Мактабгача ва мактаб ёшидаги ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психопедагогик ташхислаш методлари - Педагогиka - Рефераты

Мактабгача ва мактаб ёшидаги ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психопедагогик ташхислаш методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

124.5 KB

Мактабгача ва мактаб ёшидаги ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психопедагогик ташхислаш методлари Режа: 1. Психологик текшириш. 2. Педагогик текшириш. 3. Болаларни текшириш учун топшириқлар танлаш. 4. ТПК болаларни ўрганишда фойдаланилади ган методлар . 5. Болалар ишларини баҳолаш. 6. Ўқиш, ёзиш, ҳисоблаш малакалари текширш. 7.Текширишда психолого-экспериментал методикалардан фойдалан иш.

Таянч сўзлар: (Экспрементал, дефектолог, анамнез, асорат, судрга, ташхис, тиббий карта, психоневролог, отоларинголог, офтальмолог, педиатрининг хулосалари, лаборатор маълумотлар) Болаларни тиббий-педагогик комиссияда текшириш уларнинг ҳужжатларини ўрганишдан бошланади (тиббий карталар, характеристикалар, дафтарлар, чизган расмлари ва ҳ.к.). Врач психоневролог комиссия аъзоларини мавжуд бўлган ҳужжатлар: анамнез, отоларинголог, офтальмолог, педиатрининг хулосалари, лаборатор маълумотлар ва бошқалар билан таништиради. Болада эшитиш ёки кўришнинг пасайганлиги кузатилса унга диққатини қаратади ва ҳоказо. Бундай ҳолларда дефектолог олдиндан текшириш учун материал танлайди. Масалан, эшитин пасайганда, нутқ нуқсонларида болаларга нутқий кўрсатмалар талаб қилинмайдиган кўргазмали характердаги топшириклар берилади. Заиф кўрувчи болалар учун оғзаки шаклдаги турлича мантиқий топшириқлар танланади. Дефектолог ўз навбатида педагогик ҳужжатлар билан танишиб, комиссия аъзоларига бола билан алоқага киришишда ва текшириш жараёнида эътибор бериши лозим бўлган энг муҳим хусусиятлар ҳақида маъдумот беради. Масалан, болага берилган тавсифномада ўқув дастурини ўзлаштиришдаги қийинчиликлари кўрсатилган бўлса, текширишни бола учун осон ва қизиқарли бўлган ўйин характеридаги топшириқлардан бошлаш мумкин. Тавсифнома материалларини ўрганиш комиссия аъзоларини боланинг ҳолатини характерлаб берадиган психик фаолиятнинг сифат ва хусусиятларини аниқлашга йўналтиради. Агарда бола мактабда ўқиган бўлса, унинг дафтарларини диққат билан таҳлил қилиш зарур. Дафтарнинг ташқи кўриниши боладаги бетартиблик, мактаб талабларини тушуниш, таълим жараёнига бўлган қизиқиш каби сифатлар ҳақида маълумотлар беради.

Ёзма ишларни бажариш характери текширувчига боладаги қийинчилаклар сабаби ҳақидаги масалани қўяди. (Масалан, ёзишда қаторга риоя қилмаслик моториканинг бузилиши ёки фазода чамалаш қийинчиликлари, талабларини тушунмаслик каби ва бошқа сабабларга боғликдир). Ёзувдаги хатолар (харф ларни ўрнини алмаштириш, ташлаб кетиш, сўзларни охиригача ёзмаслик, жарангли ва жарангсиз ундошларни алмаштириш) ҳам турли сабаблардан келиб чиқади. Бола бундай қийинчиликларни қандай енгиб ўтди, ўқитувчи томонидан қандай ва қай даражада ёрдам берилганлигини аниқлаш муҳимдир. Биринчи ва охирги дафтарларни тақкослаб боланинг ривожланиш динамикасини ўрганиш мумкин. Бола ҳақида қизиқарли маълумотларни у чизган расмлардан ҳам олиш мумкин. Баъзан айнан расм у ёки бу психик ўзгариш ҳақидаги дастлабки сигнал бўлади. Боланинг ҳужжатларидаги барча материаллар синчиклаб ўрганилганидан сўнгина болани бевосита текширишни бошлайдилар. Биз тиббий текшириш методларини ёритиб бермаймиз, чунки бу билан фақатгина мутахассис врачлар шуғулланадилар. Барча комиссия аъзолари врачнинг ота-оналар билан суҳбатини эшитадилар, боланинг илк ривожланишига диққатларини қаратадилар, врач томонидан болани неврологик ва психологик текшириш кузатадилар, аммо уларнинг асосий вазифаси болаларни тегишли методикалар ёрдамида психологик, педагогик ва логопедик текширишдир. Шуни эсда тутиш лозимки, умумий психологиянинг болаларни ўрганишдаги индивидуал-типологик, шахс-жамият, тизимли-тузилиш ёндошишлари, сифат-сонли баҳолаш каби низомлари ривожланишда турли нқсонлари бўлган болаларни ўрганишда ҳам зарур ҳисобланади. У ёки бу методларни ва уларнинг кетма-кетлигини танлаш текширувчининг ёш ва индивидуал хусусиятларига боғлиқ. Баъзи ҳолларда комиссия аъзоси (олигофренопедагог, логопед) суҳбат методига таянади, унга алоҳида экспериментал методикаларни қўшади.

Бошқа ҳолларда эса ўрганиш ўйин жараёнида бола фаолиятини кузатиш асосида олиб бориалди ва ҳ.к. Текширишга боланинг кўрсатилган усулларни фаолиятига кўчира олиш қобилияти намоён бўладиган ўқиш элементларини, ёрдам турларини, ўхшаш характердага топшириқларни ҳам киритиш лозим. Топшириқлар вербал ва новербал характерда бўлиши лозим. Болани текширишда қуйдагиларни эътиборга олиш зарур: боланинг текширишга бўлган ҳиссий реакциясини. Ҳаяжонланиш-янги шароитга, нотаниш одамларга бўлган табиий реакциядир. Бунда ҳаддан ташқари, қувноқлик, комиссия аъзоларига мурожат қилишдаги беодоблик, хулқнинг ноадекватлигига диққатни қаратиш лозим. Бола кўрсатмани ниҳоясигача эшитадими ёки уни бажаришдан аввал тушунишга ҳаракат қиладими? Қандай турдаги: оғзаки ёки кўргазма асосидаги кўрсатмалар тушунарлими? Топшириқни бажаришдаги фаолиятнинг характери Топшириққа бўлган қизиқишнинг мавжудлиги ва турғунлиги, бола фаолиятининг мақсадга йўналтирилганлиги, ишни охирига етказиш кўникмалари. Бунда ҳаракат усулларининг самаралилиги ва мослигига, иш жараёнида диққатни бир жойга тўплай олишига аҳамият бериш лозим. Боланинг умумий иш қобилияти эътиборга олинади. Асосий кўрсаткичлардан бири-ёрдамдан фойдалана олиш имкониятидир. Бундай қобилият қанчалик яхши ифодаланган бўлса, боланинг ўрганиши шунчалик юқори бўлади. Болага кўрсатиладиган ёрдамнинг характери ва даражасини эътиборга олиш муҳим. Болани ўқитиш, таълим олиши, ўрганишининг кўрсаткичи бўлиб ўзлаштирилган фаолият усулини ўхшаш топшириққа кўчира олиши хизмат қилади. Ишнинг натижасига бўлган муносабат (реакция).

