Ўқитувчи нутқига қўйиладиган талаблар - Педагогиka - Рефераты

Ўқитувчи нутқига қўйиладиган талаблар

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Ўқитувчи нутқига қўйиладиган талаблар РЕЖА: 1. Нутқнинг таъсирчанлигига эришиш йўллари . 2. Ўқитувчи ва ўқувчи муносабатларида муомала одоби . 3. Ўқитувчи нутқига қўйиладиган талаблар .

Машҳур ва таниқли нотиқлар ҳам ўз нутқларининг намунали бўлишини таъминлашда қуйидаги асосли ҳолатларга алоҳида эътибор берганлар : 1. Ўзи тўхталмоқчи бўлган масала ёки мавзуни чуқур ўрганиш , ўзлаштириб олиш , ундаги масалага ўз муносабатини аниқ белгилаб олиш ; 2. Ўз дунёқарашига эга бўлиш , сўз билан иш бирлиги назария билан тажрибанинг диалектик бирлигига эришиш , фикрларни илмий асослаш ; 3. Мавзуга маъсулият билан ёндошиш , уни омма олдида тўлиқ очиб беришга , ёритишга диққат қилиш ; 4. Ҳар нутққа жиддий тайёргарлик кўриш , жумладан маърузани нимадан бошлашдан тортиб , нима билан тугатишгача жиддий ўйлаб олиш , масалаларни ўртага ташлаш , кетма - кетлигини яхшилаб белгилаб олиш , уларнинг ўзаро боғланишини таъминлаш , маълум режалар ёки режа - конспектлар тузиб олиб , ўзи учун алоҳида ва кенг тўхталиш зарур бўлган ўринларни белгилаб олиш ва бошқалар . Нутқнинг таъсирчанлигига эришишда тилнинг тасвирий воситалари ҳисобланган метафора , метонимия , синекдоха , ўхшатиш , эпитет , такрор ва адабий кўчирмаларнинг ҳам ўрни беқиёсдир . Нутқда таъсирчанликни таъминлаш учун мақоллар , маталлар , ҳикматлар ва сўз иборалари айниқса фразеологизмлардан кенг фойдаланиш зарур . Ёзувчи Абдулла Қаҳҳор ўз ҳикояларининг кўпчилигида эпиграф сифатида мақоллар келтириш билан дарҳол ўқувчи диққатини тортади : « Осмон йироқ , ер қаттиқ » ( Бемор ). «Отнинг ўлими, итнинг байрами» (Ўғри) кабилар. Масалан: 1. Оллоҳ берса қулига Тутқазади қўлига. 2 2. «Икки киши талашяпти ер меники деб. Ер айтади: - Эй нодонлар, икковинг ҳам меники». 3. Биров енгилади, енгади биров, Бу ҳаёт қонуни албатта. Ноғора дуторни босади биров, Аммо ўрнимас санъатда.

4. (ҳазил-қўшиқ): Опа-сингил, опа-сингил, Бир йигитга қўйди кўнгил. Ранжиб қолди энди опа, Опасидан сингил хафа. Янгамизни қариндоши илон бошлар, Келар бўлса зум ўтмасдан пишар ошлар. Каминанинг қариндоши сават бошлар, Келар бўлса чимирилгай шу дам қошлар. Илонбошга дастурхон ҳам булар қуюқ, Сават бошга дамланади чой ҳам суюқ. Очиқ чеҳрали одам иккиюзламачиликдан йироқ бўлади. Очиқ чеҳралилик, айниқса ўқитувчи учун зарур фазилатлардандир. Зеро, ўқувчилар қалбига йўл топиш, меҳрини қозониш ўз фанининг чинакам ихлосманди қила олиш ҳазилакам иш эмас. Бунинг учун албатта ўқитувчининг кенг феъли-ю, саҳоватли қалби, ўткир зеҳни-ю, теран фикри, тийрак нигоҳи муҳимдир. Агар ўқитувчи ўқувчиларнинг юрагига яқин нарсаларни беролмаса, уларда ўзига нисбатан илиқ ҳиссиёт ҳосил қилолмаса, улар кўнглига йўл топиши жудаям қийин бўлади. Инсон хулқи атворида энг муҳим қонун бор, агар биз бу қонунга амал қилсак, ҳеч қачон кўнгилсиз ҳолатга тушмаймиз. Чунки бу қонун ўқувчиларни кўпроқ ўзимизга мойил қилишга ёрдам беради. Лекин биз уни озгина бузишимиз билан дарров кўнгисизликка учраймиз. Бу қоида қуйидагичадир: ўқувчилар билан шундай муомалада бўлингки, улар бу муомаладан ўзларининг аҳамиятлироқ эканини ҳис қилишсин. Бошқаларнинг кўз ўнгида аҳамиятли бўлиш хоҳиши инсон табиатининг энг асосий белгиларидан биридир. Чунки катталарнинг ўз суҳбат мавзуси бўлгани каби болаларнинг ҳам тўлиб-тошиб гапирадиган мавзулари бўлади. Шунинг учун

