Хукукий давлат ва унинг белгилари - Педагогиka - Рефераты

Хукукий давлат ва унинг белгилари

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Ҳуқуқий давлат ва унинг белгилари Режа : 1. Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва унинг белгилари 2. Ўзбекистонда днмократик ҳуқуқий давлат қуришнинг конституциявий асослари

1. Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва унинг белгилари. Ҳукуқий давлат — бу жамиятдаги барча миллат ва табақаларпинг инсонпарварлик адолатли қоидаларига асосланган, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлайдиган г бюрократия ва махаллийчиликка қарши курашадиган ҳокимиятинииг шаклидир. Ҳуқуқий давлатнинг шаклланиши ва амалга оширилиши фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини тўла таъминлаши, давлат ва фуқароларнинг бир — бири олдида жавобгарлиги, қонунлар устунлиги тан олиниши, давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар қонунларга асосан иш кўриши билан белгиланади. Ҳуқуқий давлат қуриш Ўзбекистоннинг ижтимоий — сиёсий ҳаётига жорий этилар экан, бу ҳақдаги таълимотларнинг падо бўлиши ва ривожланишини билиш жуда муҳимдир. Давлат ҳақидаги таълимот узоқ утмишга бориб тақалади. Аммо унинг мустақил ва бир бутун сиёсий — ҳуқуқий таълимот сифатида шаклланиши XVII — XVIII асрлардаги буржуа инқилоблари, яъни феодализмнинг емирилиб, капитализмнинг пайдо бўлиши даврига тўғри келади. Ҳуқуқий давлат ғояси дастлаб қадимги қулдорлик давлатларида Римда ва Юнонистонда антик давр олимлари Платон ва Аристотель томонидан ифода этилган. Платон ҳуқуқий давлат ғояси ҳақида барча давлат фуқаролари қонунларга амал қилишликларини кўрсатади. Аристотель эса бу ҳақда мамлакатда давлат қонунининг кучи бўлмаса, унинг обруси бўлмайди, деб кўрсатади. Қадимги Шарқда ҳам кўпгина мутафаккирлар ва подшолар адолатли жамият қуриш учун қонунларга асосланиши ва бу асосда ҳуқуқий давлат қуришни таъкидлаганлар. Бу ҳақда шарқнинг буюк файласуф олими А.Н.Фаробий шундай деди; «Чинакам қонунўрнатувчи янги қонун қабул қилаётганда унинг

мамлакатдаги барча табақалар ва авлодларга, барча вилоятларнинг аҳолисига бахт — саодати келтиришини ҳисобга олади». Буюк жақонгир Амир Темур ўз тузукларида давлатни идора қилишда ун икки қоидага асосланганлигини кўрсатади. Бу қоидалардан тўртинчисида: — «давлат ишларини салтанат қонун — қоидаларига асосланган ҳолда бошқардим. Тўра тузукка таяниб салтанатда ўз мартаба ва мақомимни мустақкам турдим. Амирлар, вазирлар, сипох, раият ҳар бири ўз лавозими ва мартабасидан мамнун ҳолда хизматимда бўлиб, ундан ортиғига даъвогарлик қила олмадим", деб кўрсатган эди. Бунда биз Темур давлатининг фақат ҳарбий диктатурага эмас, балки қонунлар асосида ҳуқуқий қоидаларга амал қилганлигини кўрамиз. Хуқуқий давлат назариясининг асосчиси, немис файласуф олими И.Кантдир (1724 — 1804). У давлатнинг қокимиятлар тақсимланиши асосида бошқарувининг республика шаклини давлат бўлишлигини кўрсатади. Бу ҳақда шундай деб ёзади: «Республиканизм —ижроия ҳокимиятини қонун чиқарувчи қокимиятдан ажратишнинг давлат принципидир. Деспотизм — давлат қонунларини ўзбошимчалик билан ижро этиш принципидир». Собиқ совет юридик фани 70 йил давомида ҳуқуқий давлат назариясини тан олмасдан келди. Марксча —ленинча таълимотда ҳуқуқий давлат ғояси мавжуд бўлиб, бу мамлакатда қонунчиликка барча фуқаролар амал қилишлигида берилган. Бу ҳақда К.Маркс шундай деган эди: «Ақлли қонунчи жиноят учун жазолашда мажбур бўлгандан кўра жиноятнинг олдини олиш учун барча чорани кўради». Қонунлар ва бошқа ҳуқуқий нормаларни барча давлат фуқароларининг бажариши ҳақида «Озгина бўлсада, қонунсизлик, совет тартибини озгина бўлсада, бузишнинг ўзи меқнаткашларнинг душманлари дарқол фойдаланадиган нуқсондир», деб кўрсатган эди В.И.Аенин. Демак, кўрамизки, Марксча — ленинча давлат назариясида ҳуқуқий давлат ғояси қонунчиликни мустақкамлаш шаклида берилиб, унда ҳуқуқий давлат ибораси учрамайди.