Ўз фаолиятини танқидий баҳолаш, адекват ҳиссий реакцилар (муваффаққиятдан хурсанд бўлиш, муваффиққиятсизликдан ранжиш) боланинг ҳолатини тўғри тушунганлигидан далолат беради. Болани психологик текшириш Ёрдамчи мактабларга болаларни саралашда психологик текширишнинг аҳамияти жуда муҳимдир. Ақли заиф болалар мактабгача ёшдаёқ диагностика қилиняпти. Шунинг учун комиссияга кўп аввал мактабда ўқимаган болалар юбориляпти. Бундай ёшдаги болаларда (мактабгача ёшдаги) мактаб билимлари ва малакаларини текшириш уларнинг интеллектуал ва бошқа психик жараёнларининг ҳолати ҳақидаги зарур маълумотларини бермайди. Тиббий-педагогик комиссиядаги психологик текширишнинг асосий вазифаси боланинг тафаккур (фикрлаш) хусусиятларини аниқлашдир. Бу тафаккурнинг маълум бир нуқсони-асосий белги бўлиб, шу асосида болани ёрдамчи мактабга юборилиши билан боғлиқдир. Психологик текшириш вақтида боланинг интеллектуал фаолиятининг фақатгина заиф эмас, балки кучли томонларига ҳам диққатни қаратиш зарур. Текширишдан олинган маълумотлар дифференциал диагностика учун ҳам материаллар беради. Психологик текширишдан аввал албатта педагогик ҳужжатларни: болалар боғчаси ва мактаб томонидан берилган тавсифномаларни, иш давтарлар, чизилган расмларни ўрганиб чиқиш зарур. Ушбу ҳужжатларни таҳлил қилиш болага тўғри ёндошишни топишга ёрдам беради. Масалан, эшитишида, нуқсони бўлган ёки нутқида жиддий нуқсонлари бўлган болаларни текширишни нутқ кўп иштирок этмаган топшириқларни беришдан бошлаш лозим; психик ривожланиши орқада қолган болаларни текширишни ўйин шаклидаги содда топшириқларни беришдан бошлаш

лозим; психик ривожланиши орқада қолган болаларни текширишни ўйин шаклидаги содда топшириқлардан бошлаш лозим. Тавсифномадан келтирилган маълумотлардан келиб чиқиб суҳбат вақтида болани қизиқтирадиган, у яхши кўрадиган машғулотлар билан боғланадиган саволлар бериш мумкин; шу билан бирга суҳбат вақтида бола учун кўнгилсиз бўлган мавзулардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ эмас. Психологик текшириш вақтида бола хулқининг хусусиятлари ва унинг ишлаш қобилияти эътиборга олиниши лозим. Чунки ишлаш қобилиятининг ва хулқнинг бузилишлари боланинг интеллектуал имкониятларини яшириши ёки у ҳақида нотўғри тасаввурни келтириб чиқариш мумкин. Текширишдан аввал ўтказиладиган суҳбат бола билан алоқа ўрнатишга ва педагог ёки психологни дастлабки топшириқларни қандай бўлишини (мураккаблиги бўйича) аниқлашга ёрдам бериши лозим. Кўпинча текширишни мураккаблиги бўйича ўртача топшириқлардан беришдан бошлаш лозим бўлади. Чунки ўртача мураккабликдаги топшириқлар берилишидан аввал болага бир қанча содда топшириқлар берилса у чарчаб, толиқиб қолади. Шунингдек ткширишни мураккаб топширикдан бошлаш ҳам мумкин эмас. Топшириқнинг бошланишида мураккаб топшириқ берилса, бола тормозланиб қолиши мумкин. Текшириш, ўрганиш вақтида қуйида баён этилган методикаларнинг барчасидан фойдаланиш зарур эмас. Асосий методикалар билан биргаликда қўшимча методикаларни ишлатса ҳам бўлади. Таклиф қилинаётган ва улар ёрдамида олинган натижаларни таҳлили асосан 7-9 ёшдаги болаларга мўлжалланган (1978 йилдаги ёрдамчи мактабга болаларни қабул қилиш бўйича кўрсатмага мувофиқ). Каттароқ ёшдаги болаларни текшириш (комиссияга баъзан 10 ёшдан 11 ёшгача бўлган болалар ҳам юборилиши мумкин) ҳам юқоридагича олиб борилиб, фақат бундай болаларга топшириқларнинг мураккаброқ вариантларини таклиф қилиш лозим. Комиссияда 10-11 ёшли болаларда педагогик текширишдан кўп

маълумотлар олинади. Бола билаан олиб борилидиган ишни таълим эксперимент шаклида ташкил этиш зарур. Агарда бола қийналиб қолса рағбатлантириш, унинг фаолиятини ташкил этиш, йўналтирувчи саволлар бериш, ўхшаш топшириқ материалида кўрсатиш ва ўрганиш каби шаклда йрдам кўрсатилиши мумкин. Олинган натижаларни таҳлил қилишда болага қандай турда ва қай даражада ёрдам кўрсатилганлиги, бу ёрдам топшириқни бажаришга қанчалик йрдам берганини эътиборга олиш зарур. Комиссияда бир неча марта текширишда ҳам ақли заифликнинг даражасини аниқлаш, дебилликни имбецилликдан ажратиш қийин бўлган болалар ҳам учраши мумкин. Бундай болалар ёрдамчи мактабларнинг диагностик синфларига юборилишлари лозим. Болани кузатиш ва суҳбат методлари Психологик текшириш суҳбатдан бошланади. Суҳбат бола билан ҳиссий алоқа ўрнатишга, унда таклиф қилинаётган ишга тўғри муносабат ўрнатишга қаратилади. Бўшанг, қатъиятсиз, қўрқоқ болаларни тетиклаштириш, мақташ, қўзғалувчан болаларга нисбатан қаттиққўл, талабчан бўлиш лозим. Суҳбат мазмуни боланинг атроф ҳақидаги тасаввурларининг хусусиятларини аниқлашга қаратилиши керак. Суҳбатда боланинг қизиқишлари, унинг севимли машғулотлари ва ўйинларига берилиши зарур. Суҳбат жонли ва эркин кечиши лозим. Суҳбатни оддий саволлардан бошлаш мақсадга мувофиқ. Агарда бола саволларга жавоб беришдан бош тортса, унга бирорта расмни ёки ўйинчоқни кўриб чиқишни таклиф этиш мумкин ва аста-секин бола билан контакт ўрнатиб суҳбатни керакли томонга йўналтирилади. Қуйида болага бериладиган саволлар келтирилган. 1. Боланинг ўзи ва унинг оиласига таалуқли саволлар .

