Ўқитувчининг коммуникатив қобилияти - Педагогиka - Рефераты

Ўқитувчининг коммуникатив қобилияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90.5 KB

Ўқитувчининг коммуникатив қобилияти Режа: 1. Коммуникатив қобилият – бу педагогик ўзаро алоқадир. 2. Педагогик такт ҳақида тушунча. 3. Ўқитувчи шахсининг фикр алмашув билан боғлиқ хусусиятлари. 4. Педагогик қобилиятлар структурасига кирадиган ёрдамчи хислатлар ва хусусиятлари.

Коммуникатив қобилият –бу педагогик ўзаро алоқалар доирасидаги ўзига хос тарзда намоён бўладиган мулоқот қобилиятидир. Психологияга оид адабиётларда каммуникатив қобилиятларнинг бир неча гуруҳлари фарқланади: 1. Кишиниг бошқа кишини билиши. Бу қобилиятлар гуруҳида кишига шахс сифатида, шахснинг алохида қиёфаси, мотиви ва хатти-харакатларига баҳо бериши, кишининг ташқи кўриниши, хулқи ва ички дунёси нисбатига баҳо беришни,.. савлати,.. имо-ишора, мимика, пантомимикасини «ўқий» олишни қамраб олинади. 2. Кишининг ўз-ўзини билиш. У ўз билимини, қобилиятларини ўз характери ва ўз шахсининг бошка қирраларини ҳамда ташқаридан ва унинг атрофидаги кишилар унга нисбатан қандай бахо бериши лозим бўлса, шундай баҳо беришни кўзда тутади. 3. Мулоқот вазиятини тўғри баҳолай олиш. Бу вазиятни кузатиш, унинг кўпроқ ахборот берадиган белгиларини танлаш ва унга диққатни жалб қилиш; юзага келган вазиятнинг социал ва психологик мундарижасини тўғри идрок этиш ва баҳолаш қобилиятидир. Инсоннинг ўзини қуршаб турган олам билан ўзаро биргаликдаги ҳаракати одамлар ўртасида уларнинг ижтимоий ҳаёти ва энг, аввало ишлаб чиқариш фаолияти жараёнида таркиб топадиган объектив муносабатлар системасида юз беради. Ишлаб чиқармоқ учун одамлар бир-бирлари билан муайян алоқа ва муносабатлар, мулоқотлар орқали боғлайдилар ва фақат шу ижтимоий алоқ ва муносабатлар орқали уларнинг табиатга нисбатан муносабатлари мавжуд бўлади. Объективлик яъни объектив муносабатлар ва алоқалар (боғланганлик, бўйсунганлик, ҳамкорлик, ўзаро ёрдам муносабатлари ва бошқалар) ҳар қандай реал гуруҳда муқаррар ва қонуниятли тарзда юзага келади.

Муносабат – одамлар ўртасида биргаликдаги фаолият эҳтиёжларидан келиб чиқадиган боғланишлар ривожланишнинг кўп қиррали жараёнидир. Муносабат биргаликда фаолият кўрсатувчилар ўртасида ахборот айрбошланишини ўз ичига олади. Бундай ахборот айрбошланиши муносабатнинг коммуникатив жиҳати сифатида таърифланиши мумкин. Одамлар муносабатга киришаркан, муносабатнинг энг муҳим воситалардан бир сифатидаги мулоқотли амалга оширувчи тилга мурожаат қиладилар. Муносабатнинг иккинчи жиҳати – мулоқотга киришувчиларнинг ўзаро биргаликдаги ҳаракати – нутқи жараёнида фақат сўзлар билан эмас, билки ҳаракатлар, хатти-ҳаракатлар билан айрибошлашдан иборат. Универмаг кассаси олдида ҳисоб-китоб амалга ошираркан, харидор билан сотувчи ҳатто улардан биронтаси ҳеч қандай сўз ишлатмаса ҳам ўзаро мулоқотга киришади, харидор кассирга харид қилинган нарса учун товар чеки ва пул тақдим этса, сотувчи чек уриб. қайтимини санаб беради. Ниҳоят, муносабатнинг учинчи жиҳати муносабатга киришувчиларнинг бир-бирларини идрок эта олишларини тақазо қилишидир. Масалан: муносабат бўйича шериклардан бири бошқасини ишонса бўладиган, ақлли, тушинадиган, тайёргарлик кўрган киши сифатида идрок этиши ё идрок этмаслиги олдиндаёқ у ҳеч нарсани тушунмайди ва хабар қилинган нарсанинг фаҳмига етмайди, деб ҳисоблаши муқарар. Шундай қилиб, ягона муносабат, мулоқат жараёнида шартли равишда учта жиҳатни коммуникатив (ахборот узатиш), интерактив (ўзаро биргаликда ҳаракат қилиш) ва перцептив (ўзаро биргаликда идрок этиш) жиҳатларни алоҳида кўрсатиш мумкин. Ана шу учта жиҳатнинг бирлиги ҳолида ўрганилаётган муносабат биргаликдаги фаолиятни ва унга жалб этилган одамларнинг ўзаро биргаликдаги ҳаракатларини ташкил этиш усули сифатида майдонга чиқади. Муносабат қонуниятларини билиш ҳамда муносабат ўрнатиш малакалари ва қобилиятларини ривожлантириш педагог учун айниқса муҳимдир. Негаки, унинг касбига кўра вазифаси ҳам асар у ўқувчларни ўзи билан биргаликдаги