1985 йилда собиқ совет давлатининг қайта қуриш ва ошкоралик даврида СССРни ҳуқуқий давлатга айлантириш масаласи қўйилади. Бу борада биринчи марта 1988 йилда КПСС XIX Бутуниттифоқ конференциясининг тезислари ва материалларида: «Социалистик ҳуқуқий давлатни барпо этишни ниқоясига етказиш лозим», деб берилди. Ҳуқуқий давлат масаласи кейинги КПСС Пленумлари, КПСС XXVIII съездида қўйилди, лекин амалга оширилмади. Совет давлати инқирозга учрагандан кейин унинг таркибидаги барча республикалар мустақилликка эришиб, МДҲдаги барча давлатлар янги конституцияларини қабул қилиб, ўз олдига демократик ҳуқуқий давлат қуришни мақсад қилиб қўйди. Ўзбекистон Республикаси мустақил давлат бўлганидан кейин унинг иқтисодий, ижтимоий тараққиёти, маданий ва маънавий янгиланишининг истиқболларини очиб берди. Ўзбекистон — бозор иқтисодиётига ўтиб, янги ижтимоий — сиёсий тузумни яратади. Бозор иқтисодиётига ўтиш орқали барча халқнинг турмуши яхшиланади. Бунда умумжақон давлатларнинг бозорга ўтиш тажрибаси ва Ўзбекистоннинг миллий урф-одатлари, Шарқ турмуш тарзи, фалсафаси ва ислом қадриятлари ҳисобга олинади. Бу тузумга ўтиш демократик ҳуқуқий давлат орқали бўлиб, асосий вазифа қеч қандай ижтимоий ларзаларсиз, очлик, қашшоқлик кўрмасдан, кишиларга зиён етказмасдан ижтимоий — иқтисодий тараққиёт янги босқичини қуришдир. Ҳозирги тараққиёт босқичида иккита муҳим вазифани бажариш керак. Биринчиси, иқтисодий асосда ижтимоий йўналтирилган янги давлатнинг моделини яратиш ва иккинчиси, бозорга ўтишни таъминлайдиган, янги кадрларни шакллантиришдир. Ўтиш давридаги ҳамма ислоҳотларни барча ходимлар ва халқ тушуниши керак. Ўзбекистонда турли ислоқотлар ўтказиб, бозорга утиш назариясиз амалга ошириб бўлмайди. Чунки назариясиз амалиёт бўлмайди. Бу назарияни

мустақил Ўзбекистон давлати ва унинг Президенти И.А.Каримов барча олимлар, мутахассислар ва амалиётчилар билан биргаликда яратмоқда. Бу назариялар қуйидагилардан иборат: Биринчидан, Ўзбекистоннинг мустақиллигини жаҳон давлатлари ҳамдўстлиги ичида янада мустаҳкамлаш. Иккинчидан, бу назария миллий мафкура яратишлигини кўрсатади. Мустақилликка қадар бизда мафкура миллий бўлиши мумкин эмас, у фақат синфий бўлади деб келинар эди. Учинчидан, мустакилликни ҳаётнинг турли соҳасида тўла тадбиқ этиш учун яхши ишлаб турган давлат тузуми мавжуд бўлиши керак. Бозор иқтисодига ўтиш учун Республика Президенти жамиятда давлатнинг ташкилотчилик фаолиятини ошириб, уни янгилаб, такомиллаштириб қийинчиликлардан чиқиши ва ривожланишни тезлаштиради, деган концепцияни ишлаб чиқди. Тўртинчидан, бозор иқтисодига ўтиш назарияси қотиб қолган қоида бўлмай, у доимо ҳаёт тажрибаси асосида ишланиб ва ривожланиб боради. Бешинчидан, янги бозор иқтисодий муносабатларига ўтиш аста — секин, босқичма —босқич амалга оширилиб, аввалги инқилобий «сакраш» йўлидан бормаслик керак. Олтинчидан, миллий давлатчилигимиз моҳиятини халқ онгига кенг тушунтиришимиз керак. Ўзбекистоннинг қолоқлик ва қарамликда қолишлигининг сабаби, аввалги мафкурага суяниб миллий давлатчиликни, миллий хусусиятларни инкор этиб келишдадир. Ҳуқуқий давлат — бу жамиятда яшовчи барча миллат, элатларнинг инсонпарварлик қоидаларига асосланган миллати, дини, ижтимоий ақволи, сиёсий эътиқодларидан қатъий назар, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлайди. Ҳуқуқий давлатнинг иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва ҳуқуқий асослари мавжуд. Иқтисодий асослари — бу жамиятда турли мулк шаклларини мавжудлиги, тадбиркорлик ва меқнат эркинлиги асосида

