Ўрта Осиёда педагогик фикр тараққиёти - Педагогиka - Рефераты

Ўрта Осиёда педагогик фикр тараққиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

420 KB

Ўрта Осиёда педагогик фикр тараққиёти Режа: 1. Абу Наср Форобий нинг педагогик қарашлари 2. Абу Райҳон Берунийнинг педагогик қарашлари 3. Абу Али ибн Синонинг педагогик қарашлари 4. Шарқ уйғониш даврида таълим-тарбия масалалари 5. Соҳибқирон Амир Темур 6. Муҳаммад Тарағай –Улуғбек 7. Жадидчилик ҳаракатини вужудга келиши ва таълим ислоҳоти 8. Абдулла Авлонийнинг педагогик фаолияти 9. Туркистонда маориф ишларининг ривожланиши 10. Ўзбекистонда халқ маорифи соҳасидаги ислоҳотлар 11. Мустақил Ўзбекистонда таълим-тарбия ва педагогик фикрлар

Ўрта Осиёда педагогик фикрнинг шаклланишида буюк мутафаккирларининг алоҳида хизматлари бор. Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино каби буюк мутафаккирлар таълим- тарбия жараёнига жиддий қараганлар ва бу борадаги қимматли фикрларини дунёга танилган асарларида баён этганлар. Ушбу асарлар нафақат Ўзбек халқининг, балки бутун инсониятнинг ривожланиш жараёнида муҳим аҳамият касб этган. Уларнинг илмий қарашлари бугунги кунда ҳам инсоният учун дастуриламал бўлиб хизмат қилиб келмоқда. Абу Наср Форобий нинг педагогик қарашлари ( 873-950) Абу Наср Форобий - машҳур олим, қадимги юнон илми ва фалсафасининг шарқдаги энг йирик тарғиботчиси. Ўрта аср ижтимоий- фалсафий фикр тарақкиётига асос солган мутафаккир. Абу Наср Форобий( милодий 873 йил)да Шош-Тошкентга яқин Фороб (Ўтрор) деган жойда ҳарбий хизматчи оиласида туғилган.Форобда бошланғич таълимни олгач, Шошда, Бухорода, Самарқандда таълим олган. Сўнгра Боғдодга бориб юнон тили, тиббиёт, мантиқ, мусиқа, тилшкнослик, ҳуқуқ масалалалрини ўраганади. Форобий «Ақл ҳақидаги рисола», «Фалсафадан олдин нимани ўрганиш керак», «Субстанция ҳақида», «Фалсафа манбалари», «Логикага кириш», «Масалалар манбаи» каби 160 дан ортиқ рисолалар яратди 1 . Форобий бу асарларида давлат тузилиши ва уни бошқариш, турли ижтимоий низоларнинг олдини олиш ҳамда камолатга эришган ижтимоий жамоани яратиш каби масалалар устида фикр юритади. Етук жамоани вужудга келтириш, комил инсонни тарбиялаш муаммосини ҳал этиш билан боғлиқ эканлигини биринчи бор ўрта аср шароитида Форобий олға сурди. 1 Абу Наср Ф о робий. Рисолалар. М.М.Хайруллаев. Тошкент. «Фан», 1975 – 71-72 бет.

Унинг «Идеал жамоа ҳақида», «Бахт-саодатга эришув тўғрисида» каби машҳур асарлари шу масалаларга бағишланган. Форобий таълим-тарбияга бағишланган асарларида таълим-тарбиянинг муҳимлиги, унда нималарга эътибор бериш зурурлиги, таълим-тарбия усуллари ва услубиятлари ҳақида фикр юритади. Унинг «Фозил одамлар шаҳри», «Ихсо-ал-илм», «Илмларнинг келиб чиқиши», «Ақл маънолари тўғрисида» каби асарларида ижтимоий- тарбиявий қарашлари ўз ифодасини топган. Форобий таълим ва тарбияга биринчи марта таъриф берган олим саналади. Таълим-деган сўз инсонга ўқитиш, тушунтириш асосида назарий билим бериш; тарбия-назарий фазилатни, маълум ҳунарни эгаллаш учун зарур бўлган хулқ нормаларини ва амалий малакаларни ўрнатишдир, дейди олим. Форобий таълим-тарбиянинг асосий вазифаси жамият талабларига жавоб бера оладиган ва шу жамият учун хизмат қиладиган етук инсонни тарбиялашдан иборат деб билади. Абу Наср Форобийнинг бой ижоди билан танишар эканмиз, унинг ахлоқ ҳақидаги фикрларига алоҳида эътибор беришимиз керак. У ўн икки хислатни санаб ўтади ва шу хислатларга эга бўлган инсонни ахлоқли деб айтиш мумкин деган хулоса чиқаради. Бу хислатлар қуйидагилардир: - одам жисмонан мукаммал шаклланган бўлиши керак; - муҳокама ва мулоҳазани тез ва тўғри тушуна оладиган бўлсин; - хотираси кучли бўлиши шарт; - зеҳни ўткир бўлиши зарур; - ўз мулоҳазаларини равон ва равшан баён эта олсин; - билиш ва ўқишга муҳаббати бўлсин; - овқатланиш ва ичимлик ичишда меъёрини билувчи; - ҳақиқатни севувчи бўлсин; - руҳи ғурурли ва ўз виждонини қадрлайдиган бўлсин; - дирҳам, динор ва шу каби турмуш буюмларига нисбатан жирканиш билан қарасин;

- адолат учун курашувчан бўлиши керак; -қўрқмас, жасур бўлсин, лекин қайсар бўлмасин. Ушбу хислатларда инсоннинг ўз шахсига, жамиятга, ҳаётга, моддий бойликларга нисбатан муносабати намоён бўлади. Форобий таълимда барча фанларнинг назарий асослари ўрганилса, тарбияда маънавий-ахлоқий қоидалар, одоб меъёрлари ўрганилади, касб- ҳунарга оид малакалар ҳосил қилинади, деб уқтиради. Хулоса қилиб, Форобийнинг қуйидаги асосий фикрларини кўрсатиш мумкин: -таълим-тарбияда рағбатлантириш, одатлантириш, мажбур этиш методларидан фойдаланиш лозим; -комил инсонни шакллантириш, инсоннинг ўз моҳияти билан ижтимоийлиги, яъни фақат жамиятда, ўзаро муносабатлар жараёнида эришилади; -инсоннинг камолотга етишида ҳам ақлий, ҳам ахлоқий тарбиянинг ўзаро алоқаси муҳим аҳамият касб этади. Абу Наср Форобийнинг тавсия этган таълим-тарбия усуллари ҳозирги даврда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаганлигини алоҳида эътироф этиш зарур. Форобий ахлоқийликни тафаккурга асосланган ҳосилот сифатида қабул қилади. Ҳақиқатдан ҳам бугунги кунда педагогик тадқиқотлар бу қарашни тўла тасдиқлайди. Бугунги кунда ахлоқийлик нафақат хулқнинг гўзаллигини, муомала маданиятини, балки инсоннинг ички муҳитида уйғунлик ўрнатилишини, ахлоқий меъёрлар асосида фикрлашни, ахлоқий ҳис- туйғуларни ривожлантиришни, эзгу ният ва ҳиссиётларни ривожлантиришни тақозо этмоқда. Ахлоқийликнинг бу қирраларини инсон ўзида фақат англаган ҳолдагина ривожлантириши мумкин. Ахлоқий онглиликни ривожлантириш эса икки йўл билан – таълим ва тарбия орқали амалга оширилади. Ўрни келганда айтиб ўтиш жоизки, биз ҳанузгача ахлоқий онглиликка етарли эътибор қарата олмадик. Биз талабаларда ахлоқийликни ташқи элементларини тарбиялаш билан чегараланиб қолмоқдамиз. Биз

интизомли бўлишга, ахлоқий меъёрларга амал қилишга, хулқ-одоб чегараларида хатти-ҳаракат қилишга талабаларни чорлаймизу, аммо талабаларнинг ички ахлоқий дунёсини тарбиялашга эътибор бермаймиз. Ахлоқий онглиликни тарбиялашга ҳам юзаки ёндашамиз, ахлоқий фикрлаш малакасини ҳосил этишга ҳаракат қилмаймиз. Буларнинг барчаси ахлоқийликни тарбиялаш жараёнида самарадорликнинг паст бўлишига олиб келади. Абу Наср Форобийнинг ахлоқийликка бўлган қарашларига асосланган ҳолда биз ахлоқий тарбия жараёнида ахлоқий онглиликни тарбиялашга алоҳида эътибор қаратишимиз лозим. Хулоса қилиб айтганда Форобий педагогик таълимотининг асосида комил инсонни шакллантириш, инсоннинг ўз моҳияти билан ижтимоийлиги, яъни фақат жамиятда, ўзаро муносабатлар жараёнида комилликка эришади, деган фалсафий қарашлари ётади. Инсоннинг камолотга етишишида ҳам ақлий, ҳам ахлоқий тарбиянинг ўзаро алоқаси муҳим аҳамият касб этади. Бунда Форобий тавсия этган таълим ва тарбия усуллари ҳозирга даврда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаганлиги билан диққатга сазовордир. Абу Наср Форобий инсонга яшаш учун жуда кўп нарса кераклигини ва буларни вужудга келтириш йўлида у бошқа шахсларга мурожат қилиши , яъни иқтисодий алоқани ўрнатиш зарурлигини эътироф этади. Дарҳақиқат иқтисодий алоқалар ўрнатиш учун одамлар, давлатлар интеграциялашувга ҳаракат қиладилар.Бугунги кунда бу ҳаракатнинг аҳамиятини нечоғлик катта эканлигини европа мисолида кўриш мумкин. Иқтисодий интгерация бу давлатларнинг ривожида муҳим аҳамият касб этмоқда. Форобий «Бахт саодатга эришув ҳақида» асарида шундай ёзади: «Инсон ўз маблағларини тўғри сарфлашни билиши керак. Пул сарфлашда қизғанчиқлик қилиш хасисликка олиб келса, режасиз ишлатиш инсонни бебошликка етаклайди».

Абу Райҳон Берунийнинг педагогик қарашлари (973-1048) Қомусий олим Абу Райҳон Беруний Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Беруний Х асрнинг иккинчи ярми ва IX асрнинг бошларида, ғоят мураккаб тарихий даврда яшади ва ижод этди. Беруний ( милодий 973 йил 4 сентябр) Хоразмнинг Қиёт ( Кот) шаҳрида дунёга келди. Берун сўзининг маъноси «ташқари» деган маънони англатади. Саёҳатчи Ёқут Ҳамавийнинг айтишича, ватанидан ташқарига кетган ҳар бир кишини хоразмликлар «Беруний» лақаби билан аташган. «Абу Райҳон» эса «марҳаматли », «раҳмдил» деган маънони англатади. 2Абу Райҳон Беруний бошланғич таълимни тугатгач, ўша давр да фан- маданият тараққий этган Хоразмнинг пешқадам олим ларидан сабоқ олади. Беруний Хоразм тили билан бирга сурёний, форсий, сўғдий юнон, қадимги яхудий тилларини, ҳатто қадимги ҳинд тили са нскритни ҳам ўрганган. У юнон классик илми, астрономия, ге ография, ботаника, математика, геология, тарих, этнография фалсафа ва филологиядан ҳам чукур билим олади. Беруний йирик олим Абу Наср ибн Ироқдан Евклид геомет рияси, Птолемейнинг астрономик таълимотларидан дар с олган. 995 йилгача Беруний астрономия, география, геодезиянинг .амалий масалаларини ҳал этиш билан бирга, Шарқда биринчи бўлиб Ер ва Осмо н глобусини ясади ва астрономияга оид бир неч,а китоб ёзди («Картография», «Глобус ясаш китоби», «Ерда ги жойларнинг узунлама ва кенгламаларини аниқлаш ҳақида мақола » ва бошқалар). Беруний ҳали жуда ёш олим бўлишига қарамай, Кот шаҳри да 994— 995 йилларда астрономик кузатишлар ўтказган. Бу ку затишлар учун ўзи астрономик асбоблар ихтиро этган. 994—995 йилларда Қорахоиийлар сомонийлар давлатига қарши хужум киладилар. Урганч амири Маъмун I томонидан Беруний ижод этаётган Кот 2 Аҳмедов А. Беруний ва унинг «Геодезияс»си ҳақида.Беруний. Танланган асарлар.3-том, «Фан», 1982,21 бет.

шаҳри забт этилиб ягона Хоразм давлати ташкил топади. Амир Абу Абдулло Мухаммад хизматида бўлган Беруний ҳам бошқа олимлар каби Кот Қиётни тарк этиб, Жур- жонда, сунг Райда яшайди. Ўша даврда Хоразмда ва Каспий олди вилоятларида Қобус ибн Вушмагир деган таниқли олим ёш олимга хайрихохлик кўрсатади. «Шамс ал- Маолий» («Олий мартабалар қуёши») лақаби билан машҳур бўлган бу подшоҳга бағишлаб Беруний «Қдимги халақлардан қолган ёдгорликлар» асарини ёзади ва унга тақдим этади. Бу асар Беруний номини Яқин ва Ў рта Шарққа машҳур қилди.1004 йилда Беруний М аъмун II ибн Маъмун томонидан Хо размга чақириб олинади ва унинг маслаҳатчиси бўлиб қолади. Маъмун даврида Урганчда «Маъмун академияси» номли илмий марказ ташкил этилади ва у ерда мусулмон Шарқининг йирик олимлари фаолият кўрсатади. 1017—1018 йнлларда яна тахт ва ҳокимият учун кураш бошланиб, Мовароункаҳрда Қорахоннйлар давлати барпо этилади. Хуросон ва Афғонистонда Махмуд Ғазнавий (998—1030) ҳукм ронлиги ўрнатилиб, қораҳоийлар бил.ан тузилган шартномага мувофиқ Хоразм Маҳмуд давлатига тобе бўлиб қолади. Маъмун академиясидаги кўплаб олимлар қатори Беруний ҳам Ғазнага олиб кетилади ва у ерда кўп қийинчилклар бил.а.н ўз ижодини давом эттиради. Беруний бу ерда ўзининг «Хоразмнинг машхур кишилари», «Геодеэия» асарини яратди . Бу асарда география ва астрономия фанлари билан бир қаорда палеонтологик кузатишларнинг натижалари ҳам баён қилин ган. Берунийнинг яна бир муҳим асари «Мунажжимлик санъатид ан бошланғич тушунчалар»дир. Бу асарда ҳам у бир қанча фанлар юзасидан дастлабки тушунча, маълумотлар берган. Маълумки, Маҳмуд Ғазнавий ҳиндистонга қарши босқинчи лик урушларини олиб борган. Мана шу юришларнинг бирида Берунй ҳам Маҳмуд Ғазнавийга ҳамрох бўлиб борди. У санс рит (эски ҳинд тили) ни. билганлиги учун ҳинд халиқи мадани яти,

адабиёти ва санъати билан яқиндан танишиш имкониятига зга бўлди ва бу меҳнатлари натижасида 1030 йилда ўзининг Шарқ ва Ғарбда кенг эътироф қилинган машҳур «Ҳиндистон» асарини яратади. Китобнинг тулиқ номи «Китобу фи таҳқиқи молил Ҳинд мин маъқулатин мақбулатин фил ақли ав марзулатин», яъни «Ҳиндларнинг ақлга сиғадиган ва сиғмайдиган таълимотларини аниқ лаш китоби» бўлиб, айтишга қулай б ўлиши учун қисқача – «Тахқиқу мо-мил ҳинд»—(«Ҳиндистонга оид тадқиқлар» ёки , Ҳиндистон») деб юритилади. Асарда Берунийнинг Ҳиндистон ҳақидаги барча қарашлари ўз ифодасини топган. Ў ша йили (1030) Махмуд Ғазнавий вафот этади. Унинг ки чи к ў ғ л и Муҳаммад вор ис сифатида тахтга ўтирган булса - да, кўп ў тмай Маҳмуднинг катта ўғли Масъуд (1030—1041) укасини тахтдан ағдар и б, ўзи ҳ о кимиятни қўлга олади, Билимдон ва з укко, ил м аҳлини қадрловчи Масъуд Беру н ийни ўз ҳимоясига оли б , унинг шкод қилишига шароит яратиб беради. Беруний астрономияга оид «ал-Қонун ал-Масъудий» («Масъ уд (конуни») номли йирик асарини шаҳ Масъудга бағишлайдн. Олимдар бу асарни математика ва астрономняга оид унгача ёзилган барча .асарлардан юқори қўядилар. Беруний яна «қимматбаҳо тошларни билиб олиш бўйича маълумотлар тўплами» («Минералогия»), «Доривор ўсимликлар ҳақида китоб» («Китоб ас- сайдона фи-т-тибб») каби асарларни ҳам ёзди. «Минералогия» Шарқдагина эмас, Европада ҳам қим матбаҳо тошларни ишлаш усуллари ва улар билан савдо қилиш, конларни ўрганиш, ер ости бойликларини текшириш ҳақида маълумот берса, «Сайдона» номи -билан машҳур бўлган кейинги асарда Шарқдаги доривор ўсимликларнинг тавсифи баён қилинган. Беруний «Сайдона» китобида ўзининг 80 ёшдан ошганлигини ёзади, шунга кўра уни 1050—1051 йилларда вафот этган деб тахмин этиш мумкин. Баъзи манбаларда эса унинг вафоти нинг са наси 1048 йил 13 декабрь деб кўрсатилади.

Берунийнинг илмий билимларни эгаллаш йўллари, усуллари ҳақидаги фикрлари ҳозирги давр учун ҳам долзарбдир. Уқувчи га билим беришда: — ўқувчини зериктирмаслик; — билим беришда бир хил нарсани ёки бир хил фанни ўрга- тавермаслик; — узвийлик, изчиллик; — янги мавзуларни қ и изикарли, асосан, кўргазм.ал и баён этиш ва ҳоказога эътибор бериш кераклиги ни уқтирилади. Беруний фан соҳасидаги ёдгорликларни, илмий билимларга оид қолдприлган барча бойликларни қунт билан ўрганишга даъват этади. Олим илм толибларига қалбни ёмон иллатлардан, инсон ўзи с езиши мумкин бўлмаган ҳолатлардан, қотиб қолган урф-одат лардан, хирс дан, беҳуда рақобатдан, очкўзликдан, шон-шуҳрат да:н сақланиши зарурли гин и уқтирган. Шунингдек, ҳар бир халлқн ин г ўзига хос таъл и м усулларн йўллари, шакллари борлигини таъкидлаш билан бирга, ҳар ' бир халқнинг х ам ўқитиш тизими алифбодан бошланишини кўрса тади. Грамматика, математика фанларини ўқитишга оид қим матли фикрлар ни баён этади. Беруний тил ва адабиёт, тарих, география, геодезия, геоло гия, минералогия фа нл а р и, тиббиёт ва доришунослик, физика, фалакиёт илмига оид тадқиқотларини ўзи харғиб этган назария ҳамда кузатишлар натижасида амалиётда синаб кўриб, фанда ҳақ иқат устувор туришини таъкидлади. У барча иллатларнинг .асосий с абаби илмсизликда деб бил а ди. Илмларни эгаллашда эса шахсда интил и ш ва қизиқиш, муҳитини шакллантириш лозимлигини таъкидлайди. Билим олишда тушуниб ўрганиш, илмий тадциқотчининг покликка риоя этишига алоҳида эътибор беради, жамиятнинг равнақи маърифатнинг ривожига боғлиқ деган ғояни илгари суради. 3 Абу Райҳон Берунийнинг дунёқараши жуда кўп қиррали деб бежиз айтилмайди. Унинг фаолиятини қуйидаги тармоқларга ажратиш мумкин: 1.Табиий фанларни ўрганиш. 3 К.Ҳошимов ва б. Педагогика тарихи.Т.:«Ўқитувчи» 1996.–84-85 бетлар.

2. Ижтимоий қонуниятларни ўрганиш. 3.Инсон руҳиятини ўрганиш. Беруний ўзининг дастлабки асарларидан бўлмиш «Ёдгорликлар»да қуёш, қуёш нурлари, ернинг ҳаракати ҳақида фикр юритарди. Ер тоғлар, чўллар, уларнинг пайдо бўлиши, дарёлар, денгизлар, фойдали қазилмалар, маъданлар ва уларнинг хусусиятлари ҳақида қимматли маълумотлар қолдирган. Ушбу маълумотлар табиат бойликларидан, жумладан турли хил фойдали қазилмалардан фойдаланиш масаласига бевосита боғлиқ. Бугунги кунда хом-ашё захираларини топиш, уларни қайта ишлаш иқтисодий масалалар доирасининг марказий ўрнидан жой олган. Беруний биринчи бўлиб Ер юзидаги ҳамма жойлар, жисмлар Ер марказига тортилишини, табиат объектив бўлиб, ўз қонунлари бўйича ўзгариб туришини ва инсон ҳам табиатнинг бир қисми эканлиги ҳақидаги ғояни илгари суради ва ўз ғоялари учун курашади. Беруний «Минерология» асарининг муқаддимасида инсон ва унинг аҳволи, унинг ердаги бурчи, олийжаноблиги, жамиятнинг пайдо бўлиши, иқтисод, ахлоқ ва одоб тўғрисида қимматли фикрларни баён этади.Беруний инсон талабларини ўзгариб бориши, савдо-сотиқ ишларига ўз навбатида таъсир этишини, бировни зўрлаб ёллаб ишлатиш доимий бўлмай, давр ўтиши билан йўқолиб боришини таъкидлайди. Бугунги кунда биз, талаб ва таклиф, инсон эҳтиёжлари қанчалик ўзгариб кетганлигини гувоҳи бўлиб турибмиз. Абу Райҳон Беруний «руҳий жараёнларни барча ҳайвонларга ва одамларга хос деб билади. Ҳайвон руҳияти онгсиз характерда, инсонда эса онгли, инсон мантиқий фикрлаш, хулосалар чиқаришга қодир, одамда фаол асаб хизматлари мавжуд деб кўрсатади» 4 . Олимнинг фикрича, ақл ҳодисаларни англашга ёрдам беради. Инсон ақлга мувофиқ билиш орқали оламнинг моҳияти ҳақидаги билимларни ўзлаштиради. Лекин билимнинг чеки йўқ ва ҳамма билимларни тез англаш мумкин эмас. Шунинг учун инсон доимо янги билимларни ўрганишга интилади. Унинг фикрича инсон 4 Абу Рай ҳ он Беруний. Р у ҳ ият ва таълим-тарбия ҳ а қ ида. Э.Т ў ра қ улов, С.Ра ҳ имов. Т.,1992.- 16-19 бетлар.

