Ekologik fojialar va qiyomat alomatlari - Педагогиka - Рефераты

Ekologik fojialar va qiyomat alomatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

www.arxiv.uz Ekologik fojialar va qiyomat alomatlari REJA: 1. Ozon qavati tuynugining yupqalanishi. 2. O`simlik va xayvonlarning kamayishi 3. Mintaqaviy muammolar 4. Ichimlik suv muammosi. 5. Cho`llanish muammosi.

www.arxiv.uz Tabiat vujudga kelgandan beri u o`simlik va xayvonlar bilan boy bo`ldi. Organizmlar orasidagi munosabatlar oddiydan murakkabga, ayniqsa, tabiat bilan insonning munosabati kundan kunga mustaxkamlanib bordi. Har bir jamiyat taraqqiyotining siyosiy davri tabiatga aloxida ta`sir ko`rsatdi: Ibtidoiy davrda odamlar o`sha zamonda oddiy mexnat quroli sifatida tosh va olovni ishlatdilar. Feodalizm davrida insoniyatning tabiatga nisbatan ta`siri qadimiy zamonga qaraganda kuchliroq bo`ldi. Kapitalistik jamiyatda fan-texnika, qishloq xo`jaligi, transportning rivojlanishi, zavod va fabrikalarning paydo bo`lishi va texnogenik yumush xodisalarini vujudga keltirdi. Sotsializm davri – sivilizatsiya tabiatni xarob qildi. Insoniyat va tabiat moddiy jins bo`lib, ularning kimyoviy qismi umumiy xisoblanadi. Qayd etish lozimki, inson biosfera komponentiga kiradi, u tabiatning kichik qismini tashkil etsa xam, buyuk kuchga ega, zero insoniyat tabiatning ko`zga ko`rinarli o`zgarishlariga olib kelishi mumkin. Shunga biz iqror bo`lishimiz kerakki, tarixiy davrlarda tabiat insonga nisbatan kuchli edi. Ayni paytda esa insonning faoliyati (antropogen) kuchli bo`ldi va natijada tabiat xarob bo`ldi. Akademik V.I.Vernadskiyning fikricha, xozirgi zamonda inson biosferasining yangi qirrasi (aql qavati, yerning ongli qavati) – noosferani vujudga keltirishi lozim, chunki insoniyatning barcha xarakati, g`ayrati inson salomatligi uchun, noosferani faol qismiga yo`naltiriladi. V.I.Vernadskiy (1967y.) shunday xulosaga keldiki, odamizod faoliyati geologik omilga aylangan.

www.arxiv.uz Tabiat muxofazasi amaliy fan bo`lib, turar joyni muxofazalash maqsadiga ega. Unga xilof ravishda ekologiya esa nazariy fundamental fan xisoblanadi, chunki u organizmlarning bir-biri bilan va ularni tashqi muxit bilan munosabatini o`rganadi. Insoniyat ekologik muammolarni yechish yo`llarini topishi kerak. Ekologik muammolar 3 guruxga bo`linadi: umuminsoniy (jaxon), mintaqaviy va maxalliy. Umuminsoniy muammolar: Atmosfera xavo xaroratining ko`tarilishi. Olimlar shunday xulosaga keldilarki, oxirgi 100 yil ichida (o`tgan asrda) sayyoraning atmosfera xavosi 10S ga ko`tarildi. Kelgusi 30 yil ichida shuncha xaroratga ko`tarilishi bashorat qilinmoqda. Natijada dunyo suv xavzalarining xajmi 20 metr yuqori bo`ladi. Ko`p shaxar va mamlakatlar suv ostida qoladi. Iqlimning o`zgarishi global iqtisodiy va ijtimoiy inqirozga olib keladi. Natijada aysberglar xal bo`lib, yer, o`simlik, xayvonlar suv tagida qolishi mumkin. Buning asosiy sababi SO2 ning miqdori atmosferada ko`payishi va boshqa ekologik omilning ta`siri xisoblanadi. Ayni paytda O`rta Osiyo va Qozog`istonda Orol fojiasi kishilar salomatligiga va tabiatga katta ta`sir etmoqda. Ushbu xavzada yilida 100 million tonna tuz chang bilan atmosferaga tarqalib, natijada xavo, suv, yer zaxarlanadi. Tuz esa Fedchenko va boshqa muzliklarga tarqalib, ularni xal bo`lishiga olib keladi. Bir litr Orol suvida 40-50 gramm tuz mavjud. Agar o`tgan asrning boshida SO2 miqdori atmosferada 0,029 foizni tashkil etgan bo`lsa, ayni zamonda bu miqdor 0,033 foizga yetdi. Kelgusida bu ko`rsatkich yanada ko`payishi kutilmoqda. Ozon qavati tuynugining yupqalanishi. Atmosferaning ozon qavati barcha tirik mavjudotga o`lim keltiruvchi ultrabinafsha qisqa to`lqinini ushlab qoladi. Oxirgi bir necha yillar davomida atmosfera xavosida azot oksidi va freonning miqdori ko`payishi natijasida ozon qavati nozik va yupqa bo`lib qolayotir. Freon