Сенинг исминг нима? Ёшинг нечада? Онангнинг исми нима? Отангнинг исми нима? Оилингизда кимлар бор? Оилангизда неча киши бор? Отанг ва онанг қаерда ва ким бўлиб ишлайдилар? 1. Боланинг вақт ва фазовий тасаввурларини аниқлашга ёрдам берадиган саволлар . Сен қаерда яшайсан? Сен қайси шаҳада яшайсан? Сен қайси қишлоқда яшайсан? Сизнинг уйингизда нечта хона бор? Сизнинг уйингизда нечта этаж бор? Сен нечанчи қаватда яшайсан? Сизлардан юқорида нечта қават бор? Қандай йил фаслларини биласан? Ҳозир қайси фасл? Ёз фаслидаги ойларни айтиб бер. Бир йилда нечта ой бор? Сутка нима? Бир суткада неча соат бор? Бир соатда неча минут бор? 2. Боланинг дунёқарашига ёрдам берадиган саволлар. Бизнинг мамлакатимизни номи нима? Сен қандай шаҳарларни номини биласан?

Бизнинг республикамизда қандай байрамлар нишонланади (баҳорда, ёзда, кузда, қишда)? Қандай ҳайвонларни биласан? Улар нима билан озиқланадилар? Сен қандай қушларни биласан? Уларнинг қайсилари қишда бошқа иссиқ ўлкаларга учиб кетадилар? Қайсилари ўлкамизда қишлаб қоладилар? Сен яқинда қайси китобни ўқидинг? Ўқиганларингдан нималар эсингда қолди? Сен яқинда қайси фильмни кўрдинг? У сенга нимаси билан ёкди? 3. Боланинг қизиқигларига, ўйинларига доир саволлар . Сен нима билан шуғулланишни яхши кўрасан (китоб ўқиш, ўйнаш, телекўрсатувларни томоша қилиш ва ҳ.к.)? Сен қандай ўйинларни ёқтирасан? Уйингда қандай ўйинчоқлар бор? Энг ёқимли ўйинчоғинг (ўйин) қайси? Сен ким билан ўйнашни яхши кўрасан? Телевизорда қайси кўрсатувларни томоша қилишни яхши кўрасан? Уй ишларига ёрдам берасанми? Сен нима қилишни биласан? Сенга мактабда ўқиш ёқадими? Суҳбат бола хулқининг кузатиш маълумотлари билан биргаликда у ҳақида дастлабки маълумотларни беради. Булар асосида текширувчи болага текширишни қанлай даражада мураккабликдаги топшириқлардан бошлаш лозимлигини аниқлаб олишга ёрдам беради. Суҳбат бола билан бевосита

алоқа қилиш характерида бўлиши лозим. Саволларнинг мазмуни, тартиби ва тузилиши боланинг жавоблари, унинг реакциясига (масалан, хафа бўлиш, ранжиш, диққати, сергаликлиги) ҳамда умумий ҳолатига (бўшанглик, қўзғалувчанлик, диққатнинг тарқоқлиги ва ҳ.к.) боғлиқ. Бола билан суҳбатни комиссия аъзоларидан фақат биттаси ўтказади, болага комиссия аъзоларининг бир нечтасини кетма-кет савол бер иши мумкин эмас. Суҳбат вақтида боланинг хулқини ва реакциясини синчиклаб кузатиш лозим. Бундай кузатишларсиз суҳбат ўрганиш методи сифатида ўз аҳамиятини йўқотади. Боланинг жавобларини баҳолаш ва улар асосида қандайдир бир хулосалар чиқариш катта ҳатога йўл қуйишдир. Масалан, бола жавоб беришдан бош тортса ёки нотўғри жавоб берса ҳар вақт ҳам бу ундан сўралайтганларни билмаслиги ҳақида ишонч ҳосил қилмаслиги керак. Кўпинча бола берилган саволда диққат эътиборини етарлича жамламаслиги, унинг тузилишини тушунмаслигини кузатиш мумкин. Шу савол бошқача қилиб (бошқа формулировкада) берилса у қийинчилик туғдирмайди. Баъзан бола аввал ўтказилган суҳбат таъсирида берилган саволга етарлича тайёр бўлмаслиги ва уни педагог таҳминида бошқа доирада идрок этиши мумкин. Суҳбат жараёнидаги бола билан педагогнинг алоқа қилиш характери унинг шахси хусусиятларни аниқлаш учун муҳим аҳамиятга эга. Шундай болалар борки, улар алоқага қийинчилик билан киришадилар, суҳбат жараёнида кескин, қовоғи солиқ, безовта, камгап ҳолатда бўладилар, саволларга истар-истамаслик билан жавоб берадилар, негативлик реакцияларига мойил бўладилар, бошқалари шароитгша анча тез мослашадилар, тез жонланадилар, ишонувчанлик, очиқ кўнгиллик билан саволларга бажонидил жавоб берадилар. Баъзи болалар суҳбат жараёнида ўзларини мустақил тутадилар, вазиятга қарамайдилар, саволларга ўйламасдан тез, охиригача эшитмасдан жавоб берадилар; бошқалари ўзларин вазмин, жиддий тутадилар, берилган

саволларга шошилмасдан жавоб берадилар. Суҳбат жараёнидаги бундай кузатишлар болани конкрет фаолият жараёнида ўрганишга ва турли маълумотларни таҳлил қилиш, таққослашга ёрдам беради. Тўғри ташхис қилишда суҳбатнинг аҳамияти Тўғри ўтказилган суҳбат боланинг ривожланиши ва унинг шахсини хусусиятлари ҳақида баъзи тасаввурларни беради. Суҳбатда боланинг онгида ўқув фаолияти қандай ўрин эгаллашини, ўқишдаги қийинчиликларни англай олиши, ўз ишига, хулқига танқидий муносабатда бўла олиши аниқланади. Суҳбат натижасида боладаги нейродинамик хусусиятлар ҳақида баъзи маълумотларни олиш мумкин. Бўшанглик, тормозланганлик ёки аксинча, қўзғалувчанлик, диққатнинг тарқоқлиги, савол доирасида қола олмаслик буларнинг барчаси болада қўзғалиш ва ёки тормозланишнинг секинлашган ва тезлашган реакцияларнинг устунлигини тахмин қилишга имкон беради. Суҳбат билиш фаолиятининг даражаси ҳақида ҳам баъзи тасаввурларни беради. Суҳбат жараёнида биз бу босқичда бола учун хос бўлган атроф оламни акс этиш жаражасини аниқлаймиз. Суҳбат боланинг атрофдаги предметлар ва ходисалар ҳақидаги тасаввурларининг тўғрилигини, сабаб боғланишларини ўрнатиш ва аҳамиятлини аҳамиятсиздан ажратишни билишни аниқлашга имкон ярататади. Суҳбат жараёнида билиш фаолиятининг қайси томонларини сукурроқ ўрганиш лозимлигини аниқлашади. Шунинг учун суҳбат боланинг психик ҳайтининг алоҳида томонларини анча чуқур ва махсус ўрганишдаги дастлабки қадамдир. Суҳбатдан алоҳида фаолият турларини текширишга ўтиш режали ва етарлича асосланган бўлиши керак. Суҳбатни тугатиб, экспериментал-психологик текширишга аста-секин ўтиш лозим. Болага «Энди менинг баъзи топшириқлиримни бажарасан» ёки янадла соддароқ тарзда: «Кара, менда қандай расмлар бор (ўйин, шакллар)» дейилади. Экспериментал-психологик текширишни ўтказишда боланинг