бозор иқтисодиётининг мавжудлиги. Ижтимоий асослари — давлат органлари билан биргаликда турли жамоат бирлашмалари — касаба уюшмалари, хотин —қизлар, фахрийлар ва ёшлар ташкилотлари, турли ижодий уюшмалар, оммавий қаракатлар ва фуқароларнинг бошқа уюшмаларининг мавжудлиги ташкил қилади. Сиёсий асослари — давлатни бошқаришда демократик сиёсий тартибга амал қилади. Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдир. Ҳукуқий давлатда халқ давлат ҳокимиятининг асосий манбаи бўлиб, у ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик принциплари асосида олиб боради. Ҳуқуқий асослари — бунда барча фуқаролрнянг қонунга амал қилишлиги, Конституция ва қонунларнинг устунлигини таъминлаб, жамиятда қонунийлик ва ҳуқуқмй тартибнинг мустақкамлашдир. Ҳуқуқий давлатнинг асосий белгилари қуйидагилардан иборат: 1. Жамиятда ҳуқуқнинг ҳукмронлиги. Давлатга қарашли барча кишилар: давлат фуқаролари, чет эл фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган жисмоний ва юридик шахслар, мансабдор шахслар ва барча давлат органлари ҳуқуққа амал қилиш керак, 2. Конституция ва қонунларнинг устунлиги. Қонун нормалар тизимида олий юридик кучга эга бўлиб, барча нормалар — қарорлар, фармонлар, фармойишлар қонун асосида қилинади. Бу ҳуқуқий нормаларнинг Конституцияга мослигини назорат қиладиган махсус Конституциявий суд мавжуддир. 3. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш. Бу ҳуқуқ ва эркинликлар инсонга туғилган вақтидан пайдо бўлиб то вафот этишга қадар давом этади. Инсоннинг яшаш ҳуқуқи, эркинликка эга бўлиш ҳуқуқи, даҳлсизликка, хавфсизликка эга бўлиш ва бошқа ҳуқуқ ва эркинликлари. Фуқароларнинг асосий эркинликлари ва бурчлари уч гуруқга бўлиниб, булар

ижтимоий — иқтисодий, сиёсий ва шахсий ҳуқуқлар давлат томонидан амалга оширилади. 4.Давлат ва фуқаронинг ўзаро масъулияти. Давлат қонунларда шахс эркинлигининг белгилаб қуйиб, унинг амалга оширишини кафолатлайди. Давлат ва унинг органлари фуқаролар олдида масъул бўлиб, ҳисобланади. 5. Ҳокимиятни бўлиниш принципига амал қилишлик. Давлат ҳокимиятига суистеъмолга йўл қўймаслик учун, ҳокимиятнинг учта тармоғини — қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига ажратилади, Булар ўз ваколати бўйича иш олиб боради ва бир — бирини ишига аралашмайди. 6. Суднинг мустақиллиги ва ҳуқуқни муқофаза қилувчи органларнинг яхши ишлаши. Суд мустақил бўлиб, фақат қонунга бўйсунади. Суд ишларига ҳеч кимнинг аралашишга йўл қўйилмайди. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар яхши ишлаб инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишлари керак. 7. Ақолини ҳуқуқий билимини ва ҳуқуқий маданиятини ривожланиши. Жамиятда ҳуқуқий маданият юксак даражада тараққий этиб, фуқаролар ҳуқуқий онгли бўлиши керак. Ҳуқуқий онг –ҳуқуқни яхши билиш, қонун ва бошқа норматив ҳужжатларни талабини бажаришни билдиради. 9. Фуқароларнинг манфаатларини қўриқлаш, уларнинг ижтимоий ҳимоя қилиш. 10. Ҳуқуқий давлат қуриш учун барча ижтимоий соҳаларда қонунларни чиқариш ва уларнинг такомиллаштириш. Ўзбекистон суверен демократик давлат бўлиб, у бирон синф, сиёсий партия, табақа ва гурҳнинг манфаатларини бажарувчи диктатура бўлмасдан, жамиятдаги барча сиёсий партия, табака ва гуруқларни, миллат, элатларни ва халқнинг манфаатларини ифодалайди. Бу ҳақда Конституциянинг 13 — моддасида шундай дейилган: «Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти эркинлиги, шаъни,