www.arxiv.uz esa turli buyoqlar, konditsioner va muzlatgichlarda sovuqlik manbai sifatida ishlatilmoqda. Oxirgi yillar Antraktida va Rossiyada «ozon tuynugi» vujudga kelib, barchani tashvishga solmoqda. Monrealda 1987 yili 50 ta jaxon davlatlari vakillari freon ishlab chiqarishni 50% kamaytirish uchun shartnomaga imzo qo`yishdi. Ozon qavati odamlar turar joyidan 22-30 km balandroqda joylashgan. Shuni ta`kidlash lozimki, o`tgan asrning boshida xozirga nisbatan ancha qalin bo`lgan. Tibbiyot xodimlari shu xulosaga keldilarki, ozon qavatining yupqalashuvi natijasida axoli o`rtasida teri kasalliklarining tarqalishi ortgan, chunki yupqa ozon qavati quyoshning ultrabinafsha nurlarini qaytara olmaydilar. Axolining o`sishi. Ikkinchi mingyillik davomida birinchi ming yillikka qaraganda axoli soni baland sur`atlarda ko`tarildi. XX asrning boshida axolining o`sishi bir foizga kamaygan bo`lsa, birinchi yarmida xar yili 1 foizga, ikkinchi yarmida esa 2 foizga yetdi. Hozirgi paytda jaxon axolisi xar bir soniyada 5 kishiga, xar daqiqada 100-200 kishiga, 1 soatda esa 6000 kishiga ko`paymoqda. O`zbekiston Respublikasida axoli soni 26 million nafar kishiga yetdi, 1913 yilda esa axoli xammasi bo`lib 4 million 366 ming kishini tashkil etardi. Har yili yurtimizda axoli 0,5 million kishiga ortmoqda. Ichimlik suv muammosi. Biosferaning suvli qavati gidrosfera deb ataladi. Suvlar 2 guruxga ajratiladi: chuchuk va sho`r suv. Yer sayyorasining 70% maydoni (satxi)ni suv tashkil etadi. Tabiatda suvning zaxirasi umumiy miqdordan okeanda 93,96% ni, yer osti suvlari – 4,13%, aysberglar – 1,65%, ko`llar - 0,019% ni, tuproq tarkibida – 0,001% ni, daryolarda 0,001% ni tashkil etadi. Umuman dunyoda chuchuk suvlar jami suvlar miqdoridan 2,3% ni tashkil etadi.

www.arxiv.uz Har yili qishloq xo`jaligi, zavod fabrikalarning suvdan foydalanishi natijasida suv turli tashlandiqlarni ifloslantiradi, bir qancha o`simlik va xayvonlar o`limiga sabab bo`ladi. Umuman olganda xozirgi vaqtda ichimlik suvining miqdori kamayib, ifloslanib bormoqda. Cho`llanish muammosi. Sayyoramizda daraxtzorlarning maydoni yildan yilga kamaymokda. Ekin yerlarining katta qismi tabiiy va sun`iy eroziyaga uchradi, yer samaradorligi kamaydi. Orol dengizi mavzeida cho`llanish sur`ati oshib, dengizning suvi o`rniga qum, tuz paydo bo`ldi. Orol dengizining fojiasi insoniyat tarixida ekologik falokat sifatida kirdiki, uni sabablari antropogen omillardir xisoblanadi. O`zbekistonda yerning yallig`lanishi eroziyasi Buxoro viloyatining cho`llarida, Farg`ona vodiysi, Qarshi va boshqa tumanlarda uchraydi. Changli shamollar Nukus, Termiz, Qo`qon va Qarshi shaxarlarida kuchli, chunki bu joylarda qora va qizil qumlar nixoyatda ko`p. Me`yordan ko`p suvdan foydalanish natijasida yerning suvli eroziyasi ko`paydi. Qaysi omillar yerning yallig`lanishi va yuvishiga sabab bo`lmoqda? Birinchidan, yerning notekis maydonlari ko`pligidan, ikkinchidan, yog`ingarchilikning yog`ilishi, yaylovlardan noto`g`ri va uzoq muddatda foydalanishi, uchinchidan, yakka ekinlik (monokultura), sistemasiz sug`orish, bo`ta va o`rmonlarni barxam topganligi sabab bo`ldi. Respublikamizning sharoitida aksariyat ekin yerlari suv yuvilgan va yallig`langan. Buning uchun metereologik, dexkonchilik va gidrobiologik quritish usullardan foydalanib, yerni normal xolatiga keltirish lozim. Pestitsidlar. Pestitsidlar, ya`ni begona o`tlarni yo`qotish, turli o`simliklarning zararkunandalari, ularning kasalliklarini oldini olish, yog`och, taxta, qog`oz,

