Korxonalarda investitsion faoliyatni boshqarish - Педагогиka - Рефераты

Korxonalarda investitsion faoliyatni boshqarish

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

308 KB

Korxonalarda investitsion faoliyatni boshqarish Reja: 1. Korxona qimmatli qog`ozlar portfeli tushunchasi, uni boshqarishning mazmuni 2. Investitsiyaning moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholashning zarurligi va ahamiyati 3. Investitsiyaning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning oddiy (an’anaviy) usullari 4. Investitsiyaning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning diskontlashga asoslangan usullari

Korxona qimmatli qog`ozlar portfeli tushunchasi, uni boshqarishning mazmuni Bozor munosabatlari rivojlangan sharoitida boshqalar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog`ozlarga investitsiyalar qimmatli qog`ozlar portfelini tashkil etadi. Bunday investitsiyalarning maqsadi korxona moliyaviy resurslarini oqilona harakatlantirib, korxona oladigan foydani ko`paytirishdir. Qimmatli qog`ozlar portfelini boshqarish murakkab jarayon bo`lib, u o`z tarkibiga bir qator bosqichlarni oladi. Qimmatli qog`ozlar portfelini boshqarish deganda qimmatli qog`ozlar protfelini shakllantirish, uning tarkibini tahlil qilish va tartibga solish, zarur likvidlik darajasi va xarajatlarni minimallashtirishni ta’minlash, portfel oldiga qo`yilgan maqsadlarga erishish uchun zarur chora- tadbirlarini amalga oshirish tushuniladi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida qimmatli qog`ozlar sotib olish quyidagi maqsadlarni nazarda tutadi: • kapital qiymati qadrliligini saqlash; • qo`shimcha foyda olish; • qimmatli qog`ozlar kursining oshishi evaziga kapitalni ko`paytirish . Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida qimmatli qog`ozlar yana qator boshqa maqsadlarda ham sotib olinadi. Bunday maqsadlar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin : • qimmatli qog`ozlar sotib olish yo`li bilan mulkiy huquqlarga ega bo`lish, muayyan mahsulot va xizmatlarga erishish; • muomala shartlariga ko`ra naqd pulning o`rnini bosa oladigan va ayni paytda daromad ham ketiradigan qimmatli qog`ozlarni sotib olish; • mulki ta’sir doirasini kengaytirish va uni qayta taqsimlanishida ishtirok etish; • qimmatli qog`ozlar kurslari o`zgarishlari asosida chayqovchilik qilish va h.k . Portfelning likvidligi qimmatli qog`ozlar portfeli to`laligicha yoki uning muayyan qismi kurs qiymatini yo`qotmagan holda pulga yoki boshqa qimmatli qog`ozlarga almasha olishidir.

Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida qimmatli qog`ozlarning o`ndan ortik turlari mavjud bo`lib, ularning ayrim turlari o`z navbatida, turli shartlar asosida muomalaga chiqarilgan har xil shakllarga bo`linishi mumkin. Quyidagilar qimmatli qog`ozlarning asosiy turlarini tashkil etadi: aksiya, veksel, fyuchers shartnoma, obligatsiya, davlat xazina majburiyatlari, opsion, varrant, banklarning jamg`arish va depozit sertifikatlari, konosament, mulkiy varaqa (masalan, uy-joy olish huquqini beruvchi qimmatli qog`oz). Aksiya - bu aksiyadorlik jamiyatiga mablag` qo`yganlikni tasdiqlovchi va uning egasiga dividend shaklida aksiyadorlik jamiyati (korxona) daromadining bir qismini olish huquqini beradigan qimmatli qog`ozdir. Aksiyalar muomalaga harakat etishi belgilanmagan muddatga chiqariladi. Obligatsiya - bu egasi pul mablag`larini o`tkazganligini tasdiqlaydigan va belgilangan ma’lum muddatga, qat’iy foiz to`lov bilan chiqarilgan qimmatbaho qog`ozdir. Obligatsiya belgilangan ma’lum muddatga chiqariladi. Davlat xazina majburiyatlari - davlat qimmatli qog`ozlari turi bo`lib, ular investorlar keng doirasida ixtiyoriy ravishda joylashtiriladi. Davlat xazina majburiyatlari quyidagi muddatlarda muomalaga chiqariladi : uzoq muddatli; o`rta muddatli; qisqa muddatli. Uzoq muddatli xazina majburiyatlari 5 yildan 25 yilgacha bo`lgan muddatga chiqariladi. O`rta muddatli xazina majburiyatlari 1 yildan 5 yilgacha bo`lgan muddatga chiqarilsa, qisqa muddatlilar 3, 6 va 12 oy muddatga chiqariladi. Banklarning jamg`arish va depozit sertifikatlari. Banklarning jamg`arish sertifikatlari bu depozit va u bo`yicha foizlarning belgilangan muddati tugashi bilan omonatchi tomonidan olinishi huquqini tasdiqlaydigan yozma guvohnomadir. Jamg`arish sertifikatlari jismoniy shaxslarga mo`ljallangan. Banklarning depozit sertifikatilari bu yirik nominaldagi muddatli sertifikatlaridir. Ular asosan xo`jalik yurituvchi suyektlar uchun mo`ljallangan.

Veksel - bu muddat vaqt yetib kelganda veksel beruvchining ma’lum bir summani veksel egasiga to`lashi to`g`risidagi qat’iy pul majburiyatini tasdiqlaydigan qimmatbaho qog`ozdir. Veksellar oddiy va ko`chiriladigan bo`lishi mumkin. Varrant - (ingliz tilidan olingan bo`lib, warrant-vakolat, ishonchqog`ozi) ikki usulda qo`llanishi mumkin. Birinchidan, varrant - bu muddatsiz yoki ma’lum bir muddatga qayd etilgan narxda qimmatbaho qog`ozlarni egasiga sotib olish huquqini beradigan sertifikatni bildiradi. Ba’zan, varrant qimmatbaho qog`ozlar bilan birgalikda ularni sotib olish uchun taqdim etiladi. Ikkinchidan varrant bu ma’lum bir tovar saqlashga qabul qilinganligi haqidagi tovar omborining guvohnomasi hisoblanadi. U tovarning oldi-sotdi va garovga qo`yishda ishlatiladi. Varrant nomli va taqdim etiluvchi shakllarda bo`lishi mumkin. Konosament - bu aniq belgilangan tovarga mulk huquqini beradigan qimmatbaho qog`ozlar. Konosament - dengizda tashib o`tish shartnomasi shartlarini o`zida aks ettiradigan transport hujjati bo`lib uning egasiga yukdan foydalanish huquqini beradigan hujjat hisoblanadi. Konosamentning mazmuni, uning belgilari tuzish shartlari hisoblanadi. Konosamentning mazmuni, uning belgilari, tuzish shartlari savdo dengiz Kodeksida belgilangan. Opsion - ma’lum bir narxda ilgari qayd etilgan kunda yoki kelishilgan davr mobaynida ma’lum bir aktivni (qimmatbaho qog`ozni, valyutani va h.k. ni) sotib olish yoki sotish huquqini (xaridor uchun) va majburiyatni (sotuvchi uchun) topshirish haqida ikkitomonlama shartnoma (kontrakt ). Opsion uch turga bo`linadi: • sotib olingan narsaga opsion yoki opetsion koll (caII) -aksiyalarni, valyutani, boshqa aktivlarni xaridorlarga sotib olish huquqini (lekin majburiyatni emas) beriladi; • sotuvga bo`lgan opsion yoki opsion put (PUT) aksiyalarni valyutani, boshqa aktivlarni sotishga xaridorga imkoniyat (lekin majburiyat emas) beradi; • qo`sh opsion yoki opsion stellej aksiyalarni, valyutani bazis narxida yoki sotib olish, yoki sotish imkoniyatini (lekin bir vaqtning o`zida ham sotib ham sotib olish imkoniyatini emas) xaridorga beradi .