фикрлаш, тушуниш, билиш, муҳокама қилиш, ўйлаб топиш сингари истеъдодга эга. Беруний билиш жараёнида таҳлил қилиш методини илгари суради. Берунийнинг илмий билимларни эгаллаш йўллари, усуллари ҳақидаги фикрлари ҳозирги давр учун ҳам долзарбдир. Олимнинг яна бир чуқур ва мантиқий фикрларидан бири – фаннинг фақат илмий текширишлар, тажрибалар асосида ривожланиши кераклигидир. У барча иллатларнинг асосий сабаби илмсизликда деб билади. Илмларни эгаллашда эса шахсда интилиш ва қизиқиш муҳитини алоҳида таъкидлайди. Билим олишда тушуниб ўрганишга, илмий тадқиқотчининг покликка риоя этишига алоҳида эътибор беради. Абу Райҳон Беруний ахлоқий тарбияга мусулмон дини талабларидан келиб чққан ҳолда таъриф беради. У инсоний хислатлардан муҳими – озодалик, тарбиялилик бўлса, инсонга энг яқин нарса унинг табиати, руҳи дейди. Бунда инсоннинг ички дунёси билан ташқи гўзаллиги, турмуш тарзидаги гўзалликнинг уйғун бўлишини талаб этган. Яъни инсон ҳам ички, ҳам ташқи томондан гўзал бўлсагина ҳақиқий камолотга эришиши мумкин, деган ғояни илгари сурган. Шу ўринда кейинги йилларда инсоннинг ички дунёсининг шаклланиши, мукаммаллашуви масаласи педагогика ва психологиянинг энг муҳим, долзарб масалаларидан бири бўлиб қолганлигини эътироф этиш лозим. Ҳозирги кунда бу ҳақда бутун дунёда, шу жумладан ривожланган давлатларда жуда кўп фикр- мулоҳазалар юритилмоқда. Абу Райҳон Беруний билим олишни ахлоқий тарбия билан боғлайди. Абу Райҳон Берунийнинг «Ўтмиш авлодлардан қолган ёдгорликлар», «Ҳиндистон», «ал-Қонуни ал-Маъсудий», «Китоб ас-сайдона» каби асарларида ахлоқий тарбиянинг муҳимлиги таъкидланган. Абу Райҳон Берунийнинг фикрича, ахлоқийлик инсоннинг энг асосий сифати бўлиши керак. Бу хислат бирданига таркиб топмайди. У кишиларнинг ўзаро мулоқоти, ижтимоий муҳит-жамият тараққиёти жараёнида таркиб топади. Ахлоқийлик яхшилик билан ёмонлик ўртасидаги кураш натижасида намоён бўлади ва таркиб топади. А.Р.Беруний яхши хислатларга тўғрилик, одиллик,

ўзини вазмин тутиш, инсоф, камтарлик, лутф, собитқадамлик, эҳтиёткорлик, сахийлик, ширинсуханлик, раҳбарликда адолатлилик, тадбиркорлик кабиларни киритади. Беруний са х оват (ўзаро ёрдам, бир-бирига фойда келтириш учун ҳамкорлик), мурувват (одамларга х айри х ох бўлиш, ҳалоллик ва ҳақгўйлик, ўз меҳнати билан кун кўриш)ни инсоннинг ахлоқий камолотини кўрсатувчи хислатлр деб билди. Абу Райҳон Беруний эзгу тилакка етишишга тўсқинлик қилувчи зиқналик, ёлғончилик, мунофиқлик, манманлик, такаббурлик каби нуқсонларни қоралайди, бойликка ружу қўйиш ва таъмагирлик, ғазаб ва жоҳиллик инсон учун энг ашаддий душман деб қарайди. Мутафаккир илгари сурган ахлоқий хислатлардан яна бири адолатдир. У жамиятда адолат ўрнатиш, уни ёвузликлардан халос этиш учун доно, адолатли ҳукмдор бўлиши керак, дейди. А.Р.Беруний кундалик турмуш масалаларига ҳам катта эътибор берган. Ҳар бир ахлоқан баркамол инсон ўзининг турмуш тарзини ҳам уйғун, гўзал эта олади. Уйғунлик гўзаллик ва нафосатнинг асоси саналади. Беруний «инсоний хислатлардан муҳими озодалик, тарбиялилик бўлса, инсонга энг яқин нарса унинг таби ат и, руҳи дейди. Шунинг учун инсон ўз табиатига ёқадиган ишларни бажариши зарур, деб кўрсатади». 5 У руҳнинг комиллиги яъни ички комиллик инсондаги хулқ-одоб даражасини белгилайди деган ғояни илгари суради. Бизнингча , Абу Райхон Берунийнинг инсон руҳиятига оид фикрлари айниқса диққатга саз о вор дир . А.Р. Беруний ахлоқий хислатларни тариялаш жараёнида инсоннинг руҳий муҳитини ўрганиш зарурлигини, ички уйғунликка эришиш муҳим эканлигини таъкидлайди. Ҳақиқатдан ҳам инсоннинг ички уйғунликка интилиши бежиз эмас. Ички уйғунлик, хотиржамлик ҳаётий воқеликларга нисбатан тўғри муносабатда бўлишга, муаммоли вазиятларда тўғри ечимни топишга ёрдам беради. Демак, ахлоқий х атти-ҳаракатларимизнинг асоси ҳам ички уйғунликка бориб тақалади. Аммо бугунги кунда биз педагоглар 5 К.Хошимов, С.Нишонова, М.Иномова ва бош қ алар. Педагогика тарихи. Т.: «Ў қ итувчи», 1996. - 81-88 бетлар.

талабаларга ана шундай ички ҳолатга эришиш йўлларини етарли даражада кўрсатиб бера олмаяпмиз. Биз ахлоқий тарбиянинг ташқи элементларини тарбиялаш билан чагараланиб қоляпмиз. А.Р.Берунийнинг ахлоқий тарбияга оид ғоялари бугунги кунда ҳар қачон ги дан ҳам долзарб бўлиб қолди. Чунки бугунги кунда жамиятимизда сифат ўзгаришлар содир бўлмоқдаки, бундай даврларда инсондан биринчи навбат да ички уйғунлик, ҳақиқий ахлоқийлик, виждонийлик, фидойилик талаб этилади. Бизнингча бугунги кунда биз А.Р.Берунийнинг ана шу ғояларига асосланган ҳолда ахлоқий тарбия жараёнини ташкил этишимиз мақсадга мувофиқ бўлади. Айтиб ўтиш жоизки, А.Р. Берунийнинг таълим-тарбияга оид ғояларидан ривожланган давлатлар ҳозирги кунда самарали фойдаланмоқдалар. Улар талаба шахси руҳиятини ўрганиш, қобилиятини ва ички имкониятларини аниқлаш ва шу имкониятлардан келиб чиққан ҳолда таълим-тарбия ишларини режалаштиришни яхши йўлга қўйишга муваффақ бўлганлар. Абу Али ибн Синонинг педагогик қарашлари ( 980–1037) Шарқда «Шайх ар-Райис» номи билан машҳур бўлган алломалардан бири, ўрта асрнинг буюк мутафаккири Абу Али ибн Сино Ўрта Осиё маданияти ва илм-фанининг ривожига катта ҳисса қўшди. Абу Али ибн Оино 980 йилда Бухоро яиқянидаги Афшона қишлоғида кичик амалдор оиласида туғилади. Кейинроқ унинг оиласи .Бухорога кўчиб ўтгач, у бошланғич мактабда ўқий бош лайди. Ибн Синонинг отаси Абдуллоҳ ҳамда уншгг дўстлари би лимдон кишилар бўлиб, уларнинг илмий мунозаралари ўтадиган оилавий муҳит ёш ибн Синога хам таъсир этади,. Шу билан бирга унинг болалик ва ўсмирлик йиллари ўтган Бухоро шаҳри самонийлар даврининг йирик маданий маркази бўлиб ҳисобланар эди. Бухорода кўплаб мактаб, мадраса, касалхона ва нодир китоблар сақланадиган кутубхона бўлган. Устозларидан ҳинд ҳисоби, фиқҳдан билм олган. Кейин эса файласуф Абу Абдуллоҳ Нотилийдан фалсафа, мантиқ, ҳандаса ва бошқа

фанлардан таълим олади. Шундан сўнг ибн Сино ўзи мустақил ҳолда барча фанлар билан шуғуллана бошлайди. У айниқса тиб илмини чуқур эгаллаб олади , бу соҳада унга таълим берган киши бухоролик Абу Ман- Камарий бўлди. «Тиб илми, - деб ёзади Ибн Сино ўз таржимаи ҳолида, қийин илмлардан эмас, шунинг учун мен қисқа бир муддатда бу фанда жуда илғорлаб кетдим, энди, ҳатто; билимдон табиблар ҳам келиб ҳузуримда тиб илмидан дарс ола бошладилар. Касалларни ҳам кўра бошладим ва орттирган т а ж р и б а л а р и м натижасида муолажа эшик лари менга шу қадар (кенг) очилиб кетдики, уни тасвирлашд ан ожизман»-дейди. Ибн Сино 17 ёшидаёқ Бухоро халқи орасида моҳир табиб сифатида донг чиқаради. Ўша кезларда Сомонийлар давлатининг бошлиғи Нуҳ ибн Мансур касал бўлиб, сарой т а б и б лари уни даволашдан ожиз эдилар. Бухорода я н г и чиққан ёш табибнинг овозаси саройга етиб боргач, уни а м и р н и даволашга таклиф қилганлар ва у бошқа табиблар билан биргаликда тез фурсатда беморни оёққа турғизган. Бунинг э в а з и г а Ибн Сино сарой кутубхонасидан фойдаланиш имкониятига эга бўлган, бу кутубхона ўша вақтда Ўрта ва Яқин Шарқда энг катта, бой кутубхоналардан саналган. Бир неча йил давомида кеча-кундуз тинмай мутолаа қилиш натижасида Ибн Синоўз билим доирасини мислсиз даражада кенгайтирганки, ўша пайтда шу қадар билимга эга бўлган бошқа бирон кишини топиш мушкул бўлган. Абу Али ибн Синонинг фан ва маданият тараққиётига қўшган буюк ҳиссаси учун ҳам Шарқда унга «Шайх-Урайс» (Олимлар бошлиғи), Европада «Олимлар подшоси» деган ҳурматли унвон бердилар. IX аср охири — X аср бошларига келиб, ўлкада сиёсий-ижтимоий вазият мураккаблашди. Шу туфайли ибн Сино Хоразмга —Урганчга кўчиб ўтади. Хоразмда у бир қатор олимлар билан ҳ амкорликда Абу Райҳон Беруний бошқараётган «Маъмун академияси»да илмий иш билан шуғуллана бо:шлайди. Хоразмда ўзининг йирик асарлари —«Тиб қонунлари», «Аш- Шифо» китоби устида иш олиб боради.

Маҳмуд Ғазнавий 1017 йилда Хоразмни ўзига қарам қилиб о лгач, нуфузли олимларни ҳам ўз саройига чақириб ола бошл айди. Ибн Сино Маҳмуд Ғазнавий саройига бормай, бошқа ю ртларга кетишга мажбур бўлади. Гурганжда, Райда, кейин эса Ҳамадонда ва умрининг сўнгги йиллари Исфахонда яшайди. Ибн Сино 1037 йилда вафот зтди. Алломадан кейинги авлодлар га 250 дан ортииқ илмий асар бой мерос бўлиб қолди. Абу Али ибн Свнонинг «Ал-Қонун», «Ҳайй ибн Яқзон», «Рисол ат ат-тайр», «Рисолат фи-л- ишқ» , «Ишқ ҳақида рисола», «Рисолат фи моҳият ас-салот» («Номознинг моҳияти ҳақида рисола»), «Китоб фи м;аъно зиёрат» («Зиёрат қиилишнинг маъноси ҳақида»), «Рисолат фи-даф ал-ғам мин ал мивт» («Ўлимдан келадиган ғамни даф қилиш ҳақида рисола»), «Рисолат ал-қадр», «Нажот», «Аш-Шифо», «Донишнома», «Китоб аш-ишорат» ва « Ат танбиҳот» асарлари шулар жумласидандир. Маълумки, ибн Сино ҳам бошқа мутафаккирлар каби ўзининг таълим-тарбияга оид қарашларини ижтимоий-фалсафий қашлари билан боғлиқ ҳолда ифодалаган, махсус рисолалар- талқин этган. Шунингдек, фанларни тасниф этади. Бунда у биринчи ўринга тиббиёт фанларини қўяди. Фалсафани эса икки гуруҳга , яъни назарий ва амалий гуруҳларга бўлади. Назарий гуруҳ кишиларни ўзидан ташқаридаги борлиқ ҳолати ҳақидаги билимларни эгаллашга йўлласа, амалий қисм бизга бу дунёда нималар қилишимиз кераклигини ўргатади дейди. У биринчи гуруҳга этика, иқтисод, сиёсатни киритади. Иккинчи гуруҳга физика, математика, метафизика, дунё қонуниятларини ўрганувчи барча фанларни киритади. Абу Али ибн Сино билимсиз кишилар жоҳил бўлади, улар ҳақиқатни била ол- .майдилар, деб уларни етук бўлмаган кишилар қаторига қўшади. Бундай кишилардан илмий фикрларни сир тутиш кераклигинл таъкидлайди. У ҳақиқатни билиш учун билимга эга бўлиш кераклиги, ле кин ҳар қандай билим ҳам ҳақиқатга олиб келмаслиги, инсон ўз билимннинг ҳақиқийлигини билиши учун мантиқни ҳам били ши зарурлигини уқтиради. Иби Сиионинг таълим методлари ҳақ идаги таълимоти асосида ҳам

билимларни эгаллашда мантиқ ий тафаккурга, шахсий кузатиш ва тажрибаларга таяниш ке рак деган ғоя ётади. Ибн Сино билим олишда болаларни мактабда ўқитиш зарур-лигини қайд этар экан, таълимда қуйидаги томонларга риоя этиш зарурлигини таъкидлайди: — болага билим беришда бирданига китобга банд қилиб қўйм.аслик; — таълимда енгилдан оғирга бориш орқали билим бериш; — олиб бориладиган машқлар болалар ёшига мо с бўлиши; — ўқитишда жамоа бўл иб мактабда ўқ итишга эътибор бе риш; — билим беришда болаларнинг майли, қ изиқиши ва қоби- лиятини ҳисобга олиш; — ўқитишни жисмоний машқлар билан қўшиб олиб бориш 6. Бу талаблар ҳозирги давр таълим тамойилларига ҳам мо с келиши билан қимматлидир. Юқ оридаги масалаларга ўзининг «Тадбири .манзил» асарида махсус бўлим бағишлайди. «Болани мактабда ўқитиш ва тарбиялаш» бўлимида таълим ва тарбия жараёнини очиб беради. Юқоридаги тамойиллар эса болаларни енгил-елпи би лим олиш эмас, балки ҳар томонлама чуқур ва мустаҳкам билим олишига ёрдам беради. Талабага билим бериш уўқитувчининг масъулиятли бурчи дир Шунта кўра ибн Сино ўқитувчининг қандай бўлиши кераклиг и ҳақида фикр юритар экан, шундай йул-йуриқлар беради. Булар қуйидагилардан иборатдир:|– болалар билан муомалада босииқ, жиддий бўлиш ; – берилаётган билимнинг талабалар қандай ўзлаштир ганига эътибор бериши; – таъл и мда турли метод ва шакллардан фойдаланиши; 6 К.Хошимов, С.Нишонова, М.Иномова ва бош қ алар. Педагогика тарихи. Т.: « Ў қ итувчи», 1996. - 90-91 бетлар.

— талабанинг хотираси, билимл а рни эгаллаш қобилияти, шах сий хусусиятларини билиши; — фанга қизиқтира олиши; – берилаётган билимларнинг энг муҳимини ажратиб бера оли ши; — билимларни талабаларга тушунарли, унинг ёши, ақлий дара жасига мо с равишда бериши; – ҳар бир сўзнинг болалар ҳи с сиётини уйғотиш даражасида бўлиш ига эр и шиши за.рур, дейди оли м 7 . Ибн Сино таълимотида билишда қайси методлардан фойда нилмасин — у оғзаки ифодами, билимларни тушунтиришми, тажрибаларми, барибир талаб ада ҳақиқий билим ҳосил қилиш мустақил, мантиқий фикрлаш қобилиятини ривожлантириш, олган билимларини амалиётга татбиқ эта олиш қобилиятини таркиб топтириш асосий мақсад бўлган. Абу Али ибн Сино иқтисодий тарбия юзасидан фикр юритар экан, болада дастлабки иқтисодий тушунчалар ва муносабатлар шаклланиши оилада бошланишини таъкидлайди. «Оила аъзолари- деб ёзади у, – кунлик озиқ-овқатлар учун етарли махсулотларни олдиндан тежамкорлик билан сарф қилади. Ҳар бир киши буғдой, гуруч, меваларни сақлаш йўлларини билишўи керак. Эхтиёжга яроқли нрасаларга тежамкорлик муносабатида бўлиши лозим. Ота-она увол қилиш гуноҳлигини фарзандига ёшлигидан насиҳат йўли билан ўргатади». Болаларни ҳаётга тайёрлаш учун уларга хунар ўргатиш керак деб уқтиради. Инсон ҳунарни пухта ўрганиши шарт. Чунки хунар унга келажакда рўзғор тебратиш учун ас қотади. Иқтисодий тарбия заминида меҳнатсеварлик ётади. У шундай олиб борилиши керакки, бола ўз меҳнати натижаларидан ғурурлансин. Меҳнат жараёнида бола ҳисоб-китоб қилишга ўрганади, ишбилармонлик, ташаббускорлик ҳусусиятларини ривожлантиради. Ибн Сино оилада болага юкланадиган меҳнат боланинг ёшига ва имкониятларига тўғри 7 Раҳимов С. Абу Али ибн Сино таълим ва тарбия ҳақида.Т.,«Ўқитувчи»,1967,–75 бет

келиши лозим эканлиги ҳақида ҳам фикр юритади. Меҳнат ва жисмоний машқларнинг меъёрларини топа билиш масаласини илгари суради. Ибн Сино жисмоний тарбияни инсон камолотидаги ўрнини назарий - амалий жиҳатдан таҳлил этади ва нимжон болалар учун, соғлом болалар учун жисмоний ҳаракатлар тизимини ишлаб чиқади. У инсонни руҳиятини жисмоний танасини яхши булганилиги сабабли ҳар бир инсон олдига қўйиладиган тўрт талабни ишлаб чиқади. Ушбу талабни қуйидаги схемада кўриш уммкин( 1-расм). Биринчи талаб овқатланиш маданиятини ўз ичига олади. Маълумки инсон очиқ тизим бўлиб, озиқ моддаларни қабул қилиб туриши лозим. Аммо озиқ моддалар кимёвий таркибига кўра инсон организмидаги кимёвий моддалардан фарқ қилиб, ўзига хос хусусиятларга эга бўлади ва организм бу моддаларни ўзига мос моддаларга айлантириши керак. Бу жараённи ўрганар экан ибн Сино овқатланишда мўтадилликка риоя қилиш лозим деган фикрни илгари суради ва овқатланишни мижозларга хос турларини ишлаб чиқади. Ибн Сино ақлий меҳнат билан жисмоний меҳнатни алмаштириб туришни тавсия этади. Жисмоний ҳаракатлар организмда қонни юриштиради ва кераксиз моддалардан тозаланишга ёрдам беради. расм . Абу Али ибн Синонинг тўрт талаби. Ахлоқий тарбия масаласини ибн Сино инсон руҳияти ва соғлиғи билан боғлиқ ҳолда талқин этади. Бу масала ибн Синонинг энг йирик шоҳ асари «Китоб ал-Қонун фит-тибб» (Тиб қонунлари китоби) баён этилади. Бу ШахсОвқатланиш маданияти Ахлоқий тарбияланганлик даражаси УйқуЖисмоний ҳаракатлар

асарда инсон соғлиғи ва касалликларга оид бўлган барча масалалар мантиқий тартибда тўла баён этилган. Ибн Синонинг бу асари кўп ўтмай Европага ҳам етиб келган. ХII асрдаёқ бу асар лотин тилига таржима қилинди. Унда соғлиқни сақлаш маданияти, бир неча тизим талабларига риоя қилиш, ҳаётий воқеликларга бўлган муносабат масалалари, руҳият масалалари таҳлил этилади. Айтиш жоизки, ибн Сино таълим-тарбия ва ахлоққа оид бир неча асарлар яратган: «Рисолаи фи илм ал-ахлоқ» (Ахлоққа оид рисола), «Рисола фи ал-аҳд» (Бурч ҳақида рисола), «Рисола фи таҳкият аннафс» (Нафсни покиза тутиш тўғрисида рисола). Ибн Синонинг «Ахлоққа оид рисола» асари 1908 йили Мисрда «Ҳикмат ва табиатга оид тўққиз рисоласи» китоби ичида нашр қилинган. Ушбу ахлоққа бағишланган рисоласида ибн Сино ахлоқий хислатлардан иффат, қаноат, саҳийлик, шижоат, сабр-тоқат, мулойимлик, сирни сақлай билиш, илмли маърифатли бўлиш, очиқлик фаросатлилик, дўстлик, камтарлик, адолатлилик каби ахлоқий фазилатларга таъриф беради. У ахлоқий тарбия инсоннинг камол топишида жуда муҳим ўрин эгаллашини таъкидлайди. Ибн Синонинг яна бир ахлоққа бағишланган рисоласи – «Бурч рисоласи» деб аталади. Бу асарда ибн Сино киши ўзини қандай тарзда покиза тутиши лозимлиги, нималарга амал қилиш кераклиги, одамлар билан қандай муомала да бў лиш каби масалаларни таҳлил қилади. Унинг фикрича – Ер юзида барча мадрасалару, масжидлар Оллоҳнинг ўчоғи бўлса, инсон танаси инсон руҳининг ўчоғидир. Шунинг учун ҳам танани, ҳам руҳни покиза тутмоқ энг олий бурчдир. Ҳар бир инсоннинг соғлиғи ҳам энг олий мукофот бўлиб, унинг қадрига етиш ва асраш бурч қаторига киради. Б у фикр инсон танаси ва унинг руҳи ўртасида мураккаб боғлиқлик борлигини эътироф этади. У ўз тажрибаларида инсон руҳиятини ўрганар экан, руҳиятдаги бузилишлар ўз аксини жисмоний танада топишини аниқлайди. Ибн Сино ўзининг «Тиб қонунлари» асарида инсониннг ахлоқий фазилатлари ва ақлий ривожи унинг соғлиғи ва тақдирига таъсир этувчи омил эканлигини айтиб

ўтади 8 . Унинг фикрича, ижодий фикрлаш, инсон миясининг фаол ишлаши руҳиятга ижобий таъсир этади ва руҳиятни янгиланишига ёрдам беради. Руҳиятнинг янгиланиши эса жисмоний танани соғломлаштиради. ХХ асрнинг 80-йилларида олиб борилган психологик текширишлар шуни тасдиқладики, ақлий меҳнат билан шуғулланувчи аёллар жисмоний меҳнат билан шуғулланувчи аёлларга нисбатан нафақат ташқи кўринишларидан, балки физиологик жиҳатдан ҳам ўртача беш йилга ёшроқ кўринишга эга эканлар. Бу тадқиқотлар ибн Синонинг юқорида келтирилган фикрини тўла исботлайди. Ҳақиқатдан ҳам инсон онги ва унинг қариши орасида маълум боғлиқлик борлиги бошқа фанлар ўтказаётган тажрибаларда ҳам тасдиқланмоқда (физиология, биология, генетика, геронтология). Ибн Синонинг таъкидлаши ча, инсонларда бор бўлган эзгу ният, ҳиммат, са х оват, шижоат, адолат, покизалик, билимдонлик хислатлари билан бирга хасислик, ўғрилик, алдамчилик, қўрқоқлик, иғвогарлик, ялқовлик, мунофиқлик каби салбий хислатлар ҳам х осдир. Ахлоқий тарбия жараёнида мумкин қадар салбий хислатларни нг салмоғини камайтириш ва ахлоқий хислатларни тарбиялашга ҳаракат қилиш лозим. Ҳиссий ахлоқий фазилатлардан бири қаноатдир, агар инсон очкўзликдан ўзини тийса, овқатланишда мў ъ тадилликка риоя қилса, ўзидаги хирсни енгади. Шу йўл билан ахлоқий фазилат салбий фазилат устидан ғалаба қозонади. Умуман ибн Синонинг фикрича , инсон барча салбий хислатларни енгиш кучига эга, фақат у ўз имкониятларини онгли сарфлаши керак бўлади. Ибн Сино бола тарбиясида ота-онанинг ўрнини, таъсирини таҳлил қилар экан, уларнинг ҳам руҳий жиҳатдан, жисмоний жиҳатдан мукаммал инсон бўлишга чақиради. Ота-она фарзанд кўришдан олдин ўз руҳиятини поклаши, ўз маънавияти устида ишлаши лозимлигини таъкидлайди.Ибн Синонинг тарбияга оид фикрлари бугунги кунда ҳам долзарб тусга эга. Айниқса, унинг тарбия жараёнида меъёрни топа билиш ҳақидаги ғоялари муҳим. Ибн 8 С.Р.Ражабов, К. Ҳ . Ҳ ошимов. Атология педагогической мысли Узбекской ССР.М. : «Педагогика» , 1986. – С. 74 – 76 .