www.arxiv.uz xayvonot badanidagi parazitlar va kasalliklar tarqalashini oldini olish maqsadida ishlatiladigan kimyoviy moddalar xisoblanadi. Pestitsidlar o`simliklarning kimyoviy ximoyalanish asosi xisoblandi. Zaxarli moddalar xujayralarga kirib, ularning kimyoviy va fizikaviy xususiyatlarini o`zgartiradi. Oqsil va xujayralarning moddalari bilan kimyoviy reaksiyaga kirib, ularni cho`ktirib yuboradi, fermentlarni faolsiz qilib, moddalar almashuvini buzadi. Buning natijasida xujayralar o`limga maxkum etiladi. Ayni paytda atmosfera xavosi, yer, suv va barcha qishloq maxsulotlari axolining asosiy ozuqavorligi xisoblanib, kimyoviy moddalar bilan ifloslanmoqda. Paxta monokulturasi respublikamizdagi barcha ekin yerlarini kimyoviy moddalar bilan zaxarlantirib qo`ydi. O`simlik va xayvonlarning kamayishi. Xalqaro tabiat va tabiy boyliklar zaxirasi jamiyati ittifoqi ma`lumotiga ko`ra 1600 yildan xozirgacha sayyoramizdagi 150 ta tur qushlar, 106 ta tur sutemizuvchilar, 20 ta tur sudraluvchi va suvtuproqlilar yo`q bo`ldi, ularning irsiy zaxirasi (genofondi)dan xech narsa qolmadi, uni tiklash uchun imkon xam yo`q. 1980 yilning boshida o`rta xisobda kuniga 1 tur xayvon va bir xafta ichida 2 tur o`simlik yo`q bo`lgan. Ayni paytda taxminan 1000 ta qush va sut emizuvchilar turi yo`qolish arafasida. Agar bir tur o`simlik yo`q bo`lsa, unda 3-5 ta tur xayvonlar turi o`z-o`zidan yo`qoladi. Juda ko`p mamlakatlarda, shu jumladan, O`zbekistonda «Qizil kitob» uch marta chop etilganki, unda o`simliku xayvonlarning kamyob turlari va yo`qolish arafasidagilar kiritilgan. Turli-tuman rangdagi biologik muxitni saqlash maqsadida respublikamizda milliy bog`lar, qo`riqxonalar, biosfera qo`riqxonalar, buyurtmaxona, xayvonot bog`lari, botanik bog`lar tashkil etilgan va etilmoqda. Ular esa ekologik sayoxatni rivojlanishiga katta axamiyat kasb etadi. Mintaqaviy muammolar, Orol dengizi masalasida BMTning sessiyalarida O`zbekiston Prezidenti I.A.Karimov ikki marta chiqish qilib, bu muammoni umuminsoniy muammo deb xisobladi.

