Дефектология фанининг умумий асослари - Педагогиka - Рефераты

Дефектология фанининг умумий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102 KB

Дефектология фанининг умумий асослари Режа 1 . Дефектология фани ва унинг вазифалари 2. Инклюзив таьлим 3 Махсус ёрдамга му ҳ тож аномал болалар тоифалари

Хар қандай жамият уз фарзандларини хар томонлама етук , комил инсон бўлиб вояга етишни, муносиб фЎкаролар бўлиб, давлат таррақиётига, гуллаб яшнашига уз улушларини қўшишларига харакат қилади умид боғлайдилар. Афсуски, дунёнинг купгина мамлакатларида болалар ҳали ҳам ҳуқуқларидан маҳрум этилганлар, яъни уларнинг соғ саломат ҳамма қатори тўлақонли ривожланишлари ва жамият ҳаётида фаол иштирок этишлари учун керакли имкониятлар яратилмаган. Болаларнинг иш соатлари баъзи ҳолларда ниҳоятда узоқ бўлганлиги сабабли соғлиги ёмонлашмоқда, улар Ўқиш, дам олиш имкониятларидан маҳрум. Болалар кучаларда алкоголь, гиёҳванд моддалар, сексуал зЎравонликлар ҳавфига дуч келмоқдалар. Мактабга қабул қилинган айрим болалар уни тўлиқ битира олмаяптилар, жисмоний ёки руҳий ривожланишида нуқсони бор болалар уйда Ўтирибди таълим олишдан маҳрум, айримларининг таълим оиши чегараланган. Касалликни олдини олиш мумкин бўлган жойларда ҳали ҳам жуда куп болалар хасталиклардан нобуд бўлмоқдалар, тўйиб овқат ейиш, тоза ичимлик сувидан баҳраманд бўлиш куп мамлакатларда ҳали ҳам тўлиқ ташкил этилмаган. Бундан ташқари, жаҳоннинг баъзи бир қитъаларида мактаб ёшидаги болалар ҳам қуролли кучлар сафига чақирилмоқда, улар зЎравонликларга, қийноқларга дучор бўлмоқдалар, жисмоний жазоланмоқда, керак бўлса, озодликдан, кафолатланган ҳуқуқларидан маҳрум қилинмоқдалар. Асосий эҳтиёжлари ва ҳуқуқлари қўпол бузилган болар ҳеч қачон бошқаларнинг ҳуқуқларини ҳурмат қила олмайдилар ҳамда одил ва ғамҳЎр бўла омайдилар. хуқуқнинг бузилиши фақат шахснинг азоб-уқубатланишини юзага келтиришига сабаб бўлибгина қолмай, балки уларнинг онгида сиёсий барқарорлик уруғларини экилишига ва қуролли низоларга сабаб бўлмоқда. хуқуқ муаммолари ҳар бир инсонга тўғридан – тўғри ёки бевосита тегишлидир.

1 декабр 1993 йилда 153 мамлакат бола ҳуқуқлари ҳақидаги конвенцияни ратификация қилиш йўли билан, узларининг болалар келажагини мухофаза қилишга тайёр эканлигини намоиш этдилар. Бола ҳуқуқлари ҳақидаги Конвенция – бу бутун жаҳон болаларига хос бўлган болар ҳуқуқлари ҳақидаги Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг шартномасидир. Конвенция - бола ҳуқуқлари ҳақидаги универсал расмий Кодексдир. Конвенцияда болалар ҳуқуқлари тўрт тоифага ажратиб берилган бўлиб, улар 54 моддани уз ичига қамраб олган. 1. яшай олиш ҳуқуқи: бола талабларини қондириш ва ҳаётий ҳуқуларни узида мужассам этиш каби асосий шартларни ҳамда тиббий ҳизматдан фойдалана олиш, овқатланиш, бошпанага эга бўлиш каби адолатли, ҳаётий меъёрларни уз ичига олади. 2. ривожлана олиш ҳуқуқи: боларнинг уз қобилиятларини кенгнроқ ривожлантиришга эришишлари учун зарурдир. Бунга мисол қилиб, билим олиш, Ўйин, хордиқ чиқариш, маданий фаолиятлар, ахборот олиш ва виждоний поклик каби ҳуқуқларини олиш мумкин . 3. Болалар зЎравонлик ва экспулатация қилинишдан химояланган бўлишлари шарт. Бу борада қуйидаги муаммоларга яъни: қочоқ болалар муаммоси, адлия тизимидаги зЎравонликлар, болаларни қуролли низоларга жалб этиш муаммоларига, болалалар меҳнатига; балоғат ёшига етмаганларни сексуал эксплуатация қилиш ва Ўсмирларнинг гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш муаммоларига алоҳида эътибор бўлиши керак. 4. Иштирок этиш ҳуқуқи: болани жамият ва мамлакат ҳаётида фаол иштирок этишга чорлайди. Бу тоифа болаларнинг ҳаётига тааллуқли бўлган муаммолар бўйича жаҳоншимул йиғилиш ва тадбирларда иштирок этиш ҳуқуқини ва уз фикр-мулоҳазаларини айтишда эркин бўлиш каби ҳуқуқларни белгилайди. Болалар улғайиб боришлари давомида жамият ҳаётида фаол иштирок этишлари учун барча пайдо бўлувчи

