Қадимги дунёда ижтимоий фикрлар - Педагогиka - Рефераты

Қадимги дунёда ижтимоий фикрлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

151.5 KB

Қ адимги дунёда ижтимоий фикрлар Режа: 1. Қадимги Миср ва Месопотамияда инсон ва жамият хақидаги қарашлар. 2. Қадимги Ҳ индистон ва қадимги Хитойдаги ижтимоий фикрлар. 3. Қадимги Греция ва қадимги Римдаги ижтимоий фикрлар.

1. Қадимги Миср ва Месопотамияда инсон ва жамият хақидаги қарашлар. Маълумки инсоният маданий тараққиётининг сарчашмаларини дастлаб қадимги Месопотамия, Миср, Хитой, Ҳиндистон, Марказий Осиё, Қадимги Греция ва Римда учратамиз. Қадимги Миср. Қадимги Мисрдаги кишиларнинг дунё, жамият, инсон ва инсоний муносабатлар ҳақидаги қарашларини милоддан олдинги III – II минг йилликларда ушбу халқнинг афсоналарида, Плутархнинг "Исида ва Осирис ҳақида", Геродотнинг "Тарих" асарларида учратамиз. Қадимги дунё кишиларининг, шу жумладан, қадимги мисрликларнинг дунёқараши ўзининг афсонавийлиги (мифологик характери) билан ажралиб туради. Уларнинг қарашларида борлиқ ва оламнинг амал қилиши (онтология), инсоннинг дунёни билиш имкониятлари масалалари (гносеология) ҳали ўзининг қатъий ва тугалланганлигига етиб келмаган (бунга антик Грецияда эришилади). Улар дунёнинг вужудга келиши, табиий тартибот мазмуни, инсон мавжудлигининг мазмуни нимада эканлиги тўғрисидаги дастлабки табиий саволларга кўпроқ афсоналар тарзидаги жавоблардир. Афсонавий дунёқараш эса кўпинча диний дунёқараш билан уйғунлашиб кетади. Плутархнинг фикрича, мисрликлар Ра худосини дунёнинг яратувчиси деб ҳисоблашади. Бу худо шунингдек Осирис, Исида, Сета ва бошқа худоларни ҳамда дастлабки инсонларни яратган. Вақт ўтиши билан қариб ва кучсизланиб қолган Ра худосига бошқа худолар ва кишилар бўйсунмай қўйишади. Ана шунда Ранинг ташаббуси билан худолар кенгаши чақирилади ва унда кишиларни жазолашга қарор қилинади. Уни амалга ошириш Хатор худосига топширилади, у ерга тушиб кишиларни ҳ алок қилишга киришади. Ни ҳ оят Ра кишиларга ра ҳ м қилади ва қирғинбаротга чек қўйилади. Қартайиб қолганлиги боис Ра подшо ҳ лик қилишдан воз кечади. Радан сўнг кетма-кет унинг уч жуфт фарзандлари - жуфт худолар подшо ҳ лик қилишади. Подшо ҳ лик қилган сўнгги жуфт худолар – Осирис ва Исида ҳ исобланади. Улар кишиларни яхши хулқли қилиб тарбиялашга 2

интиладилар ва улар орасида маданиятни кенг ёйишга ҳ аракат қиладилар. Осириснинг вафотидан сўнг подшо ҳ лик қилиш ярим худоларга ўтади. Улардан сўнг эса подшо ҳ лик қилиш кишиларга насиб этади. Ўзларининг ҳукмронлигини янада мустаҳкамлаш мақсадида шоҳлар ўзларини у ёки бу худонинг ўғли деб эълон қиладилар. Мисрда ҳ укмдорлар фиравн деб аталган. Қадимий подшо ҳ ликлар даврида фиравн шахсини улуғлаш, уни худонинг ўғли деб эълон қилиш, тўғрироғи уни ердаги худо деб билиш ўша давр учун табиий ҳ олат эди. Юз бераётган барча сиёсий ҳ одисалар ер ва осмондаги худолар истагининг кўриниши деб тушуниларди. Бу ҳ ақда Мисрдаги пирамидаларининг ички деворларида ҳ озиргача сақланиб қолган ёзувлар, фиравнлар шаънига тўқилган гимнлар далолат беради. Шундай ёзувлардан бизгача сақланиб қолганларидан бири – "Птахотепнинг наси ҳ атлари"дир. У мил .о. III минг йилликда яратилган бўлиб, шу номдаги вазирнинг номидан олинган. Унда кишиларнинг тенгсизлигига табиий ҳ одиса сифатида қаралади. Паст табақадаги киши ёмон, юқори табақа кишиси эса яхши, а ҳ амиятли, мурувватли киши деб ҳ исобланади. Паст киши юқори табақадаги кишига бўйсуниши лозим. Айни ҳ олда юқори табақа кишиси паст табақа кишиларига ра ҳ м-шафқат қилиши лозим, уларни хўрламаслик ва уларга ёмонлик қилмаслик керак. Бу Мисрда ўша пайтда кўпхудолик – политеизм мавжудлигидан далолат беради. Фиравн Аменхетон IV (Эхнатон) даврига келиб ( мил .о. 1419-1400 йиллар) Қуёш худоси ҳ исобланмиш Атонга ягона худо сифатида сиғиниш жорий қилинган. Месопотамия . Милод дан аввалги IV минг йилликда Тигр ва Евфрат дарёлари атрофидаги водийлар (Меопотамия деб аталган) дастлабки қулдорлик давлатлари вужудга келган ҳ удудлар ҳ исобланади (ҳозирги Ироқ, Эрон, Сурия, Қувайт ҳудудлари). У ерда аввал Аккад ша ҳ ар-давлати, сўнгра Ур ша ҳ ар-давлатига асос солинган. Ана шу давлатлар негизида милод дан олдинги II минг йилликнинг дастлабки юз йиллигида Бобил (Вавилон) ша ҳ ар-давлати қад кўтаради. Бобил давлати ўз тараққиётининг чўққисига милод дан олдинги XVIII асрда, Хаммурапи подшо ҳ лиги даврида эришади. 3