www.arxiv.uz Tojikistondagi Tursunzoda shaxrining alyuminiy zavod muammosi, shuningdek Amu, Sir, Zarafshon daryolari bir necha davlatlardan o`tadi, mintaqaviy muammo sirasiga kiradi. Shuni aytish lozimki, xar bir muammo turi bir-biri bilan zich aloqada bo`ladi. Maxalliy muammo bora-bora umuminsoniy muammoga aylanishi mumkin yoki uning aksi umuminsoniy muammolar axoli yordami bilan avval mintaqaviy muammoga, keyinroq maxalliyga aylanishi mumkin. Insoniyat avval tabiat qonunlarini o`rganib, shu asosda uni ximoya qiladi, zero agar tabiat muvozanati buzilsa, kechirmas va tuzatib bo`lmaydigan xato xisoblanadi. Tabiat to`liq organizm kabi yashash uchun kurashadi, shu sababdan insoniyat uchun noxush xodisaga aylanadi. Chernobil xodisalariga (26 aprel 1986 yil) 21 yil bo`ldi. Bu xodisa sayyoraning barcha kishilarini larzaga soldi, zero bu davrning buyuk texnogen falokati xisoblanadi. Chernobil atom stansiyasining barcha agregatlari sarkofag bilan qoplangan, ayni paytda ikkinchi qobig` bilan xam yopilmoqda. Yana necha yil bu stansiyaning zararli nurlari turar joy manzillariga tarqalishi ma`lum emas. Oxirgi vaqtlarda sayyoramiz mamlakatlarida tabiatning noxush xodisalari kuzatilmoqda. Dengizning suvi 10 metr va undan ko`proq balandlikka ko`tarilib, shaxarlar, tumanlar, qishloqlar jonzotlari bilan suv ostiga qoldirdi. Tabiiy va sun`iy yonginlar paydo bo`lmoqda. Eron, Pokiston, Hindiston, Afg`oniston va boshqa davlatlarda yer zilzilasi natijasida xar yili minglab odamlar qurbon bo`lmoqda va mamlakatlar katta iqtisodiy zarar ko`rmoqda. Xitoyda esa suv bir qancha inshootlarni ishdan chiqarib, ekish yerlarini paymol etdi, kishilarning o`limiga sabab bo`ldi. Dengiz yer osti silkinishiga Sunami deb aytiladi. 2005 yili ushbu voqea natijasida Hind okeanida, Indoneziya, Shri-Lanka, Hindiston, Bangladesh, Tayvan va boshqa davlatlar iqtisodiy zarar ko`rdilar, 200 mingdan ziyod kishilar xalok bo`lishdi. Bu yil xam sunami voqeasi takrorlandi. Sayyoramizdagi turli mamlakatlarda tabiatning xayratona vokealari uchrab turibdi. Buning asosiy sababi turar joy muxitining buzilishi xisoblanadi.

www.arxiv.uz Ba`zan mo`jizaviy voqealar xam kuzatilmoqda: «uchar likopchalar», «polteygerst» va boshqalar. Tabiiy ofatlar Sharqda (Xitoy, Yaponiya) to`fon, suv bosishi, qattiq shamol, Ђ arbda (Fransiya, Angliya, Italiya, Germaniya) tufayli atmosfera xavosi xaroratining ko`tarilishi kuzatildi. London metro stansiyasining birida, konditsioner yo`qligi sababli, xavoning xarorati 550S ga yetdi. (Toshkent televideniyesi, 21.07.2006 y.) Elba daryosining suvi kamayib ketdi, issiqlik natijasida daryoning suvi quridi. Ba`zi kishilar Yevropa va Amerika kit`asida issiklikdan xalok buldilar. Amerika qit`asida selu issiqlikdan bir necha davlatlar zarar ko`rdilar. Efiopiya, Hindistonda – suv bosimi, Ispaniya, Portugaliyada yong`in, Filippinda vulqon 80 metr balandlikka chiqdi. Ekologik falokat natijasida vujudga kelgan voqealar ma`muriy chegarani bilmaydi, unda ko`pincha adabiyotlarda aks etgan qiyomat ko`rsatgichlariga o`xshab ketadi. R.Aminov «Haqiqat sari ilk qadam» (2005) kitobida yozadi: «Yana shuni aytib o`tish kerakki, bu qiyomat soati xaqidagi gaplar Ollox tomonidan odamlarni qo`rqitish uchun emas, aksincha ularni xushyorlikka, qilayotgan ishlarini o`ylab chegaradan chiqmaslikka, mavjud yaratilgan qonun-qoidani buzmaslikka da`vat etadi. Bu xuddi otani o` g` liga nasixat berganiday. YA`ni ota yaratgan farzand xushyor bo`lib otasi aytgan gaplarini, pand-nasixatlarini bajarishi lozim, chunki farzandni yaratgan ota xech qachon xor bo`lishini istamaydi. Farzand bu nasixatlarni olmagan taqdirda xam ota sabr qiladi, kutadi. Lekin xar qanday sabrning xam chegarasi bor, farzand nafaqat o`ziga, balki otasi nomiga xam isnod keltirsa, unda albatta Yaratganga qancha og`ir bo`lmasin, lekin bunday farzandning bo`lganidan bo`lmagani ma`qul degan xulosaga kelib undan voz kechadi. Ana shu otaning farzanddan voz kechgani farzand uchun qiyomatdir. Lekin nima bo`lgan taqdirda xam, ona bolasidan voz kechmaydi. Farzand qanchalik yomon ish qilmasin, xatto-ki joniga qasd qilgan taqdirda xam ona bolasining bag`riga oladi. Otadan yashirib gunoxlarini kechiradi. Shuning uchun osmondagi Otamiz yaratgan

