Илмий тадқиқот ишларини олиб бориш босқичлари ва уни амалга ошириш йўллари - Педагогиka - Рефераты

Илмий тадқиқот ишларини олиб бориш босқичлари ва уни амалга ошириш йўллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.86328125 KB

Илмий тадқиқот ишларини олиб бориш босқичлари ва уни амалга ошириш йўллари Режа: 1. Илмий тадқиқот муаммосининг қўйилиши 2. Илмий тадқиқот ишларини олиб боришнинг алгоритмик босқичлари 3. Илмий тадқиқот турлари ва усуллари 5. Илмий тадқиқот ишларини режалаштириш ва мувофиқлаштириш

Илмий тадқиқот муаммосининг қўйилиши Таянч иборалар ва атамалар : муаммо , муаммони излаш хусусий муаммоларни кўйиш , режалаштирилган тадқиқот , номаълумларни чеклаш , вариант , илм - фан , мавзунинг долзарблиги , илмий , илмий - методологик , технологик , техникавий , илмий ходимлар , мутахассислар . Муаммо - илмий тадқиқот ишидаги ечими талаб килинадиган назарий ва амалий масала бўлиб, у мавзунинг долзарблиги асосланиши ассосида шакллантирилади, яъни илмий, илмий-услубий, илмий- методологик жиқатдан тадқиқ этиладиган масаладан иборат бўлади. Муаммо илмий тадқиқот ишида шундай жараёнки, у мавзу долзарблиги ва ишчи гипотеза асосида ифодаланади ва то охирги ечимга етиб бормагунча у ҳақда тўлиқ билимга эга бўла олмаймиз, аммо шуни биламизки, у илм-фан ривожи ва жамият талаби билан пайдо бўлади. Демак, у сабабсиз пайдо бўлмайди, улар доимо мавжуд илмий салоҳият ва илмий ишланмалар асосида пайдо бўлади ҳамда улар мунтазам равишда такомиллашиб, ривожланиб боради. Илмий тадқиқот иши давомида муаммони тўғри қўйиш ва унга мое тадқиқот мақсадини аниқлаш муҳим босқич ҳисобланади. Муаммо қўйилишида мавжуд билимлар асосида мақсадга эриша олмаслик ҳақидаги билимга эга бўлиб, унга илгариги билимлар асосида тубдан янгича ёндашувни қила олишлик, яъни янги қонуниятни очиш имкони билан боғлиқ ишчи фаразни тўғри ифодалай олиш муҳим аҳамият касб этади. Одатда, бу янги билим амалда жамиятга зарур эканлиги фараз қилинади. Муаммо қўйилишида қуйидаги босқичларга эътибор бериш лозим; • муаммони излаш; • хусусий муаммоларни кўйиш (муаммо ечимига эришиш учун мақсадлар кетма-кетлигини ифодалаш); • муаммони ечиш.

Муаммони излаш. Маълумки, илм-фан соҳалари ҳамда тармоқлари кўп ва табиийки, уларга мое муаммолар ҳам етарли. Кўпинча илмий, илмий- методологик, технологик ва техникавий муаммолар илмий ходимлар ва мутахассисларга яқҳол сезилиб туради. Шу сабабли ҳам, уларни излашга катта меҳнат сарф қилинмайди. Муаммони излаш ва танлаб олишда қуйидагиларга эътибор бериш лозим: • қўйилган муаммони ечмасдан белгиланган йўналишда методни, методологияни, технологияни ва техникани янада ривожлантириш ва такомиллаштириш мумкинми? • режалаштирилган тадқиқот илм-фанга ва таълим - тарбияни ривожлантиришга аниқ килиб нима беришини аниклаш; • режалаштирилган тадқиқот натижалари асосида олинадиган янги қонуният нимаси билан усул, восита ва илм ҳамда техника- технологиялардан олдин мавжудларидан янги ва кўпроқ амалий баҳога эгалигини аниқлаш. Хусусий муаммоларни қўйиш. Юқорида кайд этилганидек муаммони тўғри ва аник кўйиш, тадқиқотни мақсади ва вазифаларини тўғри аниқлаш, тадқиқот кўламини белгилаш ва улар асосида тадқиқот манбаини аниқлаш илмий тадқиқот ишининг муҳим боскичларидир. Бунда, айниқса, бош муаммони тўлиқ ифодалашга имкон берувчи хусусий муаммолар ва улар кетма- кетлигини ҳамда алокадорлик қонуниятларини илмий талқин қила билиш ҳам илмий тадқиқот ишини олиб боришда муҳим аҳамият касб этади. Бунда қуйидаги босқичларни, яъни хусусий муаммолар ва уларни ечимларини бош муаммо ечимини топишдаги босқичларини қайд этиш максадга мувофиқ: • тадқиқот манбаи фаолият кўрсатишига теплили кўрсаткичлар, омилларни ўрганиб чиқиш ва улар орасидаги мавжуд алокадорлик конуниятларини ўрганиш ҳамда кўрсаткичлар иерархиясига эътибор бериш ва ниҳоят маълумни номаълумдан ажратиш; • муаммони қўйиш учун ўша соҳадаги фан-таълим, техника, технологияларнинг ютуқларини тадқиқотчи мукаммал ўзлаштирган бўлмоғи

лозим, акс ҳолда ечилган муаммони ёки ундан пастроқ савиядаги (даражадаги) муаммо ечимини топишга ортикча вақт сарф қилиниши мумкин; • номаълумларни чеклаш, манбани акс эттирувчи (ифодаловчи) кўрсаткичлар табиатини ўрганиш ва асосийларини олиб қолиш, иккинчи даражалиларини ташлаб юбориш; • номаълумларнинг аниқланиш ва ўзгариш соҳаларини аниқлаш; • муаммо ечимининг аниқ шартларини белгилаб олиш ва шунинг билан бирга муаммо тури ҳам асосланади; • бутун тадқикотнинг умумий методологиясини асослаш, ўлчаш ва баҳолаш мезонларини аниқлаш; • тадқиқот ечими вариантларини таҳлил қилиш ва танланган вариант мавжуд ечимлардан янгиси ҳамда истиқболлиси эканлигини асослаш. Муаммони ёйиш. Илмий, методологик, илмий-техникавий муаммоларни бир карашда бир қиррали муаммодай бўлиб кўринади. Аслида муаммо ечимини топиш жараёнида унинг кенг камровли эканлиги ёки кўп қирралиги аникланади. Муаммонинг ечими кўпинча унинг ёйилиши билан мое келади, яъни хусусий муаммолар ечимларини топишга тўғри келади. Улар ҳар кандай хусусий муаммоларни боғловчи, аниқловчи, тугунловчи хусусиятга эга бўлган бош муаммо атрофида жамланади. Бунда хусусий муаммоларни ечиш тадқикотчининг қўлига бош муаммо ечимига жавоб излашда маълумотлар, ахборотлар ва далилларни беради. Хусусий муаммолар маълум даражада асосий муаммонинг режаларига ўхшаш бўлади. Бунда тадқиқот манбаини янги алоқадорликлар билан ўрганиш, янги манба билан ёки манбани янги шароитда ўрганишга тенглаш мумкин. Илмий тадқикот ишининг марказий муаммоси - муаммо ҳар хил турдаги (назарий, назарий-амалий, амалий) жиҳатлардан иборат эканлиги ва улар орасидаги боғланишнинг хилма-хиллигидир. Улар баъзи ҳолларда алоҳида тадқиқот мавзуси сифатида ҳам кўрилиши мумкин ва ҳаттоки алоҳида кичик муаммо ёки мустақил муаммо сифатида ҳам.

Юқоридаги келтирилган маълумотлар асосида куйидагича қисқагина хулоса чиқариш мумкин: • бирор бир муаммо (хусусий муаммо бош муаммога ёки бошқа бир йўналишдаги муаммога) ўсиб, ўрганилиб, такомиллаштирилиб, тадқиқот мақсадига озгина ўзгартириш киритилиб бошкасига айлантирилиши мумкин экан; • бирор бир муаммони ўрганиш давомида янги фикр ва янги саволлар (муаммолар) юзага чиқади, бош муаммонинг муҳим жиҳатлари кўпаяди (кенгаяди); • бирор бир муаммо ечимини топишда бошқа муаммонинг туғилиши бош муаммонинг каттагина кўламда ёйилишини туғдиради. Тадқиқотчи, албатта шуғулланмоқчи бўлган соҳаси ютуғи ва камчиликлари ҳақида пухта билимга эга бўлиши лозим. Бу қилинган ишни қайта такрорлаб қўймасликка асос бўлади ва ҳаттоки айрим ҳолларда мавжуд ишланмалардан савияси паст бўлган илмий тадқикот ишини бажариб қўйиши ҳам мумкин. Бу борада адабиётлар, тажрибалар, мутахассислар маслаҳати ва бошқа маълумотлар манбаларининг аҳамияти беқиёсдир. Илмий тадқиқот ишларини олиб боришнинг алгоритмик босқичлари Таълим-тарбия жараёнлари ҳар қандай жамиятда ҳам ўзига хос давр талаблари асосида фаолият кўрсатиб, ўша жамиятдаги мутахассис- олимлар томонидан амалга оширилган. Бу борадаги мутахассисларни тайёрлашнинг ўзи ҳам алоҳида муаммо бўлиб, уни оптимал бошқариш жамият тараққиётини белгилашдаги муҳим асослардан биридир. Маълумки, таълим жараёни мунтазам равишда ҳаракатланиб турувчи динамик тизимдир. Шу сабабли ҳам таълим тизимини бошқаришни қўйилган муаммонинг режалаштирилган ечимига мое қатъий бошқариш алгоритмини

тузиб олиш лозим бўлади. Чунки, таълим жараёнини бошқаришда қўйилган мақсад, манба, белгиланган вазифалар, бошқариш алгоритми ва воситалари доимо боғликликда, деб қаралади. Алгоритмик тизимларни таълим-тарбия жараёнининг барча босқичларига қўллаш мумкин. Мазкур илмий тадқиқот ишида таълим жараёнидаги педагогик тадқиқотларни бошқаришнинг алгоритмик тизимини яратиш муаммосини қараймиз. Бу соҳада олиб борган изланишларимиз натижалари мазкур муаммо ечимини топишни қуйидаги кетма-кетликда излашни тақозо этди: I босқич: Йўналишга тегишли маълумотлар ва уларнинг турлари, тузилишини (эмпирик, аналитик, физиологик (биологик), функционал - тажрибавий) ҳамда ёзма адабиётлардан олинган маълумотлар (сонли ва сифатий белгилар) аниқланди; II босқич: Йўналишга тегишли муаммоларни аниқлаш ва уларни ўрганилмокчи бўлган мавзуни эътиборга олган ҳолда турларга ажратиш; ♦ III боскич: Турларига ажратилган мавзулардан муайян тадқиқотга тегишлиси (моси)ни аниқлаш (тадқиқот мавзусини аниқлаш) ва мавзуга тегишли муаммоларнинг ўрганилганлик даражасини таҳлил қилиш; IV босқич: Мавзуга тегишли тадкиқот манбаини аниқлаш; V босқич: Тадқиқот манбаидан йиғилган маълумотларни таҳяил қилиш ва уларни синфларга ажратиш; VI босқич: Тадқиқот манбаидан олинган маълумотларни ахборотга айлантириш; VII босқич: Манба бўйича олиб бориладиган илмий тадқиқот ишига тегишли маълумотлар Омборини яратиш; VIII босқич: Тадкиқот манбаи ва улар асосида йигилган ахборотлар омбори (банки)ни эътиборга олиб бошқарув алгоритмини ишлаб чиқиш (тадкиқот режасини ишлаб чиқиш); IX босқич: Юкрридаги босқичлар асосида тузилган режага мое илмий

изланишларимизнинг назарий асосларини ишлаб чиқиш; X босқич: Ишлаб чиқилган назарий асосларни илмий-услубий жиҳатдан таҳлил қйлиш ва улардан таълим жараёнини такомиллаштириш ҳамда ривожлантиришга оид манбаларни белгилаб (аниқлаб) чиқиш; XI босқич: Педагогик самара берадиган илмий - услубий ишланмалар яратишга киришиш; XII босқич: Ишлаб чиқилган услубият (услуб) асосида тажриба-синов ишларини ташкиллаштириш ва улар натижаларини тадқиқот мақсади нуқтаи назаридан таҳлил қилиб чиқиш; XIII босқич: Олинган натижалар бўйича педагогик самараларни ошириш мезонларини таҳлил қилиб чиқиш ва улар ичидан мазкур мавзу учун мувофиқини танлаш; XIV босқич: Илмий - тадкиқот натижаларининг педагогик самараларини аниқлаш ва бақолаш ҳамда уларнинг жорий этилишига йўриқномалар таиёрлаш; XV босқич: Педагогик самарали ишланмаларни амалиётга жорий этиш учун услубий тавсиялар ва кўрсатмалар таиёрлаш. Қайд этилган кетма-кетликдаги биринчи босқичнинг вазифаси тадқиқотчини ўзини қизиқтирган соҳага киритишни таъминлайди. Бу борада мамлакатимизда Таълим тўғрисидаги Қонун, «Кадрлар таиёрлаш миллий дастури» ва Давлат таълим ставдарти (ДТС)ларининг қабул килиниши айни муддао бўлди. Табиийки, мазкур ҳужжатлардаги барча мақсад, вазифа, йўриқлар ва режалаштирилган натижаларга ўз- ўзидан эришиб бўлмайди. Бунга таълим тизимига мутасадди ва алокадор барча муассаса ва ташкилотларнинг мазкур вазифаларини бажаришдаги фаоллиги кўзланган мақсадларга эришишни таъминлайди. Бундай катта муаммони ҳал қилиш учун эса таълим тизимини бошқариш муассасаларига, муассаса раҳбарлигига мунтазам равишда таълим тизими фаолияти тўғрисида ахборотлар бериб туриш керак ва олинган ахборотларни қайта ишлаб, таълимни бошқаришда улардан фойдаланиш лозим. Ахборотлар эса маълумотлар орқали олинади. Республикамизда оммавий

ахборот воситаларидан (рўзнома, ойнома, радио, телевидение, интернет ва ҳ.к.) ҳар куни турли мазмундаги ахборотларни олиш мумкин. Айниқса, бугунги кунда «Интернет» тармоғи хизмати илмий тадқиқотчиларнинг турли мавзулар бўйича йиғиши керак бўлган маълумотларни тўплашда катта имкониятлар яратмоқда. Булардан ташқари Республикамизда ҳар бир соҳа (йўналиш) бўйича илмий, илмий-услубий ва илмий оммабоп манбалар бор, бой кутубхоналар мавжуд ва улардан фойдаланиш имкониятлари беқиёс. Бу соҳадаги маълумотлар, асосан эмпирик (тажрибалар асосида ҳосил бўлган), аналитик (формулалар, қонуниятлар асосида ҳосил бўлган), физиологик (киши физиологик ҳолатларини ифодаловчи), функционал- тажрибавий (манба орқали олинаётган кўрсаткичлар орасидаги пропорционал боғланишларни ифодаловчи) кўринишларда учраши мумкин. Мазкур маълумотлар асосан юқорида қайд этилганидек ёзма манбалардан олинади, шунингдек, тадқиқот мақсадини белгилаб олиш жараёнида кишилар билан (ўқувчи, талаба, ўқитувчи, ва ҳоказо ижтимоий омма) ўтказиладиган сўровлар (анкета, саволнома ва ҳ. к. таркатиб, уларга жавоблар олиш) ўтказиш жараёнида ҳам ҳосил қилинади. Ҳосил килинган маълумотлар тури аниқланади. Сонли бўлганда тўғридан- тўғри фойдаланишга эришилади. Сифатий бўлганда эса улар кодлаштирилади. Бу босқич охирида фойдаланиладиган ахборотлар тузилиши бел-гиланиб, улардан тадқиқот давомида фойдаланиш режалаштирилади. Иккинчи босқичда йўналишга тегишли маълумотлар уларнинг турлари ва тузилиши аниқланиши асосида муаммолар ўрганилади. Аниқланган муаммолар ичидан шуғулланмоқчи бўлган муайян тадқиқот йўналишига мое муаммо белгилаб олинди. Белгилаб олган муаммони ечимини эътиборга олиб йиғилиши керак бўлган маълумотлар турлари ва улар асосидаги мавзулар номлари аникланди. Бунда маълумотларни турларга ажратиш мақсадида анкета сўровлари, тест саволлари, суҳбатлар ўтказилди. Учинчи босқичда эса тадқиқотни бевосита мавзуга мое қисмига ўтилади. Унда тадқиқот манбаини танлашга илмий-назарий асос тайёрланди. Бунинг