Бу подшо ҳ нинг ҳ укмронлиги даврида маш ҳ ур Хаммурапи қонунлари ишлаб чиқилган бўлиб, мазкур қонунлар худоларнинг иродаси сифатида тақдим қилинган. Худди шу даврда гуллаб-яшнаган Шумер қулдорлик давлатида ҳам мавжуд ижтимоий муносабатлар худоларнинг иродаси сифатида тушунтирилган ва уларни ўзгартириш инсонларнинг қўлидан келмаслиги уқтирилган. Унинг ёрқин ифодаси "Хўжайиннинг қул билан суҳбати" номли фалсафий асарда ўз ифодасини топган. Унда ҳам мавжуд тартибларга қарши чиқиш худолар иродасига қарши чиқиш ҳисо б ланган, подшоҳ иродаси ни , мавжуд давлат тузумини ўзгартириш мумкин эмас, деб хулоса чиқарилган. 2. Қадимги Ҳ индистон ва қадимги Хитойдаги ижтимоий фикрлар. Қадимги Ҳиндистон . Қадимги Ҳ индистон инсоният маданий тараққиётига катта ҳисса қўшган мамлакатлардан бири саналади. Агарда ҳозирги пайтгача ноаниқлигича қолаётган, яратилиш даври милод дан олдинги 2500 – 1700 йилларга тааллуқли ҳинду (харрап деб аталувчи) маданиятига назар солсак унинг нақадар қадимий илдизларга эгалигига имон келтирасан киши. Бизга маълум бўлган манбаларга эса милод дан олдинги 1500 – 600 йилларда яратилган Ведалар, кейинроқ ёзилган Упанишадлар, ҳинд эпослари "Маҳобҳорат", "Рамаяна" киради. Ведаларнинг яратилиши Қадимги Ҳ индистонга шимолдан орийларнинг кириб келиши, уларнинг кўчманчи чорвачиликдан ўтроқ деҳқончиликка ўтиши, дастлабки давлатларнинг вужудга келишидек мураккаб ижтимоий воқелик билан биргаликда кечган. Шуни эслатиб ўтиш жоизки, орийлар милод дан олдинги иккинчи минг йилликларда Болқондан Енисейгача ва шимолий Хитойгача бўлган ҳудудда яшаганлар. Милод дан олдинги иккинчи минг йилликнинг сўнгги чорагида улар иқлимнинг ўзгариши сабабли ўз жойларидан тўрт тарафга қараб кўча бошлаганлар. Уларнинг баъзи қабилалари Европага келишган ва улардан 4

юнонлар, лотинлар, кельтлар, тевтонлар келиб чиқ қ ан, деган илмий фикрлар мавжуд. Орийлар ва уларнинг Европадаги қариндошлари (германлар, славянлар, грекларнинг аждодлари) мажусий (бутпараст, яъни кўп худоларга сиғинувчилар) бўлишган ҳамда ўсимликлар, ҳайвонлар, табиат ҳодисаларини муқаддаслаштиришган. Орийлар териси қора халқлар орасида тарқала бошлагач, ўзларининг қонини тоза сақлашга алоҳида эътибор беришган, шу мақсадда уларда кишиларнинг табақавий бўлиниши вужудга келган. Ҳиндистонда улар тўрт табақани вужудга келтирганлар: руҳонийлар– брахманлар, ҳарбийлар-кшатрийлар, деҳқонлар-вайшилар, хизматкорлар- шудралар. Бу эса жамият ҳ аётининг иерархиясини (яъни кишилар ижтимоий қатламларининг муносабатини) акс эттирган қарашларни ҳ ам вужудга келтирган. Шунинг учун Ведаларда кишиларнинг 4 варнага (табақага) бўлинишини даврнинг акси сифатида тушунмоқ керак. Бу қуйидагича изо ҳ ланган: Олам космосдек гигант масштабга эга ва айни пайтда ўзида "барча нарсани – шу жумладан ўтмиш ва келажакни ҳ ам ифода этувчи" ибтидо – Пурушанинг турли қисмларидан бунёд бўлган. Ундан Ер, осмон, Қуёш, Ой, ўсимликлар, хайвонлар, инсонлар, ижтимоий гуру ҳ лар (варналар), ибодатга оид предметлар ва гимнлар вужудга келган. "Унинг овози брахманларга (яъни ру ҳ онийларга) , қўллари кшат р ийларга (яъни ҳ арбийларга) , сонлари вайшиларга (яъни де ҳ қонлар, ҳ унармандлар, савдогарларга) ва оёқлари шудраларга (яъни қора халққа) айландилар". Улар нинг диний эътиқодларида маъбудларга қурбонлик келтириш алоҳида аҳамиятга эга бўлган. Ана шундай пайтда куйланадиган маросим қўшиқлари, тантанали гимнлар, қурбонлик урфлари кейинчалик ҳинд орийларида алоҳида Ведалар сифатида намоён бўл ади. Ана шундай Ведалар тўрттадир – Ригведа, Самаведа, Яджурведа, Атхарваведа. Милод дан олдинги VI асрда Шимолий Ҳиндистонда буддизм вужудга келди. Унинг асосчиси (тахминан э.о. 583-483 йилларда яшаган) Сиддхартха Гаутама ҳисобланади. У 29 ёшида уйини ташлаб кетади ва бир неча йиллик 5

саргардонлик ҳаётидан сўнг ҳаётнинг моҳиятини тушуниш даражасига эришади. У кейинчалик Будда (Ўйғонган) номини олади. Унинг таълимоти марказида тўрт ҳақиқат ғояси ётади. Унга мувофиқ инсоннинг мавжудлиги азоб-уқубат чекиш билан чамбарчас боғланган. Туғилиш, касалликлар, қарилик, ўлим, яхшилик ва ёмонликка дучор бўлиш, истакларга эришишнинг қийинчилиги – буларнинг барчаси азоб-уқубат чекишга олиб келади (1). Азоб-уқубатларнинг сабаби хурсандчилик ва орзуга эришишга чанқоқликдир (2). Азоб-уқубат сабабларини йўқотишга уларга эришишга чанқоқликни йўқотиш орқали содир бўлади (3). Азоб-уқубатларни йўқотишга саккиз пиллапояни босиб ўтиш билан эришилади – тўғри фикрлаш, тўғри ечим, тўғри нутқ, тўғри ҳаёт, тўғри интилиш, тўғри эътибор. Бунда ҳиссий ҳузур- ҳаловатга асосланган ҳаёт кечириш ҳам, шунингдек, зоҳидларча бефарқлик ва ўз-ўзини қийнашга асосланган ҳаёт ҳам рад этилади (4). Уларнинг ҳар бири янада мураккаб тузилган қисмлардан иборат. Масалан, тўғри ҳаёт будда ахлоқининг қуйидаги беш насиҳати (тамойили, қоидаси)дан иборат: тирик жониворларга ёмонлик қилмаслик, бегона (мулкни) олмаслик, тақиқланган жинсий алоқалардан тийилиш, ёлғон ва дабдабали нутқ сўзламаслик ва маст қилувчи ичимликларни истеъмол қилмаслик. 1 Қадимги Хитой . Қадимги Миср ва Ҳ индистондан фарқли равишда қадимги Хитойдаги илк фалсафий фикрларда диний характер кучли эмас. Бу ерда ижтимоий ахлоқ ва маъмурий амалиёт ҳамма вақт мистик абстракциялар ва шахснинг охиратда яхши яшашга умидидан кўра катта аҳамиятга эга бўлган. Агар ҳинд ва мисрлик киши ўз ҳаётининг мазмунини келгуси ҳаётида яхши яшаш умидида руҳларга боғласа (шу маънода аскетик ҳаёт тарзи, йога машқлари, монахликка берилган бўлса), хитойлик киши биринчи навбатда доимо моддий ҳаётга, ўз ҳаётига эътибор билан қараган. Бу ерда умум тан олинган қоидаларга риоя қилиб яшаш, нариги дунёда эмас, балки мана шу дунёда яхши ҳаёт кечириш учун яшаш олий мақсадлар сифатида қабул қилинган. 1 Бу ҳақдаги қизиқарли маълумотларни " Тафаккур " журналининг 1997 йил 3-сонида чоп этилган В.Алимасовнинг "Буддавийлик" мақоласидан олишингиз мумкин. 6