кўпни кўрган кишилар болалар билан бола бўлиб, кексалар билан кекса бўлиб суҳбат қуришга ҳаракат қиладилар. Тажрибали ўқитувчилар суҳбат чоғида инсон кўнглини асрашга, унга мулойимлик билан йўл топишга ҳаракат қиладилар. Тажрибали ўқитувчилар бирор жиддийроқ фикрни айтишдан олдин ўқувчисини (тингловчисини) суҳбат мавзусига тайёрлаб олишга интиладилар. Шундай қилинганда тингловчи ҳар қандай ҳаяжонли ва қайғули хабарларни ҳам анча енгил қабул қилади ва тўғри муносабатда бўлади. Инсон қалбини забт этиш, унинг муҳаббатини қозониш учун кўп нарса керак эмас, ширин сўз, самимий муомала кифоя. Инсон бутун умри давомида ўз нутқини такомиллаштириб боради. У тилимизнинг бой имкониятларидан унумли фойдаланиш орқали нутқнинг гўзал, равон, ифодали таъсирчан бўлишига интилади. Зеро, гўзал ва таъсирчан сўзлай билиш ҳам санъат. Лекин бу санъатдан бебаҳра инсонлар ҳам ҳаётимизда учраб туради. Бу санъатдан бошқа касб эгаларидан фарқли ўлароқ ўқитувчи бебаҳра бўлса-чи? Бу асло кечириб бўлмас ҳолдир. Қайси фанни ўқитишдан қатъий назар, ўқитувчининг асосий қуроли, таъбир жоиз бўлса кетмони унинг нутқидир. Кетмон ўткир бўлса, ер ҳам, кетмончи ҳам ҳузур қилади, агар кетмон ўтмас бўлса, ерни ҳам, кетмончи деҳқоннинг ҳам аҳволига вой бўлади. Худди шундай ўқитувчининг нутқи ўтмас бўлса, унинг билими қанчалик чуқур ва тугал бўлмасин, ўзига ҳам азоб, ўқувчи ёки тингловчига ҳам азоб. Она тилида пухта, лўнда ва ширадор нутқ туза билиш малакаси ва маҳорати математика ўқитувчиси учун ҳам, она тили ўқитувчиси учун ҳам бирдай зарурий фазилатдир. Ўқитувчи гўзал, ўзини ҳам, сўзни ҳам қийнамайдиган равон ва ибораларга бой нутқи билан ўқувчиларни маҳлиё этиб, бермоқчи бўлган билимини ёш инсон шуурига осонлик билан олиб киради. Зотан, она тили миллий маънавиятимизнинг дунёни теран идрок этишимизнинг заминидир» Н.Маҳмудов «Маърифат манзиллари», 28-бет.