учун танланган мавзу бўйича дунёда, республикамизда ва теварак-атрофимизда килинган ишлар ўрганилиб, таҳлил қилинади. Ўрганилганлик даражасини белгилашда, асосан муаммони ўрганилганлигининг илмий-методологик, педагогик-психологик ва соф амалий асослари таҳлил қилинади. Бу босқичдаги илмий фаолият канчалик даражада мустаҳкам олиб борилган бўлса, шунчалик даражада масала кўйилиши мустаҳкам бўлади. Тўртинчи босқичда тадқиқот манбаи илмий-услубий жиҳатдан асосланади. Бунда тадкиқот манбаини ҳисобга олиб, тадқиқот мақсадини шакллантиришга эришилади. Тадкиқот мақсадини мақсадга мувофиқ танлаш педагогик тадқиқотлар самарадорлигини қўлга киритишда муҳим асос бўлиб хизмат қилади. Бунда, асосан тадқиқот мақсадини амалга оширишдаги вазифаларни аниқ белгилаб олиш ҳам тадқиқот самарадорлигини қўлга киритишнинг мустаҳкам асоси бўлиб хизмат қилади. Умуман олганда маълумот деб киши сезги аъзолари, асбоблар ва шу кабилар ёрдамида кайд этиладиган, ташқи оламдан олинадиган белгилар тўпламига айтилади. Бешинчи боскичда жараён ҳам ана шу ҳолатларни ўзида акс этгиради, яъни тадкиқот манбаи бўйича йиғилган маълумотлар тадқикот максадини эътиборга олган ҳолда таҳлил килинади ва белгиланган вазифалар бўйича улар синфларга ажратилади. Маълумотларга, одатда, у ёки бу сабабга кўра дастлаб фойдаланилмайдиган, балки фақат сақлайдиган белгилар ёки ёзиб олинган кузатувлар сифатида каралади. Қачонки улар фойдаланиш учун тайёрланса, улардан ахборот сифатида фойдаланиш мумкин. Демак, ахборотни фойдаланиладиган маълумотлар деб қараш мумкин экан. Биз кайд этаётган алгоритмик тизимнинг олтинчи боскичи ҳам айнан шу муаммо ечимини топишга каратилгандир. Еттинчи босқичнинг вазифаси эса манба бўйича олиб бориладиган илмий изланишларга тегишли маълумотлар орқали маълумотлар омборини ташкил

этишдан иборатдир. Бунда ахборотлар ахборот ресурслари ва ахборот тизимларини яратишда маълумотлар асосий пойдевор вазифасини бажаради. Демак, бу борада маълумотлар омборининг аҳамияти буюк бўлиши шубҳасиздир. Ахборотлашган жамиятда умумий белгиланишдаги маълумотлар омбори ғоят муҳим роль ўйнайди. Маълумотлар омбори ҳам ноёб, тор ихтисослаштирилган дастурлар каби муассасавий карамликда бўлади. Умумий белгиланишдаги маълумотлар ва билимлар омборлари иерархик тамойил бўйича курилади. Маълумотлар омборини йўналишлар бўйича шакллантирилганда қаралаётган соҳа иерархияси ҳисобга олинади ёки бир бутун бошли тизим каралаётганда кием тизимлардан тортиб, тизим элементигача бўлган иерархия бўйича жараён давом этади. Умуман олганда юкорида қискача баён қилинган маълумотлар, маълумотлар омбори ва ахборотлар ҳақидаги фикрларимиз, уларнинг шаклланиш жараёни, яъни ахборотларнинг пайдо бўлишини куйидагича ифодалаш имконини берди. Демак, биз ахборотлашган жамиятга ўтишдаги белгилар базасидан (ҳарфлар, сўзлар, тиниш ва математик белгилар, китоблар, рўзномалар, ойномалар, патентлар, турли тажриба намуналари ва ҳ.к) ахборотлар ҳосил бўлишигача бўлган босқични кўриб ўтдик. Юкоридаги боскичлар асосида иш олиб бориш тадкиқот ишларини бажаришни бошқаришнинг ахборотли таъминотини ишлаб чиқишни тақозо этади. Бу эса тадкиқот режасини амалга оширишда бошқариш алгоритмини ишлаб чиқишга имкон яратади ва у тадқиқот шпини олиб боришдаги ишлатиладиган ахборотлар банкига асосланади. Бундай ахборотлар банкини ва улар асосидаги бошқарув алгоритмини яратиш саккизинчи босқичнинг вазифаси бўлиб, бу орқали тадқиқот режасини ишлаб чиқишга эришилади. Демак, инсониятнинг ахборот ишлаб чиқиши бўйича имконият- ларини кучайтирувчи замонавий технологиялар, ахборотлашган жамиятнинг интеллектуал салоҳияти сифатини ҳам белгилар экан ва бу жараёнлар

ахборотлаштириш саноатини мунтазам ривожлантиришнинг илмий-техник асоси ҳамдир. Ахборот технологиялари жараёнларни бошқаришдаги асосий манба бўлиб ҳисобланади. Улар кириш (бошланғич) маълумотларни ва бошқа мавжуд маълумотларни тизим (қисм тизимларга ва керак пайтда айрим тизим элементларигача) ларга ажратиш ва кайта ишлаш ҳамда керакли мақсадлар бўйича қайта ишланган маълумотларни узатиш алгоритм- ларини ўз ичига олади. Бу технологиядан жараёнларни бошқарув фаолиятида фойдаланилади. Шунинг учун ҳам ахборот технология ларидан оқилона (рационал) фойдаланиш илмий ходимлар фаолияти самарадорлигини оширади. Ахборот технологиялари асосида фаолият кўрсатиш қуйидаги вазифаларни ҳал қилишнинг оптимал йўлини таъминлаб беради: - манба ва унда кечаётган жараён тўғрисидаги маълумотларни кайта ишлаш; - жараёнлар кечиши ҳақидаги даврий маълумотларни мунтазам равишда олиб туриш ва улар асосида оралиқ назоратлар олиб бориш; - ихтиёрий жорий сўровларга ўша пайтнинг ўзида жавоб олиш, расмийлаштириш ва бошкаришга керакли тузатишлар кирита олиш. Демак, бугунги кун ахборотлаштирилган жамият сари дадил қадам кўйиб борилиши билан ўзига хос характерлидир. Бу борада ахборотлар, ахборот технологияларининг роли беқиёсдир. Тўккизинчи босқичнинг вазифаси тадкиқот йўналиши, муаммонинг қўйилиши, тадқиқот манбаи, мақсади, вазифалари ва тадқикотнинг методологик асослари ҳамда илмий фаразини эътиборга олиб илмий-назарий асосларини яратишдан иборатдир. Бунда мазкур йўналиш бўйича Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари, Вазирлар Мақкамаси қарорлари, мутасадди вазирликлар буйруқлари ва мазкур йўналиш бўйича турли меъёрий ҳужжатлардаги талабларга риоя қилишга тўғри келади. Бугунги таълим тизими, унинг мақсади ва вазифалари республикамиз тараққиётига хизмат қилувчи таълим-тарбия олдига қўйилган муаммо ечимига мое келиши керак.

Жаҳон миқёсида хукум сураёттан фан-техника тараққиёти, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожланишини бошқариш ва унинг келажагини белгилаб боришдаги кишилар интеллектуал салоҳияти ҳақидаги ахборот ниҳоятда муҳимлигини кўрсатмокда. Жамиятнинг интеллектуал салоҳиятига мое бўлган келажак авлодни тарбиялаш ҳам бу борадаги муҳим муаммолардан иборат бўлиб, уларнинг ечимини топиш эса XXI асринтеллектуал асрининг фаол иштирокчисини тарбиялаш каби истиқболли натижаларини қўлга киритишни тақозо этади. Ўз навбатида таълим жараёни ниҳоятда мураккаб манба бўлганлиги сабабли уни бошқариш етарли даражадаги ижодкорликни талаб этади. Бугунги кунда таълим методлари, усуллари ва технологиялари замон билан ҳамнафас бўлиб кенгайиб бормокда. Бир вактнинг ўзида таълим-тарбия жараёнининг турли жабҳаларини қамраб олувчи комплекс билимга эга бўлиш ҳар қандай халқ таълими тизими ходимининг ҳам қобилияти етарли бўлавермайди. Бундай ҳолларда, албатта, таълим-тарбия ҳақидаги маълумотлар, маълумотлар омбори, ахборотлар, ахборотлар банки, ахборотлаштириш технологиялари ҳақидаги билимлар банки катта имкониятларни қўлга киритишга шароит яратиб беради. Келажакда нафақат билимлар банки, балки таълим тизимимиз эгаллаши керак бўлган билим, кўникма ва малакалар ҳам жаҳон таълими талабларига жавоб берадиган бўлиши лозим. Халқ таълими тизими олдига қўйилаётган қатор вазифалар бугунги кунда давлат сиёсатига айланади. Шу сабабли ҳам самарали таълим технологияларини ишлаб чиқиш ва уларни амалиётда жорий этиш бугунги кундаги илмий- тадқиқот ишларимиз диққат марказида бўлмоғи лозим. Тадқиқот илмий-назарий асосларида бой миллий маънавий меро- симизга, умуминсоний қадриятлардан самарали фойдаланиш педагогик илмий тадқиқот ишларининг ҳаётийлигини таъминлашнинг асосий манбаларидан биридир. Айниқса, касбий фаолиятни такомиллаштириш борасидаги, баркамол авлод тарбиясидаги илмий ишларда муқаддас китобларимиз (Авесто, Қуръони Карим,

Ҳадиси Шаъриф ва ҳ.к), комусий ва ҳадисчи олимларимиз таълимотларидан, шоиру ёзувчи-ларимиз ижодларидан, тарихчи олимларимизнинг буюк асарларидан Ватан қаҳрамонларимиз (Спитамен, Муқанна, Широқ, Тўмарис, Нажмиддин Кубро, Жалолиддин Мангуберди, Амир Темур, Темур Малик, Мадали Эшон, Номоз Примкулов ва ҳ.к.) жасоратларидан, давлат тузилиши назарияси ва амалиёти (Амир Темур, Мирзо Бобур ва бошқалар) ҳакидаги таълимотлари ҳақидаги бой манбалардан мақсадга мувофиқ фойдаланилса муаммонинг илмий-назарий асосларининг тарихий илдизларидан ҳам хабардорлиги таъминланади. Муаммо илмий-назарий асосларини тайёрлашда қаралаётган мавзу бўйича жаҳонда кандай ишлар мавжудлигини билиш ва уларни таҳлил килиб фойдали хулосаларни чикариш ҳам муҳим роль ўйнайди. Улардаги ишланмалар қай даражада амалиётда ўз ўрнини топганлигини баҳолаш ҳам тадқиқотчидан катта интеллектуал салоҳиятни талаб этади. Мазкур масаланинг тўғри ҳал бўлиши тадқикотчининг шуғулланаётган мавзуси бўйича назарий асосни тўғри ифодалаш имконини яратади. Бу кайд этилган таҳлиллардан тўғри хулоса чиқариш билан тадқиқот фаразини ифодалаб олинади ва натижада мавзу бўйича тадкикот методологиясини яратишга киришилади. Бунда, албатта назарий асослар таълим-тарбия жараёнидаги бирор йўналишни такомиллаштиришга ёки ривожлантиришга хизмат килмоғи лозим, акс ҳолда ўтказилаётган тадқиқотнинг назарий асослари ҳаётий эмаслиги келиб чиқади, яъни ишлаб чиқилган методологиядан педагогик самарадорликка эришиб бўлмайди ва демакки бу тадқиқотни инновацион технология деб бўлмайди. Ўнинчи босқич вазифаси илмий-назарий асосларнинг амалий аҳамиятини қай даражадалигини баҳолашдан иборатдир. Бунда илмий-назарий асосларни эътиборга олиб таълим технологияларини яратишда қуйидагиларга эътибор бериш керак: - режалаштирилган таълим технологиясига ижтимоий-педагогик асослар нималардан иборат эканлигини аникдаш; - таълим технологиясининг жараён сифатида босқичма-босқич амалга

ошириладиган иерархик кетма-кетлиги мавжудми, уларнинг функционал тузилмаси нималардан иборатлигини белгилаш; - бу технология бугунги кун талаби ва жаҳон таълими талабларига мое келишлигини ўрганиб чиқиш; - агар қаралаётган таълим технологияси яхлит тизим сифатида қаралса, унинг тузилмасини ташкилий-функционал кием тизимлар (элементлар) бўйича ифодалаш мумкинлигини ўрганиш; - таълим технологиясининг мақсадини ўрганилаётган ўкув предметининг (муайян тарбия жараёнининг) мақсадлари билан мое келтириш. Таълим технологияси, аник бир ўкув предметини ўқитишнинг илмий асосланган конун-қоида, метод ва усулларидан иборат бўлиб, у таълимда кўзланган мақсадга эришиш БОСҚИЧларини ўзида акс эттирган ва таълим жараёнини максадга мувофиқ бошкаришга эришиш имконини берувчи жараёндир. Мазкур босқичда ишлаб чикилган илмий-назарий асосни ва тадкикот максадини эътиборга олиб ўқитиш технологияси танланди ва амалиётга тадбиқ этиш технологиясини яратишга киришилди ва шу йўсинда таълим жараёни бошқарилди. Агар режалаштирилган мақсад билан олинган натижа бир-бирига мое тушеа, режалаштирилган педагогик тадкикот жараёни охирига етган ҳисобланади. Бу кўринишдаги тадқиқотларнинг кейинги қисми тугалланган педагогик тадқиқот натижаларига асосланиб мавжуд таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришга ёки ривожлантиришга, услубий тавсиялар тизимини яратишга киришилади. Ўн биринчи босқичда тадкикотчининг илмий фикрлаши катта роль ўйнайди. Фикрлашни ижтимоий-тарихий ривожланиш маҳсули сифатида яъни инсон фаолиятининг махсус шакли тариқасида қараш мумкин. Фикрлаш - бу таҳлил ва синтез қилиш, таққослаш, абстракциялаш, умумлаштириш ва хулоса қилиш сингари ҳаёлий ҳаракатлар (операциялар) асосида амалга ошириладиган жараён.

