Tashkilotchilik mahoratiga ega malakali o`qituvchi avvalo ta`lim oluvchilarning hamkorlikdagi faoliyatini tashkillashtirib, ularni yil boshidagi o`qishlari III sinfga borib, jamoaga munosabatlarni shakllantirishga olib keladi. Ta`lim oluvchilarning yakka tartibdagi tashabbuskorlik faoliyati muhim bo`lib, u jamoaning har bir a`zosining ta`siri, ota-onalarning bolalarga ta`siri, yuqori sinf sardorining sinf tadbirlari sardoriga ta`sirida ifodalanadi. Mazkur barcha aloqa va sinflar munosabatida o`qituvchining ta`lim oluvchilarning faoliyatining nazorati, tashabbusi muhim o`ringa egadir. Kommunikativ komponent. U o`z ichiga o`quvchilar bilan, ota-onalar bilan, ota-onalar bilan ma`muriyat bilan, o`qituvchilar bilan munosabatlarini oladi. Aynan o`qituvchining o`quvchi bilan munosabatida tashkilotchilik va konstruktiv faoliyatidagi yutuqlarini va ta`lim jarayoniga nisbatan o`quvchilarda emotsional birdamlikni hosil qiladi. Shuning uchun o`quvchi va o`qituvchi o`rtasidagi o`zaro munosabat boshlang`ich sinflarda asosiy diqqatni ta`lim

www.arxiv.uz oluvchilarga qaratiladi. O`quvchilar o`qish boshida o`qituvchining bilimini yoki uning darsini tashkillashtirish emas, balki uning mehribonligini, e`tiborligini, kuchli emotsionalligini baholashadi. Bu esa kichik yoshdagi o`quvchilarda bu munosabatlar katta taassurot qoldiradi. Kichik yoshdagi o`quvchilarga o`qituvchining kommunikativ sifatlari ta`siri shunchalik yuqoriki, u jamoa sinfida yuzaga keladigan ko`pgina munosabatlarni aniqlash usulidir. O`qituvchilarning ta`lim oluvchilarga nisbatan 5 xil emmotsional munosabatni o`z ichiga oladi: ijobiy emotsionallikning sustligi, salbiy emotsionallikning aktivligi, salbiy emotsionallikning sustligi va har xilligi. O`qituvchidagi emotsional xilma-xillik o`quvchilarga nisbatan shubhali va salbiy yo`naltirilgan bo`ladi, bu sentimental va o`quvchilarni asossiz kengaytiradi, bu esa sinfda bir-biriga nisbatan asabiy va va notekis munosabatlarni keltirib chiqaradi. Pedagogik faoliyatning kommunikativ tomoni barcha pedagogik jarayonlarni o`z ichiga oladi. Darsda yangi materialni tushuntirishda o`qituvchining emotsional uzatishi o`quvchilarda bilimni yaxshi o`zlashtirishga yordam beradi. Yakka tartibdagi yondoshuv insonning kommunikativ faoliyatining bir tomoni bo`lib uning ishdagi yutug`ini belgilab beradi. O`qituvchi o`quvchidagi o`ziga xos xususiyatlarini sezishi va bilishi kerak, unga nima yordam beradi-yu, nima xalaqit qiladi. O`quvchining sustligi uning temperamenti bilan bog`liq bo`lib, o`qituvchidan takt va sabr-bardoshlikni va anatomo-fiziologik xususiyatlarning o`ziga xosligi, nutqdagi kamchiliklar mavjud bo`lgan o`quvchilarga alohida e`tiborni talab etadi. O`quv faoliyatidagi har bir dars jarayonining bosqichi va ayniqsa so`roq o`tkazilishida oldindan o`ylangan rejalashtirilgan muloqot imkoniyatlarini talab qiladi. Gapni bo`lmay tinglashni bilish, o`z vaqtida yuzaga kelgan savolni berish, javobni haqqoniy baholash, ta`lim oluvchilarga sub`ektiv munosabatda bo`lmaslik, pedagog shaxsining o`quvchiga nisbatan ijobiy ta`sirini belgilab beradi. SHuni ta`kidlab o`tish kerakki, boshlang`ich sinfda o`qituvchining faoliyatida konstruktiv va tashkilotchilik komponentlari emas, balki kommunikativ komponentlari muhim ahamiyatga ega. Bu esa o`qituvchida o`quvchilarga nisbatan ijobiy yoki salbiy stereotiplarni munosabatlarini keltirib chiqarib, bu o`qituvchida xulq-atvorini o`zgartirish va analiz qilishni talab qiladi. A.I. Sherbakov yuqorida sanab o`tilgan komponentlardan tashqari, pedagogik faoliyatning quyidagi to`ldiruvchi tomonlarini ochib bergan. Bu axborotli tomoni (materialga ega bo`lish va uni mahoratini yetkazish); rivojlantiruvchi (o`quv shaxsining yaxlit holda rivojlanishiga yo`naltirish); harakatlantiruvchi (ta`lim oluvchilarga aqliy faoliyatlarini faollashtirish va ularni