www.arxiv.uz bandalaridan vaqtincha kechsa, Ona Yer o`z bag`riga oladi. YA`ni rux ruxga, kul kulga ketadi». Bizning nazarimizda agar umuminsoniy ekologik muammolar tezlik bilan xal etilsa, bu paytda qiyomat yoki oxirzamon xech qachon bo`lmaydi. Bu masalani xal etish uchun barcha dunyo kishilari bir yoqadan bosh chiqarib, jipslashib odamlarning ekologik madaniyatini ko`tarsalar, bir vaqtning o`zida zudlik bilan o`z yechimini topadi. Insoniyatning yuksak madaniyatli axloqi uning ekologik madaniyatining asosini tashkil etadi, zero sog`lom aql, yer, suv, xavo, o`simlik, xayvonot va boshqa tabiat omillari muqaddas ekanligini tushunib yetadi va ularning o`limiga duchor bo`lishiga yo`l qo`ymaydi. Shuni ta`kidlash lozimki, Nurota buloqlari muqaddas xisoblanishi natijasida Navoiy viloyatida, Surxondaryodagi Sayrob, Tojikistondagi Chiluchorchashma (Qirqturt buloq) baliq, shaffof suvlari bilan bizning zamonamizga yetib kelmoqda. Ma`lumki, inson organizmi kasalligini keltiruvchilarga qarshi kurashadi, tabiat xam o`z navbatida xar tomonlama to`liq organizm sifatida insonning noxush faoliyati va boshqa ekologik omillaridan o`zini ximoya qilib, turli aksini beradi. Bugun inson shunday xulosaga keldiki, ilmning eng buyugi aql sanaladi, zero agar barcha faoliyat dunyoda inson kamoli uchun yo`naltirilsa, unda eng sharaflisi xam axloq ilmi sanaladi. U insoniyat ma`naviyatining eng buyuk, eng yaxshi yaralgani xisoblanadi. Hozir shunday payt kelganki, bizning barcha kishilarimiz ezgu niyat, ezgu suz, ezgu ishga amal qiladigan bulsin, faqat shundagina tabiat o`z ximoyasini topadi. Payg`ambar xadislarida ilm va iqtisodiy boylik quyidagicha o`z ifodasini topgan: Har kishi ilm orqasidan borsa, bixisht u bilan birga va xar kim dunyoning izlanishida bo`lsa, otash uning tomonida. Prezidentimiz ma`naviy boylik xaqida so`z yuritganda iqtisodiy zaxiradan minglab marotaba yuqori turishini ta`kidlashi bejiz emas.

www.arxiv.uz Inson tabiat tomonidan yaratilgan bir mo`jizasi bo`lib, uning tarkibiy qismini tashkil etadi va tabiat jamiyat birligida u bilan yashab, o`zining asosiy maqsadini amalga oshiradi, zero xozirgi odamlar «aqlli odamlar» safiga kiritiladi. Bizning ajdodlarimiz ko`p martalab qayd qilganlarki, tabiat tuganmas emas, shu sababdan unga nisbatan to`g`ri munosabatda bo`lish, tejamkorlik bilan ish tutishimiz kerak.

Похожие

Ekologik va nafosat tarbiyasi

Iqtisodiy va ekologik tarbiya asoslari

Fan-texnika taraqqiyoti va ekologik vaziyatning keskinlashuvi

Bolalarga ilk iqtisodiy, huquqiy va ekologik tarbiya berish usullari

Ekologik tarbiya. Iqtisodiy tarbiya. Mehnat tarbiyasi