Хулоса қилиш - бу ниманидир тасдиклаш, инкор этиш ва ҳукм чикариш орқали амалга оширилади. Педагогик тадқиқотларни олиб боришда, айниқса, педагогик самаралар берадиган илмий-услубий ишланмалар яратишда назарий хулоса ва умумлаштиришларга таянадиган ҳам назарий, ҳам амалий фикрлаш тадқиқотчида ривожланган бўлиши керак. Бу борада тадқиқотчи илмий фикрлаш учун куйидагиларга эътибор бериш лозим: - тадқиқот мақсадини аниқ ифодалай билиш керак; - илгари бажарилган назарий ёки тажрибавий (экспериментал) тадқиқотларга таянадиган фарқни ишлаб чиққан бўлиши зарур; - тадқиқот методологиясини шакллантирган бўлиши лозим; - тадқиқот босқичларини аниқлаб чиқа олиш қобилиятига эга бўлиши керак; - ишлаб чиқилган услубият ва режага мое кўшимча хусусий тадкиқотлар ҳам ўтказа олиш кўникмасига эга бўлиш зарур; - олинган натижаларни илмий-услубий жиҳатдан таҳлил қила олиши керак; - хулосаларни ифодалашнинг тавсифли эканлигини ёдда тутиш даркор. Педагогик тадқиқот йўналиши бўйича фан тарихидаги далиллар мисолида илмий изланишнинг мантиқий кетма-кетлиги ҳақида илмий фикрлар тадқикотчида шаклланган бўлади. Айниқса, бунда олимлар- нинг у ёки бу назарий ёки экспериментал кашфиётларга қандай эришилганликлари таҳлили ҳақидаги маълумотлар муҳим роль ўйнайди. Қандай усуллар олимларни тадқиқотлар билан шуғулланишга ундаганлигини, нима сабабдан фан ривожланиши босқичида ушбу муаммо ҳал этилганлигини, бу тадқиқот техника ва иқтисодиётнинг ривожланиши билан қандай боғланганлигини очиб бериши муҳим аҳамият касб этади. Бу эса ўз навбатида тадкиқотчида диалектик фикрлаш усулини шакллантиришда зарур омил бўлиб ҳисобланади. Буларни эътиборга олиб педагогик тадқиқотлар олиб боришда муайян йўналиш бўйича

билимлар тизимини ишлаб чиқиш керакки, буларни бажариш давомида тадкикотчи дедукция усулидан фойдаланиб, илмий-услубий ишланмалар ҳақида хулосалар чиқара олишга эришсинлар. Ўн иккинчи боскичнинг вазифаси тажриба-синов ишларини ташкиллаштириш ва уюштириш ҳамда улар натижаларини тадқикот максади нуқтаи назаридан таҳлил қилишдан иборат. Маълумки, ҳар бир тадкикотчи олдида инсоният яратган жами бойликларни ўрганиш, ўзлаштириш ва ривожлантириш вазифаси туради. Инсон камолоти ва жамият ривожини шусиз тасаввур қилиб бўлмайди. Мазкур вазифани амалга ошириш учун таълим тизимини мунтазам равишда такомиллаштириб бориш, ёш авлодни илм-фан асослари билан чукур куроллантириш лозим. Зеро, илм олиш ва уни такомиллаштириш йўлидаги изланиш ҳамда заҳматлар инсоннинг эътиқоди ва дунёкарашини шакллантириб, уни маънавий-ахлоқий камолот сари етаклайди. Бу борада олиб борилаётган педагогик тадкикотлар ва уларнинг амалий аҳамиятини роли бекиёсдир. Шу ўринда бизни ташвишга солаётган бир муаммо бор, аксарият ўкитувчилар ўз фаолиятида дарснинг маълум бир қисмида дидактик ўйин ташкил қилиш, саҳна кўринишини тайёрлаш ёки конференция дарсларини ташкил қилиш ва шу кабилар орқади дарсда янги педагогик технологиялар ЯПТни кўлладим, деб даъво қиладилар. Ваҳоланки, ЯПТ бу ўқитувчининг ҳозирги замон фан-техника тараққиёти ютукларидан олий даражада фойдаланиб, ёшларнинг ўрганиш жараёнини фаол иштирокчиси ҳамда ушбу жараённинг бажарувчисига айлантиришдир. Шунинг учун ҳам Президентимиз И.А.Каримов ёшларнинг мустакил фикрлаш, ижодий тафаккур малакаларига эга бўлишлари истиқболимизни таъминлашда ҳал қилувчи омиллардан бири эканлигини кайта-қайта таъкидлаб келдилар. Бу муаммо педагогик тадкикотлар ичида энг долзарб ҳамда ўз ечимини кутиб турган масалалардан ҳисобланади. Шу сабабли ҳам педагогик тадқиқотларнинг илмий-назарий асослари билан, уларнинг амалий аҳамияти ҳам эътиборга олинади. Амалий аҳамиятини илмий асосланганлигини баҳолашда бу борадаги илмий-назарий ишланмалар

нечоглик амалиётга фойдаси тегишли- лигини тажриба-синов ишлари (ТСИ)да аниқланилади. Одатда, ТСИ уч боскичда иборат бўлади. Бунда, аввало, тадқиқот вазифаларини эътиборга олган ҳолда ТСИ предмета белгилаб олинади. Биринчи асословчи босқич: Бунда ТСИнинг предмети билан боғлиқ бўлган саволлар бўйича таълим олувчилар билан суҳбатлар ўтказилади, ўкитувчилар билан давра суҳбатлари ўтказилади ва мутахассис олимлардан интервьюлар олинади. Анкета саволлари тузилиб, улар таҳлил килинади. Ўтказилган суҳбатлар, интервьюлар, анкета ва тест саволлари натижалари бўйича куйидагилар аниқланади: - таълим олувчиларнинг муайян таълим йўналишдан хабардорлиги аниқланади (йўналиш тарихи, ривожланиш босқичлари, улардаги фойдаланилган илғор технологиялар ва уларнинг назарий ва амалий аҳамиятлари); - таълим берувчиларнинг муайян йўналиш бўйича илмий-услубий салоҳияти (Бу соҳа бўйича фан-техника ютуқлари, технологияларни эгаллаганлиги, мазкур йўналиш бўйича таълим-тарбия жараёнини оптимал бошқара олиш қобилияти, таянч тушунчалар билан қуролланганлиги ва илғор педагогик технологиялар билан танишлиги ҳамда улардан таълим-тарбия жараёнига мосларини танлай билиш қобилияти). Олинган натижалар таҳлилига асосланиб, таълим олувчилар ва берувчилардаги бу билимлар «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» билан белгиланган миллий йўналтириш тамойилларини тўлиқ амалга ошириш имкони етарлилиги аниқланади. Бунда, асосан тажриба синов ишини амалга ошириш хусусиятларидан келиб чикиб таълим олувчини тегишли ахборотлар билан теъминлашда янги ахборот технологияларидан фойдаланиш шакллари, усуллари, воситалари ва мазмуни ишлаб чиқилади. Иккинчи тасдикловчи босқич: Бунда, педагогик фаолиятда муаммонинг ҳолати, оммавий ва илгор тажрибалар ўрганилади. Тажриба синов иши ишларининг режаси, дастури ва тажрибавий ишланмалар тайёрланади. Тажриба синов ишини амалга ошириш хусусиятидан келиб чиқкан ҳолда ишлаб чиқилган таълим мазмуни ва услублари бевосита таълим-тарбия жараёнида синаб кўриади.

Учинчи-шакллантирувчи босқич: Бунда тадқиқот мақсади ва уни амалга ошириш учун ишлаб чиқилган таълим (тарбия) технологияси бўйича тажриба синов иши олиб борилади, олинган натижалар таҳлил қилинади ва умумлаштирилади. Бу боскичда педагогик самарадорликни аниклаш мезонларига эътиборни кучлироқ қаратиш зарур. Чунки бир хилдаги таълим-атрбия жараёнидаги педагогик самарадорликни аниклаш мезони ҳамма йўналишдаги таълим-тарбия жараёнидаги педагогик самарадорликни аниклашга етарли бўлавермайди. Бундай пайтларда тадқиқотчидан самарадорликни аниклаш мезонлари ичидан тадкиқот йўналиши ва тажриба синов ишига мосини тиклаш учун юксак салоҳият талаб этилади ва бу оркали шуғулланаётган йўналишни такомиллаштириш ва ривожлантириш учун услубий тавсиялар тизимининг самарали вариантини тайёрлаш имкониятига эга бўлади. Ўн учинчи босқич вазифаси бевосита ўн иккинчи босқичнинг узвий давоми бўлиб, унда асосан педагогик самарадорликни аниклаш мезонлари билан тадқиқотчининг қандай даражада танишлиги, уларнинг мазмуни- моҳияти ҳамда қандай ҳодиса ва жараёнлар кечишини баҳолашда қайси педагогик самарадорлик мезони самарали эканлигини баҳолай билиши муҳим аҳамият касб этади. Педагогик тадкиқотлар хусусий ўқитиш методикасига тегишли бўлганда, асосан натижаларни миқдорий такқослаш мезонлари ва уларнинг геометрик интерпритациясидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бунда, асосан яратилган таълим технологияси бўйича сифат кўрсаткичлари назорат гуруҳидаги сифат кўрсаткичлари таққосланади, уларга микдорий тавсияномалар берилади ва шулар асосида услубий тавсиялар, кўрсатмалар ишлаб чиқилади. Агарда педагогик тадқиқотлар педагогика назарияси ва тарихига оид бўлса, кириш-чиқиш анкета саволларидаги жавоблар натижалари таҳлили оркали педагогик самаралар баҳолангани маъкул. Бунда кириш анкета саволлари муайян йўналиш ва тадқиқот мақсади ҳамда вазифаларини эътиборга олган ҳолда тузилади. Чиқиш анкета саволлари

эса кириш анкета саволларидагисидан янада ривож-лантириб, уларга тўлик жавоб бера оладиган шахсни тарбиялашни ҳал килинади. Кириш-чиқиш анкета саволларини таққослашда ҳам турли мезон- лар бор. Бу ерда ҳам тадқиқотчидан тадқиқот мавзуси ва йўналишига мое педагогик самарадорликни аниклаш мезонини тўғри танлай олиш қобилияти асосий вазифа бўлиб қолаверади. Ўн тўртинчи босқичда аниқланган педагогик самарадорлик мезони бўйича тажриба синов иши натижаларини баҳолаш жараёни қараб чиқилади. Бунда, албатта илмий-назарий ишланмалар ва улар орқали ҳосил бўлган таълим технологиясини амалиётда кўллаш натижасида ҳосил бўлган ахборотларнинг аниқлик даражаси муҳим роль ўйнайди, чунки самарадорликни ҳисоблашлардаги фоизни белгилаш муаммоси ҳамда уларни кўргазмали тасвирлашларда аниклик муҳим роль ўйнайди. Бунда педагогик самарадорликни аниклаш ва баҳолашда ишлаб чиқилган таълим технологиясини амалиётга кўллашдаги тажриба синов иши натижалари бўйича муаммога қўйилган мақсадга эришганликка аввало ташхис кўйилади. Бу жараён ҳам ўзига хос ижодий фаолият бўлиб, янги педагогик технология, янги ахборот технологиялари ва уларнинг самарадорлиги келажакда шуғулланилаётган йўналиш тараккиётига мазкур ишланмалар таъсири салмогини баҳолай билишдан иборатдир. Кейин тадқиқот натижасининг мое соҳасини такомиллаш- тиришга ва ривожлантиришга башорат килинади. Бу ташхис ва башорат оркали илмий тадқиқот ишига хулоса чиқарилиб, умумлаштирилиб, унда мақсадга эришганлик, тадкиқотнинг назарий ва амалий аҳамиятига расмийлаштирилиб, яратилган ишланма-ларни амалиётга кўллашда йўриқнома кўрсатмалар тайёрланади. Ўн бешинчи боскичда тадқикот натижаларини сарҳисоб қилиб, уни амалий ҳаётга кўллашга тегишли бўлган барча ҳужжатлар: йўриқномалар, кўрсатмалар ва тавсияномалар тайёрланади. Тадқиқотнинг амалий аҳамияти баҳоси расмийлаштирилади ва лозим топилганда улардан оммавий фойдаланиш учун рисолалар тайёрланади.

Қайд этилган алгоритмик тизимдаги боскичлар доимо ўзаро алоқадорликда бўлиб, тўғри алоқадорлик даврида ҳамма босқич, албатта катнашади. Тескари алоқа пайтида ўзига керакли босқичга мурожаат қилиш мумкин. Бу яратилган алгоритмик тизимни жорий қилишда ўз навбатида тадқиқотчидан дастлабки маълумотларни йиғиш, қайта ишлашдан тортиб таълим модуллари ёки моделларни тузишга илмий тадкиқот ишларини юқори савияда олиб боришни талаб этади. Табиийки, бу билан ишлаб чиқилган таълим технологияларининг ҳаётийлиги ошади ва педагогик самарадорлигини таъминлаш кафолатланади. Педагогик тадқиқотни бошқаришнинг алгоритмик тизимини амалиётда жорий қилишда маълумотларни йиғиш, қайта ишлаш, саклаш, узатиш ишларини бажарувчи саккиз алгоритмик блок қуйидаги функцияларни бажаради: - масаланинг (муаммосини) қўйилишини аниқлаш ва сақлаш; - ўрганиладиган жой ва жараённи аниқлаш; - маълумотларни йиғиш, тизимларга ажратиш ва тақсимлаш; - тузилган таълим модуллари ва моделлари тузилмасини муаммо қўйилишини эътиборга олиб синтез қилиш; - фойдаланиладиган мезонни аниклаш ва асослаш; - фойдаланиши керак бўлган таълим технологиясини танлаш ва саклаш; - бошқаршпни жорий қилиш учун бошқариш алгоритмини танлаш, сақлаш ва асослаш; - алгоритмик тизимни жорий килишга тайёрлаш. - Педагогик тадқиқотларни бошкаришнинг алгоритмик тизими яратилиши мазкур соҳадаги илмий изланишларни оптимал вариантини танлашни кафолатлайди. - Яратилган алгоритмик тизимнинг таълим-тарбия жараёнини илмий таҳлил қилишга, яъни мазкур соҳа бўйича ҳодиса ва жараёнлардаги қонуниятларни ечишга кўлланиши назарий ва амалий жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга. Педагогик амалиётларни бошкаришнинг алгоритмик тизими

таълим-тарбия соҳасидаги кўпгина муаммоларнинг оптимал ечимларини топиш учун универсал методология (услубиёт) бўлиб, ундан, озгина ўзгартиришлар қилиш орқали бошқа техник ва иқтисодий муаммолар ечимини топишда ҳам фойдаланиш мумкин. Илмий тадқиқот турлари Илмий ходимнинг илмий фаолияти мақсадга мувофиқлиги текширилаётган объекти (илмий тадқикот предмета) ҳакида янги ва аниқланган билимга эришишда билишнинг конкрет усуллари йиғиндисига таянади ва бунда мое келадиган илмий тадқиқот воситалари стевдлар, ўқув асбоблари, ҳисоблаш техникаси воситаси, ҳаракатдаги моделлар, компьютерли тренажёрлар, касбий компьютерли ўйинлар ва ҳ.к. дан фойдаланилади. Илмий тадкиқот предмета энг аввало, тадкикотни билиш учун инсон фаолияти йўналтирилган объектдир (манбадир). Тадқиқот объекти материал дунёнинг ҳар қандай ҳодиса ва жараёни бўлиши мумкин. Тадқиқот предметига объект ҳақидаги мавжуд билимлар ва объектдан ташқари билимлар ҳам киради. Илмий тадкиқот бир неча ТУРЛАРГА бўлинади. Улар: 1. Фундаментал тадқиқот-бу муайян соҳа бўйича билимларни ривожлантириш ва улар асосида аник янги билимларни ҳосил қилишдир. Унинг мақсади табиат ва жамиятнинг янги қонунларини кашф килиш ҳодиса ва жараёнлар орасидаги алоқадорлик қонуниятларини очиш ҳамда янги назариялар яратиш. Фундаментал тадқикотлар илмни ривожланишини ҳамда илм- фаннинг бевосита жамият тараққиётини тезлаштирувчи кудратли кучга эгалигини таъминлайди. 2. Амалий (тадбиқий) тадқикот-мавжуд ишлаб чиқариш воситаларини ёки истеъмол предметларини такомиллаштириш ёки янгисини яратиш билан