www.arxiv.uz mustaqilligini rivojlantirish mo`ljallangan (shaxsni motiv va ideallariga yo`naltirish); izlanuvchan (pedagogik jarayondagi ijodiy izlanishlar), o`z malakasini oshirish va o`z mahoratini joimiy ravishda takomillashtirish. Pedagog kasbi uchun shaxsiy xususiyatlar ko`lami juda muhim hisoblanib, o`qituvchida pedagogik faoliyatida va xuddi shu vaqtning o`zida uning yutuqlarini ta`minlashda anglash va faoliyat yuritish birligi shakllangan bo`lishi kerak. Pedagogik faoliyat motivlari. Ko`pgina motivlar orasidan o`qituvchi shaxsi uchun bosh motiv sifatida kasbiy motiv hisoblanadi. O`qituvchining kasbiy motivi har qanday motivatsiya singari murakkab tuzilishiga egadir. Uning tarkibiga pedagog kasbni tanlash motivi, o`qituvchining mehnat faoliyatida vujudga keladigan motivlar, pedagogik faoliyatni mukammallashtiruvchi motivlar kiradi. Shubhasiz, mazkur motivlar negizida: jamiyat oldidagi burchi, vatanparvarlik kabi keng ijtimoiy ustanovkalar yotadi. Aynan bu xissiyotlar barcha motivlarni va faoliyatni belgilaydi. “Ammo pedagogik mehnat jarayonida mazkur ijtimoiy ustanovkalarni aniq faoliyatga jalb qilish motivlari bilan mustaxkamlanadi. Shuning uchun ham o`qituvchilar ushbu motivga asosiy e`tiborini qaratmog`i lozim. Pedagog kasbni tanlash motiv tarkibiga bolalar bilan ishlashga bo`lgan qiziqish, tashabbuskorlik qobiliyat, taqlid (sevimli o`qituvchiga nisbatan), bolalarni tekshirish ishlari va boshqalar kiradi. Pedagog kasbni tanlash motivi va pedagogik faoliyat jarayonida paydo bo`ladigan motiv ko`pgina xollarda bir-biriga mos keladi. Masalan: pedagogik kollej va institutlarda o`qib yurgan kezlarda ham o`qituvchining barcha ishlariga bo`lgan tortishi yanada faollashadi. Bunga bolalarga bo`lgan qiziqish (yoki ko`pgina o`qituvchilar aytishicha bolalarni yaxshi ko`rish), o`qituvchi mehnatining jamiyatda muhimligi, pedagogik qobiliyatlarning bo`lishi (masalan, darsning ijobiy tashkil etilishi) kabilar kiradi. Qolgan motivlar o`qituvchilik ishini boshlashdan oldin joy egallab (masalan: yuqori sinflarda sevimli o`qituvchiga taqlid qilishi aniq faoliyatga nisbatan yangi ma`lumotlar yig`ilib yuqoridagi xislatlarga qo`shilib ketadi. Pedagogik faoliyatini takomillashtirish motivlarini paydo bo`lishiga o`quv dasturi omil bo`lib xizmat qiladi. So`ngi yillarda ko`pgina nazariy materiallar murakkablashib umumiy, nazariy tushunchalarni bilish uchun bilim salohiyatini oshirish talab qilinmoqda. Shuning uchun ham boshlang`ich sinf o`qituvchilarining pedagogik qobiliyatlarini takomillashtirish maqsadida-o`zining bilim va malaka darajasini oshirish motivi hosil bo`ldi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun o`qituvchilar mustaqil o`qishga malakasini oshirishga oliy pedagogik ma`lumotni olish uchun sirtqi bo`limga o`qishga intildilar. Lekin bu umumiy ustanovkalarni- bilim va malakani oshirishda turli ehtiyojlar tegishli bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Jamiyatning maktabda o`qitishning bilimlarni takomillashtirish uchun utilitar yondoshuv kabi yangicha talabni qo`ydi. O`qituvchi faqat yig`indi tarkibini boshqarmaydi. Jamiyatning keskin rivojlanishini o`qituvchi ijodiy ishida hal etadi. Shuning uchun o`qituvchi jamiyatning qat`iy pedagogik-psixologik jarayonida yangi nazariy bilimlarga intilishi kerak. Shundagina ta`lim oluvchilarning rivojlanish darajasi zamon talabiga mos keladi. O`qituvchilarda kasbiy shaxs xislatlari shakllanadi. Pedagogik qobiliyat. Psixologik tadqiqotlarda aniqlanishicha, o`qituvchining shaxsida shaxsiy xislatlar va bilim, malaka, ko`nikmalar sintezi paydo bo`lar ekan. Shuning uchun ham har bir pedagog o`zining psixik xususiyatlarni chuqur anglashi natijasida o`zining tarbiyasi bilan shug`ulanishga olib keladi. O`sib kelayotgan avlodni ta`lim-tarbiyasining muvaffaqiyati birinchi navbatda quyidagi xususiyatlarga, ya`ni mustaqillik ruhini ongiga singdirish, ma`naviy xislatlar va erkin emotsionallikni shakllantirish va pedagogik yo`naltirish tanlangan kasbga nisbatan muhabbat va sadoqatni o`yg`otish kabilarga bog`liqdir. O`qituvchi faoliyati uchun hamda boshqa turdagi faoliyat mutaxassislari uchun diqqatning barqarorligi, mustaqil fikrlash, dadillik kabi umumiy qobiliyat muhim ahamiyatga ega. Biroq boshqa turdagi sohalarda ham pedagogik faoliyatda haqiqiy muvaffaqiyat bo`lishi pedagogik qobiliyatning rivojlanishiga bog`liqdir. Mazkur faoliyat orqali individual psixik xususiyatlarni muvaffaqiyatni egallanishiga yordam beradi. Pedagogik qobiliyatlarning qo`llashda juda keng. U pedagogik faoliyatning barcha tuzilishini qamrab oladi. O`qituvchining pedagogik professiogrammasini o`rgangan psixolog va pedagoglar o`qituvchining turli qobiliyatlarini ajratib berildi. N.V.Kuzminaning tadqiqotlarida pedagogik kuzatuvchilik, pedagogik tasavvur, pedagogik takt, diqqatning taqsimlanishi, tashkilotchilik qobiliyatlari ochib berilgan. F.N.Gonobolin o`qituvchida ushbu o`quvchini tushunish, materialni tushunarli yetkazish, o`quvchilarda qiziqishni o`yg`otish, tashkilotchilik qobiliyati, pedagogik takt, o`z ishining natijasini oldindan ko`ra bilish va boshqarishning bo`lishini sanab hamda yoritib bergan. Ko`rib turganimizdek, barcha qobiliyatga tegishli xislatlar qaytarilmoqda. Bir joyda ko`proq moslashsa, boshqa vaziyatda esa har xil nomlanadi, lekin bir xil psixologik ma`noni anglatadi (masalan, N.V.Kuzmina bo`yicha pedagogik tasavvur bilan F.N.Gonobolinning o`z ishining natijalarini oldindan ko`ra bilish). Pedagogik qobiliyatlar guruhining yaxlitligi birinchi navbatda quyidagilar kiradi: pedagogik kuzatuvchanlik, pedagogik tasavvur, talabchanlik, pedagogik takt, tashkilotchilik qobiliyati, oddiylik nutqning aniq va ishonchliligi.

