Абдулла Авлоний ва Маҳмудхўжа Беҳбудийларнинг мактаб ва маорифни ривожлантиришдаги хизматлари - Педагогиka - Рефераты

Абдулла Авлоний ва Маҳмудхўжа Беҳбудийларнинг мактаб ва маорифни ривожлантиришдаги хизматлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Абдулла Авлоний ва Маҳмудхўжа Беҳбудийларнинг мактаб ва маорифни ривожлантиришдаги хизматлари Режа: 1. Абдулла Авлонийнинг педагогик қарашлари. 2. Абдулла Авлонийнинг дарслик китоблари ва уларнинг мазмуни. 3. Абдулла Авлонийнинг «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» асарида таълим-тарбия тизими. 4. Маҳмудхўжа Беҳбудий педагогик меросининг тарбиявий аҳамияти. 5. Маҳмудхўжа Беҳбудий мактаб ва маорифни ривожлантиришдаги хизматлари.

Таянч сўз ва иборалар: Мактаб, маориф, педагогик қараш, дарслик,алифбе, таълим, тарбия, газета, журнал, ҳикоя, шеър, маърифатпарвар, одоб, ахлоқ, хулқ, яхши хулқ, ёмон хулқ, садоқат, олийжаноблик, иффат, ҳаё, дўтлик, меҳрибонлик, сабр-қаноат 1. Абдулла Авлонийнинг педагогик қарашлари Абдулла Авлоний (1878-1934) Тошкентда ҳунарманд оиласида дунёга келди. Мактабда, сўнгра Абдумаликбой мадрасасида ўқиди. Ёшлигидан шеърлар ёзди. 1904 йили Мирободда янги усулдаги мактаб очди. 1907 йили унинг муҳаррирлигида «Шаҳрат» газетаси чиқа бошлади. 1909 йили «Жамияти хайрия» ташкил қилиб, болалар ўқиши учун сармоядорлик орқали мактабларга тарқатди. Мавлоний мактабининг довруғи кенг тарқалди, чор ҳукумати талаби билан ўлка мамурияти мактабни 1908 йил ёпди. Шундан сўнг, 1909 йили Авлоний Дегрез маҳалласида мактаб очди. Дарсликлар ёзишга киришди. 1909-1917 йилларда унинг «Биринчи муаллим», «Иккинчи муаллим», «Туркий гулустон ёҳуд ахлоқ», «Мактаб гулустони», «Адабиёт ёҳуд миллий шеърлар» тўпламлари нашр этилди. 1917 йилдан сўнг ҳам турли ўрта махсус ва олий ўқув юртларида педагогик фаолият билан шуғулланди. «Меҳнат қаҳрамони» унвони, «Ўзбекистон халқ маорифи зарбдори» номига сазовор бўлди. Абдулла Авлоний бола тарбиясини нисбий равишда қуйидаги тўрт бўлимга ажратади:

1. «Тарбиянинг замони». 2. «Бадан тарбияси». 3. «Фикр тарбияси». 4. «Ахлоқ тарбияси» ва бу ҳақида ҳамда унинг аҳамияти тўғрисида фикр юритади. «Тарбиянинг замони» бўлимида тарбияни ёшликдан бериш зарурлигини, бу ишга ҳаммани: ота-она, муаллим, ҳукумат ва бошқаларнинг киришиши кераклигини таъкидлайди. «Ал-ҳосил тарбия бизлар учун ё ҳаёт – ё мамот, ё нажот – ё ҳалокат, ё саодат – ё фалокат масаласидур» деб уқтиради Авлоний. Тарбия хусусий иш эмас, ижтимоий ишдир. Ҳар бир халқнинг тараққий қилиши, давлатларнинг қудратли бўлиши авлодлар тарбиясига кўп жиҳатдан боғлиқ, деб ҳисоблайди, адиб. Тарбия зурриёт дунёга келгандан бошланиб, умирининг охирига қадар давом этади. У бир қанча босқичдан – уй, боғча, мактаб ва жамоатчилик тарбиясидан ташкил топган. Абдулла Авлоний тарбиянинг доирасини кенг маънода тушунади. Уни биргина ахлоқ билан чегаралаб қўймайди, у биринчи навбатда боланинг соғлиги ҳақида ғамхўрлик қилиш лозимлигини уқтиради. Абдулла Авлонийнинг фикрича, соғлом фикр, яхши ахлоқ, илм-маърифатга эга бўлиш учун баданни тарбия қилиш зарур. «Баданнинг саломат ва қувватли бўлмоғи инсонга энг керакли нарсадур. Чунки ўқумоқ, ўқутмоқ, ўрганмоқ ва ўргатмоқ учун инсонга кучли, касалсиз жасад лозимдур». Абдулла Авлоний таълим ва тарбия узвий боғлиқ эканини ҳам таъкидлайди: «Дарс ила тарбия орасида бир оз фарқ бор бўлса