фаолиятга унумли жалб қила билган, тарбиявнинг мақсадлари ва вазифаларига жавоб берган тарздаги ўзаро биргаликдаги ҳаракат ва ўзаро ҳамжиҳатлигини йўлга қўя олган, яъни тўлақонли педагогик муносабатни ўрната олган тақдирдагина муваффақиятли ҳал этиши мумкин. Амалга оширилиши шакллари жиҳатидан қараладиган педагогик муносабат – педагог ва таълим олаётганларнинг ўзаро биргаликда ҳаракати усуллари системасидир. Бунда, аввало, ахборот айрбошлаш, ўқитувчи томонидан турли хилдаги каммуникатив воситалар ёрдамида ўқувчи билан ўзаро ҳамжиҳатлик ва ўзаро мулоқатлар ўрнатиши муносабатнинг мазмунини ташкил этади. Ўқитувчи фаолиятининг дидактик ва хусусан таркибий вазифаларини ўқитувчи билан ўқувчилар коллективи ўртасидаги сермаҳсул мулоқот жараёнини ташкил этмасдан туриб етарли даражада, унумли тарзда амалга ошириб бўлмайди. Шу тариқа педагог фаолиятида муносабат, биринчидан, хусусан ўқув вазифаларини ҳал этиш воситаси сифатида, иккинчидан тарбиявий жараённи психологик жиҳатдан таъминловчи система сифатида, учунчидан, ўқитувчилар ва ўқувчилар ўртасида тарбия ва таълимнинг муваффақиятли олиб борилишига имкон бердиган ўзаро муносабатларнинг муайян системасини ташкил этиш усули сифатида ва ниҳоят, тўртинчидан, мактаб ўкувчисининг индивидга хос хусусиятларини тарбиялаб бўлмайдиган жараён сифатида майдонга чиқади. Педагогик муносабат деганда педагог ва ўқувчилар жамоаси ўртасида ўзаро биргаликдаги ҳаракатларнинг мазмунан ахборот айрбошлашдан, ўқув таркибий таъсир кўрсатиш ва ўзаро ҳамжиҳатликни ташкил этишдан иборат системаси, усуллари ва малакалари тушунилади. Такт – тўқнашиш – бу одамларнинг ўзаро муносабатини тартибга келтирувчи ахлоқий категориядир. Ўқитиш жараёнида ўқувчилар ва ўқитувчи ўртасида 2 хил эмоционал мулоқат турлари содир бўлади. а) салбий ҳис - туйғуларга асослаган мулоқат.

