Кадимги туркий халклар ёдгорликларида тарбияга доир фикрлар - Педагогиka - Рефераты

Кадимги туркий халклар ёдгорликларида тарбияга доир фикрлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93 KB

Қадимги туркий халқлар ёдгорликларида тарбияга доир фикрлар Туркий халқларнинг ёзма маърифий ёдгорликлари ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, педагогика тарихи, хусусан, ёш авлод тарбиясида муҳим аҳамият касб этади. Булар “Урхун-Енисей ёдгорликлари”, “Ирқ ёзувлари” (“Таъбирнома”) каби манбалар бўлиб, улардан янги давр кишисини тарбиялашда фойдаланиш муҳим вазифалардан саналади. Энг қадимги туркий тилда яратилган ва турк-румий ёзувида битилган Урхун-Енисей битикларини “тошларга битилган китоблар” ҳам деб атайдилар. Ўзига хос хат (ёзув)да битилган бу битиклар эрамизнинг VI - VIII асрларда ёзиб қолдирилган. Тошларга битилган мазкур ёдгорликлар таълим- тарбияга оид қимматли маълумотларни беради. Урхун-Енисей ёдгорликлари дастлаб Енисей ҳавзасида, сўнгра Мўғилистоннинг Урхун дарёси бўйида топилиб, ушбу ёзувларни 1893 йилда биринчи бўлиб даниялик олим Вильгелм Томсон ўқиган. В.Томсондан сўнг олимлар – Н.М.Ядринцев, В.В.Радловлар мазкур манбаларни излаб топиб, ўқишга муваффақ бўлдилар. Урхун-Енисей ёдгорликлари С.Е.Малов ҳамда И.В.Стеблевалар томонидан рус тилига таржима қилинди. Ўзбекистонда Ойбек, О.Шарафуддинов, Н.Маллаев, Азиз Қаюмов ва Н.Раҳмоновлар Урхун-Енисей битиклари устида тадқиқот ишларини олиб бордилар ва ушбу манбанинг таълим ва тарбия ишларини йўлга қўйишдаги аҳамиятини ёритиб бердилар. Маълумки, эрамизнинг VI асри ўрталарига келиб, Олтой, Еттисув ва Марказий Осиё ҳудудларида яшовчи турк қабилаларидан иборат Турк ҳоқонлиги давлати таркиб топди. Бу ҳоқонлик ғарбдан Византия, жанубдан Эрон ва Ҳиндистон, шарқдан Хитой билан чегарадош бўлган. Турк ҳоқонлиги Туркют давлати деб ҳам аталган. Ҳоқонлик 604 йилда Шарқий ва