Синонинг фикрича, ҳар бир инсоннинг соғлиғи маълум даражада шу шахснинг ахлоқий тарбия даражаси билан боғлиқ. Чунки инсоннинг маънавияти, ички дунёси унинг руҳиятига таъсир этади, руҳият эса инсоннинг соғлиғига тўғридан-тўғри таъсир қилиш кучига эга. Шунинг учун ҳам соғлом ҳаёт кечириш фақат овқатланиш ва жисмоний тарбия талабларига риоя қилишгина эмас, балки ахлоқий етукликка интилиш, доимо ўз ички дунёси устида ишлашни ҳам ўз ичига олади 9 .Олимнинг фикрича, киши ақлий ҳамда жисмоний жиҳатдан қанчалик етук бўлмасин, агар ундаги билим ва куч ахлоқ меъёрларига мос тушмаса, бундай киши жамиятнинг ҳақиқий аъзоси ҳисобланмайди ва у жамиятга фойда келтира олмайди. Ўзи учунгина яшамасдан халқ учун, умум манфаати учун яшашга интилувчи кишиларни ибн Сино яхши ахлоқли инсонлар деб ҳисоблайди. Ибн Сино тана билан инсоннинг руҳий дунёсини ўзаро мураккаб боғлиқлигини таъкидлаб, мукаммалликка эришиш учун иккаласига ҳам баробар эътибор бериш зарур деган фикрларни илгари сурган биринчи олим, у хулқнинг мувозанатда бўлиши саломатликни сақлашини уқтиради. Қизиқарлиси шундаки, кейинги вақтда кўпгина психологлар, шифокорлар ва физиологлар инсоннинг ички дунёсини ташқи дунё билан боғланиш хусусиятларини ўрганар эканлар ибн Синонинг юқорида айтилган фикрларини тўғри эканлигини тан олмоқдалар. Уйқу жараёнини ҳам инсон организмига таъсирини ўрганиб, ибн Сино ухлаш тартибига амал қилиш соғлиқни сақлашга хизмат қилишини такидлаб ўтади. У узоқ муддатли ва қисқа муддатли уйқунинг зарарини таҳлил этади ва бу борада ҳам маълум меъёрларни таклиф этади. Инсон умрининг учдан бир қисми уйқуда ўтиши, яъни 60 ёшдан 20 йил уйқуга сарфланиши аниқланган. Ўрта асрда марказий Осиёда педагогик фикрларнинг шаклланиши билан танишар эканмиз, албатта уларнинг филогенезига, яъни аста-секин узвийликда ва ўзаро боғлиқликда ривожланганлигига эътиборни қаратиш 9 Раҳимов С.Абу Али ибн Сино таълим ва тарбия ҳақида .Т.,Ўқитувчи. 1967. – 10 – 34 бетлар.

мақсадга мувофиқ. Чунки ҳар бир янги ғоя ўзидан олдинги илмий базага асосланган . Агар Форобийнинг илмий ишлари Абу Райҳон Беруний учун асос бўлган ва кейинчалик олим томонидан янада кенгайтирилган бўлса, Абу Райҳон Берунийнинг илмий ижоди Абу Али ибн Сино томонидан қувватланган ҳамда илмий асосда исботланган. Агар Абу Наср Форобий таълим-тарбиянинг жамият тараққиётидаги роли ҳақида гапирган бўлса, Абу Райҳон Беруний шу таълим-тарбияни қандай қилиб амалга ошириш ҳақида фикр юритиб, тавсиялар беради. Худди шу фикрларни Абу Али ибн Сино илмий асосда, яъни анатомик физиологик жиҳатдан тушунтириб бериб, янада кенгайтиради. Олимларнинг фикрига кўра, ибн Сино хаммаси бўлиб фаннинг турли соҳаларига оид 450 дан ортиқ илмий асар яратган, лекин бизнинг давримизгача улардан 240 таси етиб келган. Бу асарларнинг элликдан ортиқ қўлёзмалари Шарқшунослик институтининг китоб фондида сақланиб келинмоқда. Ибн Сино биринчи навбатда машҳур табиб сифатида танилди. Бу борадаги унинг бебаҳо меҳнатини бутун дунё олимлари тан олган. Шарқ уйғониш даврида таълим-тарбия масалалариX I I I аср бошларида Чингизхон истилоси ва қилган ёвузликлари натижасида Ўрта Осиёнинг иқтисодий ва ижтимоий ҳаётида талофат юз берди: шаҳарлар, суғо риш иншоотлари вайрон бўлди, олимлар қувғин қилинди. Халқ Чингизхон зулмига қарши қўзғалди, унга нис батан нафратини ифодаловчи «Гулдурсун» ка б и афсона ларни яратди. Бадиий адабиётда Рабғузийнинг «қиссаи Рабғузий» сингари ислом дини тарғиботига бағишланган асарлар ёзилди. XIV аср ўрталарида Ўрта Осиёда майда феодал ҳокимлар ўртасида низо кучайди, иқтисодий қийинчи ликлар юз берди, сиёсатда қатъиятсизлик авж олди. Ана шундай пайтда Амир Темур сиёсат майдонига чиқди. У 1370- 1405 йиллар давомида мамлакатни мўғуллар зулмидан озод қилди, хонлар ўртасидаги низоларга чек қўйди, Хуросонда марказлашган мустақил, қудратли давлат барпо этди. У ўз фаолиятида давлатни мустаҳ камлаш, уни

бошқаришни мукаммаллаштириш, қури лиш, ободончилик, суғориш ишларига, шаҳарлар ўртасидаги савдо йўлларини кенгайтиришга катта эътибор берди. Унинг даврида Самарқанд янгича усулда қайта қурилди: шаҳарда Кўксарой, Бибихоним масжиди, Шоҳизинда мақбараси, шаҳар атрофида Боғи Чинор, Боғи Шамол, Боғи Дилкушо, Боғи Бехишт, Боғи Нав каби боғ ва саройлар барпо этилди. Кўҳак — Зарафшон, Амударё ва Сирдарёга кўприк лар қурилди, Тошкент атрофида каналлар қазилди, Ўрта Осиёда рассомчилик, наққошлик, безакли — бадиий буюмлар ишлаш юқори даражага кўтарилди. Самарқанд, Ҳирот, Балхда яшаб ижод этган Атоий, Саккокий, Лутфий, Алишер Навоий каби шоирлар турк- ўзбек ва форс-тожик тилида шеърий асарлар ёзиб, ўзбек адабиётининг буюк намояндалари бўлиб танилди лар. Атоий ўз шеърларида инсоний фазилатларни — са мимий севги ва вафодорликни, инсоний гўзалликни тасв ирлаш орқали инсонларни шу хислатларнинг эгаси бўлишга даъват этди, табиат гўзаллигини, инсон эркини улуғлади. Саккокий ўз ғазалларида инсон — ёр фақат ташқи эмас, балки маънавий чиройга эга бўлиши кераклиги ҳақида фикр баён этади. У инсоннинг раҳм-шафқатли, лутф-карамли, вафодор ва садоқатли бўлмоғини истай ди, кибр-ҳаво, мутакаббирлик инсон учун ва ҳақиқий ёр учун ёмон хислатлигини айтади. Саккокий Улуғбекка атаб ёзган қасидасида уни маърифатпарвар шоҳ ва буюк олим сифатида улуғлайди. Лутфий ўз асарларида инсонларни ҳаёт ва севги, баҳор ва шодлик лаззатидан бахраманд бўлишга чорла ди, вафодорлик ва садоқатликни, мардлик ва баҳодир ликни улуғлади, маърифат ва осойишталикни тарғиб қилди. Лутфий «Гул ва Наврўз» асарида соф севги, самимият, вафо ва садоқат, мардлик ва жасорат, эзгулик ва адолат ҳар қандай ёвузлик ҳатто ўлимдан кучли эканини ифодалади ва бу фазилатлар барча инсонларда бўлишини истади.

Амир Темур замонида тарихшунослик соҳасида муҳим ишлар қилинди. Масалан, Абдураззоқ Самарқандийнинг (1413—1482) «Матлаъ саъдайн ва мажмаъ ал-бахрайн» («Икки саодатли юлдузнинг чиқиши ва икки денгизнинг қўшилиши»), Ҳофиз Абдунинг (1361 — 1430) «Зубдат ат- таворих» («Тарихлар сараси»), Шарафид дин Али Яздийнинг «Зафарнома» асарлари юзага келди. Бу асарларда Амир Темур ва темурийлар фаолияти, мамлакатда содир бўлган иқтисодий, маданий ва ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар баён этилди. Журжоний, Тафтазоний, Улуғбек, Давоний, Кошифий каби файласуф олимлар мантиқ, ахлоқ, математика, аст рономия, нафосат, тилшунослик, мусиқашуносликка доир асарлар ёзиб, бу фанларни ривожлантирдилар. Мир Шариф Журжоний (1319—1413) ўз даврининг таниқли шоири, файласуфи, астрономи бўлиб, Самарқандда мантиқ, луғатшунослик, шеър назарияси бўйича «Усул-мантиқия», «Таржимон ул-куран фани ул- муаммо» каби асар лар ёзди. Эрондан Темур саройига келган қомусий олим Садриддин ат- Тафтазоний (1322—1390) мантиқ, ҳуқуқ, математика, астрономияга доир асарлар ёзди. Ғиёсиддин Жамшид Коший Мир зо Улуғбекнинг илмий ишларини амалга оширишда фаол хизмат қилади, йирик математик ва астроном си фатида «Сулам ас-само» («Осмон нарвони») , «Нусхат ул-хадоиқ» («Боғлар сайри»), «Рисола ал-муҳитийя» («Айлана ҳақида рисола») к а б и асарларини ёзиб, Ўрта Шарқ математика илмини юқори босқичга кўтарди. Умуман олганда, XIV-XV асрларда Ўрта Осиёнинг ижтимоий- сиёсий ва маданий ҳаёти билан танишишда шу нарса маълум бўладики, Амир Темур барпо этган мустақил, марказлашган давлатда у қўллаган сиёсат ўлкада илм- фан, санъат, адабиёт, ҳунармандчиликни ривожида муҳим ащамият касб этди. Шоир ва илм аҳллари ҳамда давлат арбоблари ўз асарларида, инсоний фазилатлар ҳақида билдирган фикрлари, мактаб ва мадрасаларда ислом таълимотини ўрганиш, ахлоқ, мантиқ илмини ўқитиш — буларнинг барчаси,

яъни XIV-XV аср мевалари келгуси авлод тарбиясида муҳим омил бўлди. Улуғ мутафаккирлар Алишер Навоий, Мирзо Улуғбек, Кошифий, Давоний каби шоир ва олимларнинг асарларида олға сурилган ғоялар, қарашлар педагогик фикр ривожига қўшилган муҳим ҳисса бўлди. Соҳибқирон Амир Темур ( 1336-1405) Биз тарихдан биламизки, Амир Темур ва дастлабки темурийлар ҳукмронлик қилган давр Мовароуннаҳр тарихида алоҳида ўрин эгаллайди. Чунки бу даврларда Самарқанд, Ҳирот шаҳарларида маданият, илм-фан ривожланиб борди. Шундай марказлашган, буюк давлатга асос солган Амир Темур Кўрогон ибн амир Тарағай 1336 йилнинг 9 апрелида ўша пайтдаги Кеш (Шахрисабз) га қарашли Хўжа илғор қишлоғида таваллуд топди. Отаси амир Тарағай ўзига тўқ, бадавлат киши эди. Онаси Тегина бегим Бухоролик бўлган. Соҳибқирон (Бу унвон бўлғуси жаҳонгирга у туғилмасдан турибоқ дин аҳллари томонидан башорат тариқасида берилган). “Соҳибқирон” атамасининг луғавий маъноси “юлдуз буржларининг бахтли келиши (Курон) да туғилган фарзанд демакдир. “Темурнома” муаллифининг таъкидлашича, “ қ урон” яъни юлдуз буржларининг бахтли келиши ҳар саккиз юз йилда бир марта содир бўлади. Инсоният тарихида “Аввал Искандар Зулқарнай ҳазратлари, иккинчи Муҳаммад Расулу акрам саллоллоҳу алайҳивассаллом саидимиз, учинчи Амир Темур хонимиз” шу сонияда дунёга келганлар. Амир Темурнинг ёшлиги Кешда кечди. Етти ёшга тўлгач, отаси уни ўқишга берди. Амир Темур ёшлик чоғиданоқ махсус мураббийлар назорати остида чавондозлик, овчилик, камондан нишонга ўқ узиш каби машғулотларни пухта эгаллади. Амир Темур Европа мамлакатларидан Ҳиндистон ва Хитойга олиб борадиган ва улардан Ўрта Осиё орқали ўтадиган, тарихда «Ипак йўли» деб аталмиш халқаро йўлни эгаллаб олгач, бу йўлда карвонларнинг хавфсизлигини таъминлаш тадбирларини кўради, яъни Шарқ ва ғарб

ўртасидаги савдо-сотиқ муносабатларининг ҳар томонлама ривожланишига катта эътибор беради. Бу масалада Амир Темур ўзини таниқли дипломат сифатида намоён қилади. У Византия, Венеция, Гения, Испания — Кастилия, Франция, Англия билан иқтисодий алоқалар ўрнатиш ва уни мустаҳкамлаш соҳасида улкан ишларни амалга оширади. Бу албатта Ўрта Осиёнинг иқтисодий ривожига ўз даврида катта таъсир кўрсатган. Амир Темур ҳукмронлик қилган ва ундан кейинги даврда Ўрта Осиё халқлари, жумладан, ўзбек халқи билан Эрон, Арабистон, Туркия, Ҳиндистон, Хитой халқлари ўртасида маданий, адабий алоқалар ривож топганини Рудакий, Фирдавсий, Бедил, Фариддин Аттор, Жало лиддин Румий, Ҳақоний, Абдураҳмон Жомий, Низомий, Ҳисрав Деҳлавий, Саъдий Шерозий, Ҳофиз, Фузулий, Камол Хўжандий ва Шарқнинг бошқа буюк алломала рининг ижодий алоқалари мисолида равшан кўриш мум кин. Алишер Навоий билан Абдураҳмон Жомий ўрта сидаги дўстлик ва ижодий ҳамкорлик ҳам бунга ёрқин далилдир. Амир Темур давлатни бошқариш ишларида муайян даражада ислом дини аҳкомларига таяниб иш кўради, дин пешволарининг маслаҳатларига амал қилади, у ла р ни эъзозлаб, ҳурматлайди. Амир Темурнинг тарих олдидаги хизматлари бениҳоядир. Биринчидан, у мамлакатда кучайиб кетган феодал тарқоқлигига барҳам бериб, эл-юртни ўз тиғи остига бирлаштирди, марказлашган й и р и к феодал давлатига асос солади. Бу билан зироатчилик, ҳунармандчилик, савдо-сотиқ ва маданият ривожига мустаҳкам замин яратди. Иккинчидан, Амир Темур бир қатор халқлар ва юрт л а р г а мустамлакачилар зулмидан озод бўлишда ёрдам берди. Масалан, ўша даврнинг энг қудратли подшоҳла ридан ҳисобланган Боязид Илдиримни (1389—1402 й.) тор-мор қилиб (1402 й.) туркларнинг истибдодига ту шиб қолган Болқон ярим оролидаги халқлар ва мамлакатларни озодликка чиқаради.

Учинчидан, Туркистон заминини зироатчилик, ҳунар мандчилик, илм- фан ва маданияти ривожланган илғор мамлакатга айлантирди. Амир Темур ҳукмронлиги даврида ўрнатилган тинчлик мамлакатда маданият, илм-фан, халқ оғзаки ижоди, адабиёт ва санъатнинг ривожида, мадрасаларда таълим-тарбиянинг юқори савияда бўлишида муҳим омил бўлди. Мовароуннаҳр ва Хуросон тарихининг кейинги даврларида Шохруҳ, Улуғбек, Мирза Абу Саид, Султон Аҳмад, Щусайн Бойқаро, айниқса, Ҳиндистонда Бобур ва Акбаршоҳ Ўрта Осиёда Темур даврида қарор топган иқтисод ва маданиятни ривожлантириш билан боғлиқ энг яхши анъаналарни давом эттирдилар. Умуман олганда, Амир Темур замонида сиёсий, иқтисодий ва маданий соҳада амалга оширилган тадбирлар, қўллаган иш усуллари, унинг фаолияти ва фазилатлари инсонийлик, маърифатпарварлик, тарбиявий хусусиятга эга бўлган. Буни қуйидаги мисолларда — Амир Темурнинг ўгитларида ҳам кўриш мумкин. Амир Темур давлатни бошқаришда одамларнинг ишбилармон, тадбиркор, ҳушёр, қатъий, шижоатли бўли шига жиддий эътибор қаратди. Бундай фазилат эгаси бўлганларни лоқайд кишилардан юқори қўйган. Соҳибқирон бу ҳақда қуйидагиларни битган эди: «Ишбилармон, мардлик ва шижоат соҳиби, азми қатъий, тадбиркор ва ҳушёр бир киши, минг-минглаб тад бирсиз, лоқайд кишилардан яхшидир»'. Амир Темурнинг таъкидлашича, тадбиркорлик муш кул ишларни амалга оширишда муҳим омилдир. У: «Юз минг отлиқ аскар қила олмаган ишни бир тўғри тадбир билан амалга ошириш мумкин»лигини айтиб, кишиларни шундай хислатга эга бўлишга даъват этди ( Ўша китоб, 13-бет). Соҳибқирон шижоатлиликни юқори баҳолайди ва ки шиларни, ёшларни шижоатли бўлишга, шижоатлилар билан дўст бўлишга ундайди. «Шижоатли кишиларни дўст тут, чунки Тангри таоло жасур кишиларни ардоқ лайди»—дейди Амир Темур.

У фикрини давом эттириб: яхшилик ҳақида сўзлар экан, яхшиликка яхшилик билан жавоб беришни, дўстлик қадрини унутмасликни маслаҳат беради, ўз фаолиятида бу соҳада тутган йўлини мисол тариқасида баён этади: «Яхшиларга яхшилик қилдим, ёмонларни эса ўз ёмонликларига топширдим. Ким менга дўстлик қилган бўлса, дўстлиги қадрини унутмадим ва унга мурувват, эҳсон, иззату икром кўрсатдим». Темур таржимаи Холида қуйидаги сатрларни учратиш мумкин: « Етти ёшимдан етмиш ёшимгача ва умр бўйи мен камбағалларга эҳсон қилар эдим. Бир марта кийган кийимимни иккинчи қайта киймас эдим ва уни йўқсилларга ҳадя қилардим. Мен қудратга эришганимда болаликдаги ёру дўстларимнинг ҳаммасини катта мансабларга кўтардим. Ҳар куни қўй сўйиб ва ҳар бир қўй танасини еттига бўлиб, камбағолларга улашдим». 10 Амир Темур ўз фаолиятида ижтимоий-сиёсий масалалар б и л а н бирга маданият, илм-фаннинг риво жига алоҳида эътибор беради, мамлакатни бошқаришда олимлар, дин уламолари билан мулоқотда бўлади, ўзига ёрдам беришни улардан илтимос қилади. Масалан, б ир кенгашда у л а р г а м у р о ж а а т қилиб шундай дейди: «Фан ва диннинг машҳур кишилари ўз маслаҳатлари билан подшоҳларга ёрдам бериб келганлар, сизлар эса менга нисбатан бундай қилмаяпсизлар. Менинг мақсадим мам лакатда адолат ўрнатиш, тартиб ва тинчликни мустаҳкамлаш, фуқаронинг турмушини яхшилаш, юртимизда қурилишни кучайтириш, давлатимизни ривожлантиришдир. Сизлар бу ишларни амалга оширишга менга ўз маслаҳатларингиз билан кўмаклашишингиз керак... Бу олижаноб ишда менга ёрдам беришларингизни илтимос қиламан» (Али Яздий. «Зафарнома», 288- бет.). Амир Темурнинг маърифий қарашларида содиқ ва вафодор дўстлик алоҳида ўринда туради. Амир Темур ранжитмаслик, керак бўлса жонни аямаслик, дўстларга хос сифат бўлиши кераклигини таъкидлайди: «Содиқ ва 10 А.Аҳмедоа.«Амур Темур ҳақида ҳақиқат», «Самон йўли». Адабий-тарихий мажмуа. ( Масъул муҳаррир Ҳ.Даврон.) Т., «Камалак», 1992.– 27–28 бетлар.