б) ижобий ҳис – туйғуларга асосланмаган мулоқат. Педагогик такт ўқитувчига балалар билан ижобий эмоционал мулоқатда бўлишга ва улар билан психологик алоқани ўрнатишга ёрдам беради. Педагогик тактнинг талабларига риоя қилган ўқитувчи ўзида мулоқатнинг демократик усулини ишлаб чиқади ва ҳақиқий (Мулоқот маданиятини эгаллайди) маданий алоқага эришади. Педагогик такт ўкитувчига болалар билан мулоқот жараёнида ҳар қандай низолардан ҳоли бўлишига ва ўзаро муносабатларни тўғри шакллантиришга ёрдам беради. Такт сўзи «тўқнашиш» маъносини билдиради. Такт – бу одамларнинг ўзаро муносабатини тартибга келтирувчи ахлоқий категориядир. Хушмуомала хулқ инсонни ҳурмат қилишни талаб қилади. Педагогик такт ўқитувчининг профессионал сифати унинг педагогик маҳоратнинг бир қисмидир. Педагогик такт ўқитувчиларга нисбатан тўғри муносабатни таъминлаш йўлларидан биридир. ўқитувчининг усули ва методлари оптимал тадбиқ қилиниши керак. Педагогик такт ўқитувчининг вазмин хулқида намоён бўлади (яъни чидмлилик, ўзини тута олиш). У ўқувчига нисбатан ишончни белгилайди. Ўқитувчининг ўқувчиларга нисбатан бўлган ишончи уларни ишлашга рағбатлантириш керак. Ўқитувчининг маданий алоқаси, такти, унинг ўқувчилар билан бўлган ўзаро муносабатининг турли формаларда, дарсларда, дарсдан ташқари ишларда, дам олишда намоён бўлади. Ўқитувчининг такти дарснинг ҳамма этапларида керакдир. Айниқса, ўқитувчи ўқувчиларни хулқини ва билимини баҳолаётганида бунга катта аҳамият бериши керак. Такт ўкувчини жавобини эшита олишда ифодаланади. Ҳамма ўқувчилар уларни жавобларини қунт ва хурмат билан эшита оладиган ўқитувчига жавоб беришни яхши кўрадилар. Ўқитувчи ўқувчилар олдида актёр сингари ўз ролини ижро эта олиши керак. Яъни турли хил вазиятлардан чиқа олиши керак.

Демак, ўкитувчи ўқувчилар билан мулоқот жараёнида улар билан ҳамкорликда ишлаши педагогик тактнинг талабларига риоя қилиши ва мулоқот тактикасини эгаллаган бўлиши керак. Педагогик такт маҳорат билан биргаликда ҳосил бўлади. У ўқитувчининг маънавий етуклигининг ўз устида ишлаб, орттирган махсус билимлар ва маҳоратнинг натижасидир. Энг муҳими ўқитувчи болаларнинг ёш психологиясини ва индивидуал хислатларини билиш керак. Шу билан бирга ўқитувчининг ахлоқ асослари ва нормаларини, болаларнинг хатти- ҳаракатида маънавий томонни кўра билиш ҳам жуда муҳимдир. Ўқитувчи зиддиятли вазиятдан чиқиши учун қуйидаги қоидаларни ҳисобга олиши керак. 1. Авваламбор ўқитувчи зиддиятни бартараф этиши керак. 2. Хатти-ҳаракати билан шеригига таъсир қила олиши керак. (ўқувчига, ҳамкасбига). 3. Суҳбатдошининг хатти-ҳаркати, юз берган вазиятни тушунмасдан туриб, хулоса чиқаришга шошилмаслиги керак. 4. Мақсадга келишиши, яъни ўқувчи билан боғлиқликни иложи борича аввалроқ англаб олиши муҳимдир. 5. Хулоса тўғри чиқарилганлигига ҳаммани ишонтира олиши. Ўқитувчининг болалар билан муомаласи муваффақиятли бўлиши кўп жиҳатдан унда педагогик қобилиятни мавжудлигига, маҳоратига боғлиқ бўлади. Психологияда педагогик қобилиятлар деганда инсоннинг муайян психологик хусусиятларини тушуниши қабул қилинган. Бу хусусиятлар уларнинг ўқитувчи вазифасида болаларни ўқитиш ва болаларга таълим беришда юксак натижаларни қўлга киритишнинг шарти ҳисобланади. Маълумки, шахснинг у ёки бу қобилиятларини ҳосил қилувчи хислат ва хусусиятлар орасида бир хиллари етакчи рол ўйнаса, бошқалари ёрдамчи роль ўйнайди.