тавсифланади. Унинг мақсади фундаментал тадқиқотда олинган билимни моддийлаштиришдан иборат. Бунда кўпроқ дедукция тадкиқот усулидан фойдаланилади ва бевосита муайян тадқиқот объекти билан иш кўради. Бу жараён ижтимоий соҳаларда инсон, жамоа, қатлам ва жамият билан иш кўрилса, техника соҳасида (ишлаб чиқариш соҳасида) эса тадкиқот объекти механизм, машина, технология ёки ташкилий структура, яъни «Сунъий» табиат билан иш олиб борилади. Тадқиқот ишини амалий йўналтирилганлик ва аник мақсадлигига амалий тадқиқотдан хоҳлаган мақсадни олишни катта эҳтимолини беради. 3. Илмий ишланма - бу амалий тадқиқот натижаларини, тажриба моделларини яратишда ва ишлатиб кўришда, ишлаб чиқариш технологиясида, шунингдек, таълим технологияларини яратишда ҳамда мавжуд методологияни ёки техника-тахнологияни мукаммаллашти- рищда ва уларни амалий фаолиятда жорий этишдан иборатдир. Илмий ишланма боскичларига илмий тадқиқот натижасида илмий тадқиқот натижасидан жамият ва давлатнинг бошқа шунга ўхшаш (яқин) соҳаларида ҳам фойдаланиш мумкин бўлишлиги талаб қилиб кўйилади. Бу қайд этилган илмий тадқиқот турлари шартли бўлиб, бу учаласининг чегаралари ҳаракатчандир, яъни чегара қатъий эмас. Айрим адабиётларда илмий тадқиқот ишларини шунга ўхшаш қуйидагича турларга ҳам бўлинади: 1. Назарий. 2. Назарий - тажрибавий. 3. Тажрибавий. Фундаментал тадқиқот билан ишлаб чиқариш ўртасида (амалиет ўртасида) узвий боғлиқ ҳолатлар мавжуд бўлади. Улар: амалий тадқиқот-илмий ишланмалар-ишланма лойиҳалаштиришлар. Лойиҳалаш ва ўзлаштириш бир пайтнинг ўзида фанга ҳамда техника- технология соҳаларига ҳам киради, чунки бу амалий иш, яъни ижодий фаолиятда мавжуд бўлган билим, кўникма ва малака - кабул қилинган стандарт

ва тажрибавий маҳоратларгагина асосланиб қолмасдан, техника, технология ёки ишлаб чиқаришни такомиллаштириш, соҳалар оптимал ечимларни топиш учун ҳамдир. Ҳал қилиниши лозим бўлган муаммо бўйича илмий тадқиқот ишлари қуйидагиларга бўлинади: • мақсадга эришиш йўлини ёки яратилиши лозим бўлган технологияни очиб берувчи назарий тажрибавий ишлар; • янги яратиладиган технологиянинг тури, кўриниши, шакли, усули, методологиясини яратишга бағишланган ишлар; • дастлабки (априор) тажрибалар; • технологиянинг оптимал вариантини яратишга бағишланган илмий тадқиқот ишлари; • илмий тадқиқотни олиб бориш усулини яратишга бағишланган илмий ишлар. Илмий тадқиқот усуллари Маълумки, илмий тадқиқот иши кишининг ижодий фаолияти жараёнидан иборат. Шу сабабли ҳам мазкур жараён алгоритмик (маълум кетма-кетликда) тарзда бажарилади ва унга режа ёки лойиҳа тузилади, акс ҳолда кутилган натижага эришишга бўлган ҳаракат самарасиз ҳам бўлиши мумкин. Бундай ҳолатларни бартараф қилишда тадқиқот мавзусини тўғри танлаш ва муаммонинг аниқ қўйилиши муҳим роль ўйнайди. Булар тадқиқот усулларини танлашга мустаҳкам асос бўлади. Шу сабабли ҳам тадқиқотчи билишнинг энг умумий усуллари билан таниш бўлиши керак ва бу тадқиқотчига қаратилаётган тадқиқот манбаини (ҳодиса, жараён ёки предмет) ўрганишга ёрдам беради ҳамда шунинг билан бирга тадқиқот манбаини ўраб турган муҳит (дунё) билан алоқадорлик қонуниятларини ҳам ўрганишга имкон яратади. Демак, бу орқали тадқиқотчи борлиқни ўрганишнинг умумий тамойиллари, қонунлари ва қоидалари билан танишган бўлади.

Маълумки, ҳар қайси фан ёки таълим фақат ўзигагина таъллуқли бўлган тадқиқот усулларидан фойдаланади ва улар ҳам ўзига хос кенг қамровлиликка (универсалликка) эга бўлади. Бу борада аник (конкрет) илмий усулларнинг баъзи бирлари турли фанларда қўлланилиши мумкин. Масалан, математик услуллардан педагогик, ижтимоий, техник, технологик ва шу каби тадкикотларни олиб боришда кенг фойдаланилади. Қуйида биз купроқ ишлатиладиган тадқиқот усуллари ҳақида қискача тўхталамиз. Таҳлил- манбани, муаммони, натижани илмий ўрганиш услуби. Бунда тадқиқот объекта фикран ёки эҳтимолий равишда таркибий кисмларга ажратилади ёки объектга мое белгилар ва кўрсаткичлар ҳамда уларнинг алоқадорлиги ўрганилади. Кўрсаткичлар (омиллар) орасидаги боғланишларни ўрганишдан мақсад тадқиқот объектини ифодаловчи кўрсаткичлар сонини камайтириш ва уларни асосий ва иккинчи даражали кўрсаткичларга бўлиш масаласи бўйича ҳам ўрганилади. Синтез - объектни (объектларни) бир бутун ҳолда қараб, уни (уларни) акс эттурувчи кўрсаткичларни (параметрларни, омилларни) ўзаро алоқадорлик ҳолатдаги тадқиқот усули. Одатда, синтез усули таҳлил усулидан кейин, яъни объектни кўрсаткичлар иерархияли таҳлилидан кейин, уларни ўзаро алоқадорлик даражаларини ҳисобга олган ҳолда олиб борилади. Индукция - хусусий тасдиқлардан умумий тасдикларга ўтиш ҳақидаги тадқиқот усулидир. Демак, илмий тадқиқот иши давомида хусусий фикрлар, йўриқномалар, кўрсатмалар асосида тадқиқотнинг маълум боскичида ёки охирида умумий кўринишдаги хулосани ҳосил қилади ва у қонуният, қонун, қоида, назария кўринишида ифодаланиши мумкин. Индукция тадқиқот усули табиий ва амалий фанларда кенг тарқалган усул. Дедукция - умумий тасдиқлардан хусусий тасдиқларга ўтиш усули. Илмий тадқиқот ишида дедукция тадқиқот усули кўпинча аник фанларда ишлатилади. Математика фанларида индукция ва дедукция усулларидан кўпроқ

фойдаланилади ва улар ҳам таҳлил ва синтезга ўхшаб бир-бирини тўлдиради ва текширади. Улардаги жараён кечиши ўзаро тескари ҳолатда бўлади. Ҳаттоки математик индукция методи алоҳида тадқиқот усули сифатида амалиётда кенг кўлланилади. Абстракция - илмий абстракциялаш усули - бу усул қаралаётган ҳодисанинг (жараён, предметнинг) баъзан жиддий бўлмаган томонини хусусийдан узоқлашишда, яъни эътиборни умумийга жалб қилишда кўлланилади. Назарий илмий тадқиқот жараёнида тадкиқотчи фикран айрим хоссалари, хусусиятлари, алоқалари ва ўзаро боғланишларга таяниб охирида илмий абстракция бўлган илмий тушунча, қонуният ва бошқа умумий конуний ҳолатларни олади. Улар ҳар кайси фанни ўрганишда ва уни ривожлантиришда фундаментал асос бўлади. Формаллаш - бу усулда ҳодиса ёки жараён математик белги ва қонунлар асосида формулаларда ифодаланади. Формаллаштириш математик абстракциялашнинг асоси ҳисобланади. У математик формулаларни ундан узоқлашган фанда ҳам қўллаш имконини беради. Бундай ҳолларда математик формулалардаги умумий конуният сақланиб, кўшимча шарт-шароитлар (умумий ҳоллар) ҳисобга олинади. Масалан, математик аппарат (формулалар)лардан бугунги кунда деярли барча фанлар (тиббиёт, биология, иктисод, физика, информатика ва ҳ.к.) фойдаланилмоқда. Умуман олганда техник амалий фанларда назарий ва амалий тадқиқотлар олиб боришда математик усуллар кенг қўлланилади. Ўхшашлик - бу яхлитликда алоҳида объектнинг баъзи бир белгиси бўйича ўхшашлиги. Ўхшашлик усулининг асосий тамойили шундан иборатки, ўрганилаётган объектни хоссаларининг ёки уни ифодаловчи кўрсаткичлар табиатининг ўхшашлигидан тадқиқот қилинмаган бопща белги ҳақида ҳам хулоса чиқариб олиш имконияти туғилади. Геометриядаги бориб бўлмайдиган нуктагача бўлган масофани ўлчаш ёки чиқиб бўлмайдиган чўққини ўлчаш муаммолари ечимлари ҳам ўхшашлик тадкиқот усулининг амалдаги натижасидир.

Ўхшашлик усулидан моделлаш жараёни кенг фойдаланилади. Моделлаштириш — объектни тадқиқ қилиш мақсадида, ундаги жараёнлар кечишини ифодаловчи моделларни яратиш. Тажриба асосий тадкикотда назарий тадкиқот натижаларининг амалиётдаги исботини ҳал этишдаги асосий тадқиқот жараёни. Инсоният пайдо бўлибдики, теварак-атрофни кузатиш бор, таҳлил қилиш бор ва улар асосида якуний фикрга эга бўлиш бор. Шунинг ўзи ҳам тажриба. Ҳодиса ва жараёнларни ўрганишга мўлжалланган (режалаш-тирилган, лойиҳалаштирилган) кузатиш жараёнидаги тажриба ва билимни аниқ минимуми объектив ҳодисани махсус яратилган шароитда такрорлаш. Объектив ҳодисани назарий асосланган махсус яратилган шароитда такрорлаш учун (синаш учун) маълум кузатиш ишлари ва билимнинг аниқ бир минимуми (тажриба методикаси ва режаси) йиғилган бўлиши керак ва у кузатиш орқали олиб борилади. Тажриба-синов ишлари ҳодиса ёки жараённи нафақат пассив кузатишдан иборат, балки унинг қандай кечишига, яъни уни бажаришига онгли-ижодий муносабатда (тадқиқот мақсади ва режасини эътиборга олган ҳолда) бўлишни талаб этади. Бунда тадқиқотчи саводхонлиги ва ишчанлиги асосий омиллардан ҳисобланади. Бунда унинг хоҳиши билан тадқиқотни сунъий такрорлаши ҳам мумкин. Тажриба-синов ишлари ёрдамида борлиқ ёки табиатнинг янги қонунларини ёки қонуниятларини ва ҳаттоки кашфиётларини ҳам очиш мумкин. Бу жараённинг диққатга сазовор томонини яна бир жиҳати, у синчковликка ҳам боғлиқ бўлади ва натижада улар катта-катта илмий, илмий-техникавий ечимларни қўлга киритишга асос бўлади. Масалан, Архимед қонунининг пайдо бўлиши, Ернинг тортиш қонуни, гўшт майдалагичнинг пайдо бўлиши (Архимед винти) ва ҳ.к. лар шулар жумласидандир. Юкоридагиларга эътибор берадиган бўлсак, келтирилган тадқиқот усуллари ҳам амаллар бажаришдаги ўзаро алокадорлик ва бирликка эга эканлигига ўхшаш хусусиятга эга, яъни таҳлилва синтез, индукция ва дедукция, абстракция ва

ўхшашлик, моделлаш ва формаллаш ўзаро диалектик боғланган, аниқ ИТИда улар бир-бирини тўлдирадилар. Илмий тадқиқот ишларини режалаштириш Маълумки, илмий тадқиқот шли асосан назарий, назарий- тажрибавий ва тажрибавий кўрнишларда бўлади ва буларнинг ҳар қайсисининг ўзига хос ва мое мақсад ҳамда вазифалари бўлади. Илмий тадқикот ишини самарали йўллар оркали олиб бориш ва кутилган (режалаштирилган) натижага эришишни кафолатлаш учун энг аввало, уни тўғри режалаштириб олиш лозим ва унинг катьий алгоритмик босқичларини белгилаб олиш керак, акс ҳолда илмий тадкиқот ишида кутилган натижага эриша олмай қолиш мумкин (тадқиқот йўналшпи ўзгариб кетишига олиб келиши мумкин) ёки кутилган натижага кутилганидан кеч етиб бориш мумкин. Бу борада олиб борилган изланишларимиз илмий тадқиқот ишларни қуйидаги кетма-кетликда режалаштирсалар мақсадга мувофиқ бўлади: • соҳани (йўналишни) аниқлаш ва ундаги ютуқ - камчиликларни ўрганиб чиқиш ҳамда улар асосида танламоқчи бўлган мавзу муаммо, тадқикотнинг долзарблигини асослаш. Тўпланган мавзу бўйича ҳозирги кунгача олиб борилган илмий тадқиқот ишининг қисқача шарҳи берилади; • мавзуни танлаш ва ўтказилиши керак бўлган тадкиқот бўйича уни асослаш. Бунда муаммо ечимига етгунча бўлган мақсад ва вазифалар кетма- кетлиги ҳам асосланади ва у илмий тадқиқот ишининг дастлабки босқичидан тажриба — синов ишларини олиб бориб, натижаларни кўлга киритиш ва улардан амалий фаолиятда фойдаланишга тавсиялар тизимини яратишгача бўлган босқичларни тўлиқ камраб олмоғи лозим; • тадқиқот объектини танлаш. Бу жараён бевосита юқоридаги босқичлар асосида ҳал этилади, чунки тадқиқот мавзуси ва вазифалари, унинг долзарблиги асосида, яъни улар талабларини қондира олишини таҳлил қилингандан кейин