имкониятларнинг хаммасига эга бўлиб боришлари , ҳамда ҳаётитй муҳим ечимларнинг масъулиятини ҳис қилган ҳолда уларни уз зиммаларига олишга тайёр бўлишлари керак. Бутун жаҳон болаларига хос бўлган болалар ҳуқуқи ҳақидаги Конвенция, узбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида”ги қонуни, “узбекистонда кадрларни тайёрлаш миллий дастури” каби ва бошқа меъёрий ҳужжатларда курсатилишича , барча болалар , шу жумладан, жисмоний ёки руҳий ривожланишида нуқсони бор болалар ҳам меҳнат қилиш, таълим олиш, ҳаётда уз Ўрнини топиб кетиш ҳуқуқларига эгадирлар. . Бола ҳуқуқлари ҳақидаги Конвенциянинг 19 моддасига кура “ Бола ота-она ёки ҳар қалдай бошқа шахс томонидан ҳақоратланиши, қўпол муомилада бўлишдан ҳимояланиши ҳуқуқига эгалигини инобатга олиб, айрим мамлакатларда илгарилари ишлатиладиган атамалардан “дефектология”, “аномал болалар ”, “ақлан заиф” каби ва бошқклардан воз кечмоқдалар. XIX асрнинг 20 йилларидан бери дефектология фани – жисмоний ёки руҳий ривожланишида нуқсони бор болалар таьлим тарбияси билан шуғулланадиган фан сифатида Ўрганилиб келмоқда. Хозирги кунда бу фан «коррекцион педагогика» деб Хам юритилмоқда. Жисмоний ёки руҳий ривожланишида нуқсони бор кишиларни хақоратламаслик учун Москва шаҳридаги Дефектология илмий-тадқиқот институти “Коррекцион педогогика илмий тадқиқот институти” деб номланмоқда. Дефектология фанининг предмети- аномал болалар . жисмоний ёки руҳий ривожланишида нуқсони бор болалар аномал ( юнонча аномалос- одатдан ташқари ), норасао деган маънони билдирувчи сузи билан юритилади. Хозирги кунда Узбекистонда Дефектология —махсус ёрдамга мухтож жисмоний ёки руҳий камчиликлари бор болаларнинг психофизиологик ривожланишидаги хусусиятларини Ўрганадиган, уларнинг таълим-тарбияси билан шуғулланадиган фандир. Дефектология сузи лотинча дефект — камчилик, нуқсон, юнонча логос — таълимот, фан, урганиш деган сузлардан