ишга бўлган муносабати, қизиқиши борлиги ёки йўқлиги, мақтов ёки танбеҳга реакцияси ва ҳоказоларга эътибор берилади. Бу кузатишлар бола фаолиятини тузилишини таҳлил қилиш, патологик хусусиятларни очишга имкон яратади. Психологик текширишнинг умумий таҳлили Боланинг интеллектуал ривожланиши ҳақида асосланган хулоса чиқаритш учун алоҳида топшириқларни бажариш характери билан биргаликда унинг фаолиятини ҳам таҳлил қилиш лозим. Бирорта топшириқнинг бажаришнинг яхши ёки ёмон натижалари интеллектуал ривожланиш даражаси ҳақида фикр юритишга асос бермайди. Бола фаолиятининг хусусиятларини кўп микдордаги турли топшириқларни бажаришда эътиборга олиш ва бола учун характерли бўлган психологик маълумотларни (ёш, шахс) ва агарда мавжуд бўлса интеллектуал фаолияти ва ҳиссий даражасидаги патологик томонларни ажратиб кўрсатиш керак. Шунингдек текширишга бўлган муносабатини, унинг хулқи, ишлаш қобилияти, толиқиш даражасини ҳам эътиборга олиш зарур. Хотира, диққат жараёнларини, шунингдек, эшитиш, кўриш, нутқини ривожланиши ҳақидаги маълумотларни синчиклаб таҳлил қилиш муҳимдир. Боланинг интеллектуал ривожланиши ҳақида хулосани юқорида кўрсатилган барча характеристикалар асосида чиқариш мумкин. Текширин вақтида интеллектуал жиҳатдан меъёрида бўлган болалар хулқи нормада, жиддий, ҳаракатчан бўладилар. Улар топшириқларни бажариш жараёни, ишнинг натижаси ва унинг баҳоси билан қизиқадилар. Интеллектуал жиҳатдан нормада бўлган болалар учун юқорида кўрсатилган топшириқларнинг барчаси қийинчилик туғдирмайди. Табиийки, 7 ёшдаги болалар 8-9 ёшдаги болаларга қараганда қийинчиликларда кўпроқ ташкилий ёрдамга муҳтож бўладилар. Агарда текширишга хулқи бузилган болалар юборилган бўлса, унинг интеллектуал ривожланишни оптимал

шароитдагина тўғри баҳолаш мумкин: масалан, яхши алоқа ўрнатишда ва аҳамиятли мотивацияда. Боланинг жавобларини сифати унинг халқидаги бузилишлар билан қанчалик боғланганлигини тушуниш учун унинг контактга киришгунга қадар ва контактдан кейинги эришган натижаларини солиштириш мақсадга мувофиқдир. Агарда боланинг жавобларининг сифати ва суръати яхшиланса ёки ёмонлашса, текширишнинг охири ёки ўртасида ўзгарса, бу боланинг ишлаш қобилиятининг бузилиши билан боғланган бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда кўрсаткичларни боланинг толиқиши ёки, ишга киришиб кетиши билан боғлаб таҳлил қилиш лозим. Ишлаш қобилиятининг пасайишини интеллекти турли даражадаги болаларда кузатиш мумкин. Шунинг учун текширишнинг бошидаги, охиридаги дам олишдан кейин топшириқларнинг бажарилиши сифатини таққослаш муҳимдир. Психик ривожланиши сустлашган болаларнинг кўпчилиги учун текшириш жараёнида иш қобилиятининг ва диққатининг пасайиши характерлидир. Баъзи болаларда янги материалда ориентирлашнинг, ишлаб кетишнинг, фаолиятнинг умумий суръатини секинлашганлиги кузатилади. Бошқаларида тез толиқишлари сабабли диққатининг пасайиши, фаолият жараёнида диққатнинг тарқалиши аниқланади. Психик ривожланиши сустлашган болаларнинг фаолияти нормал ривожланаётган болалар фаолиятига нисбатан етирлича мақсадга йўналтирилмаган бўлади. Кўпинча улар ўз мақсадини тушунтира оладилар, топшириқ нотўғри бажарилганда ҳам жавобларини асослаб бера оладилар. Фаол луғатлари кўп бўлмайди. Психик ривожланиши сустлашган болага ташкилий ва ўргатувчи ёрдам берилса, улар томонидан бажарилган топшириқларнинг сифати нормал болаларникига яқинлашади. Дебил даражадаги ақли заиф болаларнинг интеллектуал фаолияти ориентирлашнинг секинлашганлиги, инертлик, умумлаштиришларнинг йўқлиги билан характерланади. Дебил болаларнинг теварак-атроф ҳақидаги тушунчалари жуда тор ва юзаки бўлади. Болалар асосий рангларни ва