Биринчи навбатда прцептив, яъни идрок қилиш соҳасига тааллуқли бўлган хусусиятлар (улардан энг муҳимроғи кузатувчанликдир) етакчи роль ўйнайди. Ўқитувчига ўқувчининг психологиясини, унинг психик ҳолатини ўхшаш тарзда идрок этиш, муайян ҳолда умуман синф келлективининг аҳамиятга тўғри баҳо бериш имконини беради. Ўқитувчи шахсининг ўзаро фикр алмашув билан боғлиқ хусусиятлари таркибий қисми сифатида эмпатия, яъни ўкувчиларнинг психик ҳолатини тушунишга ва уларга ачинишга тайёргарликни ҳисоблаш мумкин. Бунинг зарур шарти болаларга бўлган муҳаббатдир. Ниҳоят, ўқитувчи шахсининг ўзаро фикр алмашув билан боғлиқ хусусиятларининг учинчи таркибий қисми деб ижтимоий ўзаро ҳаракатда бўлган юксак ривожланган эҳтиёжни ҳисоблаш мумкин. У билимларни бошқаларга беришга, болалар билан муомала жамоасини ташкил этиш истагида намоён бўлади. Ташкил этиш қобилияти ҳам педагогик қобилиятларнинг таркибий қисмидир. У барча ўқувчиларнинг ҳар хил фаолият турларига жалб қилишида, жамоанинг ҳар бир ўқувчига таъсир кўрсатиш қуролига айланишади, ҳар бир ўқувчига фаолият, вазиятни таъминлаб беришда намоён бўлади. Ташкил этиш қобилияти ҳам педагогик қобилиятларнинг таркибий қисмидар. У барча ўкувчиларнинг ҳар хил фаолият турига жалб қилишида, жамоанинг ҳар бир ўқувчига таъсир кўрсатиш қуролига айланишида, ҳар бир ўқувчига фаолият, вазиятни таъминлаб беришида намоён бўлади. Ўқувчига ижтимоий ўзаро ҳаракатда бўлган, унда мавжуд бўлган педагогик назокат майдонга чиқади. Р:4. Педагогик қобилиятлар структурасига кирадиган ёрдамчи ҳислар ва хусусиятлари. Педагогик қобилият структурасига кирадиган ёрдамчи ҳислар ва хусусиятлардан: бу аввало, ақл-идрокнинг муайян ҳисларлари: ҳозиржавоблик, танқид кўзи билан қараш, собитқадамлик ва бошқа бир қатор хислатлардир. Ўқитувчининг нутқи: нотиқлик қобилиятларини мавжудлиги, сўз бойлиги ва ҳаказолар ҳам муҳим роль ўйнайди. Табиатда