Хитойда ҳам олий илоҳий ибтидо – Осмон тан олинади. Аммо у Яхве, Иисус, Брахман ёки Будда эмасдир. У олий умумийлик бўлиб, абстракт (мавҳум), қатъий ва совуқ, инсонга бефарқ ибтидодир. Уни севиб бўлмайди, у билан бирлашиб кетилмайди, унга тақлид қилиб бўлмайди ва унга маҳлиё ҳам бўлолмайсиз. Хитой диний-фалсафий дунёқарашида милоднинг бошларида Хиндистондан кириб келган Будда ва Дао (қонун ёки ҳ ақиқат ва Олийжанобликка элтувчи Улуғ Йўл маъноларини билдиради) ҳам мавжуд. Аммо улар Хитойда Осмондек катта аҳамиятга эга эмас. Қадимги Хитойнинг яна бир ўзига хослиги шундаки, бу ерда руҳонийлик ҳеч қачон катта аҳамиятга эга бўлмаган. Бу ерда Ҳ индистон ёки Мисрдаги каби барча ҳурмат билан қарайдиган руҳонийлар табақаси бўлмаган. Конфуцийчиликни тарқатувчи кишилиар эса асосан руҳонийлик ролини эмас, аксарият ҳолларда маъмурий ва амалдорлик вазифаларини бажари шган , диний амаллар улар учун ҳеч қачон биринчи даражали аҳамиятга эга бўлмаган. Милод дан олдинги II минг йилликнинг ўрталарида Хуанхэ дарёси бўйларида ша ҳ ар типидаги Ин цивилизацияси вужудга келган. Худди шу пайтда Ҳ индистонда орийлар цивилизацияси вужудга кела бошлаган эди. Худди орийлардаги каби инлар ҳ ам кўплаб худолар ва ру ҳ ларга сиғинишар ва уларга қурбонликлар келтиришарди. Аста секинлик билан кўплаб худо ва ру ҳ лар орасидан инлар қавмининг ибтидоси ва саркардаси Шанди олий худо а ҳ амиятига эга бўлган. Ин сулоласининг ҳ укмдорлари Шандининг авлодлари ва давомчилари сифатида тан олинган. Аждодларга сиғиниш ва уларга ҳ ам қурбонликлар қилиш одати бўлган. Ўша пайтдан сақланиб қолган ёзувлар гуво ҳ лик беришича , ҳ атто одамлар ҳ ам қурбонлик қилинган: "Аждодимиз Гэнга цян қабиласидан уч юз кишини қурбонлик қиляпмиз". Шан-Ин даври кўпга чўзилмади. Милодда н олдинги 1027 йили бошқа қабилалар чжоу қабиласи бошчилигида уларни тор-мор қилади. Аста- секинлик билан Чжоу қабиласи эътиқод қиладиган Осмон барча бошқа худо ва руҳларни сиқиб чиқаради. Чжоу подшоҳлари Осмон ўғиллари сифатида 7

тан олинади ва бу анъана, яъни давлат бошлиғини Осмон ўғли деб тан олиш Хитойда ҳозирги кунгача сақланиб қолган. Улуғ Осмон олий худодан кўра кўпроқ ақлнинг, мақсадга мувофиқликнинг, адолатнинг ва олийжанобликнинг синтези сифатида одамлар руҳиятидан ўрин олган . Осмонга қариндошлигини янада кучайтириш учун Чжоу ҳ укмдорлари ўз мамлакатини "Осмон остидаги мамлакат" деб атай бошладилар. Ана шу пайтдаги фикрларга мувофиқ инсон иккита – моддий (по) ва ру ҳ ий (хунь) жонга эга. Биринчиси инсон вафот қилганда тана билан ерга киради . У нинг нариги дунёда қийналмай яшаши учун мар ҳ ум билан бирга унинг нарсаларини, хотинларини, хизматкорларини ҳ ам кўмиб юборишар эдилар. Иккинчи жон эса осмонга йўл олади ва у ерда эгасининг ҳ аётда тутган мавқеига мувофиқ ўз жойига эга бўлади. Қадимги Хитой жамиятининг паст табақаларини асосан де ҳ қонлар ташкил қилган. Улар асосан Ерга эътиқод қилишган ва улар орасида се ҳ ргарлик, шаманлик кўпроқ тарқалган. Ру ҳ ларга эътиқод қилиш уларда ҳ осил билан боғлиқ бўлиб, кўпинча сув тақчиллигида ёмғир чақириш анъаналарини шаман аёллар бажаришарди. Агар уларнинг ҳ атти- ҳ аракатлари фойда бермаса, уларни қурбонлик қилишган. Бошқа мамлакатлардан фарқли равишда ру ҳ онийлик вазифалари ҳ укмдорлар ва уларнинг мансабдорлари томонидан бажарилган. Халқ орасида эса шаманлар, фолбинлар уларнинг э ҳ тиёжларини бажариб туришган. Милод дан олдинги VIII – V асрларда Чжоу давлати чуқур кризисни бошидан кечиради. Патриархал-уруғчилик қоидалари таназзулга йўл тута ди , ўзаро курашларда аристократия ҳ алокатга учраб, бир мамлакат бир қанча марказлашган давлатларга бўлиниб кет а ди. ҳ укмдорлар ва уларнинг қариндошлари, мансабдорлар давлат учун курашда ҳ еч нарсадан қайтмасдилар , ҳ аттоки ўз қариндошларини ҳ ам қириб юбориш ҳ одисалари ҳ еч кимни ажаблантирмасди. Ана шуларнинг барчаси жамиятда янги даврга, унинг янги қоида ва анъаналарига танқид ру ҳ ини, ўтмишга қайтиш 8