тадкиқот объекти танланади. Бу ерда у нафақат танланади, балки, тадқиқот объектининг умумий тавсифи, уни ифодаловчи омиллар, ўзгариш ва аниқланиш соҳалари ҳам таҳлил қилиниб, тадқиқот мақсадига мое чегаравий шароитлар ҳам ҳал қилинади; тадкиқот методларида илмий тадқиқот ишига қўйилган мақсадни эътиборга олган ҳолда муаммо ечимига эришишда лозим бўлган Давлат ҳужжатлари (меъёрий ҳужжатлар, қонун-қоидалар ва шу кабилар), мазкур соҳанинг ривожланишида фойдаланилган ёки фойдаланиши мўлжалланадиган илмий- методологик асослари ҳамда фан-техника ютуқлари асосида ҳосил бўлган илғор техника ва технологиялар ўз аксини топали. Мазкур мавзу ечимининг методологиясининг чет элдаги ҳозирги ҳолати ҳакида ҳам қисқача маълумот берилади; • ишчи фараз илмий тадқиқот иши режаларини тўғри тузиш ва уни амалга оширишнинг оптимал йўлини топишда унинг роли катта. Ишчи фараз илмий тадқиқот ишининг методологик асослари асосида шакллантирилади ва у ҳам муаммо ечимигача бўлган жараённи ўз ичига олади; • муаммонинг илмий янгилигини режалаштириш мавзусининг долзарблигини асослаш давридаёқ бошланади ва ишчи фараз ҳамда тадқиқотнинг методологик асослари асосида олиб борилади. Бу жараён илмий тадкикот иши асосий ишланмалари (назарий, назарий- тажрибавий боскичларда) ва улар асосидаги амалий тадкиқот ишлари натижалари бўйича шакллантирилади. Бу босқич тажриба - синов ишларидаги натижаларининг адекватлигини текшириш билан охирига етказилади. • тадқиқотнинг назарий ва амалий аҳамияти танланган мавзу бўйича тадқиқотчининг шахсий кузатишлари натижасида тўпланган барча илмий ва амалий далилий маълумотларни мустаҳкамлаш ва тадкикот максади, вазифалари (ечимлари)га мое тизимларга ажратиш илмий тадкикот иши назарий ва амалий аҳамияти асосланади; • мавзуга оид маълумотларни ахборот кўринишига келтириш, бошқа далилий материаллар йиғиш, уларни тизимларга ажратиш (илмий-метологик

тадқиқотлар ва илмий-амалий тадкикотлар учун алоҳида-алоҳида) ва улардан муаммо ечимини топишда фойдаланиш учун кайта тайёрлаш; • илмий-назарий (методологик) тадқиқотларни ўтказиш ва уларни натижаларининг тадкиқот объекта кечишига адекватлигини текшириш; • натижаларни илмий билишнинг таҳлили, синтези, хулосалаш (умумлаштириш) тамойиллари асосида кузатилаётган мақсадга етишни эътиборга олган ҳолда дастлабки хулосаларни чиқариш ва булар асосида илмий-амалий тадкикотлар олиб боришга услубий тавсияларни тайёрлаш; • тадқиқот ишининг натижаларини тажриба синов иши орқали асослаш. Бунда тажриба синов иши, одатда уч босқичда олиб борилади. Бу ҳақда мазкур кўлланманинг охирида батафеил тўхталамиз. • тажриба синов иши натижалари бўйича услубий тавсиялар ишлаб чиқиш. Демак, илмий тадқиқот иши кириш қисмидан, яъни муаммо долзарблигини асослашдан бошланиб, хулоса қисмида охирига етар экан. Илмий тадқиқот ишларини мувофиқлаштириш Маълумки, таълим-тарбия ва уни такомиллаштиришга бўлган интилишлар, изланишлар ҳар бир жамиятнинг бош ажралмас таркибий қисми бўлиб, улар ўша давр маданиятининг ва таракқиётининг юксак кўрсаткичларидан бири бўлиб ҳисобланган. Шу сабабли ҳам бугунги кун таълим тизимининг ҳолати ва унта кўйилган замонавий талаблар узлуксиз таълим тизими жараёнини оптимал бошқариш долзарб муаммолардан бири эканлигини таъкидламоқда. Узлуксиз таълим тизими (УТТ) ни оптимал бошкариш эса ўзига хос педагогик илмий тадқиқот фаолиятидан иборатдир. Маълумки, таълимни оптимал бошқариш жараёни энг муҳим ва мураккаб ижодий меҳнат тури ҳисобланади, чунки таълим ривожланиб боргани сари, бошқарув нафақат ривожланади, балки мураккаблашиб ҳам боради.

Демак, таълимни оптимал бошқариш ҳам ўзига хос ижодий фаолият экан. Бу борада айниқса, олий ўкув юрти (ОЎЮ) ва унинг бўлимлари (деканатлар, кафедралар, илмий-услубий марказлар раҳбарлари, илмий ишлар ва ахборот технологиялари бўйича проректорлар ва ҳ.к) раҳбарларидан мунтазам равишда ижодий иш билан шуғулланиб боришини ва ўз раҳбарлиги остидаги илмий - педагогик ходимлари илмий тадқиқотчилик фаолиятини аниқ режалаштиришни (лойиҳалаштиришни) ва уларни ягона яхлит муаммо даражасида мувофиқлаштиришни талаб этади. Ана шундагина ОЎЮ ёки ижодий гуруҳлар ишини халқ хўжалигининг муҳим муаммоларини ҳал қилишга йўллаш осон кечади ва шу билан илмий - тадкиқот ишлари ҳам марказлашиб, катта-катта муаммолар ечилади, кашфиётлар қилинади, энг асосийси соғлом ижодий муҳит ҳосил бўлади. Соғлом ижодий муҳит бор жойда режалаштирилган ишлар ўз вактида самарали ечим топиши шубҳасиздир. Демак, соғлом ижодий муҳитда натижаларини кўрсатишича режалаштириш муҳим асос экан. Бу соҳада олиб борилган кўп йиллик илмий изланишларимиз режалаштиришда куйидаги кўрсаткичларга амал килинса илмий тадқикот ишларини олиб боришни самарадорлиги кафолатланади: • мавзунинг долзарблиги. Бунда, аввало, илмий тадкикот шли Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида таъкидланганидек, баркамол авлодни тарбиялашни такомиллаштиришга йўналтирилган бўлиши керак ва узлуксиз таълим тизимида таълим-тарбия жараёнининг оптимал вариантларини топишнинг инновацион услубларини яратишни эътиборга олиш лозим; • истиқболни белгилай олишлик. Бунда олиб борилаётган тадқиқот шли натижаси, нафақат бугунги анъанавий таълимни такомиллаштиришга таъллуқли бўлиши, балки таълимнинг замон билан (айниқса, « XXI аср-интеллектуал аср» билан, ахборотлаштирилган жамият сари бораётган давр билан) ҳамнафас қилиб, келажакда ҳам ўз долзарблигини йўқотмайдиган таълимнинг фаол усулларини яратишга бағишланган изланишлар олиб бориш лозим; • амалийлик. Бунда тадқиқотни олиб боришдаги кутилаётган, режалаштирилган мақсадлар ва рўёбга чиқариш имконияти бўлган вазифалар

ўртасидаги мувофикликни таъминлаш ва улар асосида тажриба-синов ишлари (ТСИ)ни режалаштириш ҳамда уни босқичма - босқич ташкиллаштириш, уюштириш ва натижаларини мунтазам равишда таҳлил қилиб бориш; • окилоналик. Бунда мавжуд минимал имкониятлар билан максимал даражадаги инновацион таълим технологиясига эришишни кафолатлаш; яхлитлик. Бунда илмий тадқиқот жараёни ва уни бошқаришга кибернетик тизим сифатида қараб, муаммо ечимини излашга «Тизимий ёндашув» тадқиқот усулини кўллаш ва ундаги элементлар ҳамда қисм тизимлар орасидаги боғланишнинг динамик жараён эканлигига эътибор бериш керак; • назоратлилик. Бунда бошқариш жараёнида тескари алока воситаларидан фойдаланиш лозим. Чунки тескари алока оркали тадкикотни олиб боришдаги режалаштирилган мақсадлар кетма - кетлигига эришишни назорат килиш ҳам тадқиқотни режа асосида олиб боришни кафолатлайди; • мақсадга эришишдан четланишларни сезиш ва ростлаш ишларини олиб бориш. Бунда тадкиқотда қўйилган мақсад аниқланиб ва улар асосидаги белгилаб олинган вазифаларга қатьий амал килинади. Тадқикотдаги адабиётлар тахдил, мавзунинг долзарблигини баҳолаш оркали тадкикот режаси тузилади. Режа асосида иш олиб боришда таълим жараёни мураккаб динамик жараён эканлигини эътибордан четта колдирмаслик керак. Баъзи ҳолларда жараён ҳаракатида ўзгариш бўлиши билан ёки тадқикотчининг тадкикотни фаол усуллари ва замонавий методлари билан таниш бўлмаслиги оқибатида тадқиқот режаси бўйича иш олиб боришда айрим четланишлар (ортикча ишлар ёки тадкикот мақсадига етиб боришда айрим кўрсаткичларга эътиборсизлик ва ҳ.к.) қилиши мумкин. Шу сабабли ҳам тадкикот олиб боришдаги ҳар бир мақсадга эришишда (тадкиқот вазифаларини ҳал қилишда) натижани таҳлил қилиб, баҳолаб бориш керак. Баҳолаб бориш эса тадқикотнинг режа асосида бораётганлигини аниклашда асосий жараён ҳисобланади. Ростлаш режадан четланиш бўлганда мутахассис-олимлар илмий раҳбарлар маслаҳатлари орқали амалга оширилади ҳамда ўзгарган жараёнга хос ва мое

таълимнинг фаол усуллари ишлаб чиқилади; • мақсадга эришганликни аниқлаш. Бу илмий тадкикот иши якуний босқич ҳисобланади. Унда тажриба синов ишининг дастлабки, шакллантирувчи боскичларидаги таҳлилий ва илмий - назарий тадқиқотлар натижасида ҳосил бўлган методология, Янги педагогик технологиялар (ЯПТ), Янги ахборот технологиялари (ЯАТ) асосидаги инновацией таълим шаклланган бўлади ва унинг натижасини баҳолаш жараёни ҳам бошланган бўлади. Натижаларни баҳолаш тадқиқот мақсади ва вазифалари эътиборга олиб борилади ҳамда тадқиқотнинг назарий ва амалий аҳамияти асосида ифодаланади. Агарда олинган натижалар юқоридаги кўрсаткичларга тўлиқ жавоб берса ва педагогик самарадорлик узлуксиз таълим тизимининг қаралаётган бўғинини такомиллаштиришга ва ривожлантиришга катта ҳисса кўшеа, у ҳолда мақсадга эришилди деб хулоса қилиш мумкин. Бу кўрсаткичлар ва уларнинг изоҳларидан кўринадики, агарда тадқиқотчи юкоридаги кўрсаткичлар кетма - кетлигига амал қилиб илмий-тадқиқот ишини олиб борса, тадқиқотни бошқариш имкониятига эга бўлиб, режалаштирилган мақсадга эришиш ҳам кафолатланар экан. Тадқиқотни бошқаришда бошкарув ишларидаги қуйидаги кетма- кетлиқдаги ҳаракатларга эътибор берилса яхши бўлар эди: • тадқиқотни олиб боришдаги ҳаракатлар (операциялар)нинг узвийлиги ва узлуксизлигига; • тадкиқот мақсадини илмий асослаш ва ундан келиб чиқадиган натижаларни прогнозлаш башорат қилишга; • мақсадга мое вазифаларни режалаштиришга; • тадкиқот ҳаракатларига (операцияларига) кирувчи тадбирларни белгилашга; • тадбирларни олиб бориш ва унинг натижаларини таҳлил килиб, баҳолаб боришдаги бошқариш шакли, восита ва усулларини аниқлаш ҳамда баҳолашга; • олиб борилган тадқиқот ишлари натижалари таҳлили, баҳоси ва ундан амалиётда фойдаланишга мунтазам равишда тавсиянома, йўриқнома ва

кўрсатмалар беришга эришиш. Юқорида келтирилган илмий тадқиқот олиб бориш кўрсаткичлари ва уни бошқариш кетма-кетлигидан кўриниб турибдики, соғлом ижодий ишларини олиб бораман деган раҳбар (ОЎЮ ректори, кафедра мудири, илмий марказ раҳбари ва ҳ.к.) аник режа ва бошкариш ташкилотчилик санъатига ҳам эга бўлиши керак экан. Чунки ОУЮда илмий иш билан шуғулланмайдиган ўқитувчи ўз илмий - педагогик фаолиятини замон талаблари даражасида юргиза олмайди ва ҳаттоки оддий талабанинг талаб - истагига ҳам жавоб бера олмай қолади. Маълумки, олий ўкув юртида ишловчи ўқитувчи, албатта илмий даражага интилиш ва эришиш керак деган фикр (қоида) борлиги исбот талаб килинмайдиган ҳақиқатдир. Бу қоида бугунга келиб янада мустаҳкамланди, чунки республикамиз мустакилликка эришиши ва бозор муносабатларига ўтиш муносабати билан бу жараён мутлока янгича туе олди, яъни энди олий ўкув юртининг ўкитувчисидан илмий даража билан бирга мунтазам равишда ўз устида ижодий ишлашини ҳам талаб қилинмокда. Бугунги даврга, яъни «Интеллектуал аср»га ва ахборотлаштирилаётган жамиятга кириб боришимиз ҳамда унда яшашимизга эътибор берадиган бўлсак, олий ўкув юртининг ҳар бир ўкитувчиси бирорта илмий изланиш (диссертация иши, монография ёзиш, дарелик тайёрлаш, ўкув қўлланма ёзиш, ихтиролар килиш, компьютерли дастурларига патент олиш ва ҳ.к) билан шуғулланиши» керак, акс ҳолда илмий изланиш билан шуғулланмаган профессор- ўқитувчини ҳаёт ўз «окими»дан чиқариб ташлайди ва у ҳеч кимга кераксиз бўлиб колади. Бундай ҳолат юз бермаслиги ва ёшлар тарбияси, билими, саводи пасаймаслиги учун олий ўкув юртида (деканатда, кафедрада ва ҳ.к. бошқа бўлимларда) илмий ишлар режасини тузиб, унинг бажарилишини назорат қилиб бориш лозим. Режа тузишда албатта вақт масаласи (муддат) муҳим фактор (омил) ҳисобланади ва бунда кафедралардаги профессор - ўқитувчилар илмий имкониятларини баҳолай билиш катта аҳамиятга эга. • «ҳамма фан доктори бўлиши мумкин эмас. Бирок номзодлик диссертациясини ёзмаган ўкитувчи бўлмаслиги керак деган конца

асосида илмий ишлар режаси тузилади». Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, диссертациялардан ташқари, илмий ишлар режасида: • ҳар йили камида иккита илмий макола ёзиш; • ёки илмий-амалий конференцияларда 2та маъруза билан қатнашиш (маърузанинг кисқача баёни чоп этилишини ҳам назарда тутган ҳолда); • хўжалик шартномаларини бажаришда қатнашиб мустақил бўлим бўйича ҳисобот тайёрлаш (ҳисобот 1 б.т. дан кам бўлмаган ёки киритилган янгиликнинг самарасини акс эттирган ҳужжат); • талабалар илмий тўгаракларига раҳбарлик килиш (тўгарак ҳисоботи тасдиқланган бўлиши лозим ва ҳисобот тўгарак раҳбарига 1та мақола ўрнини ўташи мумкин); • талабалар илмий ишларига раҳбарлик қилиш (камида 4 та илмий ишга раҳбарлик битта мақола микдорида бўлиши мумкин. Малакавий битирув ва курс ишларига раҳбарлик бунта кирмайди); • чет эл журналларида 1 илмий мақола чоп этиш; •ўкув жараёни учун мақсадли ўкув - услубий кўрсатма (йўрикнома) ёзиш (маъруза матнлари ёзиш бунга кирмайди); • сиртқи факультет талабалари учун ўкув - услубий кўрсатма, намунавий ўкув дастури ёзиш; • дарсликлар ёзиш; • ўкув қўлланмалар ёзиш; • дарслик ва ўкув қўлланмаларини хорижий тилдан узбек тилига таржима қилиш каби ишлар ўз ифодасини топмоғи керак [26]. Демак, илмий тадқикот ишларини режалаштириш орқали ижодий фаолиятни бошқариш имконияти туғилиб, ундаги режадан четга чиқишларни ҳам ростлаб туриш имконияти яратилади. Бунинг учун илмий тадқиқот шли раҳбарларидан оралиқ ва жорий натижалар бўйича ахборотлар олиниб, таҳлил қилиниб турилади. Улар қуйидагиларни ўз ичига олади: • мавзу номи;