геометрик шаклларни биладилар, кесма расмларни жойлаштирадилар, ёрдам берилганда Коос кубикларидан оддий нақшларни туза оладилар. Қисман йрдам берилганда конкрет амалий вазият (холатни) таҳлил қила оладилар, воқеабанд расмнинг махносини тушунадилар, расмларнинг мураккаб бўлмаган кетма-кетлигини кўрсата оладилар. Дебил болалар содда ҳикояларни тушуниш имконига эга бўладилар. Бундай болалар учун бажаришда вазият (ҳолатнинг) маъносини тушуниш лозим бўлган топшириқлар қийинчилик туғдиради. Дебил болалар кенг хажмдаги кўп тушунчаларга эга эмаслар. Тушунчалари воқеликни акс эттирмайди, кўп тушунчалари дифференциаллашмаган ва жуда конкрет характерга эга бўлади. Янги материални ўзлаштиришда ва иш принципини бошқа ўхшаш топшириққа кўчиришда дебил болаларда психик жараёнларнинг инертлиги ва тафаккурининг яққоллиги ёрқин намоён бўлади. Фикрлаш операцияларини бажаришда бундай болалар кўпинча асосий бўлмаган ташқи белгиларга таянадилар. Қиинчилик туғдирган топшириқларни бажаришда ташкилий ёрдам аҳамиятга эга бўлмайди. Ўргатиш ўқитиш характердаги ёрдам жуда секинлик билан қабул қилинади, ёмон ўзлаштирилади ва ўхшаш топшириқни бажаришда деярли фойдаланилмайди. Дебил болаларни узоқроқ ўқитиш лозим! Бундан ташқари такрорлашларни кўп ўтказиш керак. Ақли заифликнинг имбецил даражасидан болаларда теварак-атроф ҳақидаги тасаввурлари жуда камбағал бўлади. Тушунчалари ўзи ва яқинлари ҳақидаги элементар маълумотлардан иборат бўлади. Баъзи имбецил болалар асосий рангларни, баъзи геометрик шаклларни биладилар. Улар расмдаги ва қисқа ҳиқоядаги оддий аниқ вазиятнинг маъносини тушунадилар. Шу билан биргаликда имбецил болалар умумий тушунча ларга эга бўлмайдилар. Луғат бойликлари таниш бўлмаган предметлар доираси билан чегараланган бўлади. Болалар ўзларига ёққан топшириқдан бошқасига қийинчилик билан ўтадилар. Психомотор ёки аналитик-адинамик бузилишлари бўлган имбецил

болаларнинг берилган топшириққатини жалб этиш ва бажаришни ташкил этиш дула қийин. Органик ёки шизофреник деменцияси бўлган болаларда фаолиятнинг персеверацияли бузилишлари, ҳиссий-идоравий диоранинг торлиги, танқидий ёндошмаслик, психик фаолликнинг ривожланмаганлиги кузатилади. Эпилептик деменцияли болалар учун тафаккурнинг инертлиги характерлидир. Болалар кўрсатмани секинлик билан ўзлаштирадилар, бир иш туридан иккинчисига жуда қийинчилик билан ўтадилар. Интеллектуал фаолиятни бажариш вақтида деталлаштириш, муҳим бўлмаган томонларига эътиборни жалб этиш ва иккиламчилардан асосийсини ажратиб олишда қийинчиликлар кузатилади. Шизофреник деменцияли болалар қийинчилик билан алоқага киришадилар, уларда ҳиссий реакцияларнинг ноадекватлилиги намоён бўлади. Уларнинг фикрлаши кўп ҳолларда формал, кўргазма характерида бўлади. Баён қилинган фикр-мулоҳазалари парадоксал (қарама- қарши) характерга эгадир. Кўп ҳолларда бундай болаларга кўргазмали ва конкрет материал билан ишлаш қийиндир. Кўриши пасайган болаларда интеллектнинг сақланганини одатда тафаккурнинг ривожланиш даражасини билиш мақсадида берилган турли топшириқларнинг бажариш характерини ташкил қилиш дараёнида аниқланади. Бунда болаларга шундай топшириқлар бериладики, уларни бажаришда болалар кўришга эмас, балки нутқ, эиштиш ва сезишга таянадилар. Кўришнинг пасайиши туфайли бундай болаларда кўриш идроки ривожланмаган ва фазода ориентирлаш (мўлжаллаш) бузилган бўлади. Эшитиши пасайган болаларда фикрлаш фаолиятида сўз-мантиқий тафаккурнинг ривожланмаганлиги билан боғлиқ бузилишлар кузатилади. Болалар кўргазмали комбинациялаш бўйича топшириқларни яхши бажарадилар, кўргазмали ҳисоблашни яхши бажарадилар. Интеллекти бузилмаган церебрал фалажли болаларда фазовий идрок яхши ривожланмаган бўлади. Шунинг учун улар фазодаги йўналишларни ориентирлишда, баъзан эса фазода предметларнинг жойлашувини

белгилайдиган жумлаларни (устида, у ерда, бу ерда) тузишда қийналадилар. Психологик текшириш асосида чиқарилган эулосани бошқа мутахассисларнинг фикрлади билан албатта солиштириш лозим. Болани педагогик текшириш Педагогик текширишни психологик текширишдан сўнг ўтказиш тавсия қилинади. Психологик ва педагогик текширишни кўпинча бир мутахассис- педагог-дефектолог ўтказади. Агарда бу текширишлар турли шахслар- психолог ва педагог томонидан ўтказилса, бунда педагогга психологнинг текшириш натижаларини билиш зарур. Бу такрорлашларнинг олдини олади ва педагогик текширишнинг режасини яхшилаб тузишга имкон яратади. Педагогик текширишнинг мақсади болалар томонидан ўзлаштириб олинган билим, кўникма ва малакаларнинг ҳажмини. Улар томонидан янги тушунчалар, янги фаолият турларини эслаб олиш жараёнида юзага келадиган қийинчиликлар, уларнинг қайси босқичларда юзага келишини, бу қийинчиликларни бартараф қилиш шароитларини аниқлашдир. Текширишни бошлашдан аввал педагог боланинг педагогик ҳужжатларини диққат ўрганиб чиқади (болалар боғчаси ёки мактабдан берилган характеристика, дафтарлар, боланинг мустақил ишлари, чизган расмлари ва ҳ.к.). Болага берилган характеристикани таҳлил қилиш педагогик текшириш схемасини тўғри тузишга, боланинг индивидуал хусусиятларини эътиборга олиб унга тўғри ёндошишга ёрдам беради. Агарда характеристикада бола тез толиқади деб кўрсатилган бўлса, унга текшириш вақтида ьез ва қисқа вақтда бажариладиган топшириқлар берилади, агарда болага ўқув фаолиятига нисбатан салбий муносабат пайдо бўлган бўлса ўйин ҳолатларидан фойдаланиш лозим бўлади ва ҳ.к. Текширилаётган болаларнинг дафтарларини ўрганиш у ёки бу малаканинг ривожланиш динамикаси, мактаб дастурини ўзлаштириш жараёнида бола йўл қуядиган хатолари характери, қийинчиликлари ҳақида фикр юритишга имкон