Ғарбий ҳоқонликка ажралган. Эрамизнинг 745 йилига келиб эса Турк ҳоқонлиги барҳам топган. Турк ҳоқонлиги асосан уч киши: Билга ҳоқон (Моғилиён), Култегин, Тунюкуклар томонидан бошқарилган. Билга ҳоқон (Моғилиён) - ҳоқон, Култегин – саркарда, Тунюкук эса - вазир бўлиб, уларнинг ҳамкорлигида бошқарилган давлат ушбу даврда ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан тараққий этган. Битиктошларда турк ҳоқонларининг юришлари, юришлар даврида алп кишилар, саркардалар томонидан кўрсатган жасоратлар, уларнинг билимли, мард, халқпарвар эканликлари баён этилади. ўз ватанининг мустақиллиги учун курашиш, халқни асоратдан олиб чиқиш, уларнинг бирдамлигини таъминлаш ҳоқонлар Бўмин, Истами, Элтариш, Элтаришнинг ўғиллари - Билга ҳоқон, лашкарбоши Култегин, маънавий оталари Тунюкукларнинг зиммасига тушгани ҳикоя қилинади. Масалан, Култегин битигида унинг таърифи берилган. Култегин халқпарвар, тадбиркор, халқнинг келгуси тақдирини ҳам ўйлайдиган жонкуяр саркарда сифатида таърифланади. У ўз жонидан ватан тақдири, халқ манфаатини юқори қўйган шахс. Култегин Элтариш ҳоқонининг кичик ўғли. У 713 йил 27 февралда қирқ етти ёшида вафот этади. Битиктош 732 йилда ўрнатилган. Ушбу битиктошда барча воқеалар Култегиннинг акаси Билга ҳоқон тилидан ҳикоя қилинади. Унинг асли исми Муғилиён бўлган. Битигни Култегиннинг жияни Йўллуғ тегин ёзган. Демак, битигнинг муаллифи ҳам маълум. Култегин битигида Билга ҳоқоннинг оға-инилари ва қариндош- уруғларига мурожаат қилиб, уларнинг хатолари туфайли турк элида кўп фалокатлар юз берганини баён этганлиги ифодаланади. Туркийларнинг ҳарбий юришлари, уларга қўшни бўлган табғачларнинг босқинчилиги туфайли халқ бошига тушган кулфатлар ҳақида сўз юритилади, шунингдек, халқнинг ёлғончилик, фирибгарлик қурбони бўлганлиги таъкидланади: “Олтин, кумуш, ичкилик, ипакни шунча ҳисобсиз бераётган Табғач халқи сўзи ширин, ипак кийими нафис экан. Ширин сўзи, ипак кийими билан

алдаб, йироқ халқни шу хилда яқинлаштирар экан. Яхши қўшни бўлгандан кейин ёвуз илмни у ерда ўрганар экан. Яхши, доно кишини, яхши алп кишини йўлатмас экан. Бирор киши алдаса, уруғи, халқи, уйи, ёпинчиғигача қўймас экан. Ширин сўзига, нафис ипагига алданиб, кўп турк халқи ўлдинг... Турк халқининг айримини у ерда ёвуз киши шундай пишиқлар экан: йироқ бўлса ёмон ипак беради, яқин бўлса яхши дебо беради. Илмсиз кишилар бу сўзга ишониб, унга яқинлашдилар ва кўплари ўлдилар”. Ҳоқон томонидан халққа қилинган мурожаатда туркий халқларни ҳокимиятни мустаҳкамлаш, ўзаро урушларга чек қўйиш, тинч-тотув бўлиб яшашга ундашдек эзгу мақсад ҳам ётади. Култегин эса, доно, баҳодир, жасур инсон сифатида тасвирланади. Култегин битигида Билга ҳоқон энг муҳим инсоний хислатлар, ҳаётий заруриятлар борасидаги фикрларни насиҳат, ўгит тарзида баён этади. Турк халқи ўзаро бирлашмагани, бир-бирларига ишонмаганликлари учун ҳийла ва фириб қурбони бўлиб, табғачлар уларни қул ва чўри этгани, оқибатда улар қашшоқ, эрксиз ва муте бўлиб қолганликларини куюниб сўзлайди. “Беклари, халқи инсофсиз бўлгани учун, табғач халқи ҳийлакор бўлгани учун, тоймас бўлгани учун, фирибгар бўлганлиги учун, оға ва ини бир-бирига қарши бўлишини ҳоҳлаганлари учун, беги ва халқини бир-бирига чаққани учун турк халқи эллашган давлатини қўлдан чиқариб юборган”. Сўнг турк халқини қандай қилиб бирлаштиргани, укаси Култегиннинг жасорати туфайли эл босқинчилар ҳужумидан омон қолгани, тўқ ва фаровон ҳаёт кечиргани, у жасур ва енгилмас алп йигитлардан экани баён этилади. “Тангри ярлақасин, бахтим бор учун, насибам бор учун ўлаётган халқни тирилтириб тарбият қилдим, яланғоч халқни кийимлик қилдим, яланғоч халқни кўп қилдим. Тўрт жиҳатдан халқни бутунлай эл қилдим, бир- бирига дўст қилдим, бутунлай менга қаради. Меҳнатни, кучни берувчи шундай ҳокимиятни қозониб иним Кул тегин вафот этди”, - дейди. Бу ёднома