• мавзу раҳбари; • мавзунинг мақсади; • мавзунинг мазмун - моҳияти; • мавзу бўйича жорий этилаётган фаол таълим усуллари (ЯПТ, ЯАТ, моделли таълим, модулли таълим ва ҳ.к.), яъни инновацион таълим; • қўлланиладиган инновацион таълимнинг мақсади ва унинг инновациавий хусусияти ҳамда кўлланилишидан ҳосил бўладиган натижа; • мавзу бўйича тадқиқотни бошкаришга тавсиялар; • тадкиқотни бошқаришга янги ахборот технологиядан фойдаланишга тавсиялар; • қўлга киритилган натижани тадқикот мақсади нуқтаи назаридан таҳлил ва тадқикотнинг кейинги босқичига ўтиш тўғрисида йўрикнома ва кўрсатмалар бериш. Юқорида қайд этилган илмий тадқиқот ишларини режалаштириш ва унинг кўрсаткичлари ҳамда илмий тадқиқотни боқариш кетма - кетлигини эътиборга олиб, А.Қодирий номли Жиззах Давлат педагогика институтида олиб бораётган илмий тадқиқот ишларини қуйидаги тартибда мувофиқлаштириш лозим деб топдик: Шаклдаги, 1.1 - илмий тадқиқот йўналишлари; 1.2. - йўналишлар бўйича илмий тадқиқот режалари; 1.3.- режани амалга ошириш кўрсаткичлари; 1.4. - тадқиқотни бошқариш алгоритмлари; 1.5. - ҳар бир мавзу бўйича жорий натижалар, яъни жорий ахборот олиш; 1.6. - ҳар бир мавзу бўйича оралиқ (даврий) ахборот олиш; 1.7. - илмий тадқиқот шли бўйича ахборотлар таҳлили ва тадқиқот- нинг кейинги босқичига ўтиш тўғрисида тавсиялар; 2.1. -мақолаёзиш; 2.2. - услубий тавсиянома тайёрлаш; 2.3. - ўкув қўлланма тайёрлаш;

2.4 - дарслик тайёрлаш; 2.5. -ихтироолиш; 2.6. - кашфиёт қилиш; 2.7. - монография ёзиш; 2.8. - муаллифлик гувоҳномасини олиш; 2.9. - диссертация тайёрлаш; 2.10. - патент олиш; 2.11.- автореферат тайёрлаш; 2.12. - реферат ёзиш; 2.13 - аннотация тайёрлаш; 2.14. маъруза тезиси ёзиш. Шаклдан кўриниб турибдики, институт миқёсида олиб борилаётган илмий тадқиқот ишлари жуда кўп қиррали. Шу сабабли ҳам илмий тадқиқот ишларини мувофиклаштириш ва яхши ишлаётган илмий- педагогик ходимларни топиш ҳамда уларнинг илмий салоҳиятидан бўлажак олимларни: иктидорли талабаларни, магистрларни, аспирантларни ва шу каби тадқиқотчиларни баҳраманд қилиш лозим. Бу каби илмий, ташкилий ишларни олиб боришда олий ўкув юрти ректори, илмий ишлар ва ахборот технологиялари бўйича проректорлар, факультет деканлари ва айниқса, кафедра мудирлари ҳамда ўқитувчилар жонбозлик кўрсатиши лозим. Илмий тадқиқот иши бир кунлик, бир ойлик иш эмас, балки у йиллар давомида амалга оширилади. Шу сабабли ҳам уни режалаштириш ва институтдаги олимлар илмий салоҳиятини эътиборга олиб мувофиклаштириш бу соҳа равноқини кафолатлайди. Буларни эътиборга олган ҳолда Абдулла Қодирий номидаги ЖДПИда илмий тадқиқот ишлари қуйидагича йўналишларга ажратилган ва уларга институтдаги илмий салоҳиятли олимлардан муаммо илмий раҳбарлари белгиланган: • физика-математика ва техника фанларининг долзарб муаммолари ва уларни ўқитишнинг замонавий информацион технологиялари; • педагогика, психология, мактабгача ва бошланғич таълим муаммолари ҳамда улардан таълим-тарбия жараёнида фойдаланишнинг инновацион услублари;

• рус тили ва' адабиёти услубиятининг долзарб масалалари. Янги педагогик технологияларни даре жараёнига тадбиқ этиш; • фалсафа, миллий истиқлол ғояси, тарих ва ҳуқуқ фанларидаги муаммолар интеграцияси ва улардан амалиётда фойдаланишнинг янги педагогик технологиялари; • жисмоний ва мусиқий маданияти, таълимининг замонавий муаммолари ҳамда уларни амалиётда жорий этишнинг ноанъанавий усуллари; • кимё-биология фанларининг долзарб муаммолари ва уларни ўқитишдаги алоқадорликнинг ахборотли таъминоти; • филология фанларининг долзарб муаммолари ва уларни амалиётда жорий этишнинг янги педагогик технологиялари; • Ғарбий Туркистон тоғ ва тоғ олди ҳудудларини табиий ва иқтисодий географик жиҳатдан ўрганишни жорий этишнинг янги педагогик технологиялари. Юқоридаги йўналишлар (муаммолар) ҳам мавзуларга бўлинган ва ҳар бир мавзу бўйича илмий раҳбарлар тайинланган. Бунда муаммо раҳбари ўз ихтиёридаги мавзулар раҳбарлари билан илмий тадкиқот ишларини кечишини назорат ва таҳлил қилиш мақсадида даврий давра суҳбатлари ўтказиб туради. Ўтказилган давра суҳбатидан ҳосил бўлган хулосалар бўйича махсус шаклда «Илмий ишлар ва ахборот технологиялари» бўйича проректор ҳузуридаги илмий тадқиқот ишларини мувофиклаштириш кенгашига ахборот берилиб борилади, бу ахборотлардан бир нусха мавзу ва муаммо раҳбарларида сақланади. Юкоридаги илмий тадқиқот ишларини режалаштиришга бўлган талабларни эътиборга олиб, ҳар бир йўналиш бўйича жорий ва истиқболли режалар тузилган. Бу режаларни амалга ошишини муаммо раҳбари назорат қилиб боради ва ҳар бир мавзу бўйича илмий тадқиқот иши мониторинги таҳлил қилиниб боради. Бунда илмий тадқиқот ишини самарали амалга ошириш кўрсаткичларига қатъий амал қилиш зарур, акс ҳолда самарасиз (кераксиз, долзарб бўлмаган) ишланмаларни юзага келтириб чиқариш мумкин. Албатта, илмий тадқиқот иши ўз-ўзидан бўлиб кетаверадиган жараён эмас.

Шу сабабли ҳам уни оптимал бошқаришга эришгандагина истиқболли, замон талабига мое илмий изланишлар қилиш мумкин ва бунда илмий тадқиқотлар олиб боришнинг алгоритмик тизимига қатъий эътибор бериш керак. Илмий тадқиқот ишларида тадқиқот жараёни режа бўйича бораётганлигини назорат қилиш режадан четланишларнинг ўз вактида олди олинади ҳамда керакли ростлаш ишларини қилиш ҳам унчалик қийин бўлмайди. Шу сабабли бу жараёнда мунтазам равишда ҳар кварталда ахборот олиб туриш ва уни таҳлил қилиш тадқиқотни илмий асосда ҳамда самарали ташкил кшшшни кафолатлайди. Бу нафакат илмий тадқиқот ишини режа бўйича боришини кафолатлайди, балки у мазкур соҳанинг кейинги боскичида килинадиган ишларга тавсиялар беришга ҳам фундаментал асос бўлиб ҳам хизмат килади ва шу йўсинда илмий тадқиқот ишидан кўзланган охирги мақсадгача иш олиб борсак, шубҳасиз бу соҳадаги ишларимиз самарали бўлади. Ҳар бир йўналиш (муаммо) бўйича олиб борилаётган илмий тадқиқот ишлари натижаларини баҳолаш, мазкур изланишнинг кейинги қисмини тўғри ва самарали давом эттиришга ижобий таъсир кўрсатади. Бунда ишнинг бориши ва қўлга киритилган натижалар бўйича ҳисобот олинади. Ҳисоботлар тушунарли, аниқ, ҳар бир илмий ходимнинг кичгинагина меҳнати ҳам эътибордан четда қолмагани мақул, чунки кичкинагина илмий натижа келажакда катта кашфиёт ёки ихтироларга асос бўлиши мумкин. Бу борада ҳисобот учун махсус шакл ишлаб чикилса, мақсадга мувофиқ бўлади ва илмий ходимлар ишлари натижаларини баҳолашда уларни таққослаш имконияти туғилади ҳамда у илмий тадқиқот ишлари натижалари назарий ва амалий жиҳатдан чуқур таҳлил қилишига асос бўлади. Булар асосида институт ректори раҳбарлигада олинган илмий натижалар бўйича салоҳиятли илмий ходимлар аниқланади ва улар ишлари бўйича конференциялар, илмий-услубий семинарлар, давра - суҳбатлари ва шу кабилар ташкил этилади. Ва ниҳоят олинган натижаларни амалиётга жорий этишга тавсиялар бериш ва илғор илмий ходимларни моддий-маънавий рағбатлантириш амалга оширилади.

Илмий-тадқикот ишларини шу йўсинда мувофиқлаштириш илмий тадқиқот ишидаги самарадорликни оширади ва оммавий ижодий муҳитни шакллантиради. Илмий тадқиқот ишида асосий кўрсаткич- ларни танлаш Илмий тадқиқот ишида илмий-назарий асосларнинг амалий аҳамиятини қай даражадалигини (илмий тадқиқот ишининг амалий аҳамияти) баҳолаш муҳим аҳамият касб этади ва ундаги илм-фан ривожида фойдаланишга тадқиқотчида аниқ фикрлар (ғоялар) шаклланади. Бу борадаги изланишларимизнинг кўрсатишича, мазкур муаммонинг ечимини топишни (илмий тадкиқот ишининг амалий аҳамиятини баҳолашни) қуйидаги кетма-кетликда олиб бориш мақсадга мувофик бўлади: - режалаштирилган илмий тадқиқот ишининг ижтимоий асосларининг кенг ҳамровлилигини аниклаш; - илмий тадқиқот ишини олиб боришнинг катъий иерархик тизими мавжудлиги, уларнинг ташкилий-тузилмавий моделини илмий асослаш; - олиб борилаётган илмий тадқиқот иши савияси бугунги кун илм-фан ривожига қўйилган талабга жавоб беришлигини аниқлаш; -Кўлга киритилаётган натижа тадқиқот мақсади ва вазифалари талабларига тўғри келишлигини баҳолаш. Яратилаётган илмий ишларни аниқ бир тадқиқот объекти бўйича илмий асосланган ҳолдаги қонун-қоида, метод ва усуллари мажмуасидан иборат бўлиб, у амалда кўзланган (режалаштирилган) мақсадга эришишни ўзида акс эттиради ва тадқиқот жараёнини мақсадга мувофиқ бошқаришга эришиш имконини беради. Бунда ишлаб чиқарилган илмий-назарий асосни ва тадқиқот мақсадини эътиборга олиб, тадқиқотни амалий жиҳатдан жорий этиш технологиясини бажаришга киришилади ва шу йўсинда илмий тадқиқот ишининг кейинги

босқичини бажаришга ўтилади. Агарда режалаштирилган мақсад билан олинган натижа бир-бири билан устма-уст тушса, режалаштирилган илмий тадқикот иши жараёни охирига етган ҳисобланади. Илмий тадқиқот ишининг пировард натижасида курилма, механизм, машина, метод, методология, қонун, қоида, технология, алгоритм, модел ва шу кабилар яратилади ва буларнинг яратилиши ҳам ўзига хос мантиқий кетма- кетликни ифодалайди. Биз илмий тадқиқот ишининг амалий аҳамиятини кўрсатишни янади аникроқ ифодалаш мақсадида мазкур кетма-кетликни куйидагича ифодалашни лозим топдик: - илмий тадкиқот ишининг ахборотлар тизими: муаммо қўйилиши; муаммо бўйича ахборотлар тизими ҳақидаги умумий маълумотлар; тўпланган умумий маълумотларни (кодлаштириб) ахборотга айлантириш ва уларни тизимларга ажратиш; - тадкиқот олиб боришнинг алгоритмик босқичларини тайёрлаш ва ахборотларни қайта ишлаш технологиясидан (алгоритмини) тасдиқлаб олиш[1]. - тадқиқот мақсадига мое ахборотларни кайта ишлаш жараёни, илмий тадқиқот ишининг асосий илмий-назарий қисми эканлигини билиши; - илмий тадқиқот ишида қўлга кирилган натижаларни жорий этишга тайёрлаш; - илмий тадқикрт ишининг тайёрланган натижаларидан амалиётда фойдаланишни баҳолаш, яъни натижаларни қўллашнинг оптимал вариантларини топиш борасида натижавий кўрсаткичларни ўрганиш ва илмий тадқиқот ишининг олиб бориш жараёнини ҳисобга олган ҳоллар (лозим тоггалганда) керакли тузатишлар (корректировкалар) киритиш. Ушбу кетма-кетликдаги охирги талаб илмий тадкиқот ишининг татбиқида, тажриба - синов ишларини олиб боришда ва улардан фойдаланишнинг самарали вариантларини топишда муҳим аҳамият касб этади. Маълумки, илмий тадқикот ишидан мақсад илм-фан, таълим- тарбия, табиат ва жамият ривожига муносиб ҳисса қўшишдан иборат. Бу муносиб

ҳиссанинг аҳамиятини янада ошириш омиллардан бири илмий натижанинг амалиётда фойдаланишга қулай вариантини танлашдан иборатдир. Қулай вариантни танлаш илмий натижадан кейинги илмий тадқикот фаолиятида ёки соф амалий фаолиятда улардан фойдалинишни содда ҳолга келтириш, яъни фойдаланувчининг интеллектуал салоҳиятини ҳисобга олган ҳолда тайёрлаш тадқиқотнинг амалийлигини яна бир бор таъминлайди. Бунда илмий ишланманинг амалиётда фойдаланишдаги кўрсаткичлари муҳим роль ўйнайди. Ана шу фаолиятни амалга оширишда натижавий кўрсаткичлар ва уларнинг амалий фаолият учун муҳимлигига эътибор бериш керак ва муҳим деб олинган кўрсаткичлар табиатини ўрганиб чиқиш ва иккинчи даражали, деб топилган кўрсаткичларни бирини иккинчиси оркали ифодалаш алгоритмини яратишга киришиш керак. Агарда ана шундай алгоритмлар яратишга эришилса, тадқиқот объектини тадқиқ этиш учун 10 та кўрсаткич ўрганилишининг ўрнига 2-3 кўрсаткич ўрганилиб, қолганлари ишлаб чиҳарилган алгоритмлар орқали топилаверади ва шу йўл билан тадқиқот натижасининг барча кўрсаткичлари илмий тадкиқот ишини амалиётга жорий этишда ўз аксини топади. Бундай ҳолатлар илмий ишланмаларнинг ҳаётийлигининг амалиётда фойдаланишга қўлайлигини таъминлайди. Буни мисолларда келтирамиз. 1. Қурилма ясаш. Айтайлик, деформация жараёнларини текширишга курилма ясалди. Бу ерда тадқиқотчини қизиктирган фикр, деформация жараёни кўргазмалилигини таъминлаш ва намуналарнинг неча хилига бу қурилма жавоб бера олишлигини билиш. Аслида бу соҳадаги илмий ишланмада қуйидаги кўрсаткич мавжуд эди. Улар: қурилма қандай ўлчамда бўлиши; курилма қандай материаллардан ясалиш керак; курилмаларнинг қандай намуналарини, синашдаги чидамлилиги даражаси ва ҳ.к.лар. Бу ерда биз фақат юқорида кўрсатилган иккита кўрсаткич билан қидирдик, холос. Кейинги ўлчамларини эса бемалол аниқлаш мумкин ва уларни бирини иккинчиси оркали ифодалаб қайд этилган иккита кўрсаткич мазмунига киритиш мумкин.