беради. Болалар томонидан чизилган расмларни таҳлил қилиш катта диагностик аҳамиятга эга бўлиб, фақатгина тасвирий фаолият соҳасидаги боланинг техник имкониятлари ҳақидагина маълумот бермасдан, балки унинг кузатувчанлиги, тасаввур ва қизиқишлари доираси ва ҳ.к.лар ҳақида тушунча беради. Агарда бола чизган расм ғалати, ҳақиқатдан ташқари характерда бўлиб бола унга тўғри тушунча бермаса у шизофрения билан касалланган деб таҳмин қилиш мумкин. Ақли заиф болалар мустақил танланган мавзуга доир расм чиза олмайдилар. Ақли заиф болалар чизган расмлар стереотип характерда бўлиб, аниқ тасаввурла йўқлигидан далолат беради. Педагогик ҳужжатларни шундай тарзда синчиклаб ўрганиб чиққанидан сўнг дефектолог болани текширишга киришади. Комиссияда болани текшириш вақтида унинг ҳисоблаш операцияларини ўтказа олиш ва математик тасаввурларининг шаклланганлиги аникланади. Мактабгача ёшдаги болаларда сон ҳақида элементар тушунчаларни мавжудлиги текширилади. Мактаб ўкувчиларини улар томонидан ўрганилган дастур материаллари бўйича билимлари текширилади. Агарда бола ўқиш малакаларини эгалланмаганлиги аниқланса унинг ўқиш малакасининг ҳолатини текширишнинг ҳожати йўқ. Комиссияга юборилгунча мактабда ўқиган болаларнинг ўқиш ва ёзиш малакалари ўтилган материал ҳажмида текширилади. Барча ҳолатларда болаларнинг билимларини улар ўқиётган синф дастури материалидан бошлаб текшириш лозим. Сўнгра болаларнинг билимлари қуйи синфларда ўтилган дастур материали асосида аниқланди. Комиссияда боланинг мактаб малакалари ва билимларининг ҳолати, энг аввало ўқиш, ёзиш, ҳисоблаш малакаларининг ҳолатини текширишга қаратиш лозим. Педагог текширишнинг мақсади ўзлаштиришнигина аниқлашдан иборат бўлмай, балки аввало ушбу боланинг таълимдаги қийинчиликларини таҳлил қилиш эканлигини эсидан чиқармаслиги лозим.

Ўқиш . Ёрдамчи мактабга юборилган болалар орасида ўқиш малакасини эгаллай олмаганлар кўпчиликни ташкил этади. Ўқишни эгаллаб олмаслик ҳоллари турлича бўлиб, баъзан уларни ажратиш анча мураккабдир. Қийинчиликлар ўқиш малакасида ҳам, шунингдек ўқишнинг мазмун томонида ҳам кузатилади. Ўқиш малакаси ўз ривожланишида бир қатор босқичлардан иборат мураккаб йўлни босиб ўтади. Савод ўрганишга киришиб бола кўпинча товуш таҳлилида қийналади. Бола қатор ҳолларда бўғинлаб ва сўзларни сидирғасига ўқишни эгаллаб олишда қийналади. Қийинчиликлар ҳарфларни эслаб қолишда ҳам кузатилади. Ақли заиф болалар олий нерв фполиятларининг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ўқиш малакаларини жуда қийинчилик билан эгаллайдилар ва унинг алоҳида босқичлари анча кўп вақтни талаб қилади. Оммавий мактабда узоқ вақт ўқиб болалар ўқиш малакасининг бир элементларини ўзлаштириб олсалар, бошқасини эгаллаб олмайлидар. Ақли заиф болаларда кўп кузатиладиган оғзаки нутқнинг нуқсонлари ҳам қатор қийинчиликларни келтириб чиқаради. Ҳар бир боланинг ўқишни эгаллашдаги қийинчиликларини синчиклаб таҳлил қилиш ва уларнинг характери ва сабабларини аниқлаш муҳимдир. Ўқиш малакасидан ташқари педагог боланинг ўқиган сўзлари, гапларининг маъносини тушунганликлари, интонацияга аҳамият беришни, ўқиганлари бўйича саволларга жавоб бера олиши ва сўзлаб бера олишларига диққатини қаратиш лозим. Ўқиш малакасини текширишда кесма ҳарфлар каби кўргазмалар зарурдир. Кўпинча боланинг ўқиш малакасини унга таниш ва таниш бўлмаган алифбедан фойдаланиб текширилади. Боланинг ўқиш ва ёзиш малакасини ўрганишдаги қийинчиликларини таҳлил қилишда қуйидагиларга диққатни қаратиш зарур: 1. Болаларда мавжуд бўлган қийинчиликларнинг қайси бири унинг таълим ва тарбия

шароитларига боғлиқ (педагогик, қолоқлик, ўқитишда нотўғри методлар, ўқитишда тўхталиш, танаффусларнинг бўлиши). Ўқишдаги ўзлаштирмасликни ўқитувчилар одатда: - ҳарфларни эсдан чиқариш; - ўқиш жараёнинг қийинчиликлари; - ўқилган матнни тушунмаслик билан боғлайдилар. Текшириш жараёнида қийинчиликларнинг сабабини аниқлаш учун юқорида кўрсатилганларга диққатни қаратиш лозим. 1. Бола кўпинча таҳмин қилиб, расмлар бўйича ўқийди, ёдлаб олади. Уқишни ўрганишнинг аввалги босқичларида ўрганилмаганлар кейинги босқичларида қийинчиликларни юзага келтиради. Шунинг учун баъзи ҳолларда бола ўқиш ва ёзишни билса ҳам ҳарфларни билишнинг мустаҳкамлиги текширилади. Бола ўз қийинчиликларига қандай қараши, уларни қандай йнгишга ҳаракат қилишга ҳам диққатни қаратиш зарур. 2. Ёзув ва ўқишнинг бузилишлари (дислекция ва дисграфия). 3. Ўқишни ўрганишда қийирчилик келтириб чиқарадиган бошқа омилларнинг мавжудлиги (талаффуздаги, нуқсонлар, эшитишнинг, кўришнинг пасайганлиги). 4. Боланинг ўқиш ва ўрганишида орқада қолишнинг асосий сабабини унинг ақли заифлигидангина деб таҳмин қилмаслик. Агарда болани ўқишни ўрганишдаги қийинчиликлари ақли заифликдан деб таҳмин қилмасдан бошқа сабаблари тўлиқ тушунтирилса уни ёрдамчи мактабга юбориш ҳақидаги фикрларга шубҳа туғилади (айниқса боланинг ривожланиши орқада қолиши ҳақида бошқа шикоятлар бўлмаса). Бунда масала текширишнинг барча маълумотларини солиштириш йўли билан ҳал қилинади. Болада ўқиш жараёнини текшириш учун қуйидаги дастурни тавсия этиш мумкин: 1. Боланинг ўқишга бўлган муносабати ва унинг ўқиши тарихи . - Ўқиш қачон, қаерда ва ким томонидан бошланган?