www.arxiv.uz Yuqorida sanab o`tilgan pedagogik qobiliyatlar pedagogik faoliyatning har tomonlama muvaffaqiyatli amalga oshishiga xizmat qiladi. Pedagogik tasavvur asosan konstruktiv faoliyatga tegishli bo`lib, - u ta`lim oluvchilarning kelajak bilimlarining namunasi sifatida namoyon bo`ladi, hamda oldindan mos keladigan metodlar va metodikalarni topishga asoslanadi. Aynan pedagogik tasavvur o`qituvchiga rivojlanayotgan ta`lim-tarbiyani tashkil qilishga yordam beradi. Pedagogik takt: pedagogik faoliyatning kommunikativ tomonida vujudga keladi. Bu o`quvchilar, o`qituvchilar, ota-onalar bilan to`g`ri muomala qilishga o`rgatish ziddiyatli vaziyatlarni aniqlashtirish va ogohlantirish, munosabatlarga nisbatan me`yorni bilish (talabchanlik, mehribonlik) qobiliyatidir. Tashkilotchilik qobiliyati o`qituvchi faoliyati uchun muhim hisoblanadi, chunki butun pedagogik faoliyat tashkilotchilik xarakteriga egadir. O`qituvchi shaxsining individual qobiliyatlardan tashqari o`qituvchi faoliyatida uning individual qobiliyatlari. U pedagogning uslubini belgilaydi. Ishning uslubiga oliy nerv faoliyati xususiyatlari, emotsional sohaning o`ziga xosligi ta`sir qiladi. Dars o`tish tempi emotsional darajaning to`yingan ko`rinishida ularning ta`siri ko`rinadi. Hozirgi vaqtda qanday psixologik qobiliyatlar bilan o`qituvchi yangi ta`lim vazifalaridagi bog`liqliklardan farq qilib, o`quv jarayonini faollashtirish savoliga psixologlar javob izlashmoqda. Bir guruh psixologlarning olib borgan tadqiqotlarida o`qituvchiga mohir pedagogik ishda bir xil muvaffaqiyatning paydo bo`lmasligiga yaxlit holda quyidagilar aniqlandi: - bolalar intellektining katta imkoniyatiga ishonish va barcha o`quv jarayonida bu vazifa vazifaga tobe bo`lishi: - o`rganilayotgan dars materialini har tomonlama maksimal o`qitishga intilish, ta`lim oluvchilarda vazifani bajarish uchun turli usullarni izlashni shakllantirish; - pedagogik kuzatuvchanlik - haqqoniylik, asoslanganlik, qo`yilgan talablarga nisbatan bevosita ishbilarmon xarakterda bo`lish; -bolalar jamoasi bilan muloqotning qondirilishi va aksincha, vijdonli o`qituvchi bo`lsa ham lekin ta`lim oluvchilar oldida avtoriteti bo`lmasa, unda quyidagi qobiliyatlar farq qiladi: -o`quvchilar bilan doimiy qattiqqo`l munosabatda bo`lish zarurati; -to`g`ri talablarning ustunligi, qo`rqitish yoki nasihatomus tonlarning ko`pligi stereotiplik -o`quvchilardan javob berishni qattiq talab qilishi; - pedagogik shtamplarning o`quv uslubida bo`lishi.