олинган. Руҳий ва жисмоний камчиликлари бор болалар аномал болалар дейилади (юнонча одатдан ташқари, норасо деган маънони билдирувчи аномалос сузидан олинган). Дефектология фанининг мавзу баҳси аномал махсус ёрдамга мухтож болалардир. Дефектологиянинг вазифаси — аномалияларнинг келиб чиқиш сабаблари, турларини, аномал болаларнинг психофизиологик ривожланишдаги хусусиятларини урганиш, шулар, асосида инклюзив… ёки дифференциал таълимни ташкил этиш, уларнинг таълим- тарбияси билан шуғулланишдир. Дефектология фанининг мақсади — аномал болаларга интеграцион…инкиюзив, дифференциал таълимни ташкил этиш учун зарур шарт-шароитларни урганиш, улардаги психофизиологик камчиликларни иложи борича бартараф этиш, тузатиш ёки билинмайдиган ҳолга келтириш усулларини белгилаш ва амалиётда татбиқ этиш йулларини тарбиячи ҳамда Ўқитувчиларга курсатиб беришдан иборат. Аномалиялар ҳар хил бўлади, уларнинг баъзилари батамом бартараф этилади, баъзилари бир қадар тузатилади, коррекцияланади, бошқалари эса билинмайдиган ҳолга келтиради, яъни компенсацияланади. Бола нутқида қўпол камчиликлар бўлса, тўғри ташкил этилган логопедик чораларни уз вақтида куриш йўли билан уларни тўлиқ бартараф этиш мумкин. Боладаги нуқсон органик камчиликлар натижасида пайдо бўлган бўлса (масалан, олигофрения шундай нуқсон жумласига киради), уни тўлиқ бартараф этиб бўлмаса ҳам, бироқ қисман тузатиш мумкин. Дефектология амалиётида яна шундай аномалиялар учрайдики, уларни тузатиб ҳам, коррекциялаб ҳам бўлмайди, масалан, туғма курлик ёки карлик шулар жумласидандир. Бунда куриш анализаторининг вазифасини сезги органларига, эшитиш анализаторининг вазифасини эса куриш анализаторига юклаш, яъни компенсациялаш, Ўрнини босипш мумкин. КЎриш қобилияти заиф болалар сезги органларига таянган ҳолда бармоқлари билан Брайль шрифтидан фойдаланадилар. Бунда ҳарф олти нуқта комбинацияси билан белгиланади. Эшитиш қобилияти заиф болалар эса имо-ишора, яъни дактил нутқдан, бармоқлар ҳаракати билан англатиладиган нутқдан фойдаланишлари мумкин.

Дефектология нисбатан янги фан. У асосан 19 асрнинг Ўрталарида ривожлана бошлади. 1925 йилда Москва шахрида Экспериментал дефектология институти ташкил этилди.Бу институтни буюк психолог профессор Виготский Л. С. бошқарди. Л.С. Виготский аномал болалар ривожланишидаги хусусиятларни Ўрганиб, нуқсоннинг мураккаб тузилиши ҳақидаги таълимотни ишлаб чиқди. У “Дефектологиянинг асосий муаммолари” китобида аномал болалар билан ривожлантирувчи таълимни олиб бориш кераклигини, коррекция, компенсация усуллари ва буларни амалга ошириш йўлларини курсатиб берди.Л.С.Виготский аномал болада нафақат "салбий" балки "ижобий" томонларини ҳам Ўрганиб, аниқлаб, шуларга таянган ҳолда ва потенциал қобилиятни инобатга олиб туриб, таълим-тарбия ишларини ташкил этиш зарурлигига диккатни жалб этди. У дефектология соҳасида катта назарий мерос қолдирди…ва ҳақли равишда дефектология фанининг асосчиси саналади. Атоқли психолог Л. В. Занков 1935 йилдан Л. С. Виготский билан ҳамкорликда ишлай бошлади. Бу олимларнинг совет психологияси ва дефектологиясининг назарий жиҳатдан шаклланишида катта аҳамиятга эга бўлдилар. Улар ақлий жиҳатдан қолоқ болалар психикаси тараққиёти қонуниятларини Ўрганиб, "ривожланишнинг тухташ назарияси", "чегара" дегенерация назарияси", "маънавий дефектли" каби ғайри илмий ва реакцион назарияларни фош этдилар. Экспериментал психология лабораториясида аномал болаларнинг ривожланиши махсус таълим таъсири остида қандай узгариб боришини Ўрганиш, улардаги мавжуд нуқсонларни ҳам,ижобий ҳам салбий… томонларни аниқлаш юзасидан қиёсий экспериментал тадқиқотлар Ўтказилди. Соғлом ва аномал болаларда билиш фаолиятининг ривожланишини И. М. Соловьев ҳам ҳар томонлама Ўрганди. “Нормал ва аномал болаларда