интилишларини вужудга келтирди. Бироқ бу интилишлар барча тан оладиган авторитетларга суянмоғи лозим эди. Ўтмишнинг ана шундай ярим афсонавий авторитетларини Конфуций ўз таълимоти орқали кўрсатиб берди. Конфуций (Кун-Цзи, мил .о. 551-479). У ўз даврининг ижтимоий воқелигини танқид қилди ва ўтмиш даврларни кўкка кўтариб барча кишилар интилиши лозим бўлган баркамол, комил инсон (цзюн-цзи) идеалини кўтариб чиқди. Барча кишилар тақлид қилиши лозим бўлган юксак ахлоқли цзюнь- цзи , Конфуций фикрича , қуйидаги икки сифатга - инсонийлик ва бурч (инсоф) ҳ исси га эга бўлиши лозим. Инсонийлик Конфуций томонидан жуда кенг туш у нилган ва унда қуйидаги сифатлар - оддийлик, адолатлилик, вазминлик, яхши хислатлилик, беғаразлик, инсонни севиш ва ҳ оказолар акс этиши айтил ган . Инсонийлик (жэнь) – олий, деярли эришиб бўлмайдиган идеалдир, у барча конкрет етуклик, такомилликларнинг йиғиндиси бўлиб , унга фақат ўтмишда яшаганлар эришгандилар; мазкур кишилар қаторига Конфуций ўзини ва анча эрта вафот этган шогирди Ян Хуэйни ҳ ам киритади. Аммо баркамол инсон бўлиш учун жэннинг ўзи кифоя қилмайди. Бунинг учун бурч ҳ исси (и) ҳ ам бўлиши зарур ва у бошқача эмас, айнан ана шундай ҳ атти ҳ аракат қилишга ички ишончдан келиб чиқади. Бурч – ахлоқий мажбурият бўлиб, у инсонпарвар кишининг ўзига қўядиган талабларини билдиради. Бурч ҳ исси одатда ҳ исоб-китоб билан эмас, билим ва олий тамойиллар билан белгиланади. "Олийжаноб киши бурч ҳ ақида ўйлайди, паст киши эса фойдани", - дейди Конфуций. Шунинг учун Конфуций "и" тушунчасига билимга интилиш ва ўтмишдагиларнинг донолигини англашни ҳ ам қўшади. Бундан ташқари , Конфуций томонидан баркамол инсон содиқлик ва софдиллик (чжен) , одоблилик, одат ва анъаналарни бажариш каби хислатларга ҳ ам эга бўлиши лозимлиги таъкидланади. Ана шу тамойилларга риоя қилиш олийжаноб цзюнь-цзини ҳ ақиқий инсонликка олиб келади, у ёшлигида ша ҳ воний интилишлардан (суқланишдан), етуклигида жанжалдан ва кексалигида хасислик- қурумсоқликдан ўзини тийиши лозим. ҳ ақиқий цзюнь-цзи овқатга, бойликка, 9

фойдага ва ҳ аётий қулайликларга бефарқ бўлиши керак. У ўзини бутунлай олий мақсадларга, кишиларга хизмат қилишга ва ҳ ақиқатни излашга бағишла ши керак. Шундай қилиб , Конфуцийнинг "олийжаноб кишиси" – ижтимоий идеал бўлиб, инсонга тиланадиган яхши фазилатлар комплексидан иборат. Конфуцийнинг ҳ урмати оша бориши билан унинг мазкур абстракт-хаёлий идеали барча учун , айниқса милод дан олдинги III асрдан милод нинг III асригача Хитой конфуцийлик империяси сифатида ном чиқарган Хань даври олим-мансабдорлари , маъмур-бюрократлари учун намуна (эталон) вазифасини бажарган. Кўриниб турибдики, Конфуций ҳ ақиқатан ҳ ам ўз атрофидаги мавжуд адолатсизликка зид равишда олий ахлоқ учун курашувчи, яхши хислатли олийжаноб инсон идеалини яратишга ҳ аракат қилган. Аммо ҳ аётда кўпинча юз берганидек, унинг таълимоти расмий тус ола борган сари унинг мазмуни эмас, балки ўтмишга кўр-кўрона интилиш, ёлғондакам соддалик ва хушфазилатлилик каби ташқи шаклий томонлар олдинги ўринга чиқа бошлаган. Ўрта асрларда Хитойда ҳ ар бир кишининг ижтимоий табақанинг қайси даражасини эгаллаганига қараб бажарадиган ҳ атти- ҳ аракатларининг қатъий ишлаб чиқилган қоидалари ва стереотиплари пайдо бўлди ва муста ҳ камланди. "Хитой маросим ва удумлари" тушунчасида кўпинча ана шундай қатъий ҳ атти- ҳ аракатлар йиғиндиси кўзда тутилади. ҳ аётнинг ҳ ар қандай даврлари, ҳ ар қандай воқеа, хурсандчилик ва ғамгинлик пайтлари, туғилиш ва ўлим, мактабга бориш ва мансабга кўтарилиш – ҳ амма ҳ аммаси учун қатъий белгиланган ва бажарилиши мажбурий бўлган юриш-туриш қоидалари амал қилган. Хань даврида ана шу удумлар жамланиб юриш- туриш кодекси бўлган Лицзи трактати ишлаб чиқилди. Шундай қилиб , Конфуцийнинг цзюнь-цзи таълимоти кучли бюракратик аппаратга эга бўлган марказлашган империянинг мақсадларига уйғунлаштирилди ва ана шундай асосларда кейинчалик хитой давлатчилигининг ҳ ашаматли биноси қурилди. 10

Конфуцийнинг жамият ҳ ақидаги таълимоти. Конфуций нинг фикрича жамиятни ( давлатни ) ило ҳ ийлаштирилган император ва мутафаккирлар , адабиётчилар ва мансабдорлардан иборат гуру ҳ бошқариши лозим . Конфуций давлатни катта бир оила сифатида тушунган , унинг бошқарувчиси – " Осмон ўғли " бўлиб , у халқнинг ҳ ам отаси , ҳ ам онаси ҳ исобланади , фуқаролар эса унинг ўғилларидир . "Осмон ости мамлакати" қандай бўлиши кераклиги ҳ ақида шундай дейди: "Ота ота бўлмоғи, ўғил - ўғил бўлмоғи, подшо ҳ – подшо ҳ бўлмоғи лозим". Бу дунёдаги бетартиблик ва хаосда ҳ амма нарса ўз ўрнига эга бўлиши керак, ҳ амма ўзининг бурчи ва мажбуриятини билиши ва ўзининг ишини бажариши керак, деган фикрни англатади. Ана шу тахлит тузилган жамиятда икки асосий категориядаги: юқори даражадаги - фикрлайдиган ва бошқарадиган кишилар ва, паст даражадаги – ме ҳ нат қиладиган ва бўйсунадиган кишилар мавжуд бўлиши керак. Ана шундай ижтимоий тартиботни Конфуций ҳ ам, унинг шогирди ва конфуцийчиликнинг иккинчи асосчиси Мэн-цзи ( мил .о. 372-289) ва уларнинг барча издошлари ҳ ам афсонавий ўтмиш донолигидан бошланувчи, абадий ва ўзгармас нарса деб ҳ исоблаганлар. Жамиятнинг юқори ва паст даражага бўлиниши кишининг бой ёки таниқли оилада дунёга келишига эмас, балки унинг билимдонлиги ва хушхулқлигига қараб белгиланиши керак – яъни у кишининг цзюнь-цзига қанчалик яқин бўлиши билан боғлиқ. Б ундай мезон (критерий, ўлчов) ҳар қандай кишига ижтимоий пиллапояларда юқори даражага кўтарилишга имкон беради. Амалда эса бу жуда қийин эди: чунки амалдорлар табақаси оддий халқдан енгиб ўтиш жуда қийин бўлган тўсиқ – "иероглифлар девори", яъни савод даражаси билан ажратиб қўйилган эди. 3. Қадимги Греция ва қадимги Римдаги ижтимоий фикрлар. Қадимги Греция. Қадимги Юнонистонда дастлабки фалсафий фикрлар милоддан олдинги VII –VI асрларда Милет мактаби донишмандлари 11