Opsionda uning muddati ko`rsatiladi. Opsionning muddati ma’lum bir kun yoki vaqt davrdan iborat bo`lib, u o`tganidan so`ng opsion kuchini yo`qotadi. Opsionning ikki xil turi mavjuddir: • Yevropacha; • Amerikacha . Yevropacha stilga ko`ra opsiondan faqat qat’iy belgilangan muddatda foydalanilishi mumkin. Amerikacha stilda esa undan opsion muddati chegarasida istalgan paytda foydalansa bo`ladi. Opsion o`zining kursiga egadir. Opsionning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, unga ko`ra oldi-sotdi bitimida sotib oluvchi mulkining (ya’ni aksiyaning) o`zini sotib olmasdan, balki uni sotib olish huquqini sotib oladi. Opsionning oldi-sotdi bitimi kontrakt deb ataladi . Fyuchers - kelishuvi paytida mo`ljallangan narxda sotib olish yoki sotish majburiyatini belgilaydigan muddatli birja kontraktidir. Fyuchers kontrakti mexanik xarid bilan tugatilishi shart emas. Bu yerda, dastlab birinchi xaridor sotuvchi bilan ma’lum bir summaga kontrakt tuziladi. Bunda kontrakt qimmatbaho qog`oz hisoblanadi va butun ishlatilish davri mobaynida ko`p marta sotilishi va sotib olinishi mumkin . Mulkiy varaqa - turar joyga egalik qilish huquqini tasdiqlaydigan hujjat. Qimmatli qog`ozlar va ularning ishonchliligi haqida gap ketganda xalqaro amaliyotda maxsus reyting agentliklari va tashkilotlari qimmatli qog`ozlarni chuqur tahlil asosida guruhlarga bo`lishadi. Masalan. Qimmatli qog`ozlar «oliy sifatli», «yuqori sifatli», «o`rtadan yuqori sifatli», «o`rta sifatli» va h.k guruhlarga bo`linishi mumkin. Qimmatli qog`ozlarning investitsion sifati likvidlik darajasi xamda daromad keltirish qobiliyati va kursi qiymati barqaror bo`lgan sharoitdagi risk (xatar) holati kabi omillarni baholash asosida belgilanadi . Ma’lumki, qimmatli qog`ozlar risk (xatar)i past bo`lsa. Uning likvidlik darajasi shuncha yuqori bo`ladi. Lekin risk (xatar) darajasi past bo`lgan qimmatli qog`ozninng daromad keltirish qobiliyati hamda aksariyat hollarda yuqori bo`lmasligi mumkin .

Qimmatli qog`ozlar portfeli bilan bog`liq bo`lgan risk (xatar)lar . Kapital risk (xatar)i qimmatli qog`ozlar qo`yilgan barcha mablag`lar uchun umumiy risk (xatar) bo`lib, u zarar ko`rmasdan kapitalni qaytarib olishning real imkoniyatlariga bog`liq bo`ladi. Fond bozorida yirik tanazzullar ro`y berish paytlarida (masalan, 1998 yilda Janubiy Koreya, Yaponiya, Rossiya, Indoneziya, Malayziya va h.k. davlatlarda) kapital riski (xatari) ayniqsa yaqqol ro`yobga chiqadi. Kuchli o`zgarishlar ro`y berishi bilan bog`liq risk (xatar) natijasida qimmatli qog`ozlar chiqarilishi, qayta ro`yxatga olinishi bekor qilinishi, uning shartlari tubdan o`zgarishi mumkin. Natijada ementet va investor qo`shimcha xarajatlar qilish va moddiy yo`qotishlarga duchor bo`lishi mumkin. Vaqt bilan bog`liq risk (xatar) - qimmatli qog`ozni sotib olish yoki sotish uchun noqulay vaqt tanlangan holatlarda yuz beradi. Qimmatli qog`ozlarni sotish va sotib olishga mavsumiylik yoki takror ishlab chiqarish sikllarining ta’siri o`ta seziladi. Tanlash risk (xatar)i - qimmatli qog`ozlarning serdaromad va ishonchli turlarini tanlay olmaslik holati bilan bog`liq bo`ladi. Qimmatli qog`ozlar investitsion sifatlarini to`g`ri baholay olmagan vaziyatda tanlash risk (xatar)i ro`y beradi. Likvidlik risk (xatar)i - qimmatli qog`ozlar investitsion sifatini baholash o`zgarishi sharoitida uni sotishdan ko`rilgan zarar bilan o`lchanadi. Inflyatsion risk (xatar) - yuqori inflyatsiya sur’atlarida investorlarning qimmatli qog`ozlardan oladigan daromadlari tezroq qadrsizlanishi risk (xatar)idir. Jahon amaliyotida inflyatsion risk (xatar)ni pasaytirishning juda ko`p usullari bo`lishiga qaramasdan inflyatsiyaning yuqori darajadaliligi qimmatli qog`ozlar bozorini buzib yuborishi allaqachon aniqlangan. Valyuta risk (xatar)i - valyuta risk (xatar)i valyuta almashinuvi kurslar o`zgarishi natijasida valyuta qimmatbaho qog`ozlariga qilingan qo`yilmalar bilan bog`liq bo`lgan risk (xatar)dir. Regional risk (xatar) - bir yoki ikki turdagi mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan hududlar farovonligining shu mahsulotlar narxining o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan risk (xatar). Mamlakatda yoki alohida regionlarda siyosiy va iqtisodiy sepratizmga bog`liq holda xatarlar vujudga kelishi mumkin .

Tarmoqlar risk (xatar)i - iqtisodiyoti tarmoqlarining o`ziga xos xususiyatlariga bog`liq risk (xatar). Shunga ko`ra barcha tarmoqlarni bir necha guruhlarga ajratish mumkin: a) siklik tebranishlarga ta’sirchan tarmoqlar; b) siklik tebranishlarga kamroq ta’sirchan tarmoqlar; v) barqaror ishlayotgan tarmoqlar; g) tezda o`sib boryotgan yosh tarmoqlarga . Kredit risk (xatar)i - qimmatli qog`ozlarni chiqargan emitent chiqarilgan qimmatbaho qog`ozlar bo`yicha foizlar yoki asosiy qarzning qaytara olmasligi bilan bog`liq bo`lgan risk (xatar). Foiz risk (xatar)i - bozordagi foiz stavkalarinining o`zgarishi natijasida investorlarnining zarar ko`rishi bilan bog`liq bo`lgan risk (xatar). Ma’lumki, bozor foiz darajasinining o`sishi qimmatli qog`ozlar kurs qiymatining pasayishiga olib keladi. Bozor risk (xatar)i - bozor umumiy faoliyatining pasayshi sababli qimmatbaho qog`ozlar narxining pasayishi natijasida investorlarning zarar ko`rishi. Mamlakat risk (xatar)i - investorlarnining ijtimoiy va iqtisodiy nomustahkam davlatlarda joylashgan korxonalarga sarmoya qilish risk (xatar)i. Korxona risk (xatar)i - tarmoqlar risk (xatar)iga o`xshash. Shu bulan birgalikda bu risk (xatar)ning risk (xatar)ning o`zgarishiga korxonaning faoliyati ham ta’sir qiladi. Bunga mos ravishda korxonalarni konservativ, agressiv va ularning har ikkalasini birgalikda qo`llaydigan «oqilona» korxonalarga bo`lishi mumkin. Qaytarib olish risk (xatar)i - qaytarib olish huquqiga ega bo`lgan obligatsiyalar bo`yicha to`lanadigan foizlar darajasinining bozoridagi foizlar drajasiidan oshganligi sababli emitentnining zarar ko`rish risk (xatar)i . Qimmatli qog`ozlar portfelinining tiplari. Qimmatli qog`ozlar portfelini boshqarish bir-biri bilan bog`liq bo`lgan ko`plab operatsiyalardan iborat bo`lib, ularning qay biri qachon va qaysi shartlar bilan qo`llanishi, portfelni kim va qanday maqsadlarda boshqarishi bilan belgilanadi. Qimmatli qog`ozlar portfeli unining egasi yoki egasining topshirig`iga ko`ra boshqa shaxs tomonidan boshqarilishi mumkin.

Biz quyida portfelni uning egasi tomonidan boshqarilish jarayonida sodir bo`ladigan operatsiyalarining asosiylari bilan tanishtirib o`tamiz. Portfelni uning egasi topshirig`i bo`yicha boshqa shaxs boshqarganda ham shu operatsiyalarning aksariyati bajariladi. Boshqarishning ikkala usuli mazmunan bir-biridan keskin farq qilmaydi. Ularning farqi operatsiyalarni amalga oshirish shaklida bo`ladi. YA’ni, portfel egasi hamma vaqt o`z nomidan ish ko`radi, ikkinchi usulida esa alohida shaxs uning topshirig`i bo`yicha boshqaruv operatsiyalarini bajaradi. Bu operatsiyalar fond bozori konyunkturasini o`rganish va prognoz qilish, qonunchilik haqida ma’lum yig`ish, qimmatli qog`ozlar bilan o`tkaziladigan operatsiyalar bo`yicha uslubiy va me’yoriy hujjatlar tayyorlash, kasbiy tayyorlash, portfel umumiy strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish, portfelni boshqarishni nazorat qilish, qimmatli qog`ozlarni baholash, dividend siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish kabi muhim chora-tadbirlarni o`z ichiga oladi. Ta’kidlanganidek, moliyaviy qo`yilmalar o`z ichiga korxonalar, tashkilot va davlatning qimmatli qog`ozlariga va boshqa korxonalar, tashkilotlarning ustav kapitaliga qo`yilmalarni oladi. Moliyaviy menejment har xil ko`rinishdagi qimmatli qog`ozlarning qiymatini baholaydi va tahlil etadi. qimmatli qog`ozlar nominalidan yuqori bahoda sotilsa, korxonaning foydasi ortadi, agar qimmatli qog`ozlar arzon narxga sotilsa, unday holda korxona foydasi kamayadi yoki zarar ko`riladi. Moliyaviy menejerning asosiy vazifasi alohida olingan qimmatli qog`ozlarning daromadliligini va shu bilan birga investitsiya portfelining (aksiyalar, obligatsiya va depozitli sertifikatlarning) o`rtacha daromadliligini aniqlashdan iboratdir. Qimmatli qog`ozlar bilan operatsiyalar daromadliligi darajasining nisbiy miqdor sifatida olib qarash lozim. Qimmatli qog`ozlarning daromadliligi muqobil daromad bilan, mablag`lar boshqa tarzda yo`naltirilganda olinishi mumkin bo`lgan daromad bilan taqqoslanadi. Muqobil daromad sifatida O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilab qo`ygan qayta moliyalash darajasini olish mumkin. Qimmatli qog`ozlardan daromadlar tahlilida inflyatsiyani ham e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Aksiyalarning daromadliligi aksiya kursi deb nom olgan ko`rsatkichda ifodalanadi :

Bu yerda: Q - daromadlilik darajasi; R - obligatsiya uchun belgilangan jami daromadning obligatsiya nominal qiymatiga nisbati (obligatsiya butun muddati uchun jami foiz koeffitsiyenti); K - obligatsiyani sotib olish bahosining uning nominal qiymatiga nisbati (foiz); n -obligatsiyaning muomalada bo`lish muddati. Bozor munosabatlari sharoitida korxona veksellarini sotib olish va sotishdan, depozit sertifikatlariga qo`yilmalardan, davlat xazina majburiyatlarini sotib olishdan daromadlar olishi mumkin. Xar bir davr uchun moliyaviy qo`yilmalardan daromadlar ularni qo`lga kiritish uchun qilingan real xarajatlar bilan taqqoslab boriladi .

Investitsiyaning moliyaviy va iqtisodiy samaradorligini baholashning zarurligi va ahamiyati Investitsiya samaradorligini baholash juda muhim jarayon hisoblanib, u o`z ichiga texnik-iqtisodiy va moliyaviy ko`rsatkichlarni tahlil qilish va baholashni qamrab oladi. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash orqali mablag`larni samarali joylashtirish yo`llarining eng optimalini tanlash mumkin. Har qanday investitsiya loyihasini baholashning mazmuni bugungi xarajatlarni loyihadan olinadigan daromadlar oqlaydimi? -degan savolga javob topishdan iboratdir. Biroq, bu savol shunchalik oddiy bo`lishiga qaramasdan, agar diqqat bilan ko`rib chiqilsa, uning ko`plab qirralari ochiladiki, ba’zan unga bir xil ma’nodagi javobni topish juda mushkul. Har qanday investitsiya loyihasi, garchi u ko`pgina ijobiy tavsiflarga ega bo`lsada, unga qo`yilgan mablag`lar, ya’ni qilingan investitsiya xarajatlari loyiha mahsuloti (ish, xizmat) sotishdan kelgan daromadlar bilan qoplanmasa, ko`rilgan foyda darajasi ko`zda tutilgan darajada bo`lmasa, u amalga oshirilmay qoladi. Investitsiya loyihalarini tahlil qilish va baholashdan asosiy maqsad, aynan ko`zda tutilgan natijalarga erishishning realligini baholashdir. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashda loyihadan ko`riladigan daromadning ko`pligiga, mehnat resurslarining kam sarflanishiga, loyihaning amalga oshirish muddatining qisqaligiga, loyiha bo`yicha ishlab chiqariladigan mahsulotning sifatiga, bozorda tutgan o`rniga, shuningdek, xarajatlarning to`g`ri olib borilishiga ko`proq e’tibor beriladi. Shu bilan birga, baholashda pul oqimini to`g`ri ishlatilishi va nazorat qilinishi ham katta ahamiyatga ega. Bunda kapital xarajatlarni yerni ijaraga olish, u yerda bino va inshoatlar qurish, mashina va jihozlar yaratish yoki sotib olish, mutaxassislar tayyorlash kabi ishlarga sarflanishi, joriy xarajatlar esa, xom ashyo va materiallar sotib olish, suv, energiya, mehnat va boshqa resurslarga sarflanishi e’tiborga olinadi hamda daromadlar asosiy faoliyatdan keladigan daromadlar, ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish, royalti, davlatning obligatsiyalari orqali keladigan daromadlarga e’tibor qaratiladi. Investitsiya loyihalarini turli usullar bilan baholash mumkin, lekin barcha

usullarda eng asosiy e’tibor loyihalarning daromadlilik darajasi hamda ko`riladigan foydaning hajmini aniqlashga qaratiladi. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashda aniq natijalarga erishish, ya’ni loyihalashtirishni yakunlash, bozorga chiqish va unda o`z o`rnini mustahkamlash, belgilangan foydaga erishish, qilingan investitsiya xarajatlarini qoplash kabi natijalarga erishish uchun belgilangan muddat ham ayniqsa muhimdir. Shuningdek, baholashda ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik ishlarining samaradorligi ham hisobga olinadi. Buning muhimligi shundan iboratki, tadqiqot va ilmiy izlanishlar ishining qisqa bo`lishi bir tomondan mablag`larning kam sarflanishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan nisbatan kam muddatda loyiha amalga oshirilib, bozorga ertaroq yangi mahsulot olib chiqiladi va hech bo`lmaganda, qisqa muddat ichida korxona ushbu mahsuloti bilan bozorda monopol mavqega ega bo`lishi mumkin. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda yirik ishlab chiqarish va moliya korporatsiyalari ana shunday modellardan foydalanadilar. Shuningdek, bunday modellardan investitsiya loyihalarini o`rganuvchi va samaradorligini aniqlovchi turli maslahatchi firmalar ham foydalanadilar. Chet el mamlakatlarining tajribasini, shu bilan birga YUNIDO (United Nations Industrial Development Organization) tavsiyalarini hisobga olgan holda investitsiya samaradorligini baholash ikki mezon asosida, ya’ni moliyaviy va iqtisodiy baholash orqali amalga oshiriladi. Investitsiya samaradorligini baholashning bu ikkala mezoni ham bir- birini to`ldirib turadi. Moliyaviy baholash investitsiyani amalga oshirish jarayonidagi likvidligini tahlil qilishda ishlatiladi. Boshqacha aytganda, moliyaviy baholash vazifasi, loyihani belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun, uning jami moliyaviy majburiyatlarini bajarishga korxonaning yetarli moliyaviy resurslari bo`lishini belgilashdir . Iqtisodiy baholash esa, investitsiyaning potensial qobiliyati, shu loyihaga qo`yilgan mablag`larning qiymatini saqlab qolishda va ularning o`sishi sur’atini yetarli darajasini yaratib berishda foydalaniladi. Taqdim etilayotgan obyektni investitsiyalashda moliyaviy baholash (yoki moliyaviy asoslanganlik bahosi) investitsiya jarayonining ajralmas qismi

hisoblanadi. Investor moliyaviy holati noma’lum bo`lgan yuridik yoki jismoniy shaxslar bilan hech qanday munosabatlar olib bormaydi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, korxonalar moliyaviy hisobotlarini ommaviy axborot vositalari orqali yoki har xil to`plamlar holatida chop etilib, e’lon qilish normal holat hisoblanadi. Bu to`plamlar orqali kompaniyalarning moliyaviy holati to`g`risida ma’lumotlar olish mumkin. Quyidagi rasmda har bir mezon bo`yicha asosiy aniqlash usullari keltirilgan: Jahon amaliyotida investitsiyaning iqtisodiy samaradorligini baholashning bir qancha usullari ishlab chiqilgan bo`lib, ularni shartli ravishda ikki katta guruhga bo`lish mumkin : Oddiy (yoki statistik) baholash usullari;

diskontlashga asoslangan baholash usullari. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: investitsiya qoplash muddati (Payback Period, PP); • investitsiya samaradorligi koeffitsiyenti (Accounting Rate of Return, ARR ). Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi: •sof joriy qiymatni aniqlash usuli (NetPresentValue, NPV); •foydaning ichki me’yorini hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR); •investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI); •diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period, DPP). Investitsiyaning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning oddiy (an’anaviy) usullari Investitsiyaning iqtisodiy samaradorligini baholashda qo`llaniladigan qoplash muddati va rentabellik darajasi usullari ham avvaldan ma’lum bo`lib, ular milliy va chet el amaliyotida to pul tushumlarining diskontlanishiga asoslangan usullarning keng qo`llanilishiga qadar asosiy ko`rsatkichlar sifatida amal qilib kelgan. Ushbu usullarning soddaligi va tushunarliligi va maxsus iqtisodiy bilimga, ko`nikmaga, malakaga, tayyorgarlikka va tajribaga ega bo`lmagan xodimlar o`rtasida ham qo`llanilishiga sabab bo`ladi. Hozirgi kunda tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari salohiyatli qarz oluvchilarga investitsion resurslarni taqsimlash shartlarini ma’lum qilishda, odatda, ushbu ikkita usuldan, ya’ni qoplash muddati va rentabellik darajasi ko`rsatkichlaridan foydalanmoqdalar . Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin bo`lgan davrni aniqlashga xizmat qiladi. Shunga ko`ra, bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan daromadlar hisobiga qilingan investitsiya sarflarini qoplash davrini aniqlashga asoslangan.

Qoplash muddatini aniqroq tushunadigan bo`lsak, bu loyihani yakunlash davridagi yoki undan olingan daromad investitsiyalar summasiga teng bo`lgandagi davrga tengdir. Uni hisoblash formulasi quyidagichadir: bu yerda, I0 - boshlang`ich investitsiyalar; CF t - investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olingan yillik pul tushumi summasi. U sof foydani yoki yillik daromad (D) va xarajat (X) o`rtasidagi (amortizatsiyasiz A) farqni ifodalaydi. Misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 140 mln. so`m miqdorida investitsiyalash ko`zda tutilmoqda va loyihani amalga oshirish jarayonida olinadigan pul tushumlari miqdori yillar bo`yicha quyidagini: birinchi yilda - 37750 ming so`m, ikkinchi yilda - 42390 ming so`m, uchinchi yilda-47430 ming so`m, to`rtinchi yilda - 51140 ming so`m va beshinchi yilda 60030 ming so`mni tashkil etadi. Bunda qoplanish muddati (PP) necha yilga teng ekanligini aniqlang? Bunda uch yillik pul tushumlari yig`indisi boshlang`ich investitsiyalar miqdoridan kichik, ya’ni yil 127570 ming so`mni tashkil etadi. To`rt yil bo`yicha katta (178710 ming so`m) ekanligini hisobga olsak, investitsiyalarning aniq qoplanish muddati investitsiya loyihasining to`rtinchi yilgi faoliyatiga bog`liqligini ko`ramiz. Uch yillik olingan daromadlarning (127570 ming so`m) boshlang`ich investitsiyalardan (140 mln. so`m) farqi 12430 ming so`mni tashkil etishini hisobga olsak (140000 -127570), ushbu qoldiq summaning to`rtinchi yilda olingan daromadlarga nisabti uning qoplanish muddatini ko`rsatadi, ya’ni 12430/51140q0,24 koeffitsiyentni, yil hisobida esa 2 oy-u 28 kunni (3 yil+2 oy-u 28 kun) tashkil etishini hosil qilamiz. Shunday qilib, investitsiya loyihasining qoplash muddati, ya’ni loyihani amalga oshirishdan olinadigan tushumlar qilingan xarajatlarni qoplash vaqti hisoblanadi. Ikkinchi yondashuvda, ya’ni qoplash muddatida investitsiyalarning boshlang`ich summasi yillik tushumlarning (o`rtacha yillik) miqdoriga bo`linadi. Bu ko`rsatkich pul tushumlari yillar bo`yicha teng bo`lgan hollarda qo`llaniladi.

Investitsiyalarning buxgalteriya rentabellik darajasi (ARR) yoki foydaning oddiy me’yori (ROI) buxgalteriya hisoboti ma’lumotlariga asoslangan holda aniqlanadigan o`rtacha daromadni investitsiyalarning o`rtacha yillik hajmiga bo`lish orqali aniqlanadi. Bunda hisob-kitob ishlari foizlarni va soliqlarni to`lamasdan avvalgi foyda miqdoriga asoslanib amalga oshirilishi mumkin yoki u soliqlarni to`lagandan keyingi, lekin foiz to`lovlarigacha bo`lgan daromadga asoslanadi. Eng yaxshisi soliq to`langandan keyingi sof foyda miqdori tanlab olinganligi afzalroqdir. Chunki u korxona ta’sischilari va investorlar oladigan haqiqiy foydani ifodalaydi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi : bu yerda, D - foiz va soliq to`lovlarigacha yoki soliq to`lanib, foizlar to`langungacha bo`lgan daromad; Ss - soliq to`lash stavkasi; Sa’, Sa° -aktivlarning ko`rib chiqilayotgan davriga bo`lgan boshlang`ich va oxirgi summasi, qiymati. Misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 140 mln so`m xarajat qilingan, loyihani amalga oshirish jarayonida olinadigan sof foyda miqdori yillar bo`yicha quyidagicha: birinchi yil - 3350 ming so`m, ikkinchi yil - 10990 ming so`m, uchinchi yil - 15480 ming so`ng, to`rtinchi yil - 21640 ming so`m va beshinchi yil - 22790 ming so`mni tashkil qilsa, u holda foydaning oddiy me’yori (ROI) qanday hisoblanadi ? Bu loyiha bo`yicha olinadigan sof foyda yillar bo`yicha o`zgaruvchan bo`lganligi sababli, avvalom bor o`rtacha yillik foydani hisoblab topamiz . Р ч қ (3350+10990+15480+21640+22790) минг сўм: 5қ 74250 минг сўм: 5қ14850 минг сўм Shundan so`ng foydaning oddiy me’yorini (ROI) hisoblaymiz: ROI q 14850 ming so`m: 140.000 ming so`ng q 10,6 %. Bu foyda me’yori investor talab qilgan me’yorni beradi. Shuning uchun bu loyihaning jalb etuvchanligi to`g`risida, ya’ni uni ma’qullash mumkin.

Bu usullar asosiy afzalliklari shuki, hisob-kitob ishlarining oddiyligi va qulayligidir. Kamchiliklari esa kelgusi pul tushumlarining qiymatini joriy vaqtga nisbatan hisobga olinmasligidadir . Investitsiyaning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning diskontlashga asoslangan usullari Har qanday loyihaning moliyaviy-iqtisodiy jihatdan baholanishi pul oqimlari haqidagi ma’lumotlarga asoslanadi. Pul oqimlari haqidagi ma’lumotlarga ega bo`lmasdan turib investitsiya loyihasining samaradorligini baholash mumkin emas. Investitsiya loyihasini baholash loyihani amalga oshirishdan oldin bajarilishi sababli, pul oqimlari haqidagi ma’lumotlar ham oldindan rejalashtiriladi. Loyiha samaradorligini baholashda pul oqimlarini rejalashtirish va ularni hisobga olish jarayoni asosiy o`rinni egallaydi va investitsiya loyihalarining haqiqiy samaradorligini aniqlashga jiddiy ta’sir ko`rsatadi . Diskontlash usuli (noan’anaviy usul) ning mazmuni shundan iboratki, pul mablag`larining qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, ya’ni bugungi bir so`m bir yildan keyingi bir so`mga (iste’mol qiymati bo`yicha) teng emasligi konsepsiyasiga asoslanadi. Diskontlashga asoslangan usullarning barchasi (sof joriy qiymatni aniqlash usuli (Net Present Value, NPV), foydaning ichki me’yorini hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR), investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI), diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period, DPP)da investitsiya loyihalarining muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning o`rtasidagi farq - sof pul oqimi (Cash Flow - CF) aniqlanib, diskotlashtirish yo`li bilan hisoblanadi. Binobarin, diskontlashga asoslangan usullarning mohiyatini tushunish uchun avvalo, korxona pul oqimlarining mazmunini va sof pul oqimini aniqlash formulasini bilib olishimiz kerak bo`ladi. Korxona pul oqimlari asosan quyidagilardan tashkil topadi: • operatsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 050-qator); • investitsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 100-qator); • moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 180-qator).

Buni quyidagicha 2-rasm orqali tasvirlash mumkin:

jadval 10 Korxona pul oqimining xarakteristikasi. Korxona faoliyati turi Foyda (kirim ) Xarajatlar (chiqim) Investitsiya faoliyati a) asosiy vositalarni sotish. b) nomoddiy aktivlarni sotish. v) uzoq va qisqa muddatli investsiyalarni sotish. g) oborot kapitalining kamayishi hisobiga tushumlar a) kapital qo`yilmalar. b) nomoddiy aktivlarni sotib olish. v) oborot kapitalining o`sishi hisobiga xarajatlar. g) uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni sotib olish. Operatsion faoliyat a) mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan kelib tushgan pul mablag`i. b) operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlari. a) material tovar, ish va xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilarga to`langan pul mablag`lari. b) xodimlarga va ular nomidan to`langan pul mablag`lari. v) operatsion faoliyatning boshqa pul to`lovlari. Moliyaviy faoliyat a) aksiyalar chiqarishdan yoki xususiy kapital bilan bog`liq a) xususiy aksiyalar sotib olingandagi pul to`lovlari. Pul tushumlari va chiqimlarini tahlil etish investitsiya loyihalarini baholashda juda muhim sanaladi. Investorlarni boylikni o`stiruvchi tushumning qanchaligi, pul mablag`lari kirimi va chiqimigina qiziqtirmasdan, balki korxonaning budjet oldidagi majburiyatlardan holi bo`lgandagi, ya’ni soliqlarni to`lagandan keyingi qoladigan natija (foyda) qiziqtiradi. Buni quyidagi ko`rinishdagi formula orqali aniqlash mumkin :

Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni qo`llash zaruriyati bo`lmasligi ham mumkin. Bu usullarning qo`llanilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning o`ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini aniqlashda asosiy xizmat vazifasini o`taydi . Sof joriy qiymat ( NPV ) - investitsiyalash obyektidan foydalanish davrida oldindan qat’iy belgilangan va o`zgarmas foiz stavkasida olinadigan daromadlar va qilinadigan xarajatlarning alohida muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning diskotlashtirilishi yo`li bilan olingan va ular o`rtasidagi farqni ifodalovchi qiymat. Uning mohiyati shundaki, yillik sof pul oqimi miqdori har bir davr uchun loyihani amalga

oshirishning boshlang`ich yiliga keltiriladi va u oqibatda o`zini pul miqdorida sof joriy qiymat yoki sof diskontlashtirilgan daromad sifatida namoyon etadi . bu yerda, NPV- sof joriy qiymat; d - diskontlash stavkasi; I0 -boshlang`ich investitsiya; CFt - t davr oxirida kelib tushgan pul oqimi. Misol. Biron - bir investitsiya loyihasi uchun 140 million so`m investitsiya qilish talab etiladi va undan kutiladigan natija yillar bo`yicha 18, 40, 75 va 80 mln. so`mni tashkil etdi. O`zgarmas sharoitda doimiy diskont stavkasi - 11%. U holda , Bu yerda, It - tdavridagi investitsiyalar sarfi. NPV ni hisoblashda, odatda, doimiy stavka (d) qo`llaniladi. Ammo ba’zi bir vaziyatlarda, masalan, hisob (foiz) stavkasining o`zgarishi kutilayotgan paytda yillar bo`yicha individual diskontlash stavkasidan foydalanish mumkin. Bu esa o`z navbatida hisob-kitob ishlarini murakkablashtiradi. Diskont stavkasi me’yori kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar bo`yicha foiz stavkasiga yoki ssuda oluvchi tomonidan to`lanadigan foiz stavkasiga, haqiqatda, teng bo`lishi kerak. Boshqacha so`z bilan aytganda, diskont me’yori

investorning o`zi uchun undan pasti samarasiz deb hisoblangan minimal foyda me’yori bo`lishi kerak. Investitsiya loyihalarini sof joriy qiymat usuli asosida baholashdan olingan natija, ya’ni sof joriy qiymat ijobiy miqdorga ega bo`lsa (NPV>0), u holda investitsiyalarning rentabelligi diskont miqdoridan yuqori bo`ladi, NPVq0 holatda loyiha rentabelligi diskont stavkasiga (minimal qoplash me’yoriga) teng bo`ladi, agar NPV<0 bo`lsa, loyiha rentabelligi minimal miqdordan past bo`ladi. Birinchi ikki holatda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin. Bunda birinchisi investor kapitalining o`sishi ta’minlanishini ko`rsatsa, ikkinchisi ko`paymasligini ham, kamaymasligini ham bildiradi. Uchinchi holatda esa loyihadan kutiladigan daromadni olish imkonini bermaydi. Sof joriy qiymat usuli boshlang`ich investitsiya miqdorining, ya’ni investor boyligining qanchalik o`sishini miqdoriy jihatdangina ko`rsata oladi, holos. Lekin, investitsiyalashning naqadar samaradorligini aniqlashda miqdoriy o`zgarishlar va natijalarning o`zi yetarli bo`lmaydi. Shuning uchun investitsiyalarning qanday nisbiy o`sishga ega ekanligi va uning o`sish darajasini aniqlash uchun iqtisodiy baholashning boshqa usullaridan foydalanishga to`g`ri keladi . Foydaning ichki me’yori usuli (IRR) - bu pul tushumlarining diskont qiymati pul chiqimlarining diskont stavkasiga teng bo`lgandagi daromadlilik darajasi yoki bo`lmasa loyihadan olingan sof tushumlarning diskontlangan qiymati investitsiyalarniig diskontlangan qiymatiga, sof joriy qiymat esa nolga teng bo`lgandagi diskont me’yoridir. Bu ko`rsatkichni aniqlash uchun sof joriy qiymatni aniqlashda ishlatilgan formuladan foydalaniladi va sof joriy qiymat nolga tenglashadigan minimal foiz stavkasi topiladi. Aynan shu foiz stavkasi foydaning ichki me’yori usuli deb nomlanadi. Bu usul iqtisodiyotda rentabellikning ichki me’yori, qoplash yoki samaradorlik koeffitsiyenti, kapital qo`yilmalarning chegaraviy samaradorligi deb ham yuritiladi. Foydaning ichki me’yorini aniqlash vazifasi birmuncha qiyin bo`lib, investitsiyalarning bir yoki undan ko`p marta amalga oshirilishiga, loyihadan olingan pul tushumlarining, hech

bo`lmasa, bir marta yoki boshida salbiy bo`lishligiga va ushbu pul tushumlarining miqdoran bir xil bo`lmasligiga asoslanadi. Uni hisoblash formulasini quyidagi tenglamada ifodalash mumkin : Agar investitsiya loyihasi bir necha yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket moliyalanishini talab etsa, unda (IRR)ni quyidagi formulada ifodalash mumkin : Bu yerda d miqdorini topish lozim bo`ladi. Topilgan miqdor foydaning ichki me’yori deb nomlanadi. Bu meyor sof joriy qiymat nolga teng bo`lib, investitsiya loyihasining samaradorligini baholashda IRR miqdori qo`llanilganida, firmaning boyligi o`sishini ta’minlamasligini va uning kamayishiga ham yo`l qo`ymasligini ko`rsatadi. IRR loyihadan kutilayotgan daromadlilikni ko`rsatadi va qilinishi mumkin bo`lgan maksimal xarajatlar chegarasini belgilab beradi, ya’ni IRR olinayotgan kredit bo`yicha bank foiz stavkasini yuqori chegarasini ko`rsatadi, ayni shu foiz chegarasidan yuqori miqdorga ega bo`linganda loyiha daromad keltiradi. Shunday holatlar ham bo`lishi mumkinki, investorning o`zi investitsiya loyihasini moliyalash uchun biror subyektdan muayyan foiz ostida kredit olishi mumkin. Bu paytda loyihadan kutiladigan natija kredit uchun foizdan, albatta yuqori bo`lishi lozim yoki investor o`zining maqsad qilgan foydasini olish darajasini ham bilishi kerak. Mana shu holatlar, ya’ni kredit uchun foiz yoki foyda olish darajasi, odatda baryerli (to`siqli) koeffitsiyent (hurdle rate) (HR) deb ham nomlanadi. Bu ko`rsatkich foydaning ichki me’yori bilan solishtiriladi (taqqoslanadi). IRR va HR larni taqqoslash natijasida ular orasida quyidagi bog`liq hosil bo`ladi : • agar IRR>HR, loyiha samarali hisoblanadi va u foydalanish uchun qabul qilinadi; • agar IRR<HR, loyiha samarasiz (zararli) bo`lib, uni amalga oshirib bo`lmaydi; • agar IRRqHR, ixtiyoriy yechimni qabul qilish mumkin, ya’ni loyihani amalga oshirishdan zarar ham, foyda ham ko`rilmaydi .

Ushbu ko`rsatkich yordamida: • investitsiya summalari teng bo`lgan; • davomiyligi bir xil bo`lgan; • risk (xatar) darajasi teng bo`lgan; • pul tushumlarining shakllanish sxemasi bir xil bo`lgan hollarda loyihalarni foydalilik darajasi bo`yicha taqqoslash to`g`ri yechim qabul qilishni yengillashtiradi. Bu ko`rsatkich qanchalik yuqori bo`lsa, loyiha shunchalik samarali deb topiladi. Foydaning ichki me’yorini boshqacha ko`rinishda, ya’ni interpolyatsiya usuli orqlai ham ifodalash mumkin : bu yerda, NPV1 - d1 diskont me’yori stavkasidagi sof joriy qiymatning ijobiy miqdori; NPV 2 - d 2 diskont me’yori stavkasidagi sof joriy qiymatning salbiy miqdori. Foydaning ichki me’yorini aniqlashda d1 va d2 ko`rsatkichlar miqdori asosiy o`rinni egallaydi. Ularning ta’siri natijasida sof joriy qiymatning o`zgarishini va buning oqibatida esa foydaning ichki me’yori ham o`zgarishini kuzatish mumkin. Shunga ko`ra: - d 1 - buNPVning ijobiy qiymatinini minimallashtiruvchi foiz stavkasi ; d 2 - bu NPVning salbiy qiymatini maksimallashtiruvchi foiz stavkasi hisoblanadi. Investitsiyalarniig rentabelligi usuli (RI) diskontlashtirilgan daromadlarning diskontlashtirilgan investitsiya xarajatlariga nisbatini hisoblab topishga asoslangan. Bu qanday holatda investor boyligi o`sishi mumkinligini ko`rsatib beradi va quyidagicha aniqlanadi:

bu yerda I 0 - boshlang`ich investitsiyalar, CF-t davrda olingan pul tushumlari. Investitsiya rentabelligi ko`rsatkichi firma (yoki investor) mablag`lari 1 so`m hisobida qanday hollarda o`sishini aniqlash imkonini beradi. Agar investitsiya sarflari turli davrlarda (uzoq amalga oshirilsa, (RI) ni aniqlash formulasi quyidagicha bo`ladi : Investitsiyalarning rentabelligi va sof joriy qiymat ko`rsatkichlarini taqqoslama baholash shuni ko`rsatadiki, sof joriy qiymati o`sishi bilan investitsiyalar rentabelligi ham o`sadi va aksincha. Agar rentabellik ko`rsatkichi «1»ga teng yoki undan kichik bo`lsa, loyiha rad etilishi kerak, chunki u qo`shimcha foyda keltirmaydi. NPV=0 da investitsiyalarning rentabelligi hamisha 1ga teng bo`ladi. Oddiy bo`lib ko`rinishiga qaramasdan, loyihalarning rentabelligini aniqlash muammosi muayyan qiyinchiliklar bilan bog`liqdir. Bu hol, ayniqsa, investitsiyalar turli xil valyuta, turli xil vaqtda, ya’ni bir qancha yillar oralig`ida amalga oshirilganda uni aniqlash muammosi paydo bo`ladi. Buni quyidagi misolda ko`rib chiqamiz. Misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 140 mln. so`m xarajat qilingan. Investitsiya loyihasini amalga oshirish natijasida birinchi yil - 37750 ming so`m, ikkinchi yil 45390 ming so`m, uchinchi yil - 47430 ming so`m, to`rtinchi yil- 51140 ming so`m va beshinchi yil- 60030 ming so`m pul tushumlari olinishi ko`zda tutilmoqda. Bu holda investitsiya loyihasining diskontlashgan investitsiya rentabelligi qanday hisoblanadi? jadval 10 Rentabellik indeksi hisob-kitobi Т/Р Кўрсаткичлар Сумма, минг сўм 1 йил 2 йил 3 йил 4 йил 5 йил

1 Пул тушумлари (оқими) 37750 45390 47430 51140 60030 2 Дисконт кўпайтирувчи ( d қ7%) ёки дисконтлаш коэффициенти 0,9346 0,8734 0,8163 0,7629 0,7130 3 Соф дисконтли тушум (оқим) ёки жорий қийматга келтирилган пул оқими. 35281,1 39643,6 38717,1 39014,7 42801,4 Bunda rentabellik indeksi quyidagiga teng bo`ladi: PI = (35281,1 + 39643,6 + 38717,1 + 39014,7 + 42801,4) мингсум :1 40.000 мингсум= = 195457,9 мингсум: 140.000 мингсум= 1,396ёки « 1,4 Investitsiyalarning rentabellik ko`rsatkichi avvallari qo`llanilgan kapital qo`yilmalarning samaradorligi koeffitsiyentidan shunisi bilan farq qiladiki, bunda daromad sifatida baholash jarayonida joriy qiymatga keltirilgan pul oqimi qatnashadi. Invetitsiyalar rentabelligi ko`rsatkichi, nafaqat taqqoslama baholash uchun, shuningdek loyihani amalga oshirishga qabul qilishdagi mezon sifatida ham qo`llaniladi. Investitsiya loyihalarining samaradorligini aniqlashning qoplash muddati usulini an’anaviy (oddiy) baholash usullarida ko`rib o`tdik. Lekin mazkur usulning kelgusi davrlardagi pul tushumlarining qiymatini hisobga olmasligi uni diskontlashtirilgan usullar yordamida ham hisoblash zarurligini taqozo qiladi. Buning uchun diskontlashtirishni hisobga olgan holda investitsiyalarni qoplash muddatini (DPP) hisoblash usuli diskontlashtirilgan yillik pul tushumlarini diskontlashtirilgan investitsiyalarga bo`lish orqali amalga oshiriladi. Mazkur usulning tushunarli bo`lishi uchun quyidagi misolni keltiramiz. Misol. Faraz qilaylik, korxona mehmonxona qurilishi uchun 300 mln. so`m investitsiya qildi (mablag` sarfladi). Mehmonxonani foydalanishdan keladigan yillik pul tushumlari 85, 100, 120 va 160 mln. so`mni tashkil etadi. Buning uchun RR — investitsiyalarni qoplash muddati hisoblanadi. So`ngra, investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatini (DPP) hisoblaymiz. U quyidagi formula orqali aniqlanadi :

bu yerda, Io - boshlang`ich investitsiyal ar; DCF( Σ ) -diskontlashtirilgan yillik pul tushumlari. Mazkur ko`rsatkichni hisoblashda yuqorida berilgan 5.5. -misolga asoslanib tuzilgan quyidagi 5.6-jadvalga murojaat qilamiz. Ushbu jadvalda investitsiyalarning qoplash muddati bilan birga diskontlashtirilgan qoplash muddati ko`rsatkichining hisoblanishi keltirilgan. Ularning bir-biridan farq qilishining o`ziga xos jihatlari ushbu ko`rsatkichlarni aniqlash xususiyatlaridan kelib chiqadi. jadval 10 Diskontlangan qoplash muddatini hisoblash Т/Р Кўрсаткичлар 0 1 йил 2 йил 3 йил 4 йил 1 Тушумлар, млн сўмда. 85 100 120 160 2 Дисконтлаштирилган тушумлар, млн. сўмда. ( d қД6%) 73 74 77 89 3 Тўловлар (бошланғич инвестицияла) 300 4 Қоплаш муддати (РР) 2,96 й 5 Дисконтлаштирилган қоплаш муддати (DPP) 3,85 й Jadval ma’lumotlaridan ko`rinib turibdiki, investitsiya larning qoplash muddati 2,96 yilni, diskontlangan qoplash muddati esa 3,85 yilni tashkil etadi. Ularning hisoblanishi quyidagi ko`rinishga ega:

10kun. Ko`rib o`tgan yuqoridagi misolga, asosan, shunday xulosa qilish mumkinki, investitsiyalarning diskontlangan qoplash muddati ularning diskontlanmagan qoplash muddatiga qaraganda biroz uzoq vaqtni, ya’ni 3 yilu 10 oy 10 kunni tashkil etdi. Bu esa investitsiyalarning diskontlangan qoplash muddatining kelgusi pul tushumlari va investitsiyalarning joriy qiymatini hisobga olishi bilan izohlanadi. Demak, investitsiyalarning qoplash muddati bo`yicha hisoblash usuli qilingan investitsiyalarning joriy (real) qiymati bo`yicha to`liq qoplanish muddatini tavsiflab beradi va shu jihatdan u investitsiyalarning qoplash muddati usulidan farqli ravishda afzalroq hisoblanadi. Investitsiyalar bir qator risk (xatar)lar bilan bog`liqdir. Shu sababli investitsiya oldi bosqichida har bir loyihaning moliyaviy va iqtisodiy jihatdan samaradorligi baholanishi talab etiladi. Bu ishlarning samarali amalga oshirilishi uchun, zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Chunki yangi texnologiyalar yordamida loyihaning samaradorligini baholash ishlari ham sifatli, ham tezkor ravishda amalga oshirilishiga erishish mumkin. Hozirgi kunda amaliyotda investitsiya loyihasining iqtisodiy samaradorligini baholash uchun, asosan, TEO - INVEST axborot texnologiyalari dasturidan foydalanilmoqda. TEO - INVEST - bu loyihalarni moliyalashtirish va ularni samaradorligini tahlil qilish uchun kompleks dasturiy ta’minot bo`lib hisoblanadi. Mazkur dasturiy ta’minot orqali investitsiya loyihalari moliyaviy va iqtisodiy jihatdan tahlil qilinadi hamda ularning iqtisodiy samaradorligi an’anaviy va diskontlashga asoslangan usullar asosida baholanadi. Amaliyotda investitsiya loyihasining iqtisodiy samaradorligini baholash uchun, asosan, TEO - INVEST informatsion texnologiyalari dasturlaridan foydalanmoqda. TEO - INVEST - bu loyihalarni moliyalashtirish va investitsion loyihalarni samaradorligini tahlil qilish uchun kompleks dasturiy ta’minot bo`lib hisoblanadi .

Adabiyotlar : 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

Похожие

Korxonalarda xarajatlarni boshqarish

Korxonalarda moliyaviy rejalashtirish va budjetlashtirish

O’quv faoliyatni tashkil qilish shakllari

Korxonalarda moliyaviy menejmentni tashkil etish mexanizmi

Pedagogik faoliyatni texnologiyalashtirish – ijtimoiy zaruriyat ekanligi