ёшларни ўз элини севиш, дўст ва иттифоқ бўлиб яшаш, ватан ва халқ манфаати учун курашга тайёр туриш руҳида тарбиялашда муҳим аҳамиятга эга. Турк ҳоқонлари Билга ҳоқон ҳамда Кул тегин жасоратлари ҳақиқий ватанпарварлик ҳамда жасоратнинг ибрат намунаси бўлиб ҳисобланади. Иккинчи битиктош - Билга ҳоқон битигидир. Бу битиктош Элтариш ҳоқониннг катта ўғли - Култегиннинг акаси Билга ҳоқон шарафига 735 йилда ўрнатилган. Билга ҳоқон 734 йилда эллик ёшида ўз яқинлари томонидан заҳарлаб ўлдирилган. Бу битиг ҳам Йўллиғ тегин томонидан ёзилган. Билга ҳоқон битигида халқнинг тинч-тотув яшагани, Билга ҳоқон даврида тинчлик ҳукмрон бўлгани, у давлатни адолат билан бошқаргани, туркий халқларни бирлаштиргани, ўз юртини бой- бадавлат этиб, иқтисодий жиҳатдан мустаҳкамлагани маҳорат билан тасвирланган. Бу битигда халқ ҳоқонидан, ватанидан айрилмаса, беташвиш ҳаёт кечириши ифодаланади. ўз навбатида давлат бошлиқларининг ҳатти-ҳаракатлари баён этилади. Кейин Билга ҳоқон юришлари ҳақида ҳикоя қилинади. Билга ҳоқон турк эли ўртасида элпарвар ҳоқон деб танилган эди. “Билга” сўзининг ўзи ҳам “доно” деган маънони англатади. У турк халқининг ватани абадий бўлиши учун курашади. Халққа қарата шундай ўгит қилар эди: “Ватанни сақлаб қолмоқ, фақат ҳоқонга эмас, халққа ҳам боғлиқ. Аждодларимизнинг хато ва ютуқлари бунинг далилидир. Халқ ўз ҳоқонининг йўл-йўриқларини амалга оширмаса, бошига кўп кулфатлар тушади. Ҳоқон ўта ишонувчан бўлмаслиги, бошқаларнинг гапини ўйлаб, мулоҳаза қилиб амалга ошириши лозим. Самимий сўз билан ёлғонни фарқлай олиши керак. қаттиққўл ҳоқон ўз халқига ёмонликни раво кўрмайди. Ишонувчан бўлса, яхши-ёмонни ажрата олмаса, фожиага йўл очилади, мамлакатда тартибсизлик юзага келади”. Билга ҳоқон тарқоқ халқни бирлаштиради, оёққа турғизди, юртда фаровон ҳаёт қарор топади. У халқ фаровонлигини таъминлаш давлат бошлиғининг бурчи, мамлакатнинг озодлиги, халқнинг осойишталиги унинг моддий фаровонлигига боғлиқ деб билади. Битикларда юртбошининг