қадр —қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади. Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция ва конунлар билан ҳимоя қилинади». Ҳуқуқий давлатнинг энг муҳим белгиси — бу жамиятда қонуннинг устунлиги принцпидир. Бу Конституциянинг 15 — моддасида мустаҳкамланган. Қонун устунлиги деганда Республикамизда Конституция асосида қабул килинган қонунларнинг ҳамма норматив ҳуқуқий ҳужжатлардан устун туриши тушунилади. Барча фуқаролар давлат —жамоат бирлашмалари ва бошқа корхона ходимлари қонунларни оғишмай бажариши керак. Ҳуқуқий давлатда — Конституциянинг 56 — моддасида кўрсатилганидек, давлат ва жамият ишларини бошқариш учун Ўзбекистон Республикасида қонуний равишда касаба уюшмалари, сиёсий партиялар, олимларнинг жамиятлари, хотин —кизлар, фахрийлар ва ёшлар ташкилотлари ижодий ва жамоат уюшмалари, оммавий ҳаракатлар ва фуқароларнинг бошқа жамоат бирлашмаларига йўл қўйилади. Ҳуқукий давлат қуриш учун якка ҳукмрон компартия мафкурасига барҳам берилди. Кўппартиявийлик, кўпчилик фикр ва ғоялар эркинлигига йўл берилди. Масалан, ҳозирги вақтда Ўзбекистонда бешта сиёсий партия мавжуд. Халқ демократик, «Адолат» социал демократик, «Ватан тараққиёти», Фидокорлар миллий демократик ва Миллий тикланиш партиялари. Ҳуқуқий давлатнинг яна бир муҳим белгиси — давлат ҳокимиятини демократик асосда ташкил қилиш ва унинг иш юритиши учун, ҳамда ҳокимиятни суиистеъмол қилмаслик учун Конституциянинг 11 —моддасида белгиланганидек Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тизими — ҳокимиятни қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши принципига асосланган. Ҳуқуқий давлат — инсон ва фуқароларнинг асосий эркинликлари ва бурчларини халқаро нормаларга мувофиқлаштирган ҳолда амалга оширади.

Конституциянинг 117 — моддасига асосан, давлат органларига сайлов тизимини умумий, тенг, тўғридан — тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан ўтказилиши ҳам ҳуқуқий давлат белгиларидан қисобланади. Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий соҳадаги вазифалари бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган бўлиб, жамиятнинг иқтисодий негизини хилма—хил шаклларидаги мулк ташкил қилишлиги ҳам ҳуқуқий давлатнинг муҳим белгисидир. Демак, Ўзбекистон республикаси ёш суверен давлат бўлиб, ўзининг мустақил тараққиёт йўлига ўтиб олди. Бунда умуминсоний қадриятларни қайта тиклаш, инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари устиворлигини тан олиш асосида халқаро ва миллий давлатчилик тажрибаларидан фойдаланиб, келгусида демократик ҳуқуқий давлат барпо этади.

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-том. Т., «Ўзбекистон», 1996. 3. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби. 5-том. Т., «Ўзбекистон», 1997. 4. Саидов А. Таджиханов У. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Т., 1999. 5. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 6. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Жамиятнинг сиёсий ва хукукий тизими

Фуқаролик жамияти ва давлат муносабатлари

Имижелогия ва давлат хизматчисининг имижи

Давлат хизматчиси ва бошқарув маданияти

Болаларда дастлабки иктисодий хукукий ва экологик тушунчаларни шакллантириш