2. Қадриятларни ўзлаштириш. Ушбу муаммо ечимини топишда катор оралик натижалар, яъни натижавий ечимлар керак бўлади. Улар: талабаларда қадриятлар тўғрисида фикр пайдо килиш (қадриятлар йўналишларини қабул килиш); танланган кадриятлар ўналипшнинг тадқикот учун муҳимлигини аниқлаш; танланган қадрият йўналишига содиқликни баҳолаш; қадриятлар йўналишлари тизимини яратиш; қадриятларни ўзлаштиришга умумий тавсиялар тайёрлаш; қадриятлар йўналишларини тўла ўзлаштириш ва уларнинг талаба таълим- тарбиясида акс эттирилиши. Бу мисолларда ҳам талабаларни қадриятлар йўналишининг тўла ўзлаштирилиши илмий ишланманинг асосий мақсади бўлса, қолган ишланмалар тадрижий тарзда бири иккинчисини яратиб келаверади. Демак, илмий тадкиқот ишини амалиётга жорий этишда илмий ишланмалар ва уларни ифодаловчи кўрсаткичлар муҳим асос бўлиб хизмат қилар экан. Ундаги натижавий кўрсаткичларни тўплашда куйидаги талабларни эътиборга олиш зарур: - натижавий кўрсаткичлар табиати (аниқлаш ва ўзгариш соҳалари) тадқиқот мақсадига мувофиқ келиш керак; - натижавий кўрсаткичларни илм-фан, таълим-тарбия, техника, технология ва шу кабиларни ривожлантиришга, такомиллаштиришга аҳамиятли бўлиши керак; - натижавий кўрсаткичларнинг илмийлиги аниқ кўрсатилган бўлиш керак; - натижавий кўрсаткичларнинг татбикидан келиб чиқадиган самарадорлигини қўлга киритиш технологияси (такқослаш) аниқ кўрсатилган бўлиши керак. Илмий тадқиқот ишлари натижалари таҳлили Ҳар кандай илмий тадкиқот ишини олиб боришдан мақсад кўйилган муаммонинг ечимини самарали усуллар билан топиш ва улардан амалий

фаолиятда фойдаланишдан иборат. Мазкур монографиянинг дастлабки қисмларида илмий тадқиқот иши ва ундаги кечадиган жараёнлар ҳакида маълумот берилди. Энди илмий тадкиқот ишини олиб боришнинг қуйидаги муҳим жиҳатлари ҳақида тўхталмоқчимиз. Улар: ижодий жараённинг самарадорлигини аниқлаш, кўлга киритилган натижаларнинг режалаштирилган натижага (долзарблиги, муаммо мақсади ва вазифалари, ишчи фараз, тадқиқот методологияси ва шу кабиларга асосланган) мослигини (идентифи кациялашуви), текшириш натижасининг тадқикот объекта кечишини адекват акс эттира олипшигини баҳолаш; ишлаб чиқарилган методология (модел, алгоритм, усул, услубият, технология ва ҳ.к.) нинг тадқиқот объекти ва предметини адаптация қила олипшигини асослаш. Буларнинг ҳаммасини ҳал қилиш илмий тадқикот ишининг натижаларини чукур (илмий-методологик жиқатдан) таҳлил қилиш орқали амалга оширилади. Юқорида ифода этилган адаптация ва адекват терминларига изоҳ бериб ўтамиз. Адаптация - лотинча сўз бўлиб, adaptatio -мослашув маъносини англатади. Бу ерда илмий тадқиқот ишини олиб боришда кўлга киритилган натижани (методологик, усул, модел, алгоритм ва ҳ.к. ларнинг) тадқиқ этилаётган объект ёки предметни ифодалай олишлиги назарда тутилади. «Адекват (лотинча adequatus - тенглашган, мое, айнан бир, ўхшаш) - билиш назариясида нарса ва ҳодисаларнинг хоссалари ва алокаларини уларнинг объектив мазмунига тўғри келадиган аник ва мое қилиб олиш. Инсон онги объектив борлиқни ижтимоий амалиёт асосида адекват акс эттира боради» [2]. Юқорида қайд этилган жиҳатлар ҳам ўз навбатида ўзига хос тавсифларни талаб этади. 1. Ижодий жараён самарадорлнги. Бунда илмий тадкиқот ишини олиб бориш жараёни назарий тадқиқотлар қисмига кўпроқ эътибор берилади ва куйидаги кетма-кетликда иш олиб борилади: - олиб борилган илмий тадкиқот иши бўйича фойдаланилган ахборотлар ва

жорий хулосалар таққосланади; - тахминлар ва уларга мое далиллар таққосланади; - сабаб ва оқибат алоқалари ажратилиб кўрсатилади: тадқиқот жараёни - натижа - илмни ривожлантириш»; «тадқиқот жараёни -> натижа - билимни ривожлантириш»; «тадқиқот жараёни - натижа -фанни ривожлантириш»; «тадқиқот жараёни -> натижа -> техника - технологияни такомиллаштириш ва яратиш»; «тадқиқот жараёни -» натижа - таълимни ривожлантириш» ва ҳ.к.; - натижалардаги хатоликларни аниқлаш ва уларни амалий фаолиятда баҳолаш нуқтаи назардан дастлабки баҳолаш; - тадқиқот мазмун-моҳиятига боғлиқ ва боғлик бўлмаган натижа-ларни аниқлаш ҳамда уларнинг охирги натижага таъсирини эътиборга олиш; - натижадаги кўрсаткичлар (ўзгарувчилар, ўзгартирувчилар, омил-лар, предметлар) чегарасини амалий фаолият нуқтаи назардан баҳолаш; - натижа бўйича хулоса (илмга, билимга, фанга, техникага, технологияга, таълим ва ҳаттоки айрим тушунчага ҳам) тайёрлаш; - хулосаларнинг ҳаққонийлигини баҳолайдиган мезон (критерий, тамойил) тайрлаш. Агарда бу илмий тадқиқот ишининг дастлабки босқичида олдиндан тайёрланган бўлса, унинг қайта текшириб кўриш; - натижанинг аҳамиятини (илмга, билимга ва ҳ.к.) баколаш; - натижани амалий фаолиятга жорий этиш тавсиясини тайёрлаш ва ҳ.к. 2. Эришилган ва режалаштирилган натижаларнинг ўзаро мослиги. Улар қуйидагича тартиблар асосида баҳоланади: иккала натижаларининг ҳам тадкиқот мақсади ва вазифаларига мувофиқлиги; эришилган натижанинг тадқикот соҳасидаги (мавзу бўйича) аҳамияти; илмийлиги; изчиллиги; назарий ва амалий аҳамияти; самарадорлнги; фойдаланишда ихчамлиги ва кулайлиги; шаклан ва мазмунан уйғунлик ва ҳ.к. Бу кайд этилган талаблар режаларнинг аҳамиятлилигини яна бир бор далиллар асосида исботлаш имкониятини беради. 3. Адекватлик илмий тадқиқот иши натижасининг тадқиқот объекти нарса ва ҳодисалардаги жараён кечиши, яъни объектнинг функционал вазифаларини

(ўзгариш, ишлаш қонуниятларини ва ҳ.к.) айнан акс эттирилиши (адекватлиги) текширилади. Бунда объект модели билан тадкикот натижаси модели ўртасидаги ўхшашлик, мослик ва улардаги қонуниятларнинг нечоғлик тенг акс эттирилиши муҳим аҳамият касб этади. 4. Адаптивлик. Бунда қўлга киритилган натижа илмий тадқиқот иши йўналишига қараб турлича бўлиши мумкин. Улар: курилма, механизм, машина ва бошқа техникалар; буюм; метод, методология; макет, модел; технология ва ҳ.к. Тадкиқот олиб бориш жараёнида қўлга киритилган натижанинг тадкиқот объектини ва предметлари хосса ва хусусиятлари ҳамда улар орасидаги турли хил алоқадорликни тўлиқ акс зттира олишлиги текширилади. Булар тадқиқот мақсади ва вазифалари бўйича аниқ далиллар асосида текшириб кўрилади, яъни тажриба- синов ишлари олиб борилади. Тажриба - синов ишини олиб бориш давомида ҳам тадқиқотнинг назарий кисмига айрим тузатишларни (талабларни) киритишга рухсат берилади. Демак, илмий тадкиқот иши натижалари таҳлили ҳам ўзига хос ижодий жараён экан. Уни биз қуйидагича ташкилий-тузилмавий модел (ТТМ) кўринишда ифодалашни лозим топдик. Илмий тадқиқот иши натижаларини юқорида кайд қилинганидек таҳлил қилиш, комплекс таҳлил бўлиб, у тажриба - синов ишини олиб боришдаги ишни сезиларли даражада енгиллаштиради. Айниқса, илмий тадқиқот иши давомида бажариладиган хулосалаш, ташхислаш, прогнозлаш (башоратлаш), тавсиялаш жараёнлари тадқиқотчининг ортикча меҳнат қилишининг олдини олади ва тадқиқотнинг мақсадига эришишини кафолатлайди ҳамда тадқиқотчининг ўз ижодий фаолияти натижасининг аҳамиятлилиги ишончлилиги, аниқлилиги, самарадор лнги ва ҳ.к. га ишончини мустақкамлайди. Илмий тадқиқот ишини олиб боришда муаллиф фикрининг ривожига услубий тавсиялар

Фикрлашни ижтимоий-тарихий ривожланиш маҳсули сифатида яъни инсон аклий фаолиятининг махсус шакли тариқасида баҳолаш мумкин. Бу фаолият ижтимоий ҳаёт шароитлари асосида вужудга келади ва амалиёт маҳсули ҳисобланган сўзлар, тушунчаларнинг мантиқлари асосида амалга оширилади. Фикрлаш таҳлил(анализ) ва синтез қилиш, таққослаш, абстракциялаш, умумлаштириш ҳамда хулосалаш каби хаёлий операциялар ёрдамида амалга оширилади ва у илмий тадқикот ишининг мазмун-моҳиятини очиб беришда тадқиқот мақсади ва вазифаларида белгилаб берилган мақсадлар кетма- кетлигига (жорий мақсадларга эришишда) эришишнинг оптимал йўлини танлашда мустаҳкам методологик асосдир. Фикрлаш операциялари ичида хулосалаш жараёни илмий тадқиқот ишининг ҳар бир босқичида («қадамида») ниманидир тасдиқлаш ёки тузатиш киритиш ёки инкор этиш орқали амалга оширилади. Бу операция фикрлаш турларида ҳам ўз долзарблигини йўқотмайди. Маълумки, фикрлаш назарий ва эмпирик турларга бўлинади. Назарий фикрлашда назарий тушунчалар фикрий моделларнинг фаразларини ва назарияларини яратиш тушунилади. Назарий фикрлашнинг дедукция тадқиқот усули бўйича хулоса чикариш воситасида, умумий назарияга асосан янги ҳодисаларни, қонунларни назариянинг натижаси сифатида шакллантириб бориши мумкин. Илмий фикрлаш бу кўпрок назарий тушунчали фикрлащцир. Эмпирик фикрлаш эса бевосита қабул килинади, ҳиссий образларга ва тасаввурларга, шунингдек, хусусий тасдиқларга таяниб, улар чегарасидан чиқмайди ва умумий, муҳим тасаввурлар босқичи ҳамда эмпирик тушунчаларнинг ҳосил бўлишини аниқлаш билан чегараланади. Эмпирик фикрлашда хулосалаш индукция тадкикот усулига таянади. Илмий тадкикот ишини олиб боришда, айниқса, самарадорликни аниқлашга йўналтирилган илмий-услубий ишланмалар яратишда назарий хулоса ва умумлаштиришларга таянадиган ҳам назарий, ҳам амалий фикрлаш тадқиқотчида ривожланган бўлиши керак. Бу борада тадкиқотчи илмий

фикрлаш учун қуйидагиларга эътибор бериши шарт: • тадкикот мақсадини аниқ ифодалай билиш керак; • илгари бажарилган назарий ёки тажрибавий (экспериментал) тадкиқотларга таянадиган фарқни ишлаб чиққан бўлиши зарур; • тадқиқот методологиясини шакллантирган бўлиши лозим; • тадкикот босқичларини аниқлаб чика олиш қобилиятига эга бўлиши керак; • ишлаб чиқилган услубият ва режага мое кўшимча хусусий тадқиқотлар ҳам ўтказа олиш кўникмасига эга бўлиши зарур; • олинган натижаларни илмий-услубий жиҳатдан таҳлил кила олиш керак; • хулосаларни ифодалашнинг тавсифли эканлигини ёдда тутиш керак; • фан тарихидаги далиллар мисолида илмий текширишлар мантиқини очиб бериш, олимларнинг у ёки бу назарий ёки экспериментал кашфиётларга қандай келганликларини кўрсатиб бера олиш кобилиятига эга бўлган бўлиши керак. Мазкур кетма-кетлик, қандай усуллар билан олимларни текширишлар билан шуғулланишга ундаганлигини, нима сабабдан фаннинг ривожланиши босқичида ушбу муаммо ҳал этилганлигини, бу текшириш техника ва иктисодиётнинг ривожланиши билан қандай боғланганлигини очиб бериш имконини беради. Бу эса ўз навбатида тадкикотчида диалектик фикрлаш усулини шакллантиришда зарур омил бўлиб ҳисобланади. Бу борада муҳокама қилиш, мантикий-илмий фикрлаш ривожланишининг биринчи йўли ҳисобланади, иккинчи йўли тадқикотчиларни тадкикот муаммоларини ҳал этиш йўлларини кидиришга, тадкиқот режасини тузишга ва муаммо ечимини топиш методологиясини ишлаб чикишга жалб этишдан иборатдир. Учинчи йўл тадқиқотчиларни сабаб-оқибат боғланишларини аниқлашга, кузатилаётган ҳодисаларни ва нарсалар хоссаларини тушунтиришга, идеал, аник моделлар билан ишлашга жалб этишдан иборатдир. Тўртинчи йўл - индукция ва дедукция тадқиқот методлари бўйича хулоса