вафодор дўст улким, ўз дўстидан ранжимайди, дўстининг душманини ўз душмани деб билади. Агар керак бўлса, дўсти учун жонини ҳам аямайди». Буюк жаҳонгир адолатни қудратли куч деб билади, бир кунлик адолатни юз кунлик тоат-ибодатдан афзал ҳисоблайди. У адлу эҳсон ҳақида сўзлар экан; «Адлу эҳсон билан жаҳон гулшани обод бўлади» деб, унинг фойдасини айтиб, кишиларни бу фазилатга эга бўлишига даъват этади. Кечиримли бўлиш Амир Темур шахсиятига хос энг яхши хусусиятлардан бўлган. У кечира олишни мардлик деб билган. Шу сабабли у бошқаларни ҳам шундай фазилатли бўлишга чақиради. Улуғ саркарда дейди: «Кечира олишли к — мардлик, кечира билмаслик номардлик саналади» . Амир Темур одоб-ахлоқ, иймон, эътиқод, таълим-тарбия соҳасида ўзи юксакликка, мутафаккирликка эришган сиймолардан биридир. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун бобомизнинг ўзи томонидан яратилган одоб-аҳлоққа оид дастурлар, ўгитлар, панд-насиҳатларни, шунингдек, Соҳибқирон ҳақидаги тарихий асарларни кўздан кечириш кифоя. “Тузуки Темурий” (“Темур тузуклари”), “Марфузаота Темурий” (“Темурнинг айтганлари”) ва “Вакиоти Темурий” (“Темурнинг бошидан кечирганлари”) номи билан жаҳонга машҳур бўлган асарларида Амир Темурнинг ибратли, ҳаётий панд- насиҳатлари ва пурмаъно ўгитларининг ҳар бири мазмун ва маъно кенглиги, кучлилиги, теранлиги, таъсири, умуминсоний қадриятлар асосида қурилгани билан алоҳида аҳамият касб этади. Бу асарларни қадрли хазина одоб-аҳлоққа оид дастурлар дея оламиз. Бу асарлар Соҳибқироннинг жуда машаққатли ва серташвиш: гоҳ муваффаққиятли, гоҳо қувончли, гоҳо серташвиш умрининг ижодий мевасидир. Асарлардаги барча ўгитлар халқларни бир мақсад сари бирлаштирган, жипслаштирган, муваффақиятларга эриштирган, сеҳрли тарбиявий кучга эга бўлган дурдона-педагогикадир. Бу педагогика буюк Соҳибқироннинг давлатни бошқариш ва уни идора қилиш, ғолибона ҳарбий юришлар қилиш, мамлакатда осойишталик ўрнатиш, фан ва маданиятни

ривожлантириш, халқлар ўртасидаги бузилмас дўстлик, меҳр-шафқат, одамийлик ва аҳлоқ-одобни тарбиялаш каби муаммоларни ҳал қилишга бағишлангандир. XIV—XV асрларда ёзилган «Темур тузуклари», Низомиддин Шомий ва Шарафиддин Али Яздийнинг «За фарнома», Ибн Арабшоҳнинг «Ажойиб ул макдур фи ахбори Темур» («Амир Темур ҳақидаги хабарларда тақ дир ажойиботлари») ва бошқа асарларда соҳибқирон нинг тўғрилик, мурувватлилик, эл-юртга меҳр-муҳаб батлилик, адолатлилик, мардлик ва қаҳрамонлик к а б и инсоний фазилатлари баён этилади. Шунингдек, бу асарларда Амир Темурнинг давлатнинг обрўси, ш а р а фи манфаати учун ғоят қаттиққўл бўлганлиги ёзилади: у бундай пайтларда ўзини ҳам, ўғил ва набираларини ҳ а м , қариндош-уруғларини ҳам, ҳарбий бошлиқларини ҳам аямаганлиги баён этилган. Темурнинг шахсияти даги бу хусусиятлар ҳақида «Темур тузукларида» б а тафсил маълумот берилган. Тарих фанлари доктори, профессор Ашраф Аҳмад Темурнинг ўзи амал қилган қуйидаги сифатларни юксак баҳолайди. Биринчи сифат: « Мен сифатларимнинг энг аввали деб беғаразликни тушундим. Ҳаммага ҳам бир хил: жиддий ва одил қарадим, ҳеч бир кимсани бошқасидан фарқ қилмасдим, бойни камбағалдан устун қўймадим». Иккинчи сифат: « Мен ҳар доим Исломга қатъий риоя қилдим ва Аллоҳ Таоллонинг амри билан улуғланган шахсларга ҳурмат билан қарадим». Учинчи сифат: « Мен камбағалларга кўп хайр-эҳсон қилдим. Ҳар можоро ва муаммони диққат билан текширдим ва уни мумкин қадар тўғри ҳал қилишга бутун жаҳдимни сарф қилдим». Тўртинчи сифат: «Халойиққа рахм қилдим, барчага нафъ етказдим. Бунда бировга ноҳақ озор етказмадим ва мендан ёрдам сўраб келганларни кўкрагидан итармадим. Қуръондаги парвар- дигорнинг Аллоҳнинг амрига бўйсуниш ва халқига шафқат қилиш даркор, деган

оятини ўзимга фарз билиб, уқиб олдим ва умр бўйи барча юмушларимда унга амал қилдим». Бешинчи сифат: «Исломга тааллуқли ишларни мен ҳар доим кундалик ва дунёвий ишлардан устун қилиб келдим. Аввал танг- рига итоатни адо этиб бўлгандан кейингина кундалик ишларга қўл урдим». Олтинчи сифат: «Барча сўзларимда доим ҳақиқатгўйликка амал қилдим. Бу дунё ва у дунё ҳақидаги эшитганларимдаги ҳақиқатни елғондан ажрата билдим». Еттинчи сифат: «Мен ҳар кимгаки, ваъда берсам, унга ва фо қилдим. ҳаргиз ваъдага хилоф иш қилмадим. Мен доимо ваъдаларимни аниқ бажарсам, шундагина одил бўлишимни ва кимсага жабр етказмаслигимни англадим». Саккизинчи сифат: «Доимо ўзимни Аллоҳнинг ердаги мул- кининг посбонн деб билдим ва парвардигорнинг изнисиз уии сарф этмадим. Тангрининг иродасисиз унинг бандаларининг ҳеч бирига зарар етказмадим. Олий мартабадагиларга ҳам, фуқа рога ҳам бирдек х айрия қилишга интилдим. Мен ҳеч қачон би ровнинг мулкига эга бўлишга интилмадим ва шунингдек, ҳеч қачон кўпроқ бойлик орттиришга ҳаракат қилмадим. Ҳеч қачон бировга хасад билан қарамадим. Бу борада Амир, Хусайн билан бўлган воқеа менга ибратли бўлди. Ўз фуқароларининг мол- мулкига нисбатан очкўзлиги пировардида уни ҳалокатга олиб келди». Тўқизинчи сифат: «Мен ҳар доим тангрининг амрини на унинг пайғамбар Мухаммад алайхиссаломнинг ҳадисларини тў ла адо этишга интилдим. Барча қилмишларимда шариат йўсунларига буткул амал қилдим ва нопок ишлардан бутун вужудим билан ўзимни тийдим. Пайғамбар ва унинг сахобаларини ўзим нинг ягона ва энг яхши дўстларим деб билдим». Ўнинчи сифат: «Мен ҳар доим инсоф байроғини баланд кў- тардим ва иймон тарқатишни ўз буюклигимнинг қудратли за-мини деб билдим. Мен инсон бир онадан туғилган деб ишонган-ман. Шунинг учун мустаҳкам қудратга таянган қудрат, буюк бу- лади».

Ў н биринчи сифат: «Мен доим саидларга эҳ тиром билан ка- рардим, уламо ва шайхларни эъзозлардим. Бу кишиларни дои мо мажлисларимга чақирардим. Уларни дин масаласи юзасидан айтганларини диққат билан тинглаб олардим ва унга амал қ илардим. Шунинг учун менга нисбатан халқнинг меҳри баланд эди ва ҳамма мендан миннатдор эди». Шундай қилиб, соҳибқирон Амир Темурнинг ибратли, ҳ аё тий панд- насиҳатлари ва пурмаъно ўгитларининг ҳар бир маз мун ва маъно кенглиги, мантиқнинг кучлилиги, теранлиги, таъсири, умуминсоний қадриятлар асосига қурилганлиги билан алоҳида аҳамият касб этади, уларни ҳадсиз хазина, одоб-ахлоққа оид, давлатни бошқаришга оид дастурлар дея оламиз.Тадқиқотчининг фикрига кўра Соҳибқирон Амир Темур ўгитларини унинг моҳияти ва вазифасига қараб қуйидаги гуруҳларга ажратиб ўрганиш мақсадга мувофиқ: 1. Дин ва шариат; 2.Давлат ва уни идора этиш; 3. Кенгаш ўтказиш; 4.Подшо ва вазирлар орасидаги муносабат. Ахлоқ ва одобга ҳақидаги қарашлари: 1.Адолат ва адолатсизлик; 2.Сўз ва ишнинг бирлиги; 3.Дўст ва душманлик; 4.Ботирлик ва душманлик; 5.Сўз ва ширинсуханлик 11 Ўзбекистон мустақилликка эришгач, “Амир Темур” номи абадийлаштирилди. Кўплаб шаҳарлар ва қишлоқлардаги шоҳ кўчалар, майдонлар, ўқув муассасалари унинг номи билан атала бошланди. 11 К.Хошимов, С.Нишонова, М.Иномова ва бош қ алар. Педагогика тарихи. Т.: « Ў қ итувчи», 1996. - 164-165 бетлар.

Президентимиз И.А. Каримов ташаббуси ва раҳнамолигида Тошкент, Самарқанд, Шаҳрисабз каби шаҳарларнинг марказий майдонларида, Амир Темур хиёбонида 1996 йилда “Темурийлар даври” музейи барпо этилди, 1996 йилда “Амир Темур” ордени таъсис этилди. (“Амир Темур” ордени- Ўзбекистон Республикасининг давлат мукофотларидан бири саналади). Бу орден билан давлатчиликни мустаҳкамлашдаги улкан хизматлари, меъморчиликни, илм-фан, адабиёт ва санъатни, ҳарбий маҳоратни ривожлантиришга қўшган улкан ҳиссалари учун Ўзбекистон Республикаси фуқаролари мукофотланадилар. Ушбу орден билан давлатлараро ҳамкорликни, тинчликни ҳамда халқлар ўртасидаги дўстликни мустаҳкамлашга алоҳида ҳисса қўшганлик учун Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлмаган шахслар ҳам мукофотланиши мумкин, 1996 йил 26 апрелда таъсис этилди. Орден тилла қопланган 925 даражали кумуш қотишмадан тайёрланиб, 8 қиррали юлдуз кўринишида бўлиб, Амир Темурнинг улуғвор қиёфаси кумуш рангда тасвирланган. Муаллифи – Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ислом Каримов. 1996 йилда Тошкент, Самарқанд ва хорижий мамлакатларда ЮНЕСКО раҳбарлигида ҳазрат Соҳибқирон таваллудининг 660 йиллиги кенг нишонланди). Муҳаммад Тарағай –Улуғбек (1394–1449) Улуғбек 1394 йилнинг 22 мартида Эроннинг ғарбидаги Сул тония шаҳрида бобоси Соҳибқирон Амир Темурнинг ҳарбий юриши пайтида таваллуд топди. У Шоҳруҳ мирзонинг тўнғич ўғли бўлиб, унга Муҳаммад Тарағай исми берилди. Лекин уни бобоси алоҳида меҳр билан «Улуғбек» деб атайвергани учун унинг асосий исми Улуғбек бўлиб қолади ва жаҳонга ана шу ном билан шуҳрат қозонади. Улуғбекнинг болалик йиллари бобоси Темурнинг ҳарбий юришларида ўтди. Гарчи Улуғбек туғилганда бир оз заиф бўл ган бўлса-да,

ҳарбий юришлар даврида чиниқди. Амир Темур набираси Улуғбекнинг ўткир зеҳнли, ақлу-фаросатли бўлганлиги учун жуда севарди. «Кўзимнинг нури, салтанатимнинг умидли ниҳоли», деб эркалатарди. Бироқ, Улуғбек Мирзо нозик бўлиб ўсди, бунинг устига кўп вақтини китоб мутолаа қилиш билан ўтказар, давлат ишларига рағбати йўқ кўринар эди. Улуғбекнинг тарбияси билан бувиси Сарой Мулк хоним шуғулланиб, севимли набирасига ўқув-ёзувни ўргатгани, тарихий мавзуларда ҳикоя ва эртакларни сўйлаб бергани унинг ҳаётида ўзига хос мактаб бўлди. Отаси Шоҳ руҳ Амир Темурнинг учинчи ўғли бўлиб, Хуросон ҳукм дори, маърифатли, илм-фанга қизиқан шоҳ эди. Шу туфайли у дунёнинг турли бурчакларидан кўпдан-кўп фанларга доир китоб ва қўлёзмаларни олдириб келиб тўплайди ва Самарқандда катта кутубхона ташкил этади. Ёшларнинг билим эгаллашлари учун кенг имконият яратади. Улуғбекнинг онаси Гавҳаршодбегим ҳам ўз даврининг оқила, билимдон, тадбиркор аёлларидан ҳи собланар эди. Маърифатпарвар ота ва оналар ўз фарзанди Улуғ бекнинг тарбиясига алоҳида эътибор бериб, жисмонан соғлом, ақл-заковат, ахлоқ-одоб ва илмда баркамол бўлиб етишувига ҳаракат қиладилар. Улуғбекни ўз даврининг билимдон ва тажрибали мураббийлари тарбиялаб, саводини чиқарадилар, уни диний ва дунёвий илмларнинг асоси билан таништирадилар. Улуғбек араб ва форс тилларини мукаммал ўрганади, чунки у кўп вақтини кутубхонада мутолаа қилиш билан ўтказарди. Мирзо Улуғбек ёшлигиданоқ аниқ фанларга, шу нингдек, тарих ва адабиётга қизиқади. Форобий, Беруний, Абу Али ибн Сино, Умар Ҳайём ва бошқа олим ва шоирлар фаолиятини, шунингдек ислом илмини ўрганади, ўз даврининг таниқли олиму фозили сифатида шуҳ рат қозонади. Улуғбек 17 ёшида Мовароуннаҳр ҳукмронлигини эгаллайди. Унинг ташаббуси билан ўлкада илм-фан, адабиёт, санъат аҳллари фанларнинг янги- янги қирраларини оча бошладилар. Улуғбек ўз фаолиятида асосан фалакиёт фанини ривожлантиришга катта аҳамият беради, бу билан бирга, кўплаб

истеъдодли шоирлар, ижодкорларни тўплаб, улар фаолият кўрсатишлари учун шароит яратади, уларни маънавий ва моддий жиҳатдан рағбатлантириб туради. Масалан, унинг раҳнамолигида меъморчилик ривож топади: Бухоро, Самарқанд ва Ғиж дувонда мадрасалар, Марвда хайрия муассасалари ҳамда «Чиҳл устун», «Боғи майдон» каби боғлар барпо этилади. 1405—1411 йилларда, ўша даврнинг қонун-қоидаларига биноан амир шоҳ Малик ёш мирзога отабеги бўлиб тайинланган. Отабеги Улуғбекка асосан ҳарбий ва сиёсий тарбиядан илм ўр гатган. Ўрта асрлардан сақланиб қолган китоблардан маълум бў лишича, салтанатга ворислар давлатни бошқаришда муайян тартиб-қоидалар баён қилинган қўлланмалар асосида тайёр ланган. Шулардан бири Шаҳзодалар ва Хонзодалар билиши зарур бўлган «Сулук ул-мулк» (Подшоҳларга қўлланма) китобидир. Ана шу тоифадаги китобларда келтирилган маълумотларга қараганда, подшоҳлар, хонлар ва йирик феодалларнинг саройида амалдаги расм-русмларга биноан шаҳзода ва бек зодалар тарбияси ёшлигиданоқ «Уларни муҳофаза қилиш, аҳволини кузатиб бориш юқори остоналик ва давлат нишонлик» амирларнинг қўлига топширилган. Улардан бири оталиқ деб аталган. Улуғбекка оталик қилиб туркларнинг, билкут қабила сидан чиққан йирик амир Шоҳмалик тайинланган. Улуғбек мактабда «Сулук ул-мулук»ларда кўрсатилган давлатни идора қилиш санъати — турли лавозим эгаларини тайин лаш, солиқ тўплаш, руҳонийлар, мансабдорлар ҳамда бошқа юртлардан келган элчиларни қабул қилиш, хайру садақа бериш каби тартиб-коидалар бўйича кўникма эгаллаган. Улуғбек ёшлигидан кўп китобларни мутолаа қилган бўлиб, у айниқса, математика, астрономия ишларига қизиқди. У бобосининг хос мунажжими мавлоно Бадриддин билан кўп вақтини ўтказар, ундан ҳисоб ва тақвимдан дарс олар, баъзи кечалари, қор тиниб осмон ёришган пайтларида юлдузларнинг ўрни ва ҳаракатини кузатиш билан машғул бўлар эди.

Таниқли олим Бўрибой Аҳмедовнинг маълумотларига кўра мавлоно Бадриддин Самарқандда бўлган вақтда Улуғбекни Кўксаройдаги хос кутубхонасига бошлаб бориб, кутубхонага янги келиб тушган Абулқосим Фирдавсийнинг «Шоҳнома»сини кўрсатади. Шу ерда мавлоно Бадриддин Улуғбекка аллома ал-Фарғоний тарафидан битилган «Китоб фи жавомеъ илм ан-ну-жум ва усул ал ҳаракат ас-самовия» («Юлдузлар ҳақидаги илм билан осмон ёриткичлари ҳаракатининг асосини (бир-бирига), қўшувчи китоб»)ни кўрсатадилар. Шундай қилиб, Улуғбек болалик йилларидаёқ мавлоно Бадриддин Тусий ёрдамида ал-Хоразмий, ал-Фарғоний, Насриддин Тусий, Абу Райҳон Беруний, Умар Хайём китоблари билан ҳамда Оқсулот ва Ўтрорда «Зижи Маликшоҳи» билан танишди. Мирзо Улуғбек Ўрта Осиё халқлари илм-фан ва маданиятини жаҳон миқёсига олиб чиққан, Ўрта Осиёда педагогик фикр тараққиётига муносиб ҳисса қўшган улуғ сиймолардан биридир. Улуғбек 1424 йилда Самарқандда Обираҳмат суви ёнида Ғиёсиддин Жамшид, Абдуали Биржандий, Мансур Коший, Марям Чалабий ва бошқа олимлар билан биргаликда қурган расадхонасида сайёралар сирини ўрганади. Унинг бошчилигида юздан ортиқ олимлар илмий-тадқиқотлар олиб бориб, фалакиёт ва математика соҳасида катта кашфиётлар қилиб жаҳонга машҳур бўладилар. Бу тадқиқотлар жаҳонга донғи кетган Самар қанд расадхонасида амалга оширилади. Натижада, Улуғ бек 1018 юлдузнинг ҳолати ва ҳаракатини аниқлайди, фалакиётга доир бир неча асарлар ёзади. Бу асарлар нинг асосий мазмунини «Зижи Кўрагоний» деб аталмиш фалакиёт жадвали ташкил этади. Жадвал жаҳон фани ривожига муҳим ҳисса бўлиб қўшилади. Расадхона негизида Самарқандда астрономия мактаби вужудга ке лади. Бу мактабда Муҳаммад Ҳавоний, Салоҳиддин Мусо Ибн Маҳмуд каби таниқли олимлар дарс берадилар. Улуғбекнинг фалакиёт мактаби ўз даврининг академияси («Дорул- илм») бўлган ва Ўрта асрлар мусулмон Шарқи фалакиёти ривожига катта

таъсир кўрсатган. Бу мактаб даставвал бундан 225 йил муқаддам машҳур француз файласуфи, ёзувчи ва тарихчи олим Вольтер (1669—1778) томонидан эътироф этилган: «Улуғбек Самарқандда академияга асос солди, ер кур расини ўлчашни буюрди ва астрономик жадвалларни тузишда иштирок этди». Мирзо Улуғбек, аввало, ёш авлоднинг ақлий ва маърифий тарбиясига катта аҳамият бериб, уларни дунёвий билимларни эгаллашга даъват этди. Ҳар қандай жоҳиллик ва билимсизликка қарши курашди. Улуғбек ривожланган фан ва маданият инсон тафаккурининг камол топишини таъминлашга ишонади. У инсоннинг имко ниятлари чексиз эканлигига ишора қилиб, ёшларни илм эгаллашга, инсофли ва ҳамиятли бўлишга, халоллик ва ростгўйликка даъват этади. Олимнинг фикрича, ёшлар олган билимларининг аҳамиятини, бу билимлардан мақ сад нима эканини аниқ англаб, билимларни такомиллаш тириб боришлари, уларни ҳаётга тадбиқ этиш йўлларини билишлари, жамият ва халқ фаровонлиги йўлида зарур ҳунарларни эгаллаб олишлари лозим. Шу боис Улуғбек билимларни нафақат китоблардан, балки бевосита ҳаётнинг ўзидан ҳам олишни тавсия этади. Улуғбек янги-янги илмий кашфиётлар қилишни инсон учун олий фазилат деб билди. Аввало, у Мовароуннаҳр шаҳарларини, хусусан Самарқанд ва Бухорони илму-маърифат даргоҳига айлантиради. Улуғбек: «Билимга интилиш ҳар бир муслим ва муслима учун фарздир» (яъни: «Билим олиш ҳар бир мусулмон эркак ва аёлнинг бурчидир») деган шиорни илгари сурди ва уни мадрасанинг пештоҳига ёздириб қўяди. Мадрасада эса илмнинг турли соҳалари ўқитилишига жиддий эътибор берилади. Масалан, Самарқанд мадрасасида илоҳиёт илмлари: Қуръон, Ҳадис, тафсир, фиқҳ (дин ва шариат қонун-қоидалари) билан бирга, риёзиёт (математика), ҳандаса (геометрия) илми, ҳайъат (фалакиёт), тиббиёт, тарих, география, илми аруз, илми қофия, араб тили каби дунёвий илмлар шулар жумласидандир. Мирзо Улуғбекнинг бундай илмпарвар ва маърифатпарварлик фазилатларини унининг замондош кўплаб шоир ва олимлар эътироф этганлар.