www.arxiv.uz Birinchi o`qituvchi sifatida o`quvchining barcha yosh va individual farqlarni maktabga kelganidan o`qib olishi, uni yangi faoliyatga yengillik bilan o`rgatish, boshlang`ich sinf o`qituvchilarida ziyraklik qobiliyati bo`lishi kerak, u maktabgacha va kichik maktab o`quvchisida psixologiya va pedagogika bilimlariga chuqur kirishi, keyingi ta`lim bosqichlarida o`zining o`quvchisining muvaffaqiyatlari javobgarlik hissining bo`lishi. Albatta muloqotchanlik va mehribonlik bo`lishi kerak. Boshlang`ich sinf-o`qituvchisida optimizmlik, hayotdan quvonchning bo`lishi bolalarni doimo jalb qilib kelgan. Har bir o`quvchining bahosiga nisbatan haqqoniylik bo`lishi, u kontaktning muvaffaqiyatini belgilaydi, bu esa o`quvchiga ta`sir qilib ma`noli barerga yo`l qo`ymaydi. Bilimga nisbatan har tomonlama qiziqishning bo`lishi, ko`p fanlarni bilishning muvaffaqiyati eruditsiyaning sharti bilan bog`liq estetik xislar va madaniyatga emotsional munosabat bo`lish muhimligi o`quvchilarda qobiliyatlarni shakllantirish va rivojlantirishga imkon beradi. Bu aloqada o`qituvchilarning shaxsiy kasb tomonlariga hamda yuqori va boshlang`ich sinf o`qituvchilarining shaxsiy xislatlariga baho berishga bo`lgan qiziqish munosabati namoyon bo`ladi. Tadqiqotlarda bu masala maxsus o`rganildi. O`tkazilgan eksperimentda 300 ga yaqin o`qituvchilar ishtirok etib, ular orqali pedagog ishidagi o`qituvchisining shaxsiy tomonlari tanlandi. Natijada, boshlang`ich sinf o`qituvchilaridagi vatanparvarlik hissi, mehribonlik, pedagogik takt, haqqoniylik, bolalarga muhabbat, o`quvchini tushunishi qobiliyati, tashkilotchilik qobiliyati, quvnoqlik kabi sifatlar yuqori darajada ekanligiga aniqlangan bo`lsa, yuqori sinf o`qituvchilarida esa vatanparvarlik xissi pedagogik takt, pedagogik tasavvur, tashkilotchilik qobiliyatlarining shakllanganligi o`rtadan yuqori ko`rsatkichni tashkil qiladi. Pedagogik qobiliyatlarning shakllanishi. O`qituvchining kasbiy qobiliyatlar ko`lami pedagogik o`quv yurtlarida ta`lim olayotgan vaqtidan, o`zini tarbiyalash, jarayonida hamda kundalik pedagogik faoliyatda shakllanadi. Albatta, har bir shaxs alohida individual va uning ba`zi qobiliyatlari ham, yuqorida keltirib o`tilgan maxsus qobiliyatlar ba`zi bir o`qituvchilarda ularni maqsadga yo`naltirishsa ham to`liq daraja rivojlanmasligi mumkin. Biroq amaliyot shuni ko`rsatdiki, o`qituvchining kasbiy mahoratini takomillashtirishdagi ba`zi bir qobiliyati bo`lmasa u boshqasi bilan o`rnini to`ldiradi va bunda o`quv faoliyatiga hech qanday to`siq bo`lmaydi. F.N.Gonobolin o`z tadqiqotlarida boshlang`ich sinf o`qituvchilarida bolalarga nisbatan talabchanlikning bo`lmasligi natijasida bolalar bilan ishlashda sabr va bajarishga tirishishi bilan kompensatsiyalanadi (o`rnini to`ldiradi) deb aytib o`tdi.