- Қийинчиликлар бўлганми? Қайси босқичда? Қандай? - Бола ўқишни яхши кўрадими? - Ўқилаётганларни эшитишни яхши кўрадими? Бу саволларга жавоб ота- оналар ва бола билан суҳбатда олинади. 2. Ўқишга тайёргарлик . - Гапни такрорлаш кўникмаси. - Гапдан сўзни ажрата олиш кўникмаси. - Товуш таҳлили (оғзаки). Сўзларни бўғинларга бўлиш, биринчи товушни ажратиш, алоҳида товушларни ажратиш, сўзлардаги товушларни тартиби бўйича такрорлаш. - Ҳарфларни таниш, билишнинг мустаҳкамлиги. Ҳарфнинг номи. Ҳарфнинг номи бўйича кўрсатиш. Қайси ҳарфларни билмайди? Қайсиларини алмаштиради? Қайси ҳарфларга алмаштиради? Нечта ҳарфларни ва қайсиларини билади? 3. Ўқиш малакаси . Ўрганилган сўзларни ўқийдими? Тўлиқ сўз ёки жумлани ўқий оладими? Ҳарфлаб, бўғинлаб, сидирғасига ўқиш. 4. Боғланган ўқиш . Ўқиш тезлиги. Гапдаги алоҳида сўларнинг маъносини тушуниш. Тиниш белгиларига, интонацияга риоя қилиш. Саволларга жавоб (ўқилган ёки тингланганларни сўзлаб) бериш. Боланинг ўқиш малакасининг ҳолатини у ўқиётган синф дастурига мос келиши. 5. Ёзиш .

Ёзишга ўргатишнигнг дастлабки босқичида эшитиш анализаторининг аниқ ишлаши катта аҳамиятга эга. - Ёзилиши лозим бўлган сўзларнинг товуш тузилишини таҳлили. - Сўзни ташкил қиладиган товушларнинг кетма-кетлигини аниқлаш. - Товушларни аниқлаш (эшитилаётган товуш вариантларини аниқ умумлашган товушларга айлантириш). Буларга боғлиқ равишда қуйидагиларга диққаьтни қаратиш лозим: 1. Ёзилиши лозим бўлган сўзларнинг товуш тузилишини етарлича таҳлил қилинмаслиги, ҳарфларни яхши эсда сақлаб қолмаслик, яхши билмаслик, эшитилиш бўйича яқин товушларни (жарангли ва жарангсиз), ҳарфларни алмаштириш ёзувдаги хатоларга олиб келади. Шулар билан биргаликда кўриш анализаторининг иши билан боғлиқ бўлган ёзув техникасига ўргатишдаги қийинчиликларга ҳам диққатни қаратиш лозим. 2. Қоғоз варағидан қатор бўйича ёзишдаги, чамалашдаги, йўналишдаги қийинчиликлар (ойнаванд ёзув). 3. Ёзувга ўрганишда қалам ва ручкадан фойдалана билмасликда ифодаланадиган қийинчиликлар. Ҳаракатларнинг (ҳаракатларнинг мослашуви) нотўғрилиги, аниқ эмаслиги, қўлларнинг енгил титраши. Бундай қийинчиликлар боланинг ҳаракат тизимини ривожланишнинг етишмовчиликларидан дарак беради. Ёзиш вақтида боланинг ишлаш қобилиятининг ўзгарувчанлиги, унинг умумий ҳолатига ҳам эътибор бериш лозим. Ҳар бир бола учун характерли бўлган қийинчиликларни аниқлаш учун қуйидагиларни кузатиш зарур: 1. Кўчириб ёзиш жараёни: - қай тарзда кўчиради: бутун сўзлар билан, харфлаб, талаффуз қилиб туриб ва ҳ.к.; - кўчиришни нималар қийинлаштиради;

- хатолар характери, ўзини назорат қилиш. Ччарчашнинг ёзишга таъсири. 2. Мустақил ёзиш : - алоҳида сўзларни, гапларни ёзиш; - диктовка остида ёзиш, ёзиш суръати, характери, хатолар; - ёзма нутқдан мустақил фойдаланиш (ўз фикрни ёзма ифодал аш). 4. Ҳисоблаш Ақли заиф болаларнинг ҳисобни ўзлаштириб олишлари қатор ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, булар ақли заиф болаларни ҳисоблашни ўрганишда қийналадиган, аммо интеллекти нормадаги болалардан фарқ қилишга ёрдам беради. Бунда ҳар ердагидек текширишнинг вазифаси-сабабларни аниқлашдир. Кўпинча комиссияга болани юз ичида ҳисоблашни билади деб юборадилар, ҳақиқатдан эса у хатто беш ичидаги сонлар ҳақида ҳам тасаввурга эга бўлмайди. Ақли заиф болаларда кўпинча механик малакалар шаклланган бўлиб, улар ҳақиқий, реал тасаввурлар билан боғланмаган бўлади. Мураккаб ҳисоб кўп ҳолларда предметларни санаш билан мос бўлмайди. Ақли заиф болаларда сон ҳақида, соннинг тузилиши ва арифметик тушунчалар ҳақида аниқ тасаввурлар бўлмайди. Ақли заиф бола оммавий мактабда ўқиётиб бошқа болаларга қилаётганларга тақлид қилишга ҳаракат қилади. Кўпинча ақли заиф бола арифметик тушунчаларни тақлид қилиб, механик равишда, ҳисоб малакаларини онгсиз тарзда ўзлаштириб оладилар. Шунинг учун болани текширишда аввало қуйидагиларга аҳамият бериш лозим: 1. Сонлар қатори ҳақидаги тушунчалар (тўғри ва тескари санаш). Сонларни таниш.

2. Миқдор ҳақидаги тушунчалар, сўралаётган сондаги предметдларни бериш кўникмаси. 3. Сон тузилиши ҳақидаги тушунчалар. 4. Сонлар нисбати ҳақидаги тушунчалар (кўп, кам, қанча). 5. Арифметик ҳисоб ҳақидаги тасаввурлар. 6. Ҳисоблашни амалда қўллаш, пулларни ҳисоблаш. 7. Мисол ва масалалар ечиш. Масалани режалаштириш. Масала шартини ва ечимини ёзиш. 8. Боланинг билим ва малакаларини у таълим олаётган синф дастурига мослиги. Текшириш қуйдагича олиб борилади: аввал болага мактабда ўтилган материал, сўнгра унинг тушунчаларига мос материал берилади. Боланинг кўрсатишга, тушунтиришга, баҳолашга, иш суръатига бўлган суносабатига алоҳида аҳамият берилади. Текшириш жараёнида турли кўргазмали қуроллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Юқорида кўрсатилган барча томонларни кузатиш бола фаолиятининг мотивларини ва унда келиб чиқадиган қийинчиликларнинг характерини тушунишга ёрдам беради. Боланинг мактаб (ўқув) малакаларини текшираётиб педагог ўз олдига боланинг нимани билиш ёки билмаслигини аниқлашнигина эмас, балки у мақсадга йўналган ҳолда ишлай олишни, диққатини вазифага қарата олишни, ўзига таниш бўлган материални тушунишини ва қийинчиликларни қай тарзда енгишни аниқлаш вазифасини кўяди. Бола фаолиятининг хусусиятларини кузатиш методи Бола фаолиятининг ҳар хил турларини таҳлил қилаётиб, педагог энг аввал қуйидаги масалаларни аниқлаб олади. 1. Мақсадга йўналганлиги. 2. Турғунли. 3. Онглилиги.