ҳам, иккиси бир-биридан айрилмайдурган, бирининг вужуди бирига бойланган жон ила тан кабидур» - дейди. 2. Абдулла Авлонийнинг дарслик китоблари ва уларнинг мазмуни Абдулла Авлоний «Усули жадид» мактаблари учун тўрт қисмдан иборат «Адабиёт ёҳуд миллий шеърлар» ҳамда «Биринчи муаллим» (1912), «Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ» (1913), «Иккинчи муаллим» (1915), «Мактаб гулистони» (1917) каби дарслик ва ўқиш китоблари яратди. Бу асарлари ҳамда публицистик мақолаларида дунё халқлари маданиятини, илм-фанни, мактаб ва маорифни улуғлаб, ўз халқини илмли, маданиятли бўлишга чақиради. Асримиз бошларида янги мактаблар учун ёзилган алифбелар анчагина эди. Шулар орасида Авлонийнинг «Биринчи муаллим»и ҳам ўзига хос ўринга эга. «Биринчи муаллим» 1917 йил тўнтаришги қадар бир 4 марта нашр этилган. Авлоний уни ёзишда мавжуд дарсликларга, биринчи навбатда Саидрасул Азизийнинг «Устоди аввал»ига суянади (дарс бериш жараёнида орттирган тажрибаларидан самарали фойдаланади). Авлонийнинг «Иккинчи муаллим» китоби «Биринчи муаллим» китобининг узвий давомидир. Унинг «Биринчи муаллим»ини алифбе, «Иккинчи муаллим»ини – хрестоматия деб шартли равишда аташ мумкин. Китобларда тарбияга алоҳида эътибор қаратилган. «Биринчи муаллим»га «Мактаб», «Бахтли ва бахтсиз бола», «Яхшилик ерда қолмас», «Қаноат», «Иттифоқ» каби ҳикоя ва шеърлар кирган, уларни охирида тарбиявий аҳамиятга

молик мушоҳада юритилган. Дарсликларга халқ оғзаки ижоди намуналари, замон руҳи билан суғрилган ва ўқувчиларга мослаштирилган ҳикоя, ривоятлар киритилган. «Иккинчи муалим»га «Сахийлик», «Бахтлилик», «Ақлли бола», «Кампир ила чўл ялпизи», «Тамаъ боласи» каби ҳикоялар киритилиб, уларда хушфеъллик, ақл ва донишмандик шарафланади, қўполлик, баднафслик бахиллик ҳажвга олинган. 3. Абдулла Авлонийнинг «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» асарида таълим-тарбия тизими 1913 йилда ёзилган «Туркий гулустон ёхуд ахлоқ» ахлоқий ва таълим-тариявий асар бўлиб, унда «инсонларни яхшиликка чақирувчи, ёмонликдан қайтарувчи бир илм ахлоқ» ҳақида фикр юритилади. Авлоний бола камолотида тарбиянинг роли жуда катталигини тушунади ва тарбия «ё ҳаёт, ё мамот, масаласи» деб билади. Бу фикрга юртбошимиз ҳам алоҳида муносабат билдирганлар: «Мен Абдулла Авлонийнинг «Тарбия биз учун ё ҳаёт, ё мамот, ё нажот-ё ҳалокат, ё саодат –ё фалокат масаласида деган фикрини кўп мушоҳада қиламан. Буюк маърифатпарварнинг бу сўзлари асримиз бошида миллатимиз учун қанчалар муҳим ва долзарб бўлган бўлса, ҳозирги