қарашлари сифатида вужудга келган. Ундан илгари эса дунёқараш тарзи бошқа халқларда бўлганидек афсонавий характерда эди. Милет мактаби вакиллари Фалес (мил.о. 640-562), Анаксимандр (мил.о. 611- 546), Анаксимен (мил.о. 585-524)лар дунёнинг, демакки инсоннинг яратилишини ғайритабиий ибтидоларга боғловчи афсонавий қарашларга зид ўлароқ моддий ибтидо билан боғлашади. Бундай моддий асос Фалесда – сув, Анаксимандрда – апейрон, Анаксименда – ҳ аводир. Масалан, Анаксимандрнинг фикрича, апейроннинг қуюқлашуви ва суюқлашувидан иссиқлик ва совуқлик ажралиб чиқади ҳ амда ер ва унинг устини ўраб олган оловсимон булут юзага келган. ҳаракатчан ҳ аво оловсимон булутни ёриб ўтиб уч халқани яратади. Шундай қилиб юлдузлар, қуёш ва ойнинг учта доираси вужудга келган. Ер ҳ аракатсиз ҳ олда дунёнинг ўртасида жойлашган. "Дастлабки хайвонлар намликда пайдо бўлишган, уларда қобиқлар ва пайпаслагичлар мавжуд бўлиб, қирғоққа чиққанларидан кейин қиёфаларини ўзгартиришган" . Одамлар эса ҳ айвонлардан пайдо бўлишган. Худолар дунё ва инсоннинг вужудга келишида иштирок этишмайди. Гераклит ( мил .о. 540-480) . У нинг фикрича, барча нарсаларнинг ибтидоси оловдир. "Дунёни худолардан ҳ ам инсонлардан ҳ ам ҳ еч ким яратмаган, у доимо го ҳ алангаланиб турувчи, го ҳ ўчаётган олов бўлган, ҳ озир ҳ ам шундай ва бундан кейин ҳ ам шундай бўлиб қолади" . Гераклит келиб чиқишига кўра аристократ оиладан, шунинг учун уларни ёқлаб чиқади ва ҳ окимият уларнинг, яъни "яхшиларнинг" қўлида бўлмоғи керак, деб ҳ исоблайди. У бу яхшиларни ёқлаб шундай деб ёзади: "Биргина энг яхши нарса ҳ амма нарсадан аъло: абадий шу ҳ рат барча ўткинчилардан аъло. Халқ ҳ айвонга ўхшаб қорнини ўйлайди" . Унинг фикрича кишилар табиатан тенгдирлар. Аммо кимдир ўз ҳ аётида оловнинг моддий турига бўйсунади, бундай кишилар кўпроқ ҳ иссиётларига кўра ҳ аракат қиладилар, аксинча ўз ҳ аётида ақлни устун қуювчи кишилар учун олов логосдир, яъни ақлли ва ило ҳ ийдир. Кишилар ўзларидаги ана шундай логослари (ақллари) билан фарқ қиладилар. "Қўпол 12

ру ҳ га эга бўлган кишиларнинг кўзлари ва қулоқлари ёмон гуво ҳ лардир" ,- дейди у. Бундан унинг ақлий билишни ҳ иссий билишдан устун қўйиши кўринади. Бу билан юқори табақа вакиллари, яхши кишилар, ақлли кишилар оддий халқдан юқори қўйилади. Демак, кишилар табиатан тенг бўлсаларда, аммо ҳ ақиқатда барибир тенг эмаслар. Уларнинг кўплари логос бўйича яшамайдилар, балки ўзларининг хо ҳ иши ва фикрлари бўйича яшайдилар. Бундай кишиларнинг ҳ аёти – "болаларнинг ўйинига" ўхшайди, яъни улар ўз хо ҳ ишларининг қулидирлар. У дунёда барча нарсалар ва муносабатларнинг нисбий эканлигини кўра олган :  "Денгиз суви айни пайтда ҳам тоза, ҳам ифлосдир: у балиқлар учун фойдали ва керакли, одамлар учун эса ифлос ва зарарли".  "Энг чиройли маймун одамга нисбатан жуда хунукдир". Бахт тананинг фароғатидан эмас, балки тўғри фикрлаш ва тўғри гапириш ҳамда табиатга мувофиқ ҳаракат қилмоқ, унга қулоқ солмоқдан иборат. Олам ҳ еч ким – на худолар, на кишилар томонидан яратилган. Дунё каби худоларнинг ўзи ҳ ам оловдан ташкил топган. Демокрит ( мил .о. 460-370) . А томистик таълимот асосчиларидан бири. Унинг фикрича дастлабки кишилар сув ва балчиқдан пайдо бўлган. Кишилар чувалчангга ўхшаб, ҳ еч қандай ило ҳ ий кучсиз, ердан пайдо бўлишган. Ҳ атто инсоннинг жони ҳ ам думалоқ, тез ҳ аракатчан, майда зарра (атом) лардан тузилган. Жон тана билан бирга ўлади. Худолар ҳ ам инсонлар каби атомлардан тузилган, улар ҳ ам инсонлар каби ўткинчидир, фақат улар узоқроқ яшайдилар. Унинг фикрича қўрқув ҳ иссидан динлар келиб чиққан. У шундай деб ёзади: "Кишилар ўзларининг ақлсизликларини яшириш мақсадида бутларни ўйлаб топганлар". Демокрит жамиятнинг "табиий равишда" келиб чиқишини табиий э ҳ тиёжларни қондиришнинг содда усули сифатида тушунтириб берган. Унинг фикрича кишилар дастлабки пайтларда "тартибсиз ва ҳ айвонларча яшаганлар... улар далаларда кезиб юришар ва ейишга яроқли ўтлар ҳ амда ёввойи ўсимликларнинг меваларини териб ейишарди. Ёввойи ҳ айвонлар 13