www.arxiv.uz Pedagogik qobiliyatlarning kompensatorlik imkoniyatining so`nggi tadqiqotlarida qobiliyatlar olamini ochadi, unda qaysi biri bosh bo`lib faoliyatning muvaffaqiyatini belgilashini aniqladi. Tadqiqotlar bo`yicha, birinchi tipdagi pedagoglarda pedagogik qobiliyatlarning yadrosi sifatida yuqori darajada nazariy bilimlarning rivojlanishi hisoblanadi va natijada ularda to`garak ishlarini boshqarish va proforientatsiya mahorati, konstruktiv va kommunikativlik mahorati kabi xislatlar vujudga keladi. Ikkinchi tipdagilarning yadrosi sifatida yuqori darajada tashkilotchilik ishlari (kashshoflik, sport) hisoblanib, ularda amaliy mahorat (musiqa asboblarida o`ynash, fotografiya), kommunikativlik va konstruktiv mahorat yuzaga chiqadi. Uchinchi tipdagilarda kommunikativ mahorat yadro sifatida bo`lib, ularda tashkilotchilik mahorati, konstruktiv va amaliy mahorat shakllanadi. To`rtinchi tipdagilarda konstruktiv mahorat yadrosi sifatida bo`lib, ularda yuqori darajada nazariy bilimlar shaxsiy xislatlar (oddiylik, sabrlilik, vazminlik) shakllanadi. SHu narsa aniqki pedagogik mahoratning doimiy mukammallashuvi o`qituvchining o`z maqsadlarini, anglash kerak hamda o`z pedagogik faoliyatida nimani kutadi, pedagogik faoliyatda paydo bo`ladigan shaxsiy imkoniyatlarini (xarakter xususiyatlari, og`ishishlar) anglashni to`liq tushunishi lozim. Qobiliyat - bu kishining biror faoliyatga yaroqliligi va shu faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirishdir. Pedagogik qobiliyat - bu qobiliyat turlaridan biri bo`lib, kishining pedagogik faoliyatga yaroqliligini va shu faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug`ullana olishini aniqlab beradi. Uzoq yillar olib borilgan tadqiqotlar, pedagogik qobiliyatlar murakkab va ko`p qirrali psixologik bilimlardan iboratliligini ko`rsatib berdi. Ana shu tadqiqot ma`lumotlaridan foydalanib, pedagogik qobiliyat tuzilishida muhim o`rin egallaydigan qator komponentlarni ajratib ko`rsatish mumkin. Didaktik qobiliyatlar - bu bolalarga o`quv materialini aniq va ravshan tushuntirib, oson qilib yetkazib berish, bolalarda fanga qiziqish uyg`otib, ularda mustaqil faol fikrlashni uyg`ota oladigan qobiliyatdir. Didaktik qobiliyatga ega bo`lgan o`qituvchi zarurat tug`ilganda qiyin o`quv materialini osonroq murakkabrog`ini soddaroq tushunishi qiyin bo`lganini tushunarliroq qilib o`quvchilarga moslashtirib bera oladi. Akademik qobiliyatlar - matematika, fizika, biologiya, ona tili, adabiyot, tarix va boshqa shu kabi fanlar sohasiga xos kobiliyatlardir. Qobiliyatli o`qituvchi o`z fanini faqat kurs xajmidagina emas, balki atroflicha keng, chuqur bilib bu sohada erishilgan yutuqlar va kashfiyotlarni doimiy ravishda kuzatib borib, o`quv