билиш фаолиятининг психологияси" номли китоб шу ишнинг натижаси бўлди. И. М. Соловьев бир гуруҳ ходимлари билан қиёслашнинг мураккаб шаклларини экспериментал тадқиқотлар ёрдамида Ўрганишда чинакам новаторлик курсатди. Экспериментал дефектология институти 1943 йилда Руссия Педагогика фанлари академиясининг Дефектология илмий-текшириш институтига айлантирилди. Ўозирги замон дефектология фанининг ривожланишида мазкур институт ходимларининг роли ниҳоятда катта булди. 1920 йилда аномал болаларни тарбиялаш институти очилиб, 1925 йилда бу институт 2-Москва давлат университети педагогика қўллиётининг дефектология бўлимига айлантирилди, 1930 йили В. И. Ленин номидаги Москва давлат педагогика институти қошида мустақил дефектология қуллиёти ташкил этилди. Ўозир Руссия мамлакатининг деярли барча жумҳуриятларида дефектология қуллиётлари ёки бўлимларида олий маълумотли дефектологлар тайёрлаш иши йўлга қўйилган. Узбекистонда дефектология фанининг ривожланиш 1967 йилдан бошлаб тезлашди, чунки шу йили Низомий номли Тошкент давлат педагогика институтининг Педагогика ва психология қўллиёти қошида олигофренопедагогика бўлими ташкил этилди. Бу бўлимга 1976 йили сурдопедагогика бўлими қўшилди. 1984 йили эса мустақил дефектология қўллиётининг бир неча бўлимида таълим берила бошланди. Ўозир ТДПУ БТУ ва дефектология факультетида бу ерда 3 кафедра: "Олигофренопедагогика ва логопедия", "Сурдопедагогика ва тифлопедагогика” БТ кафедралари ишлаб турибди…дефектолог бакалавр ва магистлар тахсил олмоқдалар.Тальлим кундузги ва сиртқи бўлимда…узбек ва рус тилида ташкил этилган. Дефектология фанининг ривожланиши натижасида ундан қуйидаги тармоқлар мустақил фан сифатида ажралиб чиқди: сурдопедагогика (лотинча сурдус — кар, гунг сузидан олинган) — эшитиш қобилияти заиф болаларнинг таълим тарбияси билан

шуғулланадиган фан; тифлопедагогика (юнонча тифлос — кур, суқир сузидан олинган) — куриш қобилияти заиф болаларнинг таълим-тарбияси билан шуғулланадиган фан; олигофренопедагогика (юнонча олигос — кам, френ — ақл), сузларидан олинган, — ақлий томондан заиф болаларнинг таълим-тарбияси билан шуғулланадиган фан; логопедия (юнонча логос — суз, падео — тарбия сузларидан олинган) — оғир нутқ нуқсонларини Ўрганиш, олдини олиш, бартараф этиш йўллари, усулларини урганадиган фан IпсIи$ion№оп-включение во взаимодействие с детьми без отклонения в развитии. 1992…1994 йилларда ЮНЕСКО “Махсус таьлим зарурияти” номли хужжатни тайёрлаб…унда махсус таьлимга мухтож болалар ва ёшлар учун таьлимни ташкил этиш ва такомиллаштириш масалалари куриб чиқилган .Ушбу таьлим турида асосий урин реабилитация масалаларига ажратилган.Махсус таьлимни алохида ёрдамга мухтож кишиларга ташкил этишдан мақсад…жисмоний ёки рухий ривожланишида нуқсони бор болалар ва усмирларни мустақил…хамма қатори яшаш шароитида…жамиятга тиклаш. Болада нуқсон булишига қарамай унинг қўлидан келадиган иш турини унга Ўргатиб…уқитиб…тарбиялаб…жамиятда уз урнини топиб кетишга ёрдам бериш-ижтимоий реабилитация. Ривожланган мамлакатларда “Махсус таьлим зарурияти”номли хужжатга жавобан СВР –Реабилитация ташкилоти (Соммип№т№ Ваsed ReabilitatIoп) ташкил этилди. Ташкилот ногиронлар жамияти…ногbронлар оилалари…соғлиқни сақлаш вазирлиги…ижтимоий таьминот вазирлиги ҳамда касаба уюшмаларини вакилларини уз ичига қамраб олган. Бундай нуфузли ташкилотнинг асосий мақсади-жисмоний ёки руҳий ривожланишида нуқсони булган болаларни ҳимоялаш…хуқуқларини тиклаш …ваколат бериш…таьлим-тарбия тизимини шакллантириш…жамият ва рахбарият диққатини бу нарсага жалб этишдир.