Улуғбекнинг илм-фанни тарғиб этувчилик ва илм со ҳибларига ҳомийлик фазилатларини кўрсатувчи яна. бир ибратли мисол шуки, олим таваллудининг 600 йиллик тыйи арафасида Американинг Мичиган университети кутубхонасидан топилган «Фунун-балоға» («Етуклик фан лари») асаридир. Бу асар Улуғбек замондоши - ада биёт бўйича қомусий билимга эга бўлган аллома олим Шайх Аҳмад ибн Худойдод Тарозий қаламига мансуб бўлиб, 1436—1437 йилларда ёзилган ва Улуғбекка б а ғишланган. Чунончи, буюк аллома бу асарида Мирзо Улуғбекни шундай та в си ф этади: “... салтанат дарёсининг гавҳари ва маъдалат конининг жавҳари, саҳоват бўронининг абри ва шижоат бешасининг бабри, фаросат сибҳерининг моҳи, каёсат мулкининг шоҳи, шаҳон-шоҳи аъзами шаҳриёри аълам, соҳибулсайфул-қалам, маъдани лутфи карам, малики риқоби умом, фармондеҳи турк, араб ва ажам, вад-даврон Амир Улуғбек Кўра гон”. Бу тавсифномадан Мирзо Улуғбекнинг шижоатли шоҳ, жонкуяр ва мурувватли маърифатчи, илм-фан р ав нақи йўлида саҳоватли раҳнамо, ширинсухан ва фаросатли инсон эканлиги яққол кўзга ташланади. Улуғбек ўзидаги шу инсоний фазилатларни илм-фанни равнақ топишига, ёшларни тарбиялашга бағишлаган, ёшлар тақдири ҳақида қайғурган, мактаблар очиб, болаларни ўқитган, уларга билим берган, таълим-тарбияни ри вожлантиришга интилган, ўқитувчиларга нисбатан ҳурмат ва эҳтиромда бўлган, уларни моддий, маънавий томондан қўллаб турган. Шу сайъи ҳаракатлари билан таъ лим сифатини кўтаришга, мадрасаларда ўқиш-ўқитиш тизимини жонлантиришга катта ҳисса қўшган. Чунончи, мадрасадаги ўқув тизимини ислоҳ қилиб, унда фалакиёт, математика, география каби аниқ фанларнн ўқитишни жорий этди, таълим мазмунининг сифатини оширди, мадрасаларда ўқиш муддатини 15-20 йилдан 8 йилга туширди. Улуғбек ёш авлоднинг эркин ва ҳ а р томонлама р и вожланишига бўлган ҳуқуқини ҳимоя қилиб, мударрис ларни етукликка, фаол, билимдон ва юқори савияли инсонларни тарбиялашга ундади. Улуғбекнинг фикрича, шогирдлар ўзидан катталарни ва ўқитувчиларни ҳурмат қилишлари, кичик

ёшдаги ўқувчиларга ўрнак бўлишла ри, интизомли бўлишлари, ножўя гаплар ва хатти-ҳаракатлар билан мадраса номига доғ туширмасликлари керак. Улуғбек халқнинг билимли бўлишини орзу қилади, уни дунё сирларидан, бойликларидан баҳраманд қилишни истайди. У дунёни билиш, англаш учун унинг сир-ас рорларини топиш, шунинг натижасида топган бойликла рини халққа хизмат қилдириш, бунинг учун эса биринчи навбатда, билим олиш, уни ҳаётга тадбиқ этишни ўрга ниш зарурлигини айтади. Улуғбек инсон қобилияти ва заковатига ишонади. Улуғбекнинг фикрича, ўқувчи ҳаётида дарсликлар муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун у дарсликларнинг мазмунига алоҳида эътибор беради ва муаллифлар олдига жиддий талаблар қўяди. Унинг фикрича, мадраса учун ёзилган дарсликлар янги мазмун билан бойитили ши керак. Уларда қайси фан, воқеа ва ҳодиса акс этти рилишидан қатъий назар, ҳаёт ҳақиқатидан узоқ бўл маслиги даркор. Дарсликлар содда ва тушунарли, араб тилининг мураккабликларидан ҳоли тарзда ёзилиши ке рак. Бироқ Улуғбек дарсликлар қанчалик мазмунли бўлмасин, таълимда ўқитувчи асосий ўринда туриши кераклигини, ўз педагогик маҳорати ва яхши фазилат л а р и билан ўқувчиларга намуна бўлиши, яхши т а р б и я кўрган, чуқур билимли ва а йни чоқда маърифатпарвар инсон ҳам бўлиши кераклигини таъкидлайди. Улуғбек нинг ўзи Самарқанд мадрасалари талабалари кўз ўнгида а н а шундай фазилатли устоз сифатида фаолият кўрсатади. Улуғбек ўз педагогик қарашларида болаларнинг жис монан соғлом, ҳарбий ҳунарни пухта эгаллаган, жасур, мард бўлиб етишувига алоҳида аҳамият беради. Али қушчининг гувоҳлик беришича, Улуғбек жисмоний жиҳатдан баркамол инсонларга чуқур ҳурмат назари билан қараган. Ўзи ҳам ҳарбий қуроллардан фойдаланиш сир ларини эгаллаган. Улуғбекнинг фикрича, одам соғлом ва бақувват бўлиши учун ёшлик чоғлариданоқ жисмоний машқлар билан шуғулланиши, айниқса отда юриш, кураш тушиш,

найзабозлик маҳоратини ўрганиш билан мунтазам шуғулланишлари ва уларни бажариш санъатини эгаллаши керак. Улуғбек а на шундай чиниққан одам нинг ўз юртини, ватанини ташқи душмандан ҳимоя қила олишига, ҳар қандай шароитда ўзини ва бошқаларни асрай олишга ишонган. Улуғбек ахлоқий тарбия хусусида г а п и р а р экан, бу масалада инсонлар орасидаги ўзаро муносабат, дўстлик ва биродарлик алоҳида аҳамият касб этиши кераклигини таъкидлайди. Унинг фикрича, ҳақиқий ва сохта дўстларни ажрата билиш лозим, ғаразли киши ҳеч вақт дўст бўлмайди, кишиларни у тўғри йўлдан оздиради. Дўст танлашга эътибор берилмаса, сохта дўстларнинг кўпайишига, бу эса одамлар ўртасида нопок манфаат ларга хизмат қилишга олиб келишига ишонади. Шу боис ғаразли кишилардан ҳар қандай йўл билан бўлсада, йироқ бўлиш, касби ва хулқ- атвори яхши, ҳамма ҳурмат қиладиган, хушфеъл киши билан дўстлашиш лозимлигини уқтиради. Улуғбек ихлосмандларидан Ғиёсиддин Жамшид Коший 1417 йили Самарқанддан Кошонга отасига ёзган мактубида Улуғбек нинг фаолияти ва билимдонлигини қуйидагича таърифлайди: «Оллога ва унинг неъматларига шукроналар бўлсинким, етти иқлимнинг фармонбардори, ислом подшоҳи Улуғбек донишманд кишидирлар. Мен бу нарсани одоб расми юзасидан айтаётганим йўқ. Ҳақиқат шуки, аввало у кишим Қуръони каримнинг аксарият қисмини ёддан биладилар. Тафсирларни ва муфассир ларнинг ҳар бир оят ҳақидаги сўзларини ақлда сақлайдилар ва ёддан биладилар арабчада ғоят яхши ёзадилар. Шунингдек, у кишим фиқҳдан хабардорлар мантиқ маъноларининг баёни ва усулларидан ҳ а м хабардорлар». Самарқанддаги мадраса қурилиши 1417 йили бошланиб, уч йилда қуриб битказилади. Тез орада Улуғбек мадрасага мудар рис ва олимларни тўплай бошлайди ва шу тариқа унинг фала киётшунослик мактаби шаклланади. Бу мактабнинг асосий мударрислари илмий ишларга қулай шароит ва паноҳ излаб Те мур давридаёқ Самарқандга келган Тафтазоний, Мавлоно Аҳ мад ва Қозизода Румий каби олимлар эди. Қозизоданинг мас лаҳати билан Улуғбек

отасиннинг мулки Хуросоннинг Кошон шаҳридан Ғиёсиддин Жамшид Кошийни чақиртирди. Шундай қилиб, Мовароуннаҳрнинг турли шаҳарларидан ва Хуросондан тўпланган олимларнинг сони 1417 йилга келиб 100 дан ортиб кетди. Улар орасида адиблар, муаррихлар, ҳаттотлар, рассомлар, меъморлар бор эди. Лекин юлдузшунослик ва риёзиёт со ҳасидаги олимлар шарафлироқ ва обрўлироқ эди. Улар орасида Қозизода билан Коший энг салобатли ва ну фузли эдилар. 1420 йили Самарқанд мадрасасининг тантанали очилиши бўлди. Манбаларда қайд этилишича, «мадраса биноси бити шига яқинлашганда, бу ерга тўпланган адабиёт, санъат ва фан намояндалари Улуғбекдан мадрасага кимни мударрис этиб тайинламоқчисиз, деб сўрашганда, Улуғбек, барча фанлардан хабардор бўлган бирор одамни қидириб топаман, деб жавоб берган. Шу ерда ғиштлар орасида ифлос кийимда ўтирган мав лоно Муҳаммад Улуғбекнинг бу гапини эшитиб қолган ва шу онда ўрнидан туриб, бу вазифага мен лойиқман, деган. Шундан кейин Улуғбек уни имтиҳон қила бошлаб, унинг чинакам би лимдон одам эканлигига ишонч ҳосил қилган ва уни ҳаммомда ювинтириб, яхши кийинтириш тўғрисида буйруқ берган. Мадра санинг очилиш кунида мавлоно Муҳаммад мударрис сифатида маъруза ўқиган; мавлоно Муҳаммаднинг олимлардан 90 киши иштирокида қилган маърузасини Улуғбек билан Қозизода Ру мийдан бошқа ҳеч ким тушуна олмаган». Чунки бу маъруза ҳаддан ташқари илмий жиҳатдан кучли ва мураккаб масала ларни ўз ичига олган эди. Улуғбек бошчилик қилган астрономларнинг муваффақиятли равишда олиб борган таълим ва илмий ишлари уларни аниқроқ асбоблар билан таъминланган намунали расадхона қуриш керак деган фикрга олиб келди. Тарихий манбалар ана шундан далолат берадики, Мирзо Улуғбек ўз мадрасасини қурдириб битказгандан кейин орадан тўрт йил ўтгач, Қозизода Румий, мавлоно Ғиёсиддин Жамшид ва мавлоно Муйниддин Коший би лан маслаҳатлашиб, Кўҳак этагида, Обираҳмат сойининг бўйи да расадхона биносини қурдирди. Расадхона қурилишига қа рийб 5 йил вақт кетди.

Расадхона битгач, расадхона кутубхона си кўплаб илмий асарлар, жаҳондаги машҳур кишиларнинг асарлари билан тўлдирилди ва у ерда сақланаётган китоблар сони 150 мингдан зиёд бўлди. Улуғбек мадраса толиблари билан тез-тез баҳслашиб, имтиҳон қилиб турган. Бир куни Улуғбек мадраса толибларини риё зат билан тақвимдан бир имтиҳон қилмоқчи бўлибди. У ўртага мана бу саволни ташлабди: “Қани, толиби илм, айтингчи, ҳижрий 818 йил, ражаб ойининг ўн иккинчи бирлал ўн бешинчи ўр таси, 918 йил ражаб ойининг ўн иккинчи бирлан ўн бешинчи ораси қайси айёмга тўғри келадур? Бунинг учун жуда кўп рақамларни ёдда тута билиши зарур экан. Талабалардан бирортаси ҳам бу масалани ечолмабди. Шунда Улуғбек буни уйга вазифа қилиб топширибди ва устозларга хос ҳусну одоб билан меҳрибонлик кўрсатиб, ўртага қўйилган масалани тушунтирган ва ечиб берган”. Сўнг Абу Райҳон Берунийнинг «Қонуни Масъу дий» китобини очиб, олтинчи мақоласининг еттинчи бобидан парча ўқиб берган. Сўнг китобни ёпиб талабаларга бир неча саволлар берган. Жавоблардан қисман қониқиш ҳосил қилгач устоз толибу илмларга бу асарни чуқурроқ таҳлил қилиб унинг моҳиятини англаб етишни уйга яна бир бор вазифа қилиб бе риши, у қадар талабчан олим эканлигидан далолат беради. Ҳар бир киши дўстона ҳамкорлик билан ҳаётий муам моларни ҳал этиши мумкин, киши ёлғиз ўзи, дўстларсиз ҳеч нарса қила олмайди. Унинг таъкидлашича, ҳар бир инсоннинг ахлоқий шаклланиши олимлар ўртасидаги муносабатларга ҳам боғлиқдир, улар ўртасидаги яхши ҳамкорлик талабаларнинг ахлоқий тарбиясида ғоят муҳимдир. Бундай дўстона ва беғараз ҳамкорлик моҳиятини биз Улуғбек фаолияти мисолида кўрамиз: жадвални тузишда унга олимлар дўстона ёрдам беришади. Дўсти ва шогирди Али қушчи умрининг охиригача унга - ўз устозига содиқ бўлиб қолади. Улуғбек ўзининг кўп йиллик меҳнати самараси бўлган «Зижи Кўрағоний» асарини Али қушчига ишониб топширади. Чунки у ўз шогирдининг садоқатига, бу асарни халқ орасида ёйишига ишонади. Ҳақиқатан ҳам Али қушчи унинг бу ишончини оқлайди.

Улуғбек 1449 йил 27 октябрда 56 ёшида ёвузларча ўлдирилади. Мирзо Улуғбек Ўрта Осиёда педагогик фикр ва маърифат иётида ўзига хос салмоқли ўринни эгаллади, умуминсоният томонидан кашф этилган илмлар дан баҳраманд бўлиб, жаҳон фанига мислсиз ҳисса қўшди. Унинг таълим-тарбия ҳақидаги фикр-ғоялари ҳозирги даврда ёш авлод тарбияси учун ҳам қимматли дир. Жадидчилик ҳаракатини вужудга келиши ва таълим ислоҳоти Халқни ижтимоий жиҳатдан ҳимоялаш ҳамда маънавий ислоҳотлар ўтказиш, яъни қуллик ва мутелик исканжасидан озод бўлиш, ота- боболаримиз қадриятларини тиклаб, уларга муносиб ворис бўлиш каби вазифаларни амалга ошириш йўлида республикамизда катта ишлар амалга оширилмоқда. Айниқса, И.А.Каримовнинг “Миллий истиқлол мафкурасини яратиш ва ҳаётга тадбиқ этиш” ҳақидаги фикрлари биз тарбиячи- муаллимларнинг ҳам ҳаракат дастуримиздир. Ҳақиқатан, республикамизни тараққиёт даражасига кўтарадиган чинакам комил инсонни шакллантириш - бу унинг маънавиятини шакллантиришдир. Маънавият эса халқнинг асрлар давомида шаклланган ҳаёт тарзи бўлиб, халқнинг таълим-тарбияга оид қадриятлари ана шу улкан тараққиётнинг узвий қисми бўлиб ҳисобланади. Унда ёш авлодни ҳаётга тайёрлашда қўлланган усуллар, миллий урф-одатлар, анъаналар, тарбияга оид ғоялар мужассамланган. Бу ғоялар эса алломаларимизнинг бой ижодий меросларида ўз аксини топган. Савол туғилиши мумкин, Туркистонда жадидчилик ҳаракати қачон келиб чиққан ва у нимага асосланган зди. Масалан, XIX асрнинг бошларидан Бухородаги маърифатпарвар мусулмон руҳонийлари ва зиёлилари орасида мадраса ва мактаблар тизи мига ҳамда ислом динига кириб қолган бидъатларни ислоҳ қилиш фикри пайдо бўла бошлайди. Шундай ислоҳот тарафдор ларини жадидлар, яъни янгилик тарафдорлари деб атай бош лайдилар. Ўша

даврлардан бошлаб бунга қарама-қарши турган оқим, яъни феодал-ўрта асрчилик, диний фанатизм руҳида бўлган кишиларни эса қадимистлар, деб атай бошладилар. XIX аср бошларида бир қанча маърифатпарвар мударрислар Бухоро шаҳридаги 200 га яқин мадрасани ислоҳ қилиш ғояси билан чиқдилар. Бу ҳаракат бошида мадраса мударриси Абу Наср Ал Курсавий турган эди. Қадимистлар эса уларни кофирлик ва худосизликда айбладилар. Бухоро амири Ҳайдар зса Курсавий ни зиндонга ташлатиб, ўлим жазосига ҳукм қилади. Аммо унинг тарафдорлари уни зиндондан қочирадилар. Курсавий Қозонда ўз фаолиятини давом эттириб, 1813 йилда вафот зтади. XIX асрнинг 50-60- йилларида диний ислоҳотчилик ҳара кати янада кенгая бошлайди. Энди бу ҳаракат бошида бухоролик мударрис ва тарихчи олим Маржоний (1818-1889), ғиждувонлик домла Фозил, Мўминжон Вобкандий, мулла Худойберди Бойсуний ва бошқа мударрислар турар эдилар. Улар мадраса ва мактабларни ислоҳ қилишни эмас, балки ортиқча дарсларни олиб ташлаш тарафдори эканликларини ёзадилар. Ислоҳотчилар раҳнамоси Маржоний ўзининг дастурида қуйида ги олти асосий масалаларни қўяди: 1. Қуръондаги ҳар қандай диний масала юзасидан кишилар билган ҳолда ўзлари эркин фикр юритсинлар. 2. Бировнинг бировга кўр-кўрона эргашиши қатъий ман қи линсин. 3. Мадрасаларда ўқитиладиган ҳошия ва шрқ каби қуруқ мазмунга эга бўлган ва мадраса ўқувчилари учун фойдасиз бўлган ҳамда уларнинг 8-10 дақиқа вақтини бекорга олувчи дарслар дарс жадвалларидан олиб ташлансин. 4. Мадрасаларда Қуръони Карим, Ҳадиси Шариф, уларнинг таржималари ва ислом тарихи каби дарслар ўтилсин. 5. Арифметика, тарих, жўғрофия, табобат, хандаса, мантиқ, фалсафа ва бошқа дунёвий фанларни ўқишга қаршилик кўр сатилмасин. 6. Ҳар бир ишда мусулмончиликни Муҳаммад алайҳиссалом давридаги қадимий ислом маданиятига қайтариш кўзда тутил син. Маржоний ва унинг тарафдорлари бўлган ўша даврнинг жа дидлари мусулмон тараққийпарварларидан эдилар, улар мадрасаларда диний дарслар

билан бир қаторда қадимий ислом маданияти давридагидек дунёвий дарсларни ўқитишни шарт қилиб қўйдилар. Бироқ, қадимистлар ва амирнинг реакцион сиёсати натижасида таъқибга учраган Маржоний Бухородан чиқиб кетишга мажбур бўлди. Унинг маслакдошларидан кўпчи лиги зиндонга ташланиб, орқаларига 75 дарра урилгач, улар тавба қилиб, қайтиб бундай ишларни қилмасликка ваъда бер дилар.. XIX аср охири XX асрнинг бошларида Туркистонда чор мустамлакачилигининг кучайиши натижасида Марказий Осиё нинг кўп жойларида жадидчилик ҳаракати кучайиб кетди. Бу ҳ аракат мавжуд жамиятнинг ижтимоий-маданий асосларини қайта қуришга қаратилгани сабабли зски тузум, эски турмуш, эски мактаб тарафдорларининг кучли қаршилигига дуч келди. Бу қарши куч вакиллари қадим ё қадимчилар деб аталган бўлса, янги ҳаёт шабадаларини олиб келишга уринган кишилар эса жадид ёки жадидчилар деган ном олдилар. Шу тарзда асримиз бошларида жадидлар ва жадидчилик ҳаракати юзага келди. Янги асрнинг бошланиши билан аввалгидек ижтимоий хорлик, иқтисодий ва маданий қолоқлик шароитида яшаш мумкин эмас лиги улар учун ойдек равшан эди. Нафақат Марказий Осиё, балки Россияда яшовчи халқлар ҳам ўз тақдирларини ўзгарти- рибгина, феодал тузумнинг негизларини парчалабгина янги ҳа ётга қадам қўйишлари мумкин эди. Оқ подшо идора қилган мамлакатдаги ана шу оғир вазият туфайли 1905 йил тўнтариши содир бўлди. Бу тўнтаришдан мақсад жамиятни демократлаш тири.ш, саккиз ооатлик иш кунини жорий этиш, дворянлар ихти ёридаги катта ер-мулкни олиб, деҳқонларга бўлиб бериш ва ҳоказолар эди. Биринчи рус тўнтаришининг бу дастури билан танишган Марказий Осиёлик тараққийпарвар зиёлилар татар қардошлари ортидан бориб, жадидчилик ҳаракатига келиб қў шилдилар. 1907 йил Эрон буржуа тўнтариши, 1908 йил Туркия буржуа тўнтариши, Марказий Осиёда жадидчилик ҳаракатининг расмийлашуви ва кучга киришида катта аҳамият касб этди. Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ислоҳотлар йўли билан халқ ва жамият ҳаётини яхшилашга, маданий юксакликка олиб чиқишга қаратилган

дастурни бажаришга киришдилар. Улар таъсирида ўзбек тупроғининг бошқа гўшаларида ҳам жадидчилик ҳаракати авж олди. Жадидчилик жамиятни тўнтариш йўли билан эмас, ислоҳотлар йўли билан ривожлантиришни ўзининг асосий вазифаси деб белгилади. У ўзининг бу вазифасини адо этишда, фақат бир синфга - пролетариатгагина таянмади. Умуман жадидчилик инсониятни синфларга бўлиб ташлаш тарафдори эмас. Жадидлар ҳатто қадимчилар билан ҳам иттифоқ тузиб, халқ ва келаж ак манфаати йўлида бақамти ишлаш, бугунги ифода билан айтганимизда турли сиёсий қарашларга эга бўлган халқ қат ламларининг тинч-тотув яшаши ва ишлаши ғоясини кўтариб чиқдилар. Беҳбудий ана шу «муттаҳид» фронт тузиш ғоясини баён қилар экан, «уламо ёки зиёли ва тараққийпарварларимиз бой ва авомимиз бирлашиб, дин ва миллат ва ватаннинг риво жи учун хизмат этсак», деб ёзган . . ( Жадид» сўзи арабча сўз бўлиб, «янги», жадидизм эса янгилик тараф дорлари деган маънони билдиради). Жадидлар 1906 йилдаёқ «Тараққий» деб номланган газета нашр эттириб, ўз ғояларини тарқата бошладилар, орадан кўп ўтмай, «Хуршид», «Шуҳрат» сингари янги газеталар дунё юзи ни кўрди. Марказий Осиёнинг турли шаҳарларида жадид мактаблари бодроқдек очилиб, уларда диний илмлар билан бирга ликда дунёвий билимлар ҳам кенг тарғиб қилинди. «Жадидлар нима ҳақида гапиришмасин, ҳаммаси янги нафас, янги ғоя эди, пролетар мафкураси ҳам, ишчилар синфи ҳам йўқ эди, табиат бирламчи дегувчиларнинг мафкурасини деярли ҳеч ким тушун мас, биладиганлар эса жуда озчиликни ташкил қилар эди. Шу нинг учун жадидчиликнинг янги ғоялар билан пайдо бўлиб, руҳонийларга, ҳукмрон синфларга қарши туриши, маданиятни яратиши, бир сўз билан айтганда, янгилик эди, «жадид» жум ласининг маъноси ҳам «янги» демакдир». Агар лўнда қилиб айтсак, жадидларнинг ҳаракат дастури қуйидаги масалаларни ҳал қилишга каратилган: 1. Диний таассуф ва фанатизмга қарши кураш.