кунда ҳам биз учун шунчалик, балки ундан ҳам кўра муҳим ва долзарбдир» 1 . Абдулла Авлоний ўзининг «Туркий гулустон ёхуд ахлоқ» асарида баракамол инсоннинг ахлоқий тарбиясига алоҳида эътибор бериди. Ахлоқ «Инсонни яхшиликка чақирувчи, ёмонликдан қайтарувчи бир илмдир. Яхши хулқларнинг яхшилигини, ёмон хулларнинг ёмонлигини далил ва мисоллар билан баён қиладиган китобни ахлоқ дейдилар. Ахлоқ илмини ўқиб, ер юзида нима иш қилмоқ учун юрганини билур. Киши ўзидан хабардор бўлмаса илмни, яхши кишиларни, яхши нарсаларни, яхши ишларнинг қадрини, қимматини билмас» 2 . Абдулла Авлоний ахлоқий фазилатларни икки турга бўлган эди, яхши хулқлар: меҳр-шафқат, муҳаббат, садоқат, олийжаноблик, иффат, ҳаё, дўтлик, меҳрибонлик, сабр-қаноат, сахийлик. Ёмон хулқлар: ғазаб, бузуқлик, сафохат, ялқовлик, хасислик, таъмагирлик кабилардир. Абдулла Авлоний ахлоқий тарбиянинг бош масаласи инсоннинг Ватанга муҳаббатидир деб ҳисоблади ва ҳар бир ёш қалбида Ватанида яшашга, унинг бахтидан қувонишга, шодлигига шерик бўлишга ўргатмоқ ва уни эътиқодига айлантирмоқ лозимлигини таъкидлади. Ватанни севган хақини ардоқлайди, чунки «Ҳар бир миллатнинг дунёда борлигини кўрсатадиган ҳаёт 1 И.А.Каримов. Жамиятимиз мафкураси хал=ни-хал=, миллатни-миллат =илишга хизмат етсин. Баркамол авлод орзуси. Т., «Шар=» 1999 й. 39- 40 б . 2 Абдулла Авлоний. Туркий гулуцон ёхуд ахло=. Т. 1994 й .

кўзгуси-тил ва адабиётдир», деб миллий тил ва адабиётни ўрганишга алоҳида эътибор берди. Абдулла Авлоний болаларнинг ақлий талимига ҳам алоҳида эътибор беради: фикрлаш иқтидорини эгаллаш олийжаноб ғоялар томон интилишдир, деган эди. Абдулла Авлоний болалар фикрининг «қуввати, зийнат кенглиги» жиҳатдан муаллимларни «диққатларга суянган, виждонларига юкланган» вазифалардир дейди. Абдулла Авлонийнинг «Туркий гулустон ёхуд ахлоқ» асари ҳар бир хонадонга қут-барака келтирувчи, инсонларни яхши йўлга бошловчи асардир. 4. Маҳмудхўжа Беҳбудий педагогик меросининг тарбиявий аҳамияти Туркистонда жадидлар ҳаракати асосчиларидан бири, жаҳонга машҳур бўлган ўзбекнинг ягона жўғрофияшуноси, атоқли жамоат арбоби, буюк исломшунос, улуғ педагог ва ахлоқшунос, юксак дидли журналист Маҳмудхўжа Беҳбудий 1874 йил 10 мартда Самарқанднинг Баҳшитепа қишлоғида руҳоний оиласида таваллуд топган. Маҳмудхўжа Беҳбудий «усули жадид» макталари учун бир қатор дарсликлар ёзади. «Мунтахбаи жўғрофияи умумий» («Қисқача умумий жўғрофия»), «Китобатулқатфол» («Болалар мактуби»), «Мухтасари тарихи ислом» («Исломнинг қисқача тарихи»), «Мадхали жўғрофи умроний» («Аҳоли жўғрофиясига

кириш»), «Мухтасари жўғрофия русий» («Россиянинг қисқача жўғрофияси»), «Амалиёти ислом» каби китоблари дарслик сифатида ўқитилган. Беҳбудий таълим ва тарбия ҳамда унинг муаммолари тўғрисида бой публицистик мерос қолдирди. Жумладан, «Имон ва ислом», «Ихтиёжи миллат», «Бухорода усули жадида», «Ҳуррият – озодлик – эркинлик», «Таҳсил ойи», «Икки эмас тўрт тил лозим», «Туркистон», «Миллатни Ким ислоҳ этар», «Ёшларга мурожаат», «Ватанпарварлик керак», «Бизни кемирувчи одатлар», «Бухоро хонлигига саёҳат», «Ибтидоий мактабларимизнинг тартибсизлиги ёҳуд тараққийнинг йўли», «Бизга ислоҳ керак», «Ҳақ олинур, берилмас», «Самарқандда миллий ишлар ҳақинда» ва бошқалар. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг янги мактаблар учун ёзилган асарлари макталарнинг ислоҳида катта ҳодиса бўлди. Айни даврда бу дарсликлар назарий, илмий ва амалий жиҳатдан кенг қўлланилди. Бу китобларнинг бугунги кунда ҳам қадри йўқолганича йўқ. Беҳбудий Туркистоннинг келажагини унинг янги кадрларида, мутахассисларида ва ўқимишли ёшларида, деб биларди. Шунинг учун ҳам у ҳар бир ёзган мақоласида янги тараққиётга жавоб берадиган кадр тарбиялаб етиштириш масаласини қўярди. 5. Маҳмудхўжа Беҳбудий мактаб ва маорифни ривожлантиришдаги хизматлари