Чегараланган имкониятларга эга булган болалар учун ташкил этилган таьлим тизимида биринчи навбатда боланинг ижобий томонлари…қобилияти ҳисобга олинади…камчиликмари урганилади…талаблари аниқланади. Ушбу таьлим тизимида маълум шароит яратилиши лозим. Бунга модификация… компенсация…адаптация реабилитациялар киради.Агарда бола эшитмаса уни эшитиш аппарати билан таъминлаш…юраолмаса ногиронлар аравачасидан фойдаланиш… қулида оддий қошиқ ушлай олмаса уни бошқа қулай ускуна билан таъминлаш вабошқалар. Инклюзив таълим бу махсус ёрдамга мухтож болалар ва ёшлар учун индивидуаллашган ва шароитга қараб узгарувчан…ғамхурлик билан ёндаша оладиган таълим тизимидир. Ушбу ишлар оддий… соғлом болалар укув муассасаларида амалга оширилади.Инклюзив-жалб этиш (включение)деган маънони англатади…яъни жисмоний ёки рухий ривожланишида нуқсони бор болаларни соғлом тенгдошлари билан узаро боғланиб…биргаликда таълим олишидир.Буни амалга ошириш учун ҳар бир болага индивидуал ёндошиш… нуқсонидан келиб чиққан холда маълум у учун қулай шароит яратиш… керак булса дастур ва режани қисман узгартириш ва х.к. Аномал бола уйига яқин… узига қулай оммавий боғча ёки мактабга қатнайди. У ерда асосий ишни синф раҳбари амалга оширади.Хар бир мактабда махсус тайёрланган ресурс уқитувчи булиб…у синф раҳбарига маслаҳатлар беради ва кумаклашади: махсус уқитиш ускуналари…апаратлари билан таъминлайди;ота-оналар… Ўқитувчилар билан тушунтириш ишлари утказади:дарс жадвали…дастурга керак булса узгартиришлар киритади…уларни асослаб беради; уқитувчиларни малакасини оширади…билим махоратини бойитади;соғликни сақлаш хизматларини ташкил этади…қулай психологик мухитни яратади.Жисмоний ёки рухий ривожланишида нуқсони булган болани оддий боғча ёки мактабга жойлаштириш интеграция йўлидаги биринчи қадам.Таълим интеграциясининг турли шакллари ва даражалари мавжуд.Жисмоний интеграцияда ногирон ва соғлом бола орасидаги

жисмоний таффовут иложи борича камайтирилиши лозим.Бунинг учун махсус синф ёки булим ташкил этилиши мумкин.Функционал интеграцияда ногирон ва соғлом бола орасидаги функционал тафовут иложи борича бартараф этилиши лозим.Бунинг учун махсус ёрдамга мухтож болаларни мусиқа…санъат…драмматик тугарак ва спортга жалб этиш фойдалидир. Ижтимоий интеграция ижтимоий тафовутни камайтиришга…ногорон ва соғлом болаларни узаро дустлашишга…бир бирига хурмат билан қарашга ундайди…соғлом болаларни муруватли булишга Ўргатади.Жамият ногирон кишиларга туғри муносабатда булиши керак. Конституциямиздаги барча бантлар улар учун ҳам таъаллуқли. хар қандай таълим интеграцияси инклюзив таълим сифатини оширади. Инклюзив таълим марказида жисмоний ёки руҳий ривожланишида нуқсони бор бола туради…унга хар томонлама ғамҳурлик курсатилади. Интеграл-мужассам…ажратиб бўлмайдиган қисм деган маúнони билдиради.Хар бир бола таълимга жалб этилиши лозим.Интеграциялашган жамиятда барчалар тенг хуқуқга эга…бу яхли жамиятдир. Инклюзив таълим туфайли жамият интеграциялашган жамиятга айланади. 2001 йилда ЮНЕСКО “Хамма учун таълим”дастурини қабул қилади. Узбекистон Республикаси ушбу дастурга имзо чекди аъзо булди.Дастур глобал кенг миқёсида “Хамма учун таълим”(Обучение для всех) жорий этилиши ЮНЕСКО томонидан бошлаб юборилди.Демак…ушбу дастур Узбекисонда ҳам жорий этилиши лозим. Хозирги кунда давлат томонидан инклюзив таълим ҳақидаги хужжатлар хали расмийлаштирилмаган булсада…ҳаётий заруриятлардан келиб чиққан ҳолда турли нодавлат ташкилотлар чет элларда бу ишларнинг аҳволини Ўрганиб чиқиб…инклюзив таълимнинг айрим турларини жорий этмоқдалар. Узбекистонда ЮНЕСКОНИНГ таълим буйича маслаҳатчиси… ёрдамида…Республика таълим марказининг махсус таълим булими аъзолари…”Оила” Илмий педагогик маркази….Ногирон фарзандли айёллар