чикаришда тадкикотчиларнинг ижодий кобилиятларини шакллантириш ва уларни ривожлантириш. Демак, илмий тадқиқот ишида муаллиф (тадқикотчи) фикри доимо ривожланишда бўлиши керак экан, акс ҳолда муаллиф фикрлашида бироржойда сусткашликка йўл кўйилади ва у ерда илмийлик йўколади. Илмий тадқиқот ишига тегишли маълумотларни ўрганиш ва ишчи фаразини асослаш Илмий тадкикот ишларининг дастлабки босқичи ўзидан олдинги эришилган (фан, таълим, техника ва технология соҳаларидаги ҳамда амалиётда) ютуқ ва камчиликларни ўрганиш, таҳлил қилиш ва тегишли хулосалар чиқариш ҳамда ёндош соҳалар маълумотларини ҳам ўрганишдан бошланади. Айниқса, педагогик тадкиқотларда буларга кўшимча равишда муаммо ечимини излашга замонавий техника ва технологиялардан фойдаланиш имкониятларини баҳолашни ҳам талаб қилади. Бу борада тадкикотчи юкоридаги боскични ўтамаса, ишланган муаммоларни ишлашга тўғри келиб колшпи мумкин ва айрим ҳолларда мавжуд ишланмаларга нисбатан соддароқ (пастрок даражадаги) ишланмаларга уриниш ҳоллари ҳам учраб қолиши мумкин. Шу сабабли ҳам бу дастлабки босқич илмий тадкикот ишиларнинг асосий боскичларидан бири бўлиб, унинг самарали бўлиши тадкиқотчининг илмий салоҳиятининг юксаклигига ва устозининг (илмий раҳбарининг) кенг қамровли билимга эга бўлишига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Демак, бу жараён ҳам ўзига хос мураккабликларга эга, чунки бу босқич оркали илмий тадқикот ишига «пойдевор» кўйилиши бошланади. Яъни муайян соҳа бўйича эълон қилинган жуда катта ҳажмдаги маълумотларни тўплаш, уларни синфлаб бирор тизимга келтириш ва уларни ахборотга айлантириш лозим бўлади. Илмий тадкиқот ишини олиб боришда мазкур муаммо, асосан икки

боскичда олиб борилади. Қуйида биз улар тўғрисида кискача тўхталамиз. Биринчи босқич - тадкикот манбаи ва унга тегишли маълумотларни излаш. Ушбу босқичдаги илмий тадкикот ишида манбани ўрганиш адабиётларни (монография, макола, тезис, реферат ва ҳ.к.) излашдан бошланади. Бунда, айниқса, монографиялар ва илмий анжуманлар материалларининг ўрни беқиёс. Маълумки, монография тўлик библиографик кўрсаткичга эга бўлади ва айни бир муаммо ечимига бағишланган бўлади, шунингдек, илмий анжуманлардаги маълумотлар ҳам муайян муаммога (йўналишга) тегишли энг замонавий натижалар бўлади. Шу сабабли ҳам булар оркали тадқиқот килинадиган муаммога замонавий истиқболли ёндашувларни (замонавий тадкикот усули билан танишиш) билиш ва асосий адабиётлар билан танишиш имконияти туғилади. Умуман олганда, ушбу боскични куйидаги кетма-кетликда олиб борилса ижобий самараларни қўлга киритиш мумкин: • библиографик кўрсаткичлар бўйича иш юритиш. Уларда муайян муаммога тегишли илмий, илмий-услубий жиҳатдан тайёрланиб, кенг таркалишига эришилган китоблар, ўкув кўлланмалари, услубий тавсияномалар ва кўрсатмалар, брошюралар, даврий илмий ва илмий- услубий журналлардаги мақолалар, илмий анжуманлар материаллар (мақолалар, тезислар), диссертациялар, авторефератлар ва шу кабиларга эътибор берилади; • фан ва техниканинг муайян муаммога тегишли рефератов журналларини ва информацион варақаларни ҳамда бошка оммавий ахборот воситаларидаги маълумотларни ўрганиш; • муайян муаммога тегишли журналлардаги маълумотларни мунтазам равишда ўрганиб ва кузатиб бориш; • институтлар илмий ишлари бўйича мақолалар тўпламларини ва анъанавий илмий-амалий анжуманлари материалларини мунтазам равишда ўрганиб бориш; • «ИНТЕРНЕТ» халкаро тармоғидан муайян муаммо ечимига

бағишланган ахборотларни тўплаш ва ўрганиш. Маълумот манбаларини излаш (кутубхона, илмий анжуманларга қатнашиш, «ИНТЕРНЕТ» тармоғида шуғулланиш, республика ва минтақавий илмий марказлар фаолиятидан ўрганиш, илмий тадкиқот институтларидан фойдаланиш, тадкиқот манбаидаги суҳбатлар уюштириш, анкета саволларига жавоблар олиш ва ҳ.к.) тадқиқотчининг илмий тадқиқот ишига қандай жалб қилинганлик ҳаракатига боғлиқ ва у илмий фаолиятнинг узвий босқичи бўлиб, салмоқли ўринга эга бўлади. Иккинчи босқич - йиғиладиган маълумотларни ахборотларга айлантириб, уларни ўрганиш босқичи. Бунда олинадиган ахборот (китобнинг муаллифи, номи, сарлавҳаси, чиққан вақти, нашри, ўкув адабиёти тури ва ҳ.к.) муайян муаммо ечимига мое аниқ тизимга келтирилган бўлмоғи лозим. Замонавий адабиётларда (китобларда) аннотация шартий ҳолда бўлади. Агарда танишилаётган материалларнинг кераклиги аниқ бўлиб қолса, уни яна яхшилаб ўкиб, таҳлил қилиб чиқиш керак. Таҳлил пайтида куйидаги кетма-кетликка риоя қилинса, яхши бўлади: (Мавзу: ўрганилаётган муаммо) (Асосий мазмуни мақсади моҳияти муаммо ечими ва унга боғлиқ кўрсаткичлар ечимлар топишда ишлатиладиган мезонлар, фармонлар қонунлар) - (қўйилган муаммонинг изланаётган ечимига мое ишланмалар мавжудлиги)-(таҳлил натижаси орқали қаралаётган муаммо ечимига етишга бўлган таъсир баҳоси). Таҳлил танқидий нуқтаи назардан қаралади ва ўрганилаётган манбага нисбатан ютук ҳамда камчиликлар баҳоланади. Шулар асосида ишчи фаразни ифодалаб олиш имконияти туғилади. Ишчи фараз кузатилган омилнинг жараённинг ёки ҳодисанинг эҳтимолий, башоратли, фаразий ривожи келтириб чиқарадиган тадкиқотчи томонидан асослаб айтилган фикр, қараш. Илмий фаразни шакллантиришда мавжуд билимлар (таҳлил қилинган) чегарасидан чиқадиган янги мазмунли ҳолатлар ифодаланади ва эҳтимолий фаразий ҳолатларда янги ғоялар, қарашлар, таълимотлар олға сурилади

ҳамда улар ассосида янги илмий натижалар пайдо бўлиши режалаштирилади. Илмий фараз илм-фанни ривожлантиришда ва илм-фан мазмунини бойитишда муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Илмий фараз дастлаб илмий фикрга асосланган бўлиб, ички ҳис ва сезги билан олға суриладиган шаклда пайдо бўлади, чунки илмий дунёқараш (тафаккур)сиз фан-техникада ҳеч бир илмий ғоя фикр, таълимот, қараш, қонуниятни шакллантириб бўлмайди. Аммо аниқ бир ҳодиса ёки жараён ёки предмет, хуллас манба тўгрисидаги тахмин ёки фикр илмий фараз бўла олмайди. Фақатгина қуйидаги шартларни қониқтира оладиган тахминлар илмий фараз бўла олиши мумкин: • таҳлил натижасида шаклланган хулоса тахминларнинг барчасига тескари бўлмаслиги керак; • шаклланган хулосанинг рўй бериш эҳтимоллиги асосланган бўлиши керак; • шаклланган хулосанинг нечоғлик муаммо ечимига эришишига таъсир кўрсата олишгига эътибор қаратилиб, унга муаммо ечимига етгунга кадар суяна олишга имконият яратилган бўлиши лозим; • ишчи фараз тадқикот манбаига мое муаммо ечимига эришишни таъминламоғи лозим; • ишчи фараз илмий тадқикот ишининг асосий шароитларини, ҳаракатлантирувчи кучини аниқлайди. Ишчи фараз, илмий тадқиқот ишининг ривожи ва ҳеч бўлмаганда шунга яқин натижани қўлга киритишни ўз зиммасига олади. Аммо буни олға сурилган фараз назарий ва амалий асослангандан кейингина олиш мумкин, яъни илмий тадқиқот иши жараёнида асосланган, тасдикланган ва ривожланган ишчи фараз илмий назарияга ўсиб ўтади. Тўлиқ илмий асосланган, таклилий ишчи фараз кейинги ишларни ривожлантиришда муҳим босқич бўлади, чунки ҳар қандай илмий тадқикот ишида назарий ва амалий кием бўлиб, улар тадкиқот манбаини тасдиклайдиган аник кўрсаткичларга (омилларга, воситаларга, параметрларга) ажратиш имконини беради. Булардан ташқари ишчи фараз илмий тадкикот ишининг

асосий пойдеворларидан бири бўлиб, унинг ёрдамида илмий тадқиқот ишини тўғри бошкара оладиган дастлабки аналитик ишчи фараз шакллантирилади ва шу асосда муаммо ечими бўйича илмий изланишлар бошлаб юборилади. Умумилмий тадқиқотларни олиб бориш Умумилмий тадқиқотлар инсон акдий фаолиятининг маълум (аник) мақсадга йўналтирилган ижодий ҳаракатлари мажмуасидан иборат бўлиб, ҳодиса ва нарсалар ўртасидаги алоқадорлик ҳамда тараккиёт конуниятларини яратишга мўлжалланган ижодкорликдир. Бундан кўзланган мақсад ҳодиса ёки жараён тўғрисида янги билимга эга бўлиш, уни такомиллаштириш ва улар асосида қўйилган муаммо бўйича янги методология (метод, усул, технология) ва техника яратишдан иборатдир. Демак, илмий тадқикот, билимларнинг маълум алгоритмик тизимидан иборат эмас. Шу сабабли ҳам умумилмий тадкикотлар атроф дунёни билишда кишилар ўз билимларини, илмий дунёкарашини ошириш мақсадидаги ақлий- ижодий фаолияти, деб айтиш мумкин. Чунки улар янги билимларни пайдо килади. Умумилмий тадкикотларнинг ривожланиши натижасида илм-фаннинг янги йўналиш ва соҳаларининг (кибернетика, космонавтика, бионика, эргономика, информатика, глобалистика, сунъий интеллект...) ташкил топишини, ҳосил бўлган билимларни маълум конуният асосида тизимлашда ҳамда улардан билиш фаолиятини такомиллаштиришда намоён бўлишидан сезиш мумкин. Умумилмий тадкикотлар ҳам махсус илмий ва илмий-педагогик муассасаларда, илмий-ишлаб чиқариш бирлашмаларида ва илмий-техник марказларда ривожлантирилади. Улар: илмий тадкикот институтлари; илмий- техникавий марказлар; илмий ишлаб-чиқариш бирлашмалари; махсус йўналишга эга бўлган ҳисоблаш марказлари; олий ўкув юртлари; махсус лойиҳа-конструкторлик бюролари (институтлари), шунингдек, илмий лабораторияларда фанимиз фидоийлари томонидан олиб борилади.

«Йиғилган илмий билимлар тизими илмий тушунча, гипотеза, конун, назария, ғояларда йиғилган бўлиб, китоб, журнал ва бошқа оммавий матбуотларда келтирилади ва унда қуйидагилар характерланади: - натижаларнинг илмий фаолиятлилиги, умуминсониятга тааллук- ли билимлар йиғиндиси бу ҳаммага бир ва ҳар ким ўзига зарурини ола- олади (ҳамма халк); - илмий фикрларнинг текширилган бўлиши ва ҳар бири кайта текширилишга яроқли бўлиши шарт; - ҳодисалар эҳтимоли билан ўта боғлиқ бўлишлиги, бошқа тадқиқотчи ҳам уни такрорлай оладиган бўлиши шарт; - бил им системасининг турғунлиги» [1]. Энди бевосита умумилмий тадқиқотларни олиб бориш кетма- кетлигига тўхталамиз: I . ОБЪЕКТ: Бу ҳар қандай илмий тадқиқотда асосий босқич бўлиб, бунда объектни танлаш ва асослаш кўзда тутилади. Объектни танлашда куйидаги икки ҳолатни ҳисобга олиш керак: • тадкикот объектларининг тадкикот олиб бориш учун ўрганилиши зарурлиги ва муҳимлиги; объектни ўрганиш зарурлиги кўпроқ фундаментал (илмий-назарий) тадқиқотларга хос ва объектнинг ўрганилиши муҳимлиги эса илмий-амалий (илмийуслубий, илмий методик ва шу каби) тадқиқотларга хос бўлади. Фундаментал тадқиқотлар жамият учун (умуминсоният учун) истиқболли йўналишдаги (соҳадаги) кенг қамровли тадкикот олиб боришга мўлжалланган бўлиб, у илм-фаннинг асосий вазифасини ва халқнинг турмуш даражасини юкори савияга етказишни таъминловчи амалий тадқиқотлар асосидир. Илмий-амалий тадкикотлар кўпроқ халк хўжалигининг муҳим соҳасидаги вазифаларнинг янги поғоналарга кўтаради. Жумладан, таълим-тарбия жараёнининг мазмун-моҳиятини, ўқитиш услубини ва технологиясини янги истиқболли поғонага кўтаради ёки ишлаб чикариладиган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш қийматини пасайтиради, мустаҳкамлиги (яроқлилиги)ни кучайтиради,

шунингдек, фойдаланишга қулайлигини таъминлайди ёки бирор технологик жараён кечишининг оптимал варианти танланади ёки бирор техника ишлаб чикарилади, ёки ишлаб чиқилган техника такомиллаштирилади ва ҳ.к. • вақтнинг чегараланганлиги: ҳар қандай тадқикотни олиб боришда, унда муаммо қўйилиши ва вазифаларни эътиборга олган ҳолда маълум бир чегараланган муддат бўлиши шарт, акс ҳолда иш режасиз бўлиб, вақтлар ўтиши билан тадқиқиот долзарблиги ўз аҳамиятини йўқотиши мумкин. Айниқса, илмий-амалий тадқиқот ишларида, объектни танлашда муҳим аҳамият касб этади ва ҳаттоки тажриба-синов ишларини олиб боришда вактнинг оптимал чегарасини танлаш тадкикот самарадорлигини таъминлаш мезони ҳам бўлиб олиши мумкин. Айтайлик педагогик тажриба синов ишлари (ТСИ)ни июль ва август ойларига режалаштирилди. Бу мақсадга мувофиқми? Ёки ғалла экишда олиб бориладиган ТСИни саратонга белгиладик. Бу тўғри йўлми? Демак, объект ва у билан олиб бориладиган илмий тадкиқот иши мазмун-моҳияти ўзаро алоқадорликда олиб борилиши лозим, бири иккинчисисиз фаолият юритилса, самарасиз, вакт меъёрисиз илмий фаолият юзага келиб, уларда илмий янгилик бўлишининг ўзи ҳам алоҳида муаммога айланади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, тадкиқот объектини фақат «предмет»: асбоб-ускуна, мослама, механизм, машина ва шу кабилар кўринишида тушуниш керак эмас, балки у алгоритм, усул, методология, технология, тамоииллар, қонунлар, қоидалар ишлаб чиқариш жараёни ҳам бўлиши мумкин. Фақатгина айрим тадқиқотларда тадқиқот объекти билан предмета устма-уст тушиши мумкин. Улар айрим янги модда, курилма, асбоб ва ҳ.к. ни ҳосил килишда учраши мумкин. Адабиётлар рўйхати: 1.ўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007 . 2.Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: Фан, 2006. 3.Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. Т.: Мовароуннаҳр, 2002.

4.Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007. 5.Фалсафа: Қомусий луғат. Т.: Шарқ, 2004 6.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2002. 7.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2004.

Похожие

Мутахассислик фанларини ўқитиш соҳасида илмий-тадқиқотларни амалга ошириш

Илмий тадқиқот жараёнини моделлаш

Педагогик такт ва уни куллаш йўллари

Касб психологиясининг илмий тадқиқот методлари

Педагогика фанининг илмий тадқиқот методлари