Машқ учун: Уйғун ва И.Султоннинг “Алишер Навоий” драмасидан парча: Навоий Султон Ҳусайн ҳузурига келар экан, унинг мақсади шаҳоншоҳни Мажидиддин қилмишларидан хабардор қилиб, вазирни саройдан четлаштириш, шу билан давлатни мустаҳкамлашга муносиб ҳисса қўшишдан иборат. Шунинг учун ҳам унинг дастлабки сўзлариданоқ туб маъно англатувчи пичинг, таъма сезилиб туради. Олим Хўжаев бунда Навоийнинг руҳий дунёсига ҳаракатни ундаги темпни шошқалоқлик билан билдириб қўймасликка интилади. Гарчан шоҳга пичинг қилса ҳам бу сўзлар асосан Мажидиддинга тегишли эканини назарда тутади. Ҳусайн: - Алишер, мен хазинанинг аҳволидан бехабар сизга кўп пул ваъда қилган эканман. Навоий: - Мен шоҳимизнинг ваъдалари чин ва мўътабар деб ишонган эдим. Ҳусайн: - Мавлоно Мажидиддиннинг айтишига кўра, хазинада ақалли икки туман ҳам ақча қолмабди. Навоий: - Мавлоно Мажидиддин айтган бўлсалар инонмоқ керак, чунки Мавлоно ҳар нарсадан ҳам хабардор. Мажидиддин: - Шоҳим тўғри айтадилар… Хазинанинг аҳволи оғир, ҳаражатлар кўп. Навоий: - Гапларингизга инонмоқ керак. Бу вақтда Ҳусайн Бойқаронинг ҳам ички кечинмалари одатдагидан бошқача. У Мажидиддин ҳавола қилган шеърнинг мазмунидан ўзича хулоса чиқариб, Алишер билан ўзининг муносабатини ўзгариб бормоқда деб тушунади. Бу борада Мажидиддин катта иш кўрсатди. Алишернинг истеҳзоли, пичингли гапларидан сўнг унинг шубҳалари ортади ва Мажидиддин даъвосини ҳақ деб билади. Лекин ўз шубҳаларини Алишердан

яширишга тиришади. Шунинг учун артист Лутфулла Назруллаев ҳам ички эҳтирос, ҳаяжонли босишга интилиб ўзини вазмин тутади: - Алишер, мен сизни шундай вазиятда биринчи мартаба кўриб турибман. Муғомбирлик сизга ярашмас экан. Кўп ўтмай Алишер Дарвешалининг салтанатига қарши бош кўтарганини эшитади ҳамда пичингларнинг асосий сабаби шунда эканини тушунади. Шоҳнинг истагига кўра, у қўзғолонни бостиришни ўз зиммасига олади. Лекин унинг хаёли бошқа нарсада: у Мажидиддиннинг қилмишларидан шоҳни хабардор қилиб, ҳалокат ботқоғидан халос этмоқчи. Зотан, Алишерни бу ерга келишидан мақсади ҳам Бойқарони Мажидиддиннинг кирдикоридан хабардор қилишдир. У сафарга жўнаш олдидан: - Шоҳим, бир илтимосим бор, дейди. Олим Хўжаев бу сўзларни айтар экан, ўз ҳаяжонини яширишга интилади. Лекин ҳар сафарги янги-янги луқмада бу яширин ҳолат аста-секин ошкор тус ола бошлайди. Оқибатда нутқнинг суръати ҳам тобора жадаллашиб боради: Навоий: - Амир Мажидиддин саройдан узоқлаштирилсин. Ҳусайн: - Сабаб? Навоий: - Давлатимизни яксон қилмоқчи бўлган хоинга салтанат даргоҳида ўрин йўқ! Мажидиддин: - Туҳмат! Навоий: - Тафтиш тамом бўлмагани ҳолда Ёдгорнинг бошини олдириб юборишни нима деб фаҳмлаш керак? Ҳусайн: - Қачон? Ким олдириб юборди? Навоий: - Шу бугун, улуғ вазирингиз! Бу гапларни эшитгандан сўнг Мажидиддин қаттиқ безовталанади, шошиб қолади. Кўзини қаерга яширишни билолмайди. Худди қопқонга тушган тулкидай гангийди ва тезлик билан ўзини ҳимоя қилишга тушади. И.Пўлатов “Саҳна нутқи”. Т.:Ўқитувчи, 1994.

АДАБИЁТЛАР : 1. Р . Қўнғуров , Э . Бегматов , Ё . Тожиев « Нутқ маданияти ва услубияти асослари » Тошкент , 1992 й . 2. Т.Қудратов «Нутқ маданияти асослари» Тошкент, 1993 й. 3. Н.Маҳмудов «Маърифат манзиллари» Тошкент, 1999 й.

Похожие

Бакалаврларнинг битирув малакавий ишини бажаришга қўйиладиган талаблар

Ўқитувчи

Касб таълими ўқитувчиси шахсига қўйиладиган талаблар ва касбий сифатлари

Ўқитувчи самарадорлиги ўқитувчи профессионаллигини мезони

Ўқитувчи психологияси