Шарқ халқларининг маънавий ҳаётида, мактаб ва маорифида чинакам тўнтариш ясаган, туркий қавмларининг чинакам ифтихори бўлган Исмоилбек Ғаспирали томонидан ишлаб чиқилган «усули жадид»ида номи тарихда катта ўрин тутгани сингари, Беҳбудийнинг номи ҳам Туркистон мактаб-маорифида кенг ўрин эгаллайди. У биринчи бўлиб ўлкада бу янгича усулдаги мактабларни ташкил этишни тарғиботчиларидан ҳамда амалиётчиларидан ҳисобланади. Бу соҳада Беҳбудий Исмоилбек Ғаспиралидан кўп янги томонларни ўрганди. «Таржимон» газетаси Беҳбудий учун вазиятни англашда зарурий восита бўлди. Газетанинг дастлабки сонларида: «Бир бечора фақирни кўрсак, ачинамиз. Ўлаётган бечорани кўрсак, юрагимиз изтиробда оғрийди. Ҳатто бирор ҳайвоннинг қийналиши раҳмимизни келтиради. Лекин бир эмас минглаб кишиларнинг, бутун бир халқнинг жаҳолатдан мислсиз қийналаётганини кўрмайсиз…», деб ёзилган сатрлар бор. Кейин «Таржимон» саҳифаларида янги мактаблар ташкил этиш, илғор ва янги фикрларни бериш кенг ўрин эгаллади. Бу эса Илмоилбек Ғаспиралининг биринчи томондан миллатлар қардошлигини ҳимоя этса, иккинчи томондан умумдемократик характерга эга эканлигини кўрсатади. Шунинг учун ҳам Беҳбудий ўзига Ғаспиралининг тутган йўлини танлайди ва ундан маслаҳатлар олади ҳамда маслакдош бўладилар. Беҳбудий «усули жадид» мактабининг зарурлиги, унинг қонун-қоидалари, мактабда ўтиладиган дарслар, қандай имтиҳонлар олиниши, мактабнинг қай тарзда тузилиш, унга қандай

асбоб-ускуналар кераклиги, муаллимларнинг вазифалари, уларнинг таъминот масалалари ва бошқа кўп жиҳатларини Ғаспиралидан ва унинг асарлари ҳамда мақолаларидан ўрганди. Шулар асосида Туркистонда «усули жадид» макталарини ташкил этиш учун бор кучини сарфлади. Нафақат ташкил этиш, у шу мактабларни китоблар билан таъминлашда ҳам жонбозлик кўрсатди. У Самарқанднинг эски шаҳар қисмида бепул кутубхона, қироатхона, ўз ҳовлисида мактаб очди. Машҳур педагог Абдуқодир Шакурийнинг янги усулдаги мактабини ўз ҳовлисига кўчириб келди. Беҳбудий бутун вужуди билан муаллим эди. Унинг ўзи ҳам юқори синф талабаларига жўғрофия ва тарихдан сабоқ берар эди. Миср, Туркия, Қозон ва бошқа жойлардан олиб келган турли янги- янги китобларини юқори синф ўқувчиларига ҳамда энг яхши ўқиганларга ва муаллимларга тортиқ қиларди. У не қилса улуғ Туркистон учун ва унинг келажаги бўлган ёшлар учун қиларди. Беҳбудий ахлоқ ва тарбиянинг асоси –мактаб, барча илмнинг боши ва ибтидоси мактаб, саодатнинг, фозил инсоннинг маънавий чашмаси мактаб, деган ақидага амал қиларди.

Adabiyot : 1. Шеранова М 2. Фарсахонова Д 3. www.ziyonet.uz 4. www.nur.uz

Похожие

Туркистонда жадидчилик харакати ва унинг маориф ривожланишидаги ўрни

Бошкарув маданияти ва унинг ташкилотчилик ва бошкариш кобилиятларини ривожлантиришдаги урни

Ўрта Осиёда педагогик фикр тараққиёти

М. Бехбудий - педагог-ташкилотчи

Абдулла Авлонийнинг педагогик фаолияти