ҳ ужум қилган тақдирда улар бирлашиб бир-бирларига ёрдам беришарди. Қиш пайтида улар ғорларда яшар ва у ерда узоқ сақланадиган меваларни сақлардилар. Сўнгра улар оловни ва бошқа нарсаларни билиб олдилар, сўнгра эса санъат ва биргаликда яшашга фойдали бўлган нарсалар кашф қилинди. Чунки э ҳ тиёж кишиларга барча нарсаларни англатадиган устоздир". Яхши хислатли бўлишнинг асосий усули ишонч ва ахлоқий тарбиядир. Инсонни мажбур қилиш йўли билан яхшилаб бўлмайди. Унинг ижтимоий қарашлари мулкдорлар синфини, грек қулдорлик демократиясини ёқлашга бўйсундирилган. Масалан, у қулларни одам деб ҳ исобламаган – улар жонли қуроллардир ва хўжайиннинг буйруғига итоат этишлари керак. Қуллар у илгари сурган ахлоқий нормалардан ма ҳ румдирлар. Бу ахлоқий нормалар эркин кишиларга тааллуқли. Қулдорлик тузумининг қўрғони – давлатдир. Давлатнинг емирилиши билан барча нарса ўлади. Шу нуқтаи назардан у давлат қонунларини бузган кишиларни қаттиқ жазолаш керак, жазога лойиқ кишига ра ҳ м-шафқат қилинмаслиги лозим, дейди. Унинг фикрича барча нарсада меъёр бўлиши лозим, у эзгу ва бахтли ҳ аёт учун зарурдир. Меъёрдан ортиқ лаззатга берилган, чегарани билмаган кишилар Демокрит фикрича ахмоқ ва тентак бўлиб, ўз кулфатларига ўзлари айбдордир. Фақат донишманд кишигина ўз э ҳ тиросларини енгиши мумкин. Барча гўзаллик ўртачаликдадир, менга на мўл-кўлчилик, на етишмовчилик ёқади, дейди Демокрит. У барча нарсада "олтин ўрта" яхшидир, дейди. Жисмоний жи ҳ атдан ўз душмани олдида кучли бўлган киши эмас, балки ўз хо ҳ ишларини тия оладиган киши кучлидир, деган эди у. Шундай кишилар борки, ўзлари ша ҳ ар устидан ҳ укмрон бўладилару, лекин аёллари олдида қулга ўхшаб таъзим қиладилар. Қуйида унинг баъзи фикрларини келтирамиз: Платон ( мил .о. 427-347). Унинг фикрича моддий дунё ғоялар, идеялар дунёсининг соясидир. Шунинг учун дунёдаги барча нарса ва ҳ одисалар ўткинчи, улар дунёга келади, ўзгаради ва таназзулга юз тутади. Ғоялар эса доимий, ўзгармас ва абадийдир. 14

Платон космологияси ҳ ам идеалистик ру ҳ дадир. Унинг фикрича Космос ягона ва шарсимон шаклга эга бўлиб, абадий эмас, балки яратилгандир. Космоснинг марказида Ер жойлашган бўлиб, у планеталар ва еттинчи осмондаги қўзғалмас юлдузлар билан қуршалган. Осмон жисмларини у жонли нарсалар, худолар деб қараган. Улар жонли бўлгани сабабли ҳ аракатлана оладилар. Платоннинг фикрича, давлат кишиларнинг ўз асосий э ҳ тиёжларини қондира олмаганликлари натижасида вужудга келган. У ўз ижодида реал амал қилаётган жамиятни та ҳ лил қилишни эмас, балки унинг таълимотининг мантиқий оқибати бўлган идеал давлат ғоясини яратишга ҳ аракат қилган. Идеал давлат учта ижтимоий гуру ҳ нинг жамияти сифатида вужудга келади. Улар ҳ укмдорлар – файласуфлар, қўриқчи-стратеглар – ҳ арбийлар ва ишлаб чиқарувчилар – де ҳ қонлар ва ҳ унармандлардир. Мазкур уч гуру ҳ ру ҳ нинг, жоннинг уч қисмига мос тушишади, яъни файласуфларда жоннинг ақлий қисми кўпроқ, ҳ арбийларда унинг ирода қисми белгиловчилик қилади, де ҳ қон ва ҳ унармандларга эса ру ҳ нинг ҳ иссиёт ва майллари ра ҳ барлик қилади. Платон тилга олган тўрт яхши хислат улар ўртасида қуйидагича тақсимланган: донолик файласуфлар хислати, жасурлик ҳ арбийлар хислати, ўртачалик ме ҳ наткашлар хислати. Тўртинчи хислат адолатлилик эса уларнинг барчаси устидан ҳ укмронлик қилиб туради ва уларнинг ҳ еч бирига махсус тегишли эмас. Платон қуйидаги амал қилаётган давлат идора қилиш шаклларини кўрсатиб ўтади: аристократия (у аристократик монархиядан аристократик республикани устун қўяди), тимократия ( ҳ алокатга томон бораётган шакл, у ҳ арбий кучга таянадиган бир неча кишилар ҳ окимияти), ундан пастроқда савдогарларга, судхўрларга суянувчи бир неча кишилар ҳ окимияти бўлган олигархия, ундан ҳ ам пастроқда қора халқ, омманинг ҳ окимияти бўлган демократия ва ни ҳ оят, аристократияга қарши турувчи диктатура бўлган 15

тирания. Платоннинг фикрича давлатнинг ёмон шакллари, салбий моделлари тимократия, тирания ва олигархия ҳисобланади. Тимократия - ҳарбийлар ҳокимияти, Платоннинг фикрича улар фақат ўз тубан манфаатларини ўйлайдиган озчилик ҳокимиятидир. Бундай бошқарув тирания ва олигархия даврида бойлар ва камбағаллар орасида мавжуд бўлган зиддиятларни янада кучайтириб юборган. Тирания – фақат ўз манфаатини ўйловчи бир кишининг ҳокимияти. Бунда якка ҳокимиятчилик тамойили амал қилади. Платон фикрича тирания – идеал давлат моделидан чекинишнинг энг ёмон шаклидир. У якка бир кишининг хоҳиш-истагига асосланади. Олигархия – бунда давлатга оз сонли, аммо кучли уруғлар бошчилик қилади. Платон фикрича олигархия аристократиянинг бузилган шаклидир. Бу шаклга Платон давлат нинг салбий шакли сифатида баҳо беради. Ана шулардан келиб чиқиб Платон ўз идеал давлатини амалга оширишда тарбиянинг роли катталигини таъкидлайди. Унинг фикрича энг аввало ҳ арбийлар ва ҳ укмдорларни тарбиялаб етказиш керак. Унинг фикрича ҳарбийлар ва олимлар хусусий мулкка эга бўлмасликлари лозим. Мазкур тизимда Платон одамларнинг художуйлиги ва худоларга сиғинишнинг а ҳ амияти катталигини таъкидлайди. Санъат тақлидга тақлид, яъни сояларнинг сояси, ҳ исоблансада, давлатни муста ҳ камлаш ва динни ривожлантиришда яхши усул саналади. Платоннинг фикрича, адолат ҳар бир одамнинг жамиятда тутган ўрни (социал статуси)га мувофиқ ўз вазифаларини қатъий бажаришдан иборат. Мавжуд тузумнинг барча қонун-қоидаларига риоя қилмоқликнинг ўзи адолатдир: ҳар бир ижтимоий табақага мансуб кишилар (аъёнлар аъёнларча, қуллар қулларча) фақат ўзларининг вазифаларини бажаришлари керак. Мавжуд қонун-қоидаларни бузишга ёки ўзгартиришга қаратилган ҳар қандай ҳатти-ҳаракат адолатсизлик ҳисобланади. Демак, Платон фикрича, адолат ҳар бир кишининг жамият ҳаётидаги ўрнини белгилаб берувчи тамойил сифатида 16