жамиятлари…”Умр”…маркази…”Улыбки детям”ҳалқаро жамиятнинг Узбекистондаги гурухи (Лоранс Мирелетт-директори)…”Умид”маркази… (Махмудова Н.М.-директор)…халқаро”Оперейшин Мерси”ташкилоти (директор-Андрея Вогт)…”Кенес-”центр реабилитации и трудовой адаптации (директор-Сулеева М.М.)…”Бегуборлик”-ижтимоий бирлашма (раиси– АбдубековаД.Н)…”ПЕГАС-АЛ-ФАЛАК”маркази (директор- АминоваВ.Ю.)”КРИДИ”…”Феникс”маркази (директор-Юсупова Г.С.Навоид)…ва бошқалар талайгина муваффақиятларга эришмоқдалар. Узбекистонда дефектологларнинг олиб бораётган ишлари хам диққатга сазовор. Махсус муассасаларда олиб борилаётган ишларда инклюзив таълим элементлари талайгина. Куп йиллардан бери умумтаълим мактабгача тарбия муассасалари, мактабларда махсус гуруҳ, синфлар ташкил этилган ва муваффақиятли уз вазифаларини бажариб келмоқдалар. хар бир райондаги ёрдамчи мактаб оммавий мактабларда улгурмовчи Ўқувчилар билан йил давомида маълум ишларни олиб боришади, улар учун махсус синфлар ташкил этилади. Бола уйига яқин мактабга қатнайди. Ёрдамчи тенглаштирувчи синфлар, нутқий гуруҳ ёки синфлар фаолияти ҳам инклюзив таълимга киритилиши мумкин. 2001 йилдан бошлаб узбекистон Саломон декларациясига биноан яратилган (Таълим тизими аномал болаларни қабул этиб, уларнинг таълим тарбияси учун зарур шарт-шароитларни яратиши лозимлиги ҳақида)- (“Обучение для всех”) “хамма учун таълим” дастурини амалга оширишга имзо чеккан экан, барча таълим ҳодимлари бу ишга уз хиссаларини қўшиб, инклюзив таълимни такомиллаштиришда қатнашишлари лозим. Бола дунёга келган кунларидан бошлабоқ куради, эшитади, бирор нарса текканини, оғриқ, иссиқ, ҳид ва таъмни хис этади.