4. Маҳсулдорлиги. Боланинг ота-онаси, ўзи билан суҳбатлашиш, педагогик характеристикани ўрганиб биз унинг амалий, хўжалик-маиший ва меҳнат фаолияти ҳақида тасаввурга эга бўламиз. Баъзи ҳолларда болага топшириқлар бериш мумкин, масалан, пальтони тугмасини қадаш, ботинканинг ипларини боғлаш ва ҳ.к. Бундай топшириқларнинг бажарилишини кузатаётиб педагог бола моторикасининг ҳолати, ўз фаолиятини ташкил этиш кўникмалари ҳақида тасаввурга эга бўлади. Боланинг ўқув фаолиятини юқорида кўрсатиб ўтилган нуқтаи назардан ўрганиш унинг билиш жараёнларини ўрганиш каби муҳимдир. Ўқувчининг ўқув фаолиятини фақатгина интеллектуал томонигагина таяниш тўғри бўлмайди. Фаолиятнинг бузилишлари, мақсадга йўналганликнинг, турғунлик ва маҳсулдорликнинг етишмовчиликлари, мотивациянинг ривожланмай қолганлиги (фаолиятга муносабат) интеллект сақлаб қолган ҳолларда ҳам салбий натижалар беради. Энг аввал боланинг мактабга, мактаб кун тартибига, китобга ва дафтарга, дарсга, ўртоқларига бўлган муносабатини аниқлаб олиш лозим. Боланинг ўз ишига берилган баҳога бўлган муносабати ва ўзининг баҳолаши ҳам қизиқиш уйғотади. Боланинг онги ва ҳаётида (айниқса таълимнинг дастлабки босқичларида) мактабнинг қандай аҳамиятга эгалиги ўзлаштириш учун муҳимдир. Боланинг ўқув топшириқларини бажаришда мақсадга йўналганлиги, ўқиш жараёни ёки предметга бўлган қизиқиш, қийинчиликларни енгиш кўникмаси, кўрсатма ва ёрдамдан фойдалана олиши, ўз ишини ташкил этишига диққатни жалб этиш лозим. Ишлашдаги турғунлик : Диққатнинг тарқалмаслиги ва толиқмаслик, мотивацияларнинг мавжудлиги катта аҳамиятга эга. 1. Топшириқни бажариш вақтида боланинг нутқий фаоллиги.

2. Ўз нутқида аввалги тажрибасини намоён эта олиш кўникмаси. 3. Бола эшитаётган, кўраётган, ўқиётганларини тўғри тушунганлиги. 4. Боланинг нутқида тақлидий элементларнинг мавжудлиги. 5. Нутқ боланинг фаолиятида етакчи режалаштирувчи ролни бажарадими ёки нутқ фаолиятдан ажралиб қолганми? Боланинг ўйин фаолияти билан танишиш фақатгина диагнозни аниқлашгагина эмас, балки боланинг педагогик имкониятларини, унга ёндошиш хусусиятларини бажаришга ёрдам беради. Ўйинчоқлар боладаги тормозланишни бартараф этади. Баъзан шундай ҳолатлар ҳам бўладики, фақат ўйинчоқлар орқали болани топшириқни бажаришга ундаш мумкин. Ўйинда бола ўзининг ижобий имкониятларини юзага чиқаради. Педагогик текширишнинг умумий таҳлили Педагогик текшириш асосида педагог-дефектолог фақатгина боланинг билм даражаси ҳақида хулоса чиқармасдан, балки у ёки бу қийинчиликлар нималардан келиб чиққанлиги, уларнинг асосида нималар ётишини тушуниб олади. Текшириш натижаларини таҳлил қилиш вақтида асосий диққат боланинг берилган топшириустақил бажариш қобилияти, лозим бўлганда ёрдамни қабул қилиши ва ўзлаштирилган ҳаракат усулидан ўхшаш шароитларда фойдаланишга қаратилади. Интеллекти нормадаги болалар уларга кўрсатилган ва тушунтирилган ҳаракат усулидан бошқа шароитда ҳам фойдалана оладилар. Педагогик эътибордан қолган, ПРС, анализаторларида турли нуқсонлари бўлган болалар таълимни етарли даражада тез ўзлаштира оладилар.Берилган топшириқларни бажариш жараёнида болани кузатаётиб педагог-дефектолог унинг кўрсатмани тушуниш хусусиятлари ва унинг фаолияти характерини, хулқини кўздан кечириб бориш, топшириққа қизиқишини, олинган натижаларни тўғри баҳолай оладими, мақтов ва танбеҳга қандай муносабатда бўлишига эътибор бериш лозим. Ақли заиф болалар кўрсатиш ва тушунтиришдан

кейин ҳам ўхшаш топшириқларни янги топшириқдай бажаришга қийналадилар. Алоҳида анализаторлари доирасида яққол ифодаланмаган нуқсонлари бўлган болалар берилган кўрсатмаларни қийинчилик билан қабул қиладилар, шунинг учун нутқида ва эшитишда камчиликлари бор деб таҳмин қилинган болаларга топшириқнинг мақсадини кўргазмали равишда ёритиб бериш тавсия этилади. Масалан, кўриш ўткирлиги пасайган болаларга тушунтиришда сақланган нутқ, эшитиш ва сезиш функцияларига таянилади. Боланинг ёрдамчи мактабда ўқиши лозимлиги ҳақидаги хулоса ишонарли тарзда асосланиши керак. Бола ёрдамчи мактабда ўқиши лозим эмас деган ҳолатларда, педагог боланинг билим даражаси, потенциал имкониятлари ҳақида ўз хулосасини чиқаришит керак. Олинган барча маълумотлар ва хулосалар комиссиясида бошқа мутахассислар билан муҳокама қилинади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.П.М. Пўлатова “Олигофренопедагогика” Тошкент 2005 йил. 2. В.С. Рахманова “Махсус педагогика” Тошкент 2004 йил. 3.Вы г отский. Л. С. «Проблема у отсталости» Москва 1956 йил. 4.Под ред. Дульнева. Г.М. “ Коррекционная роль обучения в школе ” М . 1971 й. 5. М. Аюпова “Логопедия” Тошкент, 2007 йил. www.pedagog.uz www.tdpu.uz www.kasu.uz

Похожие

Кичик мактаб ёшидаги болаларни рағбатлантириш ва жазолаш методикаси

Ўзбекистон Республикаси халқ таълими тизимида махсус муассасалар тизими

Мактаб ёшигача бўлган болаларни турли хил мусиқа фаолиятларига ўргатиш йўллари

Кичик мактаб ёшидаги укувчиларда уйин фаолияти

Дефектология фанининг умумий асослари