жамиятнинг яхлитлигини таъминловчи ва уни мустаҳкамловчи омил саналади. Аристотель ( мил .о. 384-322). Унинг мактабини кўпинча перипатетиклар мактаби деб ҳ ам аташади (перипатео – сайр қиламан), чунки у ўз ғояларини шогирдлари билан сайр қилиш жараёнида му ҳ окама қиларди. Аристотель антик даврдаги билимларнинг илк илмий тизимини яратган мутафаккирдир. Унинг фикрича инсон ижтимоий мавжудотдир. Давлат жамоалар иттифоқининг ривожланган шаклидир, жамоа эса – ривожланган оиладир. Аристотел қулдорлар синфининг вакили сифатида ўз ижтимоий қарашларида уларнинг фикрларини акс эттиради. Унинг фикрича баъзиларнинг тақдирига туғилгандан ҳ укмронлик қилиш, баъзиларга эса ижрочилик ёзилган бўлади. Ана шу табиий ҳ олатга жамиятнинг қуллар ва қулдорлардан тузилганлиги мос келади. Шундай бўлсада у ҳ аддан ортиқ бойиб кетишга жамиятдаги муътадилликни бузиш сифатида қарши чиқади. Аристотел фикрича эркин кишилар жамияти уч синф вакилларидан ташкил топган. Булар - ҳаддан ташқари бойиб кетганлар, уларнинг қарама- қаршиси бўлган ҳаддан ортиқ камбағаллар ва ана шу синфлар орасида жойлашган ўрта табақадагилар. Давлатнинг моҳияти муайян бахт-саодат (бойлик)ка эришиш учун ўзаро бирлашган кишиларнинг сиёсий ташкилотидир. Унинг фикрича уч хил яхши ва уч хил ёмон давлат шакллари бор. Монархия, аристократия ва политиялар давлатнинг яхши шаклини, тирания (монархиянинг бузилгани), олигархия (аристократиянинг бузилгани), демократия (политиянинг бузилгани) эса давлатнинг ёмон шаклини ташкил қилади. Монархия (ёки подшоҳ ҳокимияти) – Аристотелнинг фикрича энг қадимий ҳокимият шаклидир, у бир кишининг бошқарувини англатади. Бунда бошқарувчи ҳаммага мос келувчи умумий манфаатни кўзлайди. Аристократия – кўпчилик манфаати йўлида хизмат қилувчи камчиликнинг ҳокимияти. 17

Полития – нисбатан мустақил иқтисодий мавқега, муайян таълим цензига ва тўлиқ сиёсий ҳуқуқларга эга бўлган жамиятдаги ўрта табақага суянувчи давлат тизими. Бу тизим Аристотоель фикрича энг яхши давлат бошқарув шаклидир. Чунки у бойларнинг манфаатларини чегаралаб туради ва жамиятдаги камбағал табақаларни ҳам давлат бошқаришда иштирок этишини таъминлайди. Аристотель фикрича айнан ўрта синфлар бошқарувчи куч бўла олсалар, жуда ҳам катта бойлик ва ҳаддан ортиқ камбағалликдек қарама-қарши қутблар ўртасидаги зиддиятни енгишга қодирдирлар. Ақлга монанд (яъни яхши, "тўғри") давлат бошқарув шаклларида (монархия, аристократия, полития) ҳукмдорлар умумий манфаатни мақсад қилиб оладилар. Ақлга монанд бўлмаган (яъни ёмон, "нотўғри") давлат шаклларида эса ҳумдорлар ўз шахсий манфаатларини ўйлайдилар. У идеал давлат деб қанчалик кўп миқдордаги қулдорларга яхши ҳаёт кечиришнинг максимал имкониятини яратиб бера оладиган давлатни тушунади. Эркин фуқаролар (камбағаллар) ва қуллар сиёсий ҳуқуқлардан маҳрум бўлиши керак. Идеал давлат меҳнат қуроллари, ер ва қулларга хусусий мулкчиликка асосланадиган давлатдир. Шуни эслатиб ўтиш керакки Аристотел барча соҳаларда, шу жумладан давлатда ҳам «олтин ўрта» қоидасига риоя қилиниши лозимлигини таъкидлаган. Қадимги Рим. Милод дан олдинги III асрдан бошлаб Ўрта ер денгизи атрофидаги ҳудудда Римнинг мавқеи ўса бошлайди. У оддий шаҳар республикасидан қудратли империяга айланади. Мил .о. II асрга келиб у қадимги дунёнинг асосий ҳудудларини тасарруф эта бошлайди. Қадимги Греция ҳам унинг иқтисодий ва сиёсий таъсири остига тушади. Ана шу даврдан бошлаб Римда грек фалсафий фикри таъсирида ўзига хос мактаблар, йўналишлар таркиб топади. Марк Туллий Цицерон ( мил .о. 106-45) . М ашҳур сиёсатшунос ва нотиқ. Ўзининг ижтимоий қарашларида Цицерон Рим жамияти юқори 18

қатламларининг вакили сифатида энг яхши жамият уч асосий давлат шаклларининг, яъни монархия, аристократия ва демократиянинг ўзаро синтезидан ҳосил бўлади, деб ҳисоблаган. Давлатнинг мақсади, унинг фикрича, фуқаролар учун хавфсизликни ва мулкдан эркин фойдаланишни таъминлашдан иборат. Ахлоқий масалаларда Цицерон стоиклар каби инсондаги фазилатларни таҳлил қилишга қаратади. Инсон ақлга эга мавжудот сифатида худога монанд хислатларга эга. У ҳаётнинг барча қийинчиликларини ирода кучи билан енгишни энг улуғ фазилат ҳисоблайди. Бунда инсонга турли фалсафий йўналишлар ёрдам беради. Улар ана шундай фазилатларга эришишда одамга турли усулларда кўмак беради. Шу маънода Цицерон барча фалсафий мактаб ва йўналишларнинг ҳиссаларини бир бутунлик сифатида йиғишга маслаҳат беради. "Ўз халқига олий ҳокимиятдан фойдаланиш имкониятини бера олган жамиятгина эркинликнинг ҳақиқий қўрғонидир", деган ажойиб фикр Цицеронга тегишлидир. Тит Лукреций Кар ( мил .о. 95-55) . Г рек файласуфлари Демокрит ва Эпикурнинг издоши ва атомистик таълимотнинг давомчисидир. Унинг фикрича, Ер ва бошқа дунёлар табиий сабабларга кўра пайдо бўлишган. Лукреций жамият вужудга келишини ҳам табиий ривожланиш оқибати деб ҳисоблайди. Унинг фикрича одамлар дастлаб "ярим ёввойи" ҳолатда, уй- жой ва олов нималигини билмай яшаганлар. Моддий маданиятнинг ривожи кишилар галасини жамиятга айлантирган. Унинг фикрича жамият, ижтимоий муассасалар (ҳуқуқ, қонунлар) кишилар ўртасида тузилган ўзаро келишув натижасидир. Лукреций дунёқараши очиқ атеистик характердадир. У нафақат худоларга бу дунёда ўрин йўқ деб ҳисоблайди, балки уларга ҳар қандай ишончга ҳам ўрин бўлмаслиги керак, дейди. У ўлимдан кейинги ҳаёт ва шу каби диний афсоналарни қатъий танқид қилади. Унинг фикрича худоларга ишонч қўрқинч ва табиий ҳодисалар сабабини билмасликнинг натижасидир. 19