2. Диний ақидаларга асосланган ўрта аср мактаблари ўрни га Оврўпо қабилидаги дунёвий илмларни она тилида ўқитишга мосланган янги усулдаги мактабларни ташкил этиш, феодал даври маориф тизимини ислоҳ қилиш. 3. Жадидчилик ғояларини кенг халқ оммасига етказиш ния тида янги ўзбек адабий тилини ишлаб чиқиш, матбуот ҳурлиги учун кураш, халқ оммасига тушунарли адабиёт ва театрни яратиш. 4. Хотин-қизларни паранжидан чиқариш ва жадид мактабларига қатнашларини таъминлаш йўли билан улар тақдириннг ўзгартириш ва оилада ислоҳот ўтказиш. 5. Маҳаллий бойлар ва савдогар аҳлининг сиёсий ва иқти содий жиҳатдан рус буржуазияси билан бир ҳуқуқда бўлиши маҳаллий амалдорларнинг чор ҳукмдорлари томонидан сиқув га олишига қарши кураш. Шу йўл билан мустамлакачилик сиё сатини ислоҳ қилиш. Асосий талаблари ана шундан иборат бўлган жадидлар учун илм ва маърифат ягона қурол бўлиб, улар шу курол ёрдами билан ўлкада ижтимоий- иқтисодий ва маданий тараққиёг учун курашмоқчи бўлдилар. Биринчи марта жадидчилик Қримда пайдо бўлди . Унинг .асосчиси асримиз бошларида туркий қавмларининг чинакам жафокаши ва ифтихори Исмоилбек Ғаспирали ҳисобланади. Шарқ халқлари маънавий ҳаётида, хусусан мактаблари ва маорифида чинакам инқилоб ясаб, «усули жадид» номи билан та рихга кирган «Усули савтия»ни у бошлаб берди. У барча тур кий халқларни яхлит, ягона миллат деб билди. Уларни ҳам илм- маърифатда, ҳақ-ҳуқуқда дунёнинг тараққий қилган мил латлари билан тенг кўрмоқни орзу қилди. Бутун ақли-вужудини мана шу муқаддас ишга - миллатнинг равнақи ва муҳофазаси йўлига сарф этди. Ғаспирали «усули жадид» билан ўқитишнинг қоидаларини шундай тушунтиради: 1. Бутун алифбони бирдан ўргатиш оғирдир. Ибтидо (бош да) уч, беш ҳарф ўргатиб бориш (енгил) дур. 2. Биринчи дарсдан шогирдлари ёзишни бошламасликлари даркор.

3. Дарслар муайян соатларга, қисмларга ажратилиб ўрга тилиши лозим. 4. Ўқувчи бир дарсни ўзлаштирмагунча иккинчисига ўтил маслиги керак. 5. Ҳарфлар билан таништирганда, улар ҳақида кенгроқ маъ лумот берилгани маъқул. Болаларни ҳар олти ойда имтиҳон қилиш, йил охирида синфдан синфга ўтказиш, ўзлаштирмаганларни синфда қолди риш кўзда тутилади. Дарслар ҳар хил ва ҳар бири ярим соатдан бир соатгача бўлиши мумкин. Дарслар орасида танаффуслар бўлмоғи керак. Бу мактаблар учун «Хўжаи сибён» асосий дарслик бўлиб хизмат қилар эди. 1910 йилгача у 27 маротаба нашр қилинган. Лекин гап шундаки, «жадидчиликда биргина мактаб билан чекланмасди, у Русиядаги мусулмонлар маънавий оламининг барча жиҳатларини-мадрасани ҳам, матбуотни ҳам, илм-фанни ҳам ўз ичига олар ва энг муҳими, уларнинг ҳаммаси турмушга нечоғлиқ даҳлдорлиги, замонга хизмат қила олиши асосий меъзон қилиб .кўзда тутилар эди». Миллатнинг ўзлигини кўрсатадиган хусусиятлардан бири тил ва маорифдир. Бу иккиси бўлмаса, миллат мустақил бўла олмайди. Ғаспирали 1905 йилда ёзган мақолаларидан бирида миллатнинг асоси иккита: тавҳидий тил (тил бирлиги) ва тавҳидий дин (дин бирлиги) деган эди: Дарҳақиқат, тилнинг ўрни беқиёс: «Инсоннинг оти бўлмаса, ўзи ҳам йўқ демакдир, шу- нингдек, тили бўлмаган инсон ҳам соқовдир». Бу билан Ғас пирали, миллатни йўқ қилиш учун юқоридагилардан биттаси нинг бузилиши кифоя - дейди. Исмоилбек Ғаспиралининг номи Марказий Осиёда ҳам маълум ва машҳур эди. Хусусан, XX аср бошларидаги Туркистон, Бухоро ва Хиванинг саккиз миллионли халқи миллий онгида юз бер ган ўзгаришларда унинг буюк хизмати бор дейишга тўла ҳак лимиз. Ғаспиралининг ғоялари Марказий Осиёга кенг тарқалди: Бухоро, Самарқанд, Фарғона, Наманган, Қўқон, Тошкент каби ўнлаб шаҳарлардаги зиёлилар гуруҳи жадидчилик ҳаракатига бош-қош бўлдилар. Жумладан:

Файзулла Хўжаев (1896-1938 й..) Исхоқхон Ибрат (1862-1937 й.) , Сиддиқий Азизий (1864-1924 й.) Саидрасул Азизий (1864-1933 й.) Муҳаммад Шариф Сўфизода (1869-1937 й.) Маҳмудхўжа Беҳбудий (1874-1919 й.) Абдулқодир Шакурий (1875-1943 й.) Абдулла Авлоний (1878-1934 й.) Садриддин Айний (1878-1954 й.) Мунаввар Қори Абдурашидов (1878-1931 й.) Исматулла Раҳматуллаев (1883-1962 й.) Абдурауф Фитрат (1884-1939 й.) Ҳ. Ҳ. Ниёзий (1889-1929 й.) ва бошқа ўнлаб зиёлиларни фахр билан тилга олишимиз мум кин. Жадидчилар 1910 йиллар давомида мустамлакачилик сиёсатига қарши кураш олиб борганлари учун чор Россияси амал дорларидан жабрландилар. Янги усулдаги мактаб ва маориф таълим-тарбия муаммоларини кўтариб чиққанликлари учун ху рофотчилар иғвоси билан Бухоро амирлиги тазйиқига, 1917 йил тўнтарилишидан сўнг эса «Буржуа демократик эркинлик ларини тарғиб этувчилар ва миллатчилар» тамғаси остида шўро ҳукумати таъқибига учрайдилар. Жадидчилар харакатининг дарғалари мактаб, маориф соҳа-сида жуда катта тарғибот ишлари олиб бордилар. Савод чиқа риш услубининг янгича шаклларини ижод қилдилар. Улар томонидан хандаса (математика), жўғрофия (геогра ф ия ) , тарих, табиёт каби фанларнинг дарслик дастури ишлаб чиқилди. Булардан ташқари ян;а ўнлаб янги усул м.актаби асосчилари ва жадидчилик ҳаракатининг намояндалари томонидан кўплаб дарслик, дастур, қўллаима, газета ва журналлар нашр этилди.

Марказий Осиё жадидчилиги ҳақида гап кетганда буни Беҳбудий, Мунаввар Қори, Фитрат, Садриддин Айний, Исҳоқхон Ибрат, Шакурий ка- би ўнлаб маърифатпарвар илм дарғаларининг фао лиятисиз тасавввур қили6 бўлмайди, аксинча улар ҳақида гап кетганда жадидчиликни четлаб ўтиб бўлмайди. XX аор бошла.ридан 30- йилла.р ўрталаригача Туркистон ва бутун Россия ижтимоий ҳаётида юз берган кўплаб воқеа ва ҳо диоалар улар қайси соҳага дахлдорлигидан қатъи назар жадид чилик оқими ҳаракати билан боғлиқ бўлди. Жадидлар 1917 йил тўнтаришидан кейин ўз қарашларини турли шаклларда давом эттирдилар. Улар ғоят мустаҳкам иймон эътиқодли бўлганликларидан ўз йўлларидан қаймади лар.

Абдулла Авлонийнинг педагогик фаолияти Таниқли ўзбек педагоги ва олими Абдулла Авлоний 1878 йил 12 июлда Тошкент шаҳрининг Мерганча маҳалласида, майда ҳунарманд- тўқувчи оиласида дунёга келди. Ота-онаси саводли кишилар бўлганлар. Абдулла Авлоний эски усул мактабини тамомлагандан сўнг, 12 ёшида мадрасага ўқишга кирди. У ёзда ишлаб ота-онасига ёрдам қилар, бошқа вақтларда ўқир эди. Ўта иқтидорли бўлган Абдулла авлоний 15 ёшида шеърлар ёза бошлади. Дастлабки шеърлари “Таржимон” газетасида босилади. У ўзининг дастлабки шеърларида ва “Ҳижрон” деган мақоласида халқни янги усул ўқув муассасаларида ўқиб-ўрганишга тарғиб қилди. Абдулла Авлоний 1907 йилда “Шуҳрат” ва “Осиё” номли янги газеталар чиқара бошлади, лекин чор амалдорлари тез орада газеталарни ёптириб қўяди. А.Авлоний кейинроқ “Садойи Туркистон” (1914-1915), “Турон” (1917), “Иштирокиюн” (1918) газеталарида, “Касабачилик ҳаракати” (1921) журналларида муҳаррир бўлиб ишлайди. Шундан сўнг, у ўзбек матбуотининг забардаст вакили, ўзбек матбуотининг асосчиларидан бири сифатида танилади. А.Авлоний халқ орасида илғор фикрларни тарқатишда, илм ва маърифатни ташвиқ қилишда газета, журналларнинг роли ғоят катта эканлигини яхши билар эди. У 1907 йили “Шуҳрат”, “Осиё” номли газеталар чиқариб, унга муҳаррирлик қилади. Газетанинг биринчи сонида матбуотнинг роли, газетанинг вазифаси ҳақида фикр юритиб, “Матбуот ҳар инсонга ўз ҳолини кўрсатувчи, аҳвол - оламдан хабар берувчи, қоронғи кунларни ёритувчи, халқ орасида илм, иттифоқ, ҳиммат ғояларини ёювчидир” деб, айтади. ХХ аср бошларида Ў збекистоннинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида ва педагогик фикрларнинг ривожида Абдулла Авлоний алоҳида ўрин эгаллади, бутун фаолияти даврида у ўз халқига хизмат қиладиган комил инсонни етиштириш, унинг маънавиятини шакллантиришга алоҳида эътибор берди.

Абдулла Авлоний ўзбек халқининг санъати ва адабиёти ҳамда миллий маданиятини, халқ таълими ишларини йўлга қўйишда катта хизматлар қилган адиб, жамоат арбоби ва истеъдодли педагогдир. А.Авлоний ўзбек зиёлилари ичида биринчилардан бўлиб, ўзбек халқ театрини профессионал театрга айлантириш учун 1913 йилда “Турон” номи билан театр труппасини ташкил қилади. Бироқ бу труппанинг профессионал театрга айланиши учун катта тўсиқлар бор эди. Чор ҳукуматининг мустамлакачилик сиёсати халқнинг ижтимоий онгининг уйғонишига ёрдам кўрсатувчи театрларнинг барча шаклларига қарши эди. Театрга ана шундай салбий муносабат бўлган бир пайтда Авлонийнинг театр труппасини ташкил қилиши ва ижтимоий мазмундаги пьесаларни саҳналаштириши унинг халқ маърифати йўлидаги зўр жасорати эди. М. Раҳмонов Авлонийнинг театрчилик фаолияти ҳақида қуйидагиларни келтиради: Авлоний труппа учун “Адвокатлик осонми?”, “Пинак”, “Икки муҳаббат”, “Портуғолия инқилоби” каби драмалар ёзди, “ Қ отили Карима”, “Уй тарбиясининг бир шакли”, “Хиёнаткор оиласи”, “Бадбахт келин”, асарларини татарча ва озарбайжончадан таржима қилади”. 1 Аммо бу асарлари нашр қилинмади. 1916 йили озарбайжонлик машҳур актёр Сидқий Руҳилло Тошкентга келиб, “Турон” труппаси билан бирга “Лайли ва Мажнун” спектаклини қўяди. Труппа аъзолари билан Авлоний 1014-1916 йилларда Фарғона водийсида гастролларда бўлади. Абдулла Авлоний 1917 йил тўнтаришига қадар Туркистонда жуда катта ижтимоий-маърифий ишларни амалга оширган жадидлар ҳаракатининг кўзга кўринган намоёндаларидан эди. А.Авлоний илғор зиёли кишилар билан ҳамкорликда театр томошалари ва матбуотдан тушган маблағларга дунёвий илмларни ўқитадиган “Усули жадид”, яъни янгича илғор усулдаги ўқув муассасалари очдилар ва бу ўқув муассасаларда оддий халқ болаларини ўқитдилар. Улар ўз миллатларидан етук олимлар, билимдон мутахассислар, 1 Р.Мавлонова ва бош=алар. Педагогика 2001 йил.

маданият арбоблари етишиб чиқиб, юртни обод, Ватанни озод, фаровон этишларини орзу қилдилар ва бу йўлда фидоийлик кўрсатдилар. Абдулла Авлоний 1907 йилда Тошкентнинг Миробод маҳалласида, кейинчалик Дегрез маҳалласида янги усулдаги ўқув муассасалар очди. Ўқ ув муассасалардаги ўқув асбоб-жиҳозларини ўзгартирди, ўз қўли билан доска ва парталар ясади. Ўқ ув муассасасига қабул қилинган тарбияланувчиларнинг асосий қисми камбағал кишиларнинг болалари бўлганлиги учун кийим- кечак, озиқ-овқат, дафтар-қалам билан таъминлаш мақсадида, дўстларининг кўмагида “Жамияти хайрия” ташкил этади ва бу жамиятга ўзи раислик қилади. “Нашриёт” ширкати тузиб, Хадрада “мактаб кутубхонаси” номли китоб дўконини очди. Авлонийнинг мактаби ўз олдига қўйган мақсад ва вазифаларига кўра машғулотларни синф-дарс тизими асосида ўз она тилида олиб борилиши билан эски усул мактабидан фарқ қилади. У ўз ўқув муассасасида тарбияланувчиларга география, тарих, адабиёт, тил, ҳисоб, ҳандаса, ҳикмат каби фанлардан муайян маълумотлар беради. А.Авлонийнинг илк толиб - ларидан бири, Тошкент Давлат университетида узоқ йиллар дарс берган таниқли педагог, марҳум Юсуф Тоҳирий Авлоний Мирободда ташкил қилган ўқув муассасаси ҳақидаги хотираларида шундай деб ёзган эди: “Шаҳарнинг қарама-қарши чеккасида темир йўл ишчилари истиқомат қиладиган Мирободда янги типдаги ўқув муассасаси очилганлиги ҳақида эшитиб қолдик. Тез орада бу ўқув муассасасининг фазилатлари ҳақида шов-шувлар, унинг муаллими Авлонийнинг довруғи бутун шаҳарга тарқалди. Ҳамманинг тилида: “Мирободдаги мактаб 6 ойда ўқиш-ёзишни ўргатармиш”, - деган гап юрарди. Бизга жуда сирли туюлган бу мактабни ва унинг донишманд муаллимини кўришга ошиқардик. Ниҳоят бир куни уч- тўрттамиз боришга жазм қилдик. Ўқ ув муассасаси пастаккина, ним қоронғу бўлиб, масжид йўлагига жойлашган эди. Хонанинг тепасидаги ёруғлик учун қолдирилган туйнукдан қиш ва баҳорда қор билан ёмғир тушиб турарди. Лекин хонада ўқувчилар ва

домланинг шогирдлари кўп эди. Хаёлимизда домланинг аллақандай бир сирли томони бор эди. Бизни қотмагина, кичик жуссали, қорачадан келган, истараси иссиқ, чўққи соқол бир киши кутиб олди. Бу номи тилга тушган муаллим Авлоний эди. Ўқ ишга кабул қилиндик. Кўп ўтмай кўз олдимизда янги бир дунё очилганига тўла ишонч ҳосил қилдик. Болаларимизнинг олди бир неча йилдан бери ўқув муассасасига қатнаб юрган бўлсалар ҳам мирободликлар олдида уялиб қолдик. Улар ўқиш-ёзишда, ҳисоб масалаларини ҳал этишда, табиат ҳодисаларидан хабарлари билан ҳаммамизни лол қолдиришди. Айни замонда бизнинг эски ўқув муассасамиз бўшаб, Мирободдаги Абдулла Авлоний ўқув муассасаси биздан борган тарбияланувчилар билан лиқ тўлди. Шу тариқа бу ўқув муассасаси тобора шуҳрат топиб борди” 1 . А.Авлоний “Усули жадид” ўқув мактаблари учун тўрт қисмдан иборат “Адабиёт ёхуд миллий шеърлар” ҳамда “Биринчи муаллим” (1912), “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” (1913), “Иккинчи муаллим” (1915), “Мактаб гулистони”(1917) каби дарслик ва ўқиш китоблари яратди. Бу асарларида ҳамда публицистик мақолаларида дунё халқлари маданиятини, илм-фанни, мактаб ва маорифни улуғлаб, ўз халқини илмли, маданиятли бўлишга чақиради. Асримиз бошларида янги мактаблар учун ёзилган алифбелар анчагина эди. Шулар орасида “Биринчи муаллим”и ҳам ўзига хос ўрнига эга; “Биринчи муаллим” 1917 йил тынтаришига қадар 4 марта нашр этилган. Авлоний уни ёзишда мавжуд дарсликларга, биринчи навбатда Саидрасул Азизийнинг “Устоз аввал”ига суянади (дарс бериш жараёнида орттирган тажрибаларидан самарали фойдаланади). Авлонийнинг “Иккинчи муаллим” китоби “Биринчи муаллим” китобининг узвий давомидир. Биз биринчи китобини, шартли равишда, алифбе деб, иккинчи китобни хрестоматия деб атасак жоиз булар, десак хато бўлмас. Китоб мактабни олқишловчи шеър билан бошланади: 1 К.Хошимов. ва бош=алар. Педагогика тарихи. – Т.,»Ы=итувчи», 1996.

Мактаб сизни инсон қилур, Мактаб ҳаёт эҳсон қилур, Мактаб ғами вайрон қилур, Ғайрат қилиб ўқинг, ўғлон! Мактабдадур илму камол, Мактабдадур ҳусну жамол, Мактабдадур миллий ҳаёл, Ғайрат қилиб ўқинг, ўғлон! Бу шеърда Авлоний ўқув муассасасини инсоннинг нажот йыли, ҳаётнинг гулшани, кишиларни камолот сари сафарбар қилувчи куч, деб мақтайди. Китобдаги берилган дастлабки икки ҳикоя “Сахийлик” ва “Бахиллик” деб номланган. Биринчи ҳикояда ўша давр турмушига хос бўлган воқеа тасвирланади. Саид исмли тарбияланувчининг отаси ҳар куни ўғли ўқув муассасасига кетиши олдидан унга 10 тийин овқат пули берарди. Бир куни Саид ўқув муассасаси йўлида фақир кишини учратади. “ Ўғ лим, икки кундан бери очман, таом олиб ей десам устимдаги йиртиқ чопондан бошқа ҳеч нарсам йўқ”,- дейди у. Саид қўлидаги 10 тийинини беради ва ўша кунни овқатланмасдан ўтказади. Отаси ўғлонининг олижаноблигидан мамнун бўлади, “Сахий Саидим” деб олқишлайди. Эртаси 20 тийин бериб юборади. “Бахиллик” ҳикоясида бир бадавлат киши мисолида унинг бахиллиги, хасислиги, зиқналиги ва пасткашлиги кўрсатилади. “Бир бахил кишининг уйига бир неча дўстлари меҳмон бўлиб келди. Бахил меҳмонларни зиёфат қилиш ўрнига беҳуда сўзларни сўзлаб ўлтирди. Орадан кўп вақт ўтгандан сўнг хизматчисини чақириб: “Бор таом пишган бўлса, олиб кел”-деди. Шул вақт хизматчи бир тобоқда пишган хўрозни олиб келган замон, бахил хизматчисига боқиб: “Бошини нима қилдинг?”-деди. Хизматчи:- Афандим! Нима қилур эдим, ташладим, - деди. Бахил:- Ҳе нодон, киши хўрозни бошини ҳам ташларми? Агар бир киши товуқнинг оёғини

ташласа, мен бориб олур эдим. Бош аъзоларнинг хўжасидир. Хўроз ул бош ила қандай яхши қичқирар эди. Маржон каби тожи ҳам бошида эди. Энг ширин аъзоларидан саналган тили, энг улуғ аъзоларидан мияси, икки шаҳло кўзи, барчаси бошида эди. Бор, топиб кел, биз емасак меҳмонларга едирурмиз, деди” 1 Абдулла Авлонийнинг педагогикага оид асарлари ичида “Туркий гулистон ёхуд ахло қ ” асари ХХ аср бошларидаги педагогик фикрлар тараққиётини ўрганиш соҳасида катта аҳамиятга моликдир. “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” асари ахлоқий ва таълимий - тарбиявий асардир. Асарда инсонларни яхшиликка чақирувчи, ёмонликдан қайтарувчи бир илм-ахлоқ ҳақида фикр юритилади. Шу жиҳатдан қараганда бу асар Юсуф Хос Ҳожибнинг “ Қ утадғу билиг”, Носир Хисравнинг “Саодатнома”, Саъдийнинг “Гулистон” ва “Бўстон”, Жомийнинг “Баҳористон”, Навоийнинг “Маҳбуб ул-қулуб”, Ахмад Донишнинг “Фарзандларга васият” асарлари шаклидаги ўзига хос тарбиявий асардир. А.Авлоний педагог сифатида тарбияланувчи тарбиясининг роли ҳақида фикр юритиб “Агар бир киши ёшлигида нафси бузулиб, тарбиясиз, ахлоқсиз бўлиб ўсдими, аллоҳу акбар, бундай кишилардан яхшилик кутмоқ, ердан туриб юлдузларга қўл узатмак кабидур”,- дейди. Унинг фикрича, тарбияланувчиларда ахлоқий хислатларнинг таркиб топишида ижтимоий муҳит, оилавий шароит ва тарбияланувчининг атрофидаги кишилар ғоят катта аҳамиятга эга. Ў збек педагогикаси тарихида А.Авлоний биринчи марта педагогикага “Педагогия”, яъни тарбияланувчи тарбиясининг фани демакдир, деб таъриф берди. Табиий, бундай таъриф Авлонийнинг педагогика фанини яхши билганлигидан далолат беради. Абдулла Авлоний тарбияланувчи тарбиясини нисбий равишда қуйидаги тўрт бўлимга ажратади: 1. “Тарбиянинг замони”. 2. “Бадан тарбияси”. 3.“Фикр тарбияси”. 1 Абдулла Авлоний.” Иккинчи муаллим”, 7- бет

4.“Ахлоқ тарбияси” ва бу ҳақида ҳамда унинг аҳамияти тўғрисида фикр юритади. “Тарбиянинг замони” бўлимида тарбияни ёшликдан бериш зурурлигини, бу ишга ҳаммани: ота-она, муаллим, ҳукумат ва бошқаларнинг киришиши кераклигини таъкидлайди. “Ал-ҳосил тарбия бизлар учун ё ҳаёт мамот, ё нажот-ё ҳалокат, ё саодат- ё фалокат масаласидур” деб уқтиради Авлоний. Тарбия хусусий иш эмас, миллий, ижтимоий ишдир. Ҳар бир халқнинг тараққий қилиши, давлатларнинг қудратли бўлиши авлодлар тарбиясига кўп жиҳатдан боғлиқ, деб ҳисоблайди адиб. Тарбия зурриёт дунёга келгандан бошланиб, умрининг охирига қадар давом этади. У бир қанча босқичдан - уй, боғча ўқув муассасаси ва жамоатчилик тарбиясидан ташкил топган. Авлоний тарбиянинг доирасини кенг маънода тушунади. Уни биргина ахлоқ билан чегаралаб қўймайди. У биринчи навбатда тарбияланувчининг соғлиги ҳақида ғамхырлик қилиш лозимлигини уқтиради. Авлонийнинг фикрича, соғлом фикр, яхши ахлоқ, илм- маърифатга эга бўлиш учун баданни тарбия қилиш зарур. “Баданнинг саломат ва қувватли бўлмоғи инсонга энг керакли нарсадур. Чунки ўқумоқ, ўқутмоқ, ўрганмоқ ва ўргатмоқ учун инсонга кучли, касалсиз жасад лозимдир”. А.Авлоний бадан тарбияси масаласида тарбияланувчини соғлом қилиб ўстиришда ота-оналарга мурожаат қилса, тарбияланувчини фикр томондан тарбиялашда ўқитувчиларнинг фаолиятига алоҳида эътибор беради 12 . Тарбияланувчиларда фикрлаш қобилиятини ўстириш ва бу тарбия билан мунтазам шуғулланиши бениҳоя зарур ва муқаддас бир вазифа. Бинобарин, у муаллимларнинг “диққатларига суянган, виждонларига юкланган муқаддас бир вазифадур... Негаки фикрнинг қуввати, зийнати, кенглиги, муаллимнинг 12 1 Абдулла Авлоний. “Иккинчи китоб”, 14- бет. 2 М.Баракаев. Жадидчиларнинг таълим-тарбияга =ышган щиссаси. БМИ. – Т., ТДИУ, 2003.