www.arxiv.uz materialini mutlaqo erkin egallab unga katta qiziqish bilan qaraydi, hamda ozgina bo`lsada tadqiqot ishlarini olib boradi. Ko`pchilik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, o`qituvchi o`z fani bo`yicha bunday yuksak bilim saviyasiga erishishi boshqalarini qoyil qilib hayratda qoldirishi, o`quvchilarda katta qiziqish uyg`ota olish uchun u yuksak madaniyatli har tomonlama keng bilimdon odam bo`lishi lozim. Pertseptiv qobiliyatlar – bu o`quvchining tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, o`quvchi shaxsini vaqtinchalik, psixik holatlari bilan bog`lik, nozik tomonlarini tushuna bilishdan iborat qobiliyatlardir. Nutq qobiliyati - kishining o`z tuyg`u hislarini nutq yordamida shu bilan birga mimika va pantomimika yordamida aniq va ravshan qilib ifodalab berish qobiliyatidir. Tashkilotchilik qobiliyati — bu birinchidan. o`quvchilar jamoasini uyushtira bilish, unda jamoani jipslashtira olish va ikkinchidan, o`zining shaxsiy ishini tug`ri tashkil qila olish qobiliyatidir. Avtoritar qobiliyat - o`qituvchining rostgo`ylik, irodaviy uddaburonligi, o`zini tuta bilishi, farosatliligi, talabchanliligi kabi irodaviy hislatlari hamda qator shaxsiy hislatlarga shu bilan birga o`quvchilarning tarbiyasida javobgarlikni his etish uning e`tiqodi, o`quvchilarga ma`naviy va ma`rifiy e`tiqodni singdira olishga ishonch kabi hislatlarga ham bog`liqdir. Kommunikativlik qobiliyati - bu bolalar bilan muloqotda bo`lishga o`quvchilarga yondoshish uchun to`g`ri yo`l topa bilishga ular bilan pedagogik nuqtai nazardan maqsadga muvofiq o`zaro aloqa bog`lashga pedagogik taktning mavjudliligiga qaratilgan qobiliyatdir. Pedagogik takt psixologiyasini o`rganishida psixolog I.V.Straxov benihoya katta xissa qo`shgan uning fikricha bunda muhimi - o`quvchilarga ta`sir etishning eng qulay usullarini topa bilish tarbiyaviy ta`sirni qo`llashda maqsadga muvofiq pedagogik choralarga z`tibor berish, aniq pedagogik vazifalarni hisobga olish, o`quvchi shaxsining psixologik xususiyatlari va uning imkoniyatlari hamda mazkur pedagogik xolatlarini hisobga olish zarurdir. Pedagogik xayol - bu kishining o`quvchilar shaxsini tarbiyaviy tomondan loyixalashtirganda o`z ish harakatlarining natijasini oldindan ko`ra bilishda namoyon bo`ladigan maxsus qobiliyatdir. Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati - bu qobiliyat bir vaqtning o`zida diqqatni bir qancha faoliyatga qarata olishda namoyon bo`lib, o`qituvchi ishida g`oyat muhim ahamiyatga egadir.