Ахлоқ соҳасида Лукреций Эпикурнинг бахтли ва хотиржам ҳаёт кечириш тамойилини давом эттиради. Бахтга эришиш йўли билимдир. Инсон бахтли ҳаёт кечириш учун қўрқувдан, хусусан, худо олдидаги қўрқувдан халос бўлиши керак. Эпикурчилик ва стоиклар таълимоти Римда нисбатан узоқ вақт сақланиб қолди. Бироқ 313 йилда христианликнинг расмий давлат динига айланиши билан Лукреций таълимоти ва стоиклар дунёқараши қувғин остига олинади. Рим стоиклари орасида кўзга кўринганлари Сенека, Эпиктет ва Марк Аврелий ҳисобланади. Сенека ( мил .о. 4 – милодий 65) . Рим империясидаги "сенатор"лардан кейинги иккинчи қатлам бўлмиш "чавандозлар" қатламига мансуб. У император Нероннинг тарбиячиси бўлган. Нерон ҳукмронлигининг иккинчи йили унга бағишлаб "Раҳмдиллик ҳақида" асар ёзади. Унда Сенека Неронни ҳукмдор сифатида муътадил бўлишга ва давлат ишларида республика руҳини сақлашга чақиради. 64 йилги ёнғиндан сўнг у ҳам айбланиб, давлат ишларидан четлаштирилади ва ў ўз жонига қасд қилиб, вафот этади. Унинг деярли барча асарлари ахлоқий масалаларга бағишланган. "Жаҳл ҳақида", "Бахтли ҳаёт ҳақида", "Бўш вақт ҳақида", "Яхши фазилатлар ҳақида" ва бошқа асарларида Сенека инсон ва инсоний муносабатлар, хислатлар тўғрисидаги фикрларини баён қилади. Сенеканинг фикрича борлиқдаги барча нарса ва ҳодисалар қатъий зарурият ҳукми остида бўлиб, бу нарса худонинг иродаси билан белгиланган. Инсон табиат билан монанд яшаши лозим. Инсон ҳаётининг қандай кечиши унинг тақдири қандай белгиланганига боғлиқ. Сенека яшаб турган даврда фуқаролик ҳуқуқларининг чекланиши ва республикага хос фазилатларнинг камайиши уни келажакка шубҳа билан қарашга олиб келади. "Ҳаёт уч даврга бўлинади: ўтмиш, ҳозир ва келажак. Улар ичидан биз яшаб турган давр қисқадир; энди яшашимиз керак бўлган давр эса шубҳа остидадир, фақатгина биз яшаб бўлган давр муайяндир. 20

Фақат угина мустаҳкам, унга тақдир таъсир қилмайди, аммо уни ҳеч ким орқага қайтара ҳам олмайди". Сенека инсон ҳаётида бойлик тўплаш, ҳурмат-эътибор ва мансабга интилишни қоралайди. "Киши қанчалик баландлаша бошласа, у шунчалик ҳалокатга яқинлашади", дейди у ижтимоий мавқе ҳақида. Лекин унинг ўзи ўзининг ана шундай чақириқларига риоя қилмаган ва ўз даврининг энг бой- бадавлат ва Римдаги ҳаётга таъсир қилувчи кишилардан бири бўлган. Шу маънода унинг ҳаётини "Мулланинг айтганини қил, аммо қилганини қилма" мақолига қиёслаш мумкин. Ана шу жиҳатга унинг эътиборини қаратганларида у бунга "Бахтли ҳаёт ҳақида" асарида шундай жавоб беради: "... барча файласуфлар ўзлари қандай яшаётганлари ҳақида эмас, балки қандай яшаш кераклиги ҳақида гапирадилар. Фазилатлар ҳақида гапираман, аммо ўзимники ҳақида эмас. Гуноҳларга қарши курашаман, бунда эса ўзимнинг шахсий гуноҳларимга ҳам қарши чиқаман, қачонки уларни енгиб ўтсам, қандай яшаш керак бўлса, шундай яшайман". Сенека ҳаётнинг мазмуни руҳий жиҳатдан абсолют тинчланишга эришишда деб билади. Бунга эришиш йўлларидан бири ўлимдан қўрқишни енгишдир. Бунинг учун инсон фаол ҳаётдан четлашиши ва ўз индивидуал ҳаётига, фақатгина ўзигагина тааллуқли бўлган масалаларга эътибор қаратиши керак. Марк Аврелий Антонин (121-180) . Рим императори, стоикларнинг таниқли вакили. Унинг ҳукмронлиги даврида юз бераётган ижтимоий кризислар анча кучайган. Ҳукмрон табақалар мавжуд тартиботларни ўзгартиришга ҳаракат қилишмаган. Стоиклар ахлоқий таълимотига мавжуд тартибларни сақлаб қолиш усули сифатида қаралган. Марк Аврелий "инсон ҳукмига бўйсунадиган ягона нарса – унинг фикрларидир", деб ҳисоблаган. "Ўз қалбингга қара! У яхшилик манбаидир, унга эътибор бера олсак, у булоқ суви каби тўхтовсиз оқади". Марк Аврелий дунё тўхтовсиз ўзгаришда деб ҳисоблайди. Инсон интилишларининг мақсади яхши фазилатларга эришишдир. У инсон ўз 21

фикрларини, ҳатти-ҳаракатини адолатга бўйсундириши лозим деб ҳисоблаган. Аслини олганда Марк Аврелий сўнгги стоик ҳисобланади. Кейинчалик унинг қарашларидаги инсоннинг ўз-ўзини дунёвий ақлга, логосга, худога бўйсундириши лозимлиги ҳақидаги фикрлари кейинчалик христианлик таълимотига бўйсундирилган. 22

Похожие

XIX асрнинг 80 йилларида Узбекистонда илгор ижтимоий педагогик фикрлар

XIX асрнинг 80-90 йилларида Туркистондаги бошлангич макташ сохасидаги ижтимоий педагогик фикрлар

Кадимги туркий халклар ёдгорликларида тарбияга доир фикрлар

Зардуштнома

Гарбий Европада мактаб, маориф хамда педагогик фикрлар тараккиёти