Теварак атрофдаги борлиқни билиш — сезиш ва идрок қилишдан, яъни воқеликдаги нарса ва ҳодисаларнинг бола онгида акс этишидан бошланади. Боланинг идроки ҳаётининг дастлабки йилларидаёқ анча такомиллашади ва икки ёшида у буюмларнинг ранги, шакли, катта- кичиклигига қараб бир-биридан фарқ қила бошлайди, таниш оҳангни ажратади ва ҳоказо. Унда хилма-хил сенсор қобилиятлар: куриш ва куздан кечириш, тинглаш ва эшитиш, буюмларни ташқи белгиларига қараб ажратиш, кузи кураётган ва эшитаётган нарсага тақлид қилиш қобилияти ривожланиб боради. Бола турли таассуротлар олиб туриши — буюмларни куриши, ушлаб билиши, катталарнинг ишларини кузатиши, хилма-хил товушларни эшитиши керак.Бу болаларнинг сенсор ривожланишлари учун зарур шартдир. Сенсор қобилиятларнинг уз вақтида ривожланиши эса болаларнинг ақлий тарбияси учун замин яратади. Диққат, хотира, интилиш, қизиқиш ва бошқа шу сингари руҳий жараёнлар боланинг ақлий ривожланиши учун катта аҳамиятга эга. Бола нутқининг уз вақтида ва туғри ривожланиши ақлий ривожланишининг асосидир. Нутқ рухий жараён: идрок, хотира ва бошқаларнинг ривожланишига, болаларнинг фаолиятига катта таъсир курсатади. Болалар нутқи ривожланишга бошлаши билан катталар сузларининг тарбиявий восита сифатидаги роли ортиб боради. Бола шахсининг таркиб топиши ҳаётининг биринчи кунлариданоқ бошланади. Бола ҳар куни курган ва эшитганлари асосида борлиққа ва теварак-атрофдаги кишиларга уз муносабатини билдиради, катталарнинг хатти-ҳаракатлари, ишларига, содир бўлаётган воқеаларга боланинг берадиган баҳоси, кишиларга бўлган муносабати — буларнинг ҳаммаси бола маънавий қиёфасининг шаклланишига таъсир этади.

Боланинг хоҳ она қорнида, ҳоҳ туғилганидан кейин ривожланиб бориши учун зарур бўлган маълум шарт-шароитларнинг бузилиши турли хил аномалияларга, яъни жисмоний ёки рухий нуқсонлар, камчиликларга олиб келиши мумкин. Дефектология фанида махсус ёрдамга мухтож -- аномал болаларнинг турли хил тоифалари устида иш олиб борилади: Улар қуйидагилардир: 1) эшитиш камчиликларига эга бўлган болалар (туғилишдан кар, заиф эшитувчи болалар'', кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолган болалар); 2) куриш қобилияти заиф (кур, заиф курувчи болалар); 3) кур-кар-соқов болалар; 4) олигофрен (дебил, имбецил, идиот болалар); 5) оғир нутқий нуқсонлари бор болалар; 6) ҳаракат-таянч аъзоларида камчиликлари булган болалар; 7) рухий ривожланиши орқада қолган болалар. Аномал болалар соглом тенгдошлари орасида инклюзив таълимда ёки махсус таълим-тарбия муассасаларида тарбияланиши ва Ўқитилиши керак. Боланинг умумий ривожланишига ҳар томонлама кучли таъсир этган нуқсонларгина уни аномал бола деб ҳисоблашга асос бўлиши мумкин. Масалан, боланинг фақат чап қулоғи эшитса-ю, бу нуқсон унинг ҳар томонлама ривожланишига таъсир этмайдиган, у умумий мактаб соғлом тенгдошлари катори узлаштирадиган булса, у аномал болалар тоифасига кирмайди. Катта ёшдаги кишиларда маълум сабабларга кура пайдо бўлган нуқсонлар ҳам уларнинг умумий ривожланишига таъсир этмаса, бу кишини аномал деб ҳисоблаш мумкин эмас. Махсус ёрдамга муҳтож аномал болаларнинг жисмоний руҳий ривожланишида кузатиладиган оғир, кескин узгаришлар бола шахсининг таркиб топишига салбий таъсир курсатади. Шунинг учун бундай болаларни тарбиялаш ва уларга таълим бериш учун махсус шароит яраталиши керак,