www.arxiv.uz Yuqorida ko`rsatib o`tilgan qobiliyatlardan tashqari o`qituvchi inson shaxsining maqsad sari intilishi uddaburonlik, mehnatsevarlik, kamtarlik kabi qator insoniy xislatlarga ega bo`lishi lozimdir.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A.V.Petrovskiy. "Yosh psixologiya va pedagogik psixologiya". M.1979 yil. 2. "Umumiy psixologiya, yosh psixologiya va pedagogik psixologiya" kursi. 1982 yil. 3. V.A.Krutetskiy. "Pedagogik psixologiya asoslari" 4. T. "Ukituvchi". 5. V.A.Krutetskiy. "Ukuvchilarning ta`lim va tarbiyasi psixologiyasi. 1976 yil. 6. E.Goziev. "Psixologiya" T. 1994 yil. 7. M.V.Voxidov. "Psixologiya" T. 1981 yil. 8. M.G.Davletshin taxriri ostida "Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiya" T. 1974 yil.

Похожие

Maktabgacha yoshdagi bolalar psixik rivojlanishininig xususiyatlari

Bolalarda psixik kasalliklarning boshlang`ich ko`rinishlari

Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash muammolari

Maktabgacha yoshdagi bolalarni pedagogik-psixologik tashxis qilish

Maktabgacha yoshdagi bolalarni mafkura ruhida tarbiyalash usullari