тарбиясига боғлиқдур”. 3 Айни замонда муаллиф таълим ва тарбия узвий боғлиқ эканини ҳам таъкидлайди: “Дарс ила тарбия орасида бироз фарқ бор бўлса ҳам, иккиси бир-биридан ажралмайдурган, бирининг вужуди бирига боғланган жон ила тан кабидур” 4 - дейди. А.Авлонийнинг фикрича, инсон бутун борлиқнинг кўрки ва шарафидир. Инсон ўз гўзаллиги ва мураккаблиги билан коинотдаги барча маҳлуқотлардан афзалдир. Бутун мавжудот инсонга хизмат қилиши керак, чунки инсон унинг соҳибидир. Чунки инсоннинг ақли бор. У шу ақл туфайли илм эгаллайди, илм орқали дунёни бошқаради: “Ақл, - дейди Авлоний,- инсонларнинг пири комили, муршиди ягонасидур, руҳ ишловчи, ақл бошқарувчидур. ...инсонни ҳайвонлардан сўз ва ақл ила айирмишдур. Лекин инсон ақл ва идроки соясида ўзига келадиган зарар ва зулмлардан сақланур. Ер юзидаги ҳайвонларни асир қилиб, буйнидан бойлаб, ипларнинг учини қўлларга берган инсонларнинг ақлидур”. Авлоний инсонга ва унинг ақлига ана шундай юксак баҳо беради. “Илм инсонларнинг мадори, ҳаёти, раҳбари нажотидур. Агар ақлингнинг қўли нафсингни жиловини ушласа, сани ёмон йўлларга кирмоқдан сақлар. Ҳар нарса кўп былса, баҳоси арзон бўлур, аммо ақл эса илм ва тажриба соясида канча кўпайса, шунча қимматбаҳо бўлур” 1 . “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” китоби маърифатпарварлик ғояларини тарғиб қилади. А.Авлоний китобда илм тўғрисида бундай дейди: “Илм дунёнинг иззати, охиратнинг шарофатидур. Илм инсон учун ғоят олий муқаддас бир фазилатдур. Зероки, илм бизга ўз аҳволимизни, ҳаракатимизни ойина каби кўрсатур. Зеҳнимизни, фикримизни қилич каби ўткир қилур, ... Илмсиз инсон мевасиз дарахт кабидур.... Авлоний илмни умуман эмас, балки унинг амалий ва ҳаётий фойдаларини айтиб, “Бизларни жаҳолат, қоронғуликдан кутқарур. Маданият инсониятни маърифат дунёсига чиқарур, ёмон феъллардан, бузук ишлардан қайтарур, яхши хулқ ва одоб соҳиби қилур... Алҳосил бутун ҳаётимиз, саломатимиз, саодатимиз, сарватимиз, 3 . Абдулла Авлоний. “Иккинчи китоб”, 17- бет. 4 Абдулла Авлоний. «Иккинчи китоб», 18-бет. 1 А.Авлоний «Иккинчи китоб», 20-бет.

маишатимиз, ҳимматимиз, ғайратимиз, дунё ва охиратимиз илм ила боғлиқдур” 2 . Адибнинг образли ифодасига кўра, илм бамисоли бодомнинг ичидаги мағиз. Уни қўлга киритиш учун меҳнат қилиш, яъни чақиб уни пўчоғидан ажратиб олиш керак. Абдулла Авлоний илмнинг жамият тараққиётидаги ролини яхши тушунади. Шунинг учун ҳам у, ёшларни илм сирларини билишга, ҳодисалар моҳиятини ечишга, китоб мутолаа қилишга чақиради. Унинг фикрича, илм агар жамият манфаатига хизмат қилмаса, халқ фаровонлиги йўлида қўлланмаса, у ўликдир. А.Авлоний ўз илмини амалда қўллай оладиган кишиларга юксак баҳо беради, уларни доно инсонлар, деб атайди. Абдулла Авлоний ўтмиш мутафаккирлари каби ёшларни фойдали касб- ҳунар эгаллашга чақиради. Адиб бойлик кетидан қувувчиларни, уларнинг одамгарчиликка тўғри келмайдиган ишлар билан шуғулланаётганини кўриб, улардан нафратланади. Авлоний ёшларни бойликка ружу қўймасликка ундайди. Бойликни ўткинчи булутга ўхшатади. Авлоний меҳнатсиз кун кечиришни барча ёмон сифатларнинг ибтидоси, деб ҳисоблайди. Шунинг учун ҳам у, меҳнатни улуғлайди, меҳнат кишининг энг гўзал фазилатидир, дейди. Бу жиҳатдан унинг “Ақлли боғбон” ҳикояси характерлидир. Ҳикояда айтилишича: “Бир боғбоннинг уч ўғли бўлиб, улар дангаса ва ишёқмас бўлганлар. Одатда уларга мерос қоладиган танга, тилло йўқ. Ота умри тугаётганини сезиб, фарзандлари тақдиридан ташвишга тушади. Ўйлаб- ўйлаб шундай йўл тутади. Ҳар учала ўғлини ёнига чорлайди. Кўзим очиқ экан сизларга васиятимни айтиб кетай. Меҳнату машаққат ила бир кўза олтин йиққанман. Уни мана шу боққа, токларнинг бирини тагига кўмганман. У – сизларники. Бироқ бу ишга кўп йил бўлди. Уни ўзларингиз излаб топинглар ва ўзаро бўлишиб олинглар, дейди. Бир кўза тилла дарагини эшитган уч ишёқмас уни излашга тушиб кетади. Боғнинг ҳамма ерини ковлаб 2 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахло=, 22-23- бетлар.

чиқишади. Сирли кўза чиқмайди. Яна эринмай ковлашга тушадилар. Кутилган натижа ҳамон йўқ. Шу тахлит боғ ичи бир неча қайта ағдар -тўнтар қилинади. Ерлар қазилавериб тупроғи упага айланиб кетади ҳамки, олтинли кўза топилмайди. Бу орада узумзордаги токларнинг энг чуқур илдизларигача очиб кўрилади. Боғда ўша йили чунонам ҳосил бўладики, ундан бир неча кўзани тўлдиргулик олтин оладилар. Уч дангаса ўғиллар ота гапларининг маъносини, олтин - меҳнатда эканини тушуниб етадилар” 1 . Адиб ушбу ҳикоячаси билан меҳнатни улуғлайди, ўқувчи қалбида меҳнатга муҳаббат уйғотади. Киши бахт ва саодатга фақат меҳнат орқалигина эришишини уқтиради. А.Авлоний ўз асарида сабр-тоқат, сабот ва матонат масалаларига тўхтаб, “Ҳар бир ишда сабр ила ҳаракат қилмоқ лозимдур. Сабр инсонлар учун буюк бир фазилатдир, мақсадга етиш йўлидир. Нафсини сабр ила ром қилган киши ҳар ишда ошиқмай, оҳиста ҳаракат қилур. Нафсини ҳалокатдан, ғурурдан сақлар. Сабр шундай бир кучли нарсадурки, шаҳватни иффатга, ғазабни шижоатга, шиддатни илмга, катталикни тавозуъга, ёмонликни яхшиликка айлантурмоққа қуввати етар... Сабр шодлиғнинг калитидур...” 2 . Авлоний интизомни инсон характерини тарбияловчи, мукаммалаштирувчи манба, деб билади ҳамда унга доим риоя қилиш кераклигини таъкидлайди: “Интизом қиладурган ибодатларимизни, ишларимизни ҳар бирини ўз вақтида тартиби ила қилмоқни айтилур. Агар ер юзида интизом бўлмаса эди, инсонлар бир дақиқа ҳам яшай олмас эдилар. Ҳар бир миллатнинг тараққийси ва толийси ишларини вақтида, низомдан чиқмай тартибла юритилмоғига боғлиқдур...Чунки тартиб ва интизомга риоя қилмаган кишиларнинг ишлари ҳамма вақт нотамом, ўзлари паришон бўлурлар. Аммо ишларини тартиб узра юритган кишиларнинг ишлари ерида, ўзлари тинч ва роҳатда умр ўтказурлар” 1 . Ватан туйғуси энг инсоний ва мўтаъбар туйғулардан бири. Ватанни 1 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахло=.226- бет. 2 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахло=.228-229- бет. 1 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахло=. 229-бет

шунчаки севиш мумкин эмас, унинг дарди билан фахрланмоқ керак. Авлоний Ватан ва унинг олдидаги бурчни шундай тушунади: “Ҳар бир кишининг туғилиб ўсган шаҳар ва мамлакатини шул кишининг ватани дейилур. Ҳар ким туғилган, ўсган ерини жонидан ортиқ суяр. Ҳатто бу ватан ҳисси - туйғуси ҳайвонларда ҳам бор. Агар бир ҳайвон ўз ватанидан - юртидан айрилса, ўз еридаги каби роҳатда яшамас. Биз туркистонликлар ўз ватанимизни жонимиздан ортиқ суй гани миз каби, араблар Арабистонларини, қумлик, иссиқ чўлларини, эсқумулар шимол тарафларини, энг совуқ ва музлик ерларини бошқа ерлардан зиёд суядурлар. Агар суймасалар эди, ҳавоси яхши, тириклик осон ерларга ўз ватанларини ташлаб ҳижрат қилур эди” 13 ,-дейди Авлоний. Авлоний идрок деб очиқ фикрни, хуштабиат, зийрак бўлмоқни тушунади. У идрокни маърифатпарварлик билан боғлаб, “ёшликдан бошлаб зехн ва идрокимизни қувватлантурмоқ учун азиз умримизни ўйин-кулгу, сафсата, малол каби беҳуда сўзлар ила ўткармай, ҳар хил китоб, газета ва журналларни ўқуб, фикримизни очмоқ, зеҳнимизни қувватландурмоқ лозимдур” 3 . Бу эса Авлоний халқни маърифатга ташвиқ қилганидан далолат беради. Хусусан, шоирнинг қуйидаги шеъри фикримизнинг далили бўла олади: Идрок ила ақлинг-ла, яхши-ёмонни, Беҳудага сарф этма, шу қимматли замонни. Саъй эт, жадал эт, илму фунуна ҳаракат қил, Боқ, найладилар ҳикмат ила ушбу жаҳонни 4 Авлонийнинг фикрича, ахлоқ - бу хулқлар мажмуидир. Хулқ эса, кишида ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Уларнинг шаклланиши учун маълум бир шароит, тарбия керак. Кишилар туғилишда ёмон бўлиб туғилмайдилар, уларни муайян шароит ёмон қилади. Авлоний яхшиликни улуғ фазилат ҳисоблайди, инсонларни бир- 13 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахло=. 229-бет 3 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахло=. 230-бет 4 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахло=. 230бет

бирларига яхшилик қилишга даъват этади. У дейди: Яхшилик қилсанг, бўлур жонинг омон, Яхшиликдан ҳеч киши қилмас зиён. Яхши сўз бирлан илон индан чиқар, Ёмон сўзга, пичоқ қиндан чиқар. Шундай қилиб, Авлонийнинг педагогик қарашлари ҳозирги кунда ҳам янги инсонни камол топтириш йўлида, кишиларни чинакам туйғулар, умуминсоний эзгу-ғоялар руҳида, виждонийлик руҳида тарбиялаш борасида қимматли тарихий материал сифатида эътиборни ўзига жалб қилади. Биз Абдулла Авлонийни меросини қандай ўрганишимиз керак? Аввало, ҳар бир миллат вакили ўзи мустақил равишда Авло ний ижодини ўрганиши лозим. Дарсликларда берилган материаллар мазмунини бойитиш мақсадида Авлоиийнинг шеър, ҳикояларидан ижодий фойдала ниш керак. «Аждодларимиз меросига ихлос» туркумидаги «Чўлпон» наш риёти чиқараётган «Боболардан болаларга» китобчаларини ўр ганиб болаларни ўқиш ва ёд олишга руҳлантириш. Авлоний ижодига бағишлаб суҳбат, ўткир зеҳнлилар мушоираси, шеър хонлик кўриги ташкил қилиш талабга мувофиқдир. Авлонийнинг «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» асари ҳ ар бир хонадонга қут-барака келтирувчи, инсонларни яхши йўлга бош ловчи а с а р бўлганлиги сабабли, биз зиёлилар уни тартибли равишда ташвиқот қилишимиз зарур (мактаб ота-оналар мажлисида, маҳалла-кўйда, радио, телевидение орқали). Авлоний шуҳрат ва юксакликка машаққатли меҳнати, эътиқоди орқали эришди. Оқибатда аждодларга жуда катта меросини барҳаёт қолдирди.

Туркистонда маориф ишларининг ривожланиши 1917 йил тўнтаришидан кейин Марказий Осиё халқ ларинииг ҳаётида — ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маъ навий-мафкуравий, жумладан халқ маорифи соҳаларида кескин ўзгариш юз берди. 1918— 1920 йилларда ша ҳар ва туман маориф бўлимларида янги сиёсат асосида ўқув режалари ва дастурлар тузилди, мактабларда дарс ўтилди, синфдан ташқари машғулотлар уюштирилди. 1921-1925 йилларда Туркистон маориф комиссарли ги тузган дастур ва методик қўлланмаларда асосий эътибор ҳар бир ўқув фани курсини назарий жиҳатдан асослашга қаратилди. Дастур ва қўлланмаларни яратишда маҳаллий зиёлилардан Фитрат, Мунаввар қори Абдурашидхонов, Хамза Ҳакимзода Ниёзий, Садриддин Айний, Абдулла Авлоний, Абдуқодир Шакурий, Т. Н. Қо ри Ниёзий, Усмон Дадамуҳамедов, Халил Қаюмов, Шо расул Зуннун, Рамазон Қайюм, Мажид Қодирий ва бош қалар фаол иштирок этиб, Туркистонда бошланган ма даний қурилишни амалга оширишга, маориф тизимини барпо этишга салмоқли ҳисса қўшдилар. Туркистон республикасида ерли миллатлардан ўқи тувчи кадрлар тайёрлаш соҳасида қилинган ишлардан муҳими шу булдики, Тошкент, Самарқанд ва бошқа ша ҳарларда қисқа муддатли курслар, педагогика билим юртлари ва техникумлар, юқори турдаги ўқув юртлари, халқ маорифи институти ташкил этилди; бошланғич, тўлиқсиз ўрта ва ўрта мактаблар сони ортди, уларда таълим мазмуни ҳам ўзгарди, тарбия ишлари янги тар тибда олиб борилди. Мактабда таълим-тарбия ишларининг асосий шакли дарс ҳисобланади. Аммо, таълим-тарбия масалаларига бағишлаб уюш тирилган қурултой ва кенгашлар, амалий ишлар ўлка да давом этаётган синфий кураш билан бевосита боғлиқ ҳолда ўтказилди. Матбуотда мактаб таълимини, уму мий бошланғич таълимни амалга ошириш муаммолари ни, педагогика фанининг мазмуни, унинг вазифаларини, халқ маорифи ва илмий тадқиқот институти вазифала рини ёритишда ҳам, икки йил давомида (1928 йил март ойидан 1930

йил апрель ойига қадар) ўрта мактаб тури, ўқув режа ва дастурлари ҳақида, мактабларда политех ник таълим ва меҳнат, умумий ва махсус мутахассис- лик таълими, байналмилал, эстетик тарбия ва бошқа масалалар юзасидан ўтказилган мунозаралар ҳам син фийлик руҳида ўтади. Маориф соҳасидаги ишларни бу сиёсат асосида таш кил қилиниши туфайли ўзбек халқи ўз тарихи, миллий урф-одати, анъана, умуминсоний қадриятларни ўрганиш имкониятларидан маҳрум бўлди, миллат тақдири, маориф равнақи учун жон фидо қилган, эркин, ҳур фикрли аллома маърифатпарварлар — Абдурауф Фитрат, Мунавварқори Абдурашидхонов, Элбек, Ота жон Ҳошимов, Шокир Сулаймон, Абдулла Қодирий қатл этилди. Шорасул Зуннун, Чўлпон, Усмон Носир, Боту ва бошқалар Сибирга сургун қилинди. 1940-50- йил ларда собиқ тузумнинг тоталитар сиёсати тўла ҳукмрон кучга айланиши билан идеологик кураш кучайди. Имом хон Хусанхўжаев, Халил Қаюмов, Ҳамид Сулаймонов, Мақсуд Шайхзода каби олим ва шоирлар ана шу мафкуравий йиллар қурбони бўлиб, қамоқ ва сургунларда азоб чекдилар. Лекин сиёсатдаги ҳар қандай монелик ка қарамай, мавжуд имкониятлар доирасида Марказий Осиё, жумладан ўзбек зиёлилари улуғ мутафаккир шоир ва олимларимизнинг педагогик фикрларини тадқиқ этиш тўхтамади. Масалан, 60-70 йилларда ўзбек маърифат парвар шоир ва адибларидан Алишер Навоий, Жомий, Давоний, Фурқат, Садриддин Ай ний ва Абдулла Авло ний каби шоир ва педагогларнинг таълим-тарбия ҳақи даги фикрлари тадқиқ этилди. «Калила ва Димна», «Қо буснома» нашр қилинди. Таниқли педагог олим 3. Миртурсунов «Ўзбек халқ педагогикаси ва унинг халқ оғзаки ижодида акс эттирилиши» (1967) асарида халқ педагогикасини республикада биринчи бор таҳлил қил ди. Халқ Маорифи вазирлигини бошқарган Эминжон Қодиров, Саид Шермуҳамедов республикада ўқув-тарбия ишларини давр тал.аби даражасига кўтариш, кечки ишчи-ёшлар ва қишлоқ ёшлари мактаблари тармоғини кенгайтириш, педагог кадрлар тайёрлаш каби ишларга раҳбарлик қилдилар.

Таниқли олим Сидиқ Ражабов педагогик муаммо ларни ҳал қилишда фаоллик кўрсатди, педагогика та рихини ўрганиш ва у н и н г ривожини таҳлил қилиш со ҳаларида иш олиб борди. Ўзбекистон мактаблари тари хига, педагогика фани тараққиётига доир асарлар яратди. 1960-1980 йиллар давомида педагогика фанининг тарки бий қисми бўлган фанларни ўқитиш, жумладан адабиёт ва она тилини ўқитиш усулларида ҳам муайян изла нишлар амалга оширилди. Бу соҳада Субутой Долимов, Асқар Зуннунов, Қудрат Аҳмедов, Ҳасан Зуннунов, Карим Жўраев, Карима Қосимова, Мазлума Асқарова, Н. М. Маллаев, Воҳид Абдуллаев, Ғулом Каримов ва бошқалар жонбозлик кўрсатдилар, педагогик фикр равнақи, миллий педагогик фикр ривожи давом этди, Ўзбе кистон мустақил бўлиши билан эса миллий онг, миллий миллий кадрият ва маданиятимизни тиклаш ва уни янада тараққий эттиришга кенг имкониятлар очилди. Ўзбекистонда халқ маорифи соҳасидаги ислоҳотлар Мактаб таълимини фан-техниканинг замонавий ривожланиш суръатларига мувофиқлаштириш, миллий мактабни таркиб топтириш ҳозирги кундаги жуда мураккаб, серқирра, мазмуни чуқур бўлган масаладир. Ёшларни анъаналар асосида табиат, жамият, руҳият, қадриятга муҳаббатини, қизиқиш ва ихлосини тарбияламай миллий киёфани шакллантириб бўлмайди. Бу эса яна дарслар, дарсликлар, синфдан ташқари тадбирлар савияси, ўқитувчи билими, маҳорати, обрўси масаласи билан боғланади. Бусиз миллий мактаб бўлмайди. Миллий мактаб ташкил этиш учун энг аввало педагогик ходимлар масаласини ҳал этиш, ўқув режалари, дастурлари, дарсликларни қайта кўриб чиқиш, тузатиш ва миллийлаштириш жа раёнида такомиллаштириш зарур. Чинакам миллий мактаб бўлиши учун унга миллий руҳ сингдирилиши керак. Бу нарса мактабдаги тарбиявий тадбирлар аниқ ва табиий фанлар, ҳатто чет тиллар ҳам миллий заминга асосланиб ўргатилгандагина вужудга келади.

Мақсад ёш авлодни баркамол инсон қилиб тарбиялаш экан, бу вазифани бажаришга диний муассасаларни ҳам жалб этиш, диний манбаларга таяниш фойдадан холи бўлмайди. Зеро, Қуръони Карим, Ҳадиси Шарифлар, диний афсона ва ривоятлар, авлиёлар, валийлар билан боғлиқ нақлларда бой руҳий-маънавий, руҳий-ахлоқий мерос мужассам. Чунки руҳий тарбия поклик, ҳалоллик, диёнатлилик, раҳм-шафқат, мехр- оқибатни шакллантиради. Руҳий тарбия олган одам ўғирлик, сотқинлик, хиёнат, ахлоқий тубанлик қилишдан, инсонга озор етказишдан ўзини тияди, фойдали ишлар билан шуғулланади. Миллий мактабларда Ат-Термизий, Имом Бухорий, Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, Хожа Баҳоуддин Нақшбанд, Саййид Абдулқодир Гилоний, Хўжа Аҳрор, Дукчи Эшон каби алломалар таълимотини, Шарқнинг буюк мутафаккирлари Ал-Хоразмий, Ал-Фарғоний, Абу Наср Форобий, Абу Абдуллоҳ Рудакий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Абу Саҳл Масихий, Абу Наср ибн Ироқ, машҳур тарихчи Ибн Мискавайҳ, Абулқосим Фирдавсий, Абу Мансур ас-Саолибий, Ал-Киндий, Ар-Розий, Юсуф Хос Ҳожиб, Ибн Ҳаммор, Замахшарий, Маҳмуд Кошғарий, Бурҳониддин Зарнуджий, Ал-Марвазий, Имом Ал-Ғаззолий, Ал- Ахсикатий, Ёқут Ҳамавий, Кайковус, Умар Ҳайём, Ахмад Югнакий, Саъдий Шерозий, Соҳибқирон Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Алишер Навоийлар фаолиятини, меросини ўрганиш максадга мувофиқдир. Шундагина биз Ватанимиз тарихи, унинг маданий мероси нақадар бой эканлигини, жаҳон фани маданиятини ривожлан тиришда Шарқ алломаларининг хизмати беқиёс эканлигини, миллий урф-одатларимизнинг улуғлигини, тарбиямиздаги мил лий ғурур- ифтихор халқпарварликка, инсонпарварликка, ҳалолликка, меҳр-шафқатга, ахлоқийликка, инсоний фазилатларга чексиз муҳаббат, кишиларни софдил, меҳнатсевар, илм-маърифатни улуғловчи туйғулар билан бойитилишига эришамиз.

Ўзбек халқининг миллий қиёфаси, миллий руҳи ва миллий ғурурини тиклаш учун халқнинг қадимдан шаклланган урф-одатларини, маданиятини, тарихини, санъатини, муомала-муно сабатларини, ахлоқий қарашларини ўрганиш, ёш авлодга сингди риш керак. Руҳий мерос, миллий ифтихор, инсон кадрияти, бу ларнинг ҳаммаси ўқиш билан, таълим-тарбия билан боғлиқ экан, барча дарсликларда, қўлланмаларда, бадиий асарларда имкон даражасида унга эътибор бериш керак. Табиатни авайлаб-асраш, ноз-неъматларга, хусусан, нонга ва сувга эътиқод, ерга муҳаббат, маънавиятга - китобга ҳурмат, руҳий меросни- авлодларнинг эзгу ишини кўрсата олувчи миллий қиёфани шакллантириш асосларидир. Мактабда ўзбек полвонлари, баҳодирлари, курашчилари, саркардаларининг ҳаё ти билан (жумладан, Паҳлавон Маҳмуд, Амир Темур, Жалолиддин Мангуберди, Темурмалик, Спитамен, Намоз, Маматка рим, Аҳмадполвонлар) таништириш зарур. Бизга маълумки, ўтмишдаги мактабларимиз ёмон дейили шига қарамай, мазмун ва моҳияти жиҳатидан бир мунча демо кратик асосга қурилган эди. Мактаблар бир хил ўқув режалари, бир хилдаги ўқув йўриқномалари ва қолипдан чиққандай бир хил дарсликлар сиқувида эмасди. Ота-она ва талаба мак табни, ўқитувчини танлаш имкониятига эга эдилар. Қадимги мактабларда чет тили ўқитилишига катта эътибор берилганди. Мактабни битирувчилар камида уч тилни биларди. Ана шу анъанани тиклаш ва уни амалда янада ривожлантириш фар зандларимиз камолотини юксалтириш имкониятини беради. Бугунги кунда мактабдаги таълимнинг мазмуни анча такомиллашган бўлса-да, миллий мактаб талабларига тўлиқ жавоб беролмайди. Масалан, ҳозирги ҳаракатдаги умумий таълим мак табларининг ўқув режаларида кўрсатилган ҳафталик соатлар миқдори анча кўпдир. Бу хол ўқувчиларни анча толиқтириб қўймоқда. Бизнингча, бу масалани қайта кўриб чиқиш лозим. Мактабда ўқитилаётган фанлар ортиқча бўлмаса-да, аммо бар ча дарсликлар жиддий таҳрирга муҳтождир. Жумладан, химия, физика,

математика, биология, география, тарих, астрономия, бошланғич ҳарбий таълим каби фанлар Шарқ замини, Шарқ илмидан узоқ бўлган рус ва Оврўпо тадқиқотларига асосланган. Бунда миллий руҳни, қадриятларни, ўтмишдаги буюк авлод- аждодларимиз илмини кўрмаймиз. Шундай экан, биз умид қи- лаётган мактабнинг таълим мазмунига муқаддас китоблар, пандномалар, ёхуд юзлаб достонлар, минглаб кўшиқлар, ривоятлар ва афсоналарда, топишмоқ ва маталларда келтирилган, ахлоқий фазилатга ундовчи, жасурликка чорловчи, аклий камолотга дахлдор манбаларни, жаҳон илм-фанига муносиб ҳисса қўшган бобокалонларимиз-у, жадидчилик ҳаракатининг йирик дарғалари: Ибрат, Абдурауф Фитрат, Абдулла Авлоний, А. Ша курий, Беҳбудий, Ҳамза, Мунаввар Қори, Саидрасул Азизий, Саидаҳмад Сиддиқий, Садриддин Айний, Рисматулла Раҳматул лаев, Файзулла Хўжаев ва бошқа ўнлаб маърифат фидоийлари нинг асарларини ўрганиш ва шулар асосида миллий мактаб учун миллий мактаб дастурлари, дарсликлар ва қўлланмалар яратилиши давр талабидир. Шуни таъкидлаш керакки, миллий мактабни яратиш хусусидаги дастлабки ҳаракатлар ижобий натижа бермоқда. Мазкур эзгу ишга кўпгина иқтидорли олим ва ўқитувчилар, халқ таъ лимининг ташкилотчилари ўз ҳиссаларини қўшмоқдалар. Мустақил Ў збекистонда таълим-тарбия ва педагогик фикрл ар Ўзбекистон ижтимоий ҳаётида, жумладан халқ таълими тизимида сўнгги ўн йилликларда катта ўзгаришлар юз берди. Республикада мактабгача тарбия муассасалари ва мактаблар тармоғи ривожланди, ўқитувчилар ҳамда илмий-педагогик ходимлар тайёрлаш жараёни такомиллашди. Аммо кўп йиллар давомида собиқ совет республикаларида ва ўлкаларида ягона педагогик тизим ҳукмронлик қилиб, таъ лим жараёни Марказдан юборилган дарслик ва тавсиялар, ўқув режалари, дастурлар асосида ташкил этилди.

Она тили, ватан тарихи, географияси, миллий урф-одат ва анъаналар эътибордан четда қолиб, болалар ота-боболар ўтми шидан бехабар ўқитилди. Республикамизнинг истиқлолга эришуви натижасида ўзбек педагогикаси тарихида узоқ давр таъқиқланган, эътибордан четда колган маданий меросга қизиқиш кучайди. Улардаги ил ғор фикрлар таълим-тарбия жараёнига татбиқ этила бошланди Янги мазмунли дарсликлар, услубий қўлланмалар яратишда миллий-маданий, тарихий адабиётлардан, ўлка материалларидан кенг фойдаланилмоқда. Зеро, кечмишга боқиб келгуси кунни режалаштириш ибратлидир, ўтган кун тажрибаси ишончли ман бадир. Республикамиз мустақиллиги эълон қилинган 1991 йил 31 ав густ Ўзбекистон йилномасига олтин харфлар билан ёзилди. Ўз бекистонда собиқ Иттифоқдаги республикалар орасида биринчи бўлиб Президентлик бошқаруви амалда жорий этилди. 1992 йил 8 декабрь куни Ўн иккинчи чақириқ Ўзбекистон Олий Кенгашининг ўн биринчи сессиясида ўзбекистон Респуб ликаси Конституциясининг қабул қилиниши халқимизнинг ас рий орзу-армонларини рўёбга чиқарди. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг 1992 йил 2 июл даги қарорига асосан «Таълим тўғрисида»ги Ўзбекистон Рес публикасининг Қонуни кучга кирди. Мазкур дастуруламалда республикада таълимнинг жамиятни ижтимоий- иқтисодий, маънавий-маданий ривожлантиришнинг устувор соҳаси эканлиги эътироф этилган, шунингдек, бу соҳа да давлат сиёсатининг асосий тамойиллари, таълим тизими ва бошқаруви тартиби, таълим-тарбия ходимларининг хақ-ҳуқуқ лари, вазифалари, масъулиятлари, мақсадлари белгилаб берил ган. Ўзбекистон Республикасининг 1992 йилда тасдиқланган уму мий ўрта таълим мактаби тўғрисидаги муваққат Низоми ҳамда «Таълим тўғрисида»ги Қонуни таълим тизимини жиддий янгиланиши, ислоҳ қилинишига асос бўлди. Олдинги қабул қилинган Қонунлардан (1930, 1949, 1958, 1973, 1984 й.) фарқли

ўла роқ, халқ таълими тизими тузилишининг қуйидаги янги тамо- йиллари жорий этилди: - таълим.-тарбиянинг инсонпарварлиги ҳамда халқчиллиги; - таълим тизимининг узлуксизлиги ва изчиллиги; - давлат таълим тизимининг илмийлиги ва дунёвийлиги; - таълимда умуминсоний ва миллий-маданий қадриятлар нинг устуворлиги; - давлат таълим стандартлари доирасида ҳар бир кишига миллати, динидан қатъи назар таълим олиши учун имконият яратилганлиги; - таянч (тўққиз синф даражасида) таълимнинг мажбурий лиги; - таълим стандартларини танлашда ягона ва табақалашти рилган ёндашув бўлишига асосланганлиги; - таълим муассасаларида чет тилларни жиддий ўрганиш, дин тарихи, халқимиз тарихи, маданияти ва жаҳон маданияти тарихи соҳасида билим олиш учун шароитлар яратилганлиги; - таълим муассасаларининг турли сиёсий партиялар ва иж тимоий-сиёсий ҳаракатларнинг таъсиридан холилиги; - амалдаги қонунлар доирасида мулкчиликнинг барча шак лидаги таълим муассасаларининг тенг ҳуқуқлиги; - билимдонлик ва истеъдодни рағбатлантириш; - тарбияланувчилар ва таълим олувчиларни ҳурматлаш; - педагог шахсини, унинг ижтимоий мавқеини ҳурматлаш ва б. Таълимнинг истиқболлари республикамиз Конституциясида ҳам ўз ифодасини топган. Конституцияда республика ҳар бир фуқаросининг бепул умумий таълим олиш хуқуқи, таълимнинг давлат назоратида эканлиги кафолатланган. Ўзбеқистонда шахснинг асосий ҳуқуқларидан бири бўлган таълим, касб ўрганиш давлат томонидан кафолатланган. Ҳозирда таълимни қуйидаги йўналишларда ислоҳ қилиш ва зифалари белгилаб олинди:

- умуминсоний қадриятлар ва миллий маданият асосларини эътиборда тутган ҳолда таълим-тарбия мазмунини миллий мафкура, мустақил Ватан туйғуси асосида ўзгартириш ва тако миллаштириш; - таълим самарадорлигини тинмай ошира бориб, жаҳон ан дозалари даражасига олиб чиқиш; - вариатив ўқув режалари, дастурлар, дарсликлар яратиш; - билимдонлик ва истеъдодларни қўллаб-кувватлаш; - илғор тажрибаларга, ижодкор устозлар тажрибасига суя ниш; - синов ишлари олиб бориш, таълим-тарбияда илм-фан, техника ютуқларига суяниш; - таълим-тарбияда бош ислоҳотчи бўлган ўқитувчи, тарбия чиларнинг янги авлодини тайёрлашга киришиш; - таълим муассасаларининг моддий-техник асосини мустаҳ камлаш, таълимни компьютерлаштириш, ўқув жараёнига янги педагогик технологияни олиб кириш; - таълим тизимини, бошқарув фаолиятиии такомиллашти риш; - ислоҳ ғояларини иложи борича вилоят, туман, мактаб пе дагогик жамоаларига тезроқ етказиш, сингдириш, амалга оши риш; - ислоҳни босқичма-босқич, мавжуд, ўзини оқлаган услуб лардан воз кечмаган ҳолда амалга ошириб бориш. Ўзбекистон мустақил бўлгандан буён республикада таълим тизими 1992 йилда қабул қилинган «Таълим тўғрисида»ги қонун қуйидаги стратегияга мувофиқ ишлаб чиқилди: -таълимнинг узлуксиз бўлиши; - таълимни комплекс равишда уюштириш; - таълимни демократиялаштириш ва инсонпарвар- лаштириш; - таълим тизимини фан соҳалари билан интегра- циялаштириш; -умумий ўрта таълим негизида ёшларни махсус билим юртларида ўқишга, мутахассисликка тайёрлаш. Республикада амалга оширилган узлуксиз таълим тизими барча таълим босқичлари — мактабгача тарбия ва

бошланғич, таянч босқичлари, ўрта ва ҳунар мактаблари, ўрта махсус ва олий ўқув юртлари, мактабгача тарбия муассасалари, малака ошириш институтлари ўр тасида узвийлик бўлишида, таълимни илм-фан ютуқла ри билан боғлиқ ҳолда ташкил этишда муҳим омил бўл ди. Болаларни оилада боғчага, боғчадан мактабга ўқишга тайёрлаш, умумий ўрта таълим негизида ўқувчилар ни махсус билим юртларида мутахассисликка тайёрлаш да жиддий ютуқларга эришилди. Узлуксиз таълим тизими барча таълим босқичларининг истиқболли бўлишига, таълимни демократиялаштириш ва инсонпарварлашти- ришга, таълимни меҳнат тарбияси билан боғлиқ ҳолда олиб боришга, ўқув фанларни интеграциялаштиришга ёрдам берди. Тарбияга комплекс ёндашиш билан ақлий, меҳнат, ахлоқий, нафосат ва жисмоний тарбиялая ўртасидаги узвийлик мустаҳкамланди, ўқувчилар ҳаётни кенгроқ тасаввур эта бошладилар. Комплекс принципи тарбия нинг, ўқувчилар фаолиятининг мазмунли бўлишини, таълим вазифаларини ҳам комплекс равишда амалга оширишни таъминлади. Бу принцип мактаб, оила, жа- моатчилик ўртасидаги алоқани мустаҳкамлаш, бу ало қ а н и н г педагогик жиҳатини касб этишида, ёшларни англаш, мустақил фикрлаш фаолияти ва ахлоқ-одобли бўлиб ўсишида ижобий аҳамиятга эга бўлди. Тарбияда комплекс принципни қўллаш ўқув юртла ри, таълим муассасаларидаги барча тарбиявий ишлар ҳамда, тарбия жараёнида вазифа, мақсад, мазмун, усул, шакл, восита, натижаларнинг ўзаро алоқада бў лишини таъминлади. Таълим ва тарбия мазмуни, шакл ва усуллари бу соҳада эришилган илғор тажрибалар асосида ишлаб чи қилди, бунда таълимнинг жаҳон стандарти даражасида бўлиши назарда тутилди. Давлат стандарти ва концепциялар асосида яратилган дастур ва дарсликларда, айниқса, ижтимоий фанларга доир барча дастур ва дарсликларда миллий ва умуминсоний қадриятлар ўз аксини топди. Маълумки, истиқлол мафкурасининг асосларини яра тиш, аввало, таълим- тарбия замини бўлган оила ва мак табгача тарбия муассасаларидан бошланади.

Уларда тарбияланаётган ва мактабда ўқиётган болалар Ватан, жамият, халқ ҳақида муайян тасаввурга эга бўлишлари, уларнинг қалбида Ватан туйғуси, улуғ алломаларимиз ва улар қолдирган маънавий мерослар билан фахрла ниш ҳисси шаклланиши, ривож топиши керак. V — IX синфларда маънавий қадриятларни шакллан тиришга самарали таъсир кўрсатувчи санъат тури бўл ган адабиётни ўқитишда СОҒЛОМ эътиқодли, миллий ва умумбашарий қадриятларини англайдиган, ахлоқан баркамол шахсни шакллантириш асосий мақсад қилиб қўйилди. Ўқувчиларда адабиётга ҳавас, меҳр уйғотиш, бадиий асарларни ўқиб, уни таҳлил қила оладиган, ўз фикрини оғзаки ва ёзма равишда тўғ ри, эркин ифодалай оладиган қилиб тарбиялаш орқали амалга оширилмоқда. Кейинги йилларда республикамизда очилган лицей, гимназияларда ва айрим умумий мактабларда ташкил этилган педагогикадан ихтисослаштирилган курслар да Ватан тарихи ва маданиятини, ўрганиш ва тадқиқ этиш асосий вазифа қилиб қўйилди. Шунга кўра, ҳозирги кунда педагогикадан миллий ва умуминсо ний қадриятлар асосида дарслик, қўлланмалар яратиш га киришилди. Бу ишда ўқувчи ва талабалар ҳамда бўлғуси ўқитувчиларнинг умумий маданияти ва маъна- виятини, педагогик билим ва педагогик маданиятини, педагогик тафаккурини ўстириш асосий мақсад қилиб қўйилди. Бу мақсад педагогик фикрлашга доир билим ва диний-ахлоқий, тарбиявий ғоялар умумбашарий ва миллий-маданий қадриятларни пухта ўрганиш билан амалга оширилмоқда. Ўзбек тилига давлат мақоми берилиши билан она тилини чуқур ўрганиш —мактаб ва бошқа ўқув юртлари таълимининг асоси қилиб қўйилди. Она тилида бериладиган билимларни ўзлаштириш жараёни да ўқувчиларнинг мантиқий тафаккурини ўстириш; улар да она тилидан кўникма ва малакаларини шаклланти риш, уларни ўзбек адабий тилининг ёзма ва оғзаки шак лини пухта ўзлаштирган маданиятли ва саводли қилиб етиштириш назарда тутилди.

Таълимда тест усули қўлланди, иқтидорли болалар ни аниқлашга, ўқитишга алоҳида аҳамият берилмоқда.. Мингдан ортиқ иқтидорли болалар Америка, Англия, Швеция ва Туркияда таълим олиб, мустақил республи камиз халқ хўжалиги учун зарур бўлган билим ва касб ларни эгалламоқдалар. Маълумки, педагогика тарихи ҳам бошқа халқлар, мамлакатлар педагогика тарихи билан алоқада ривожланди ва ривожланмоқда. Шу сабабдан ҳозир Марка зий Осиё педагогика тарихини тадқиқ этишда Хорижий Шарқ ва Европа мамлакатлари таълим тизими ҳам ўрганилмоқда. Бу соҳада республика фан ва техника қў митасининг «Миллий руҳ», «Қадрият» номидаги ва Ўз бекистон Республикаси олий ўқув юртлари учун илғор педагогик қўлланмалар ва ўқув дарсликларини ишлаб чиқиш бўйича уюштирган танловлари бу соҳада муҳим аҳамият касб этди. Т. Н. Қори-Ниёзий номидаги педагогика фанлари илмий-тадқиқот институти олимларининг ана шу танлов асосида республикада таниқли файласуф, тарихчи ва адабиётшунос, педагог ва исломшунос олимлар ва шу соҳа тадқиқотчилари билан ҳамкорликда «Ўрта Осиёда педагогик фикр тараққиётидан лавҳалар» номли қўлланма ва «Педагогика тарихи» дарслигини яратдилар. Эндиликда ўқувчи ва талабалар Русия ва Ғар бий Европа педагогика тарихидан иборат бўлган «Педа гогика тарихи»ни эмас, балки Марказий Осиё улуғ мутафаккирларининг педагогик қарашлари ва назариялари тадқиқ этилган янги дарслик бўйича янгича педаго гик билимни эгаллайдилар. Ўзбекистон республика вазирлар маҳкамаси ҳузурида Олий аттестация комиссиясининг ташкил этилиши — мустақилликнинг муҳим тимсолидир. Бу Олий аттестация комиссияси ўз зиммасига юкланган улкан вазифаларни, яъни «юқори малакали илмий ва илмий-педагогик ходимлар тайёрлаш янги тизимини шакллантириш, уларни республика ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маъ навий тараққиётининг устивор муаммоларини ҳал қилишга йўналтириш, илмий тадқиқотлар ва ишланмалар ни давлат йўли билан экспертиза қилишни

таъминлаш билан етук илмий-педагогик кадрлар етиштиришга са марали таъсир кўрсатмоқда. Олий педагогика ўқув юртларида илмий даража бе рувчи ихтисослаштирилган кенгаш ташкил этилиши билан республикамизда педагогика тарихи ва назарияси, фанларни ўқитиш усуллари бўйича докторлик ва номзодлик диссертацияларини ўзбек тилида, турли миллат вакилларининг ўз она тилларида ҳимоя қилишга кенг имконият яратилди, бу кенгашлар миллий педагог олим лар сафининг ўсишида муҳим омил бўлмоқда. Бу тадбир республикада сифатли, илмий-педагогик асарлар, ўқув-методик қўлланмаларнинг яратилишига, мактабгача тарбия муассасаларида, умумий ўрта мактабларда, ўрта ва махсус олий ўқув юртларида таълим-тарбиянинг юксак савияда бўлишига, таълим тизими мазмунининг такомиллашувига самарали таъсир кўрсатмоқда. Ривожланган мамлакатларнинг тажрибаси шуни кўрсатади ки, қаерда таълим ва тарбияга эътибор катта бўлса, ўша ерда тараққиёт, юксалиш бор. Шунинг учун республикамизнинг истиқ боли узлуксиз таълимни қай даражада амалга оширилиши га боғлиқ. Узлуксиз таълим барча фуқароларни тинимсиз ўқишини, изланишини, шахсни юқори малакали бўлишини талаб этади. Узлуксиз таълим тизимининг ҳаётга татбиқ этилиши респуб ликада халқ таълими фаолиятини тубдан ўзгартиради хамда республиканинг юктимоий- иқтисодий ривожига муҳим ҳисса қў шади. Узлуксиз педагогик таълим тизимида педагогик ходимлар тайёрлаш поғонали равишда амалга оширилади. Ҳозир Узбекистон Республикасида ҳаммаси бўлиб 8963 та умумий таълим мактаблари ишлаб турибди