бир қадар арнистик хусусиятига эга бўлиши (ҳаёл, фантазия ишлата билиш) ҳам ўқувчилар билан муомалада муваффақиятга эришишда муайян рол ўйнайди. Тажриба ва махсус тадқиқотлар бунинг батамом ҳақиқий нарса эканлагини кўрсатади. Масалан, шахс перцептив хусусиятларнинг энг муҳим элементи бўлган кузатувчанлик ўқитувчининг педагогик тажриба ҳосил қилиш жараёнида ҳам, унинг махсус куч-ғайрати натижасида ҳам ривожланади, такомиллашади. Ўқитувчи ўзининг ижтимоий-психологик кузатувчанлигини, яъни ўқувчиларда турли характер хусусиятлари, майилларини пайқаб олиш қобилиятинигина эмас, шу билан бирга уларнинг пайдо бўлиш вазиятига мувофиқ баҳо бериш маҳоратини ривожлантиришга қодирдир. Ўқитувчи ўз ўқувчиларини улар муҳитидаги ўзаро муносабатларни, ўзининг улар билан ўзаро муносабтларини ҳозирги дақиқада қандай бўлмасин, худди шундай идрок этиш ва кўриш маҳоратини, яъни таълим-тарбия жараёнида рўй бераётган нарсаларни ичидан идрок этиш маҳоратини доимо такомиллаштриб бориш лозим. Бу эса осонгина қўлга киритилмайди. Гап шундаки, педагогнинг идрок этиши ҳар қандай кузатувчининг идрок этишига ўхшайди, чунки педагог ҳамиша ўқувчиларга нисбатан маълум даражада ташқи вазиятда туради. Уларнинг фаолиятидан (унинг ташкилотчиси бўлса ҳам) узоқлашган бўлади. Шу сабабли, педагог ўзи кўрсатган нарсаларга ўзининг ижтимоий ривожланиш жараёнида идрок қилган норматив мулоҳазаларини онгли ва онгсиз равишда келиши мумкинки, педагог учун янги бўлган ҳодисалар унинг ўзида мавжуд бўлган нормалар ва тасаввурлар асосида анъанавий тарзда талқин этиши мумкин. Бундан ташқари, педагогнинг муайян масалага жавоб излашга интилиши унда аҳамиятли бирор фактни ўтказиб юбормаслик учун қулай йўналиш ҳосил қилади. Агар ўқитувчи болаларнинг хатти-ҳаракатларини фақат тўғри идрок этиб, баҳо берса, уларни вужудга келтирган сабабларни чуқур кўра олсагина шу билан бирга ўзида сабот, ўзини тута билиш, сабр-тоқат, сезгирлик каби феъл-атвор хусусиятларини ривожлантира олсагина, юқоридаги вазифага эришиш мумкин. Ўқитувчининг ўқувчиларини, уларнинг феъл-атворлари, тенгдошлари ва катталар билан муносабатларини турли воқеаларга, муаммоларга ва

ҳоказоларга муносабатларини доимо ўрганиб ва билиб боришга интилиши муҳимдир. Лекин ўқитувчи ўз ўқувчилари билан яқинроқ бўлишга ҳаракат қилар экан, баъзан тегишли дақиқаларда ўзи эшитмаслиги лозим бўлган нарсаларни эшитмасдан ўтиб кетиши лозим. Бунга сабаб эшитиш одобсизлик бўлиши мумкинлиги, ёки вазият ноаниқ бўлиб турганда эшитиш дарҳол аниқлик киритиш зарурлигини тақазо қилишидир. Ўқувчилар билан ўз муомаласини бақириқ ва майда-чуйда нарсаларга аралашишга айлантириб юбормаслик учун кундалик ишларда ниманидир сезмай қолишни ўргатиш муҳимдир. Ниҳоят, баъзан бирор нарсани тушунмай қолиш ҳам фойдали бўлади. Буларнинг ҳаммаси ўқитувчиларнинг ўқувчилар билан бўладиган кичик ихтилофларга барҳам беради, унга ўқувчилар билан бўладиган келишмовчиликларга тегишли даражада одоб билан аралашувга ёрдам беради. В.А.Сухомлинский таъкидлаб ўтганидек, педагог болалар айниқса катта ёшдаги ўқувчилар ўртасидаги зиддиятларга жуда эхтиёткорлик билан аралашуви лозим. У шунингдек зиддиятларнинг шундай соҳаси борки, унда педагогнинг аралашуви ниҳоятда чекланган бўлиши, ҳамма келишмовчиликлар ва зиддиятлар ҳам коллективда муҳокама қилиш объекти бўлмаслиги мумкин ва лозим деб ҳисобланган эди. Таянч тушунчалар: Каммуникатив қобилият, такт, педагогик такт, мулоқот хусусияти, шахсий хусусиятлар.

Адабиётлар: 1. А.Мунавваров «Педагогика» Т., 1997 й. 2. Халқ таълими. №1. 1991 й. 3. Педагогик технология ва педагогик маҳорат Н.Н. Азизхўжаева. Т., 2003 й. 4. М.М.Пирмуҳамедова «Педагогик маҳорат асослари». Т., 2001 й. 5. Тарбиявий иш методикаси л.И.Рувинский таҳрири астида. Т., 1991 й. 6. www.Ziyonet.uz

Похожие

Ўқитувчининг коммуникатив қобилияти

Махсус фан ўқитувчисининг коммуникатив қобилияти

Касбий фаолиятдаги мулоқот ўқитувчининг коммуникатив кўникмалари

Укитувчининг коммуникатив кобилияти

Тарбиячи ўқитувчининг махорати