яъни улар махсус боғча ва мактабларда, махсус дастур ва дарсликлар асосида Ўқитилиши ва тарбияланиши зарур, улар махсус ёрдамга муҳтож. Ҳар қандай аномал ривожланиш марказий ёки периферик нерв системасидаги органик ёки функционал узгаришларга алоқадор бўлиши мумкин. Бола ривожланишидаги турли хил камчиликлар ноқулай муҳит, нотуғри тарбия, таълим натижасида ҳам пайдо булиши мумкин. Масалан, ноқулай оилавий шароит, педагогик қаровсизлик, уқитувчининг болага нотўғри муносабати ва бошқа купгина сабаблар бола ривожланишига салбий таъсир курсатиб, унинг дастур материалларини яхши узлаштира олмаслигига, улгурмовчи уқувчилар орасига қўшилиб қолишига сабаб булади. Шундай булсада, биз бундай болани аномал болалар тоифасига киритмаймиз, чунки унинг ривожланишидаги камчиликлар организмдаги қандай булмасин бирор органик ёки функционал патологик узгаришларга боғлиқ булмай, балки бошқа сабаблардан келиб чиққан. Тарбиячи ва уқитувчилар бундай болаларни аномал болалардан фарқлай оладиган бўлишлари керак. Келиб чиқиш сабабларига кура ҳар қандай аномал ривожланиш туғма ёки турмушда орттирилган бўлиши мумкин. Туғма аномалиялар куп жиҳатдан хомиладор онанинг соғлиғи ва яшаш шароитига боғлиқ. Она қорнидаги хомиланинг ривожланишига инфекция, интоксикация, шикастланиш ва бошқа омиллар таъсир этиши мумкин. Онанинг хомиладорлик даврида турли хил касалликлар билан оғриши, узбошимчалик билан турли дори дармонларни билар-билмас истеъмол қилиши боланинг аномал бўлиб туғилишига сабаб бўлиши | мумкин. Туғма аномалиялар генетик, яъни ирсий омиллар таъсирига ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Масалан эшитиш, куриш анализатори фаолиятининг

бузилиши, ақлий заифликлрнинг наслдан болага Ўтиши ҳам кузатилади (Даун касаллиги, резус факторнинг мос келмаслиги ва бошқалар). Ота-оналарнинг алкоголизми, наркоманияси, токсикоманиялари ҳам боланинг аномал бўлиб туғилишига олиб келиши мумкин. Турмушда орттирилган аномалиялар бола организмига туғилиш вақтида ва ундан кейинги даврларда зарарли омиллар таъсир этиши натижасида вужудга келади. Туғруқ вақтида мия шикастланиши, боланинг туғруқ йўлларидан узоқ Ўтиши, вакуум-экстрактор ёки омбур солиниши, боланинг киндиги Ўралиб, бўғилиб қолиши (асфиксия) ва бошқалар,баъзан унинг аномал ривожланишига олиб келиши мумкин. Боланинг жуда ёшлигида турли касалликлар билан оғриши, масалан, менингит, менингоэнцефалит, отит, марказий нерв системасининг шикастланиши ва бошқа шу сингари дардларни бошидан кечириши ҳам аномал ривожланишига сабаб бўлиши мумкин. Мамлакатимизда болалар аномалиясининг олдини олиш юзасидан .купгина чоралар курилмоқда, бу соҳада анчагина ютуқларга ҳам эришилди. узбекистонда аҳолини даволаш-профилактикаси кенгайгани ҳамда медицина соҳасидаги катта ютуқлар муносабати билан аномал болалр сони нисбатан камайди. Болаларнинг чечак, Ўлат, тиф, вабо, трахома, қизамиқ ва болаларга хос бошқа юқумли касалликлар орқасида аномал бўлиб қолиш ҳодисалари учраб туради. Ирсий омиллар ҳамда интоксикация ва организм шаклланаётган пайтда бош мия, анализаторларнинг зарарланишига олиб борадиган бошқа сабаблар туфайли боланинг аномал бўлиб қолиш ҳоллари ҳали ҳам учраб туради.

АДАБИЁТЛАР 1. Саламанская декларация. – Испания, 1994 2. Инклюзив таълим Туве Джонсон Межригеональная программа по обучению инвалидов (Оперейшин Мерси) Всемирный форум по оброзованию Заключительный доклад Ньюйорк, 1990 3. Бола ҳуқуқлари тўғрисида конвенция. - узбекистон болалар жамғармаси. 4. . А. Власова, М. С. Певзнер. Камол топишда камчиликлари бўлган болалар ҳақида. Т., "Ўқитувчи", 1976. 5. Дефектологический словарь. АПН СССР, НИИД, Педагогика, 1970.

Похожие

Педагогиканинг умумий асослари

Педагогика умумий асослари таълим умумий маданий феномен сифатида

Олигофренопедагогиканинг умумий масалалари

Она тили таълимининг умумий масалалари. Узбек тили укитиш методикаси фанининг предмети

Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари фанининг яратилишининг асосий сабаблари