бойликка ҳирс қўйиши халқнинг ночор ҳаёт кечиришига олиб келувчи сабаб эканлиги қайғу билан ифодаланади. У ўз халқига шундай мурожаат этади: “Мен яшадим, турк беклари, турк халқим. Бу ҳоқонингдан, бу бекларингдан, ерингдан, сувингдан айрилмасанг, турк халқи, ўзинг эзгулик кўражаксан, беташвиш бўлажаксан”. Тунюкук битиги 310 мисрадан иборат бўлиб, 717-718 (баъзи манбаларда 712-716-йиллар кўрсатилган) йилларда ёзилганлиги қайд этилган. Тунюкук ўз битигини тириклигида ёздирган. Мазкур битикда Тунюкук ватанпарвар шахс сифатида таърифланган. Тунюкук эга бўлган инсоний фазилатлар – инсонпарварлик, эзгулик ва ҳақиқат тантанаси йўлида курашиш унинг қўшни халқлар ўртасидаги обрўсини янада ошириб юборади. Хусусан, Тунюкук томонидан туркий халқлар қўлига тушган асирларни ўз юртларига жўнатиб юбориши душман қабилалар аъзоларининг бош эгиб келиши, эзгулик билан ёвузлик ўртасидаги кураш чоғида эзгуликнинг ғалабага эришиши каби ҳолатлар шу асосида қон тўкишнинг олдини олиш мумкинлигидан далолат эканлигига ишора қилинади. У адолатсизлик қилмайди, балки инсонпарварлик намунасини кўрсатади, аммо ҳоқонлик давлати қонунларини ҳам қаттиқ ҳимоя қилади. Юқоридаги ёзувлардан ташқари, алпларнинг жанговарлиги мадҳ этилган битигтошлар ҳам кўплаб топилганки, буларда алпларнинг ахлоқи, одоби ва билими уларнинг асосий фазилати бўлганлиги қайд этилади. Юқоридаги фикрлардан кўриниб турибдики, Урхун - Енисей ёзма ёдгорликлари гарчи йўналиш нуқтаи назардан таълим-тарбия масалаларига бағишланмаган бўлса ҳам, уларда баён этилган фикрлар ўша даврда амал қилинган ахлоқий қоидалар ва талабларнинг моҳиятидан бирмунча хабардор бўлишга ёрдам беради. Хусусан, ҳоқон ва алпларнинг ҳарбий фаолияти, туркий халқларнинг турмуш тарзи, уларга хос бўлган маънавий-ахлоқий хислатлар - ватанпарварлик, мардлик, жасорат, самимийлик, инсонпарварлик, эзгулик каби инсоний фазилатлар жамиятнинг ҳар бир аъзосининг ахлоқий қиёфасини белгиловчи муҳим мезонлар сифатида

маърифий қадриятларимиз тарихида муҳим аҳамиятга эга бўлиш билан бирга бизга сўз юритилаётган давр хусусияти ҳамда ижтимоий муносабатлар мазмунидан огоҳ этади. Битиктошларда баён этилган қарашлар энг юксак инсоний фазилатлар сифатида эътироф этилган хислатларни замонавий таълим-тарбия жараёнида ёш авлодда ҳосил қилиш, уларда ватанпарварлик, мардлик, шижоат, халқ манфаати йўлида курашиш туйғуларини шакллантиришда ўзига хос йўлланма, йўриқнома бўлиб хизмат қилади. Энг қадимги маърифий ёдгорликлардан бири саналган “Ирқ битиги” (“Таъбирнома”) ҳам Урхун-Енисей ёдгорликлари сирасида таълим-тарбия тарихида ўз ўрнига эга. Мазкур қўлёзмани Х I Х аср охирида А.Стейн Шарқий Туркистоннинг Диньхуан деган жойидан топган. Ҳозирги кунга қадар “Ирқ битиги” ва унинг моҳияти хусусида батафсил, тўлақонли маълумотларга эга эмасмиз. Айни вақтда манба Н.Раҳмонов томонидан тузилган “Қадимий ҳикматлар” китоби ва унда келтирилган маълумотлардир. Ёднома қоғозга ёзилган бирдан бир, ягона қадимий туркий ёдгорлик бўлиб, юз бетдан ортиқ саҳифадан иборат китоб тарзида бизгача етиб келган. Асар Исиг Сангун ва Ите Чуқ исмли моний жамоасининг аъзолари бўлган икки бола учун битилган. Асар бошидан охиригача нима яхши-ю, нима ёмонлигини болаларга тушунтириш тарзида ёзилган. Асарда баён этилган яхши ва ёмонлик таърифи негизида ахлоқий талаблар ўзига хос шаклда талқин этилади. Мазкур асар туркий халқларнинг турмуши, ахлоқий муносабатлари мазмуни тўғрисида маълумотлар беради. Ижтимоий муносабатлар моҳияти асосан қушлар ва ҳайвонлар образи орқали очиб берилади. “Ирқ битиги”да энг қадимги аждодларимизнинг мифологик ҳамда тотемистик қарашлари халқ оғзаки ижоди намуналари тарзида ўз аксини топган. Анъанага кўра, ҳар бир эпизодда яхшилик ғоялари тарғиб этилади. Воқеалар туш ва унинг таъбирлари тарзида ёритилади. Баъзи тушлар яхшиликнинг, баъзилари эса ёмонликнинг тимсоли дея таъбир қилинади. Инсон доимо турмуши, ҳаётининг яхши кечишини орзу қилган. Ана шунга интилган. У ўз орзуларига етишишига ишонган, бу йўлда Тангри ёрдами вп

мададига таянган. “Ирқ битиги”да бу ҳолат жуда ишонарли тарзда баён этилган. Чунончи: Мен Осмон ўғли кундуз ва кечқурун Олтин тахтда ўлтириб. Шодланяпман, Билиб қўйинг: бу яхши”. “У икки ой олдин Одам ўғлини учратди. Одам қўрқди, Билиб қўйинг: бу яхши”. “Ирқ битиги”да ёзилишича самовий қаҳрамонлар инсон тақдирини белгилайди ҳамда унга ёрдам беради. Ушбу фикрлар қуйидаги мисраларда ўзининг ёрқин ифодасини топган: “Юқорида туман ёйилди, Пастда тўзон тўзиди, қуш боласи учди ва йўлдан озди, Кийик боласи югурди ва йўлдан озди, Одам боласи юравериб йўлдан озди. Осмон шафоати туфайли учинчи йилда яна Ҳамма омон-эсон ва тугал кўришди. Ҳамма суюнишди ва қувонишди, Билиб қўйинг бу яхши”. Ёвуз кучларнинг тимсоли бўлган туман ҳамда тўзон ёрдамида тўғри йўлдан адаштирилган, сарсон-саргардонлик, хору-зорликка маҳкум этилган жонли мавжудотлар - қушлар, кийиклар ва одам болалари буюклик ва қудратнинг тимсоли бўлган – осмон, унинг шарофати туфайли яна бир- бирлари билан кўришишга муяссар бўлдилар, бирга ҳаёт кечира бошладилар. Шеърий мисраларда ўз ифодасини топган мазкур ғоялардан Ер юзидаги мавжуд ҳаёт қушлар, ҳайвонлар ҳамда одамлардан иборат ягона биологик (ҳозирда кенг қўлланилаётган экологик)тизимни ташкил этишлари тўғрисида

болалар (айни вақтда одамлар)га тушунча беришга йўналтирилган ҳаракат мазмуни англанилади. Инсон доимо яхши ҳаёт кечиришга интилар экан, бу йўлда у жуда кўп қийинчиликларга дуч келади. Лекин инсон қийинчиликларни илоҳий қудрат - Тангри ёрдамида енгиб ўтиб, гўзал ҳаётга етишишади. Ана шу ҳолат ҳам таъбирларида ўз аксини топган. Аммо яхшилик бор жойда унга ёмонлик ҳам мавжуд бўлади. Айрим тушларга нисбатан берилаётган таъбирларда ёмон ҳодиса-воқеалар негизида ёмонликнинг ётишига алоҳида урғу берилади. Халқ оғзаки ижоди намуналарида ёмонлик, ёвузлик тимсоли сифатида қўлланилган айрим образлар туш таъбирларини белгилашда салбий тимсол сифатида баҳоланадилар. Хусусан: “Мен олти бошли илонман, Олтин қорин -қулоғимни қилич билан чопиб, Менинг танамни йўл четига, Бошимни уйим йўлига қўйишди, - дейишди. Билиб қўйинг: бу-ёмон” Аммо “Ирқ битиги” (“Таъбирнома”) асари мазмунида оптимизм (келажакка ишонч) руҳининг устуворлиги кўзга ташланади. Асарда илгари сурилаётган фикрларда яхшиликнинг ёмонлик, эзгуликнинг ёвузлик устидан эришилажак ғалабаси борасидаги қарашларнинг етакчи ўрин эгаллаганлигига гувоҳ бўламиз. Халқ доимо ўз келажагининг яхши бўлишига ишонган, ёмонлик устидан яхшилик, эзгуликнинг ғолиб келишига бўлган ишонч етакчи ўрин тутган: “Тонг ота бошлади, Сўнг унинг изидан ер ёришди. Сўнг қуёш чиқди Ҳамма ер ёруғ бўлди”,-дейишади, Билиб қўйинг: бу-яхши.

Кўриниб турибдики, “Ирқ битиги” (“Таъбирнома”) асарининг мазмунида ҳам асосан инсон ва унинг қайғуси, ҳасрати, дарди, қувончи, шодлиги ётади. Яхши ҳаётга етишиш йўлида олиб борилган кураш жараёнида ёмонлик, ёвузлик маҳв этилади, унинг устидан яхшилик, эзгулик ғолиб келади. Яхши хислатларнинг эгаси, яхшилик ва эзгуликни қарор топтирувчи мавжудот инсон саналади. Хулоса қилиб айтганда, ўзбек халқи томонидан энг қадимги даврлардан эрамизнинг I Х асригача қарор топтирилган маърифий қарашлари инсон шахсининг шаклланишида, унинг камолотини таъминлашда муҳим аҳамият касб этади. Уларда туркий халқларнинг инсон хулқ-одоби ва уни тарбиялашга оид дастлабки тасаввурлари ифодаланган. Муайян турмуш тарзини қарор топтирувчи ижтимоий шарт-шароитга кўра инсон ахлоқига нисбатан қўйилаётган ахлоқий талаблар моҳияти ҳам ўзгариб борган. Бироқ ҳар қандай замон ва маконда ҳам инсон эзгуликнинг жаҳолат, яхшиликниннг ёмонлик ва зиёнинг зулмат устидан ғолиб келишини истаган ва ана шу истаги инсоннинг маънавий камолотини белгиловчи асосий мезон бўлиб, ахлоқ-одобга оид қарашлар мазмунида марказий ўрин эгаллаган. Мазкур ҳолатни юқорида сўз юритилган энг қадимги маърифий мерос намуналари мисолида ҳам яққол кўришга муяссар бўлдик. Халқ оғзаки ижоди намуналарида жасурлик, мардлик, садоқат, инсонийлик, хушхулқлик хислатларига эга бўлган инсон қиёфаси гавдаланган. Ибтидоий турмуш тарзи ҳамда одамлар ўртасидаги муносабатлар мазмуни инсонларда ана шундай сифатларнинг шаклланишини тақозо этган. Икки катта куч - яхшилик ва ёмонлик ўртасида аёвсиз кураш борган. Мазкур кураш жараёнида инсонда энг яхши хислатлар шаклла борган. Билимлилик, хушхулқлик, муайян касб ёки ҳунарга эга бўлиш инсон камолотини белгиловчи асосий кўрсатгичлар ҳисобланган.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 8-9 бетлар 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 137-140-бетлар. 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 1993, 204 бет 4. www . ziyonet . uz

Похожие

Энг кадимги даврлардан VII асргача таълим - тарбия ва педагогик фикрлар

Турли тарихий даврларда тарбия ва педагогик фикр тараккиёти

Педагогик гоялар тарихи ва таълим концепциялари

Қадимги дунёда ижтимоий фикрлар

VII-VIII асрларда Мовароуннахрда маданият ва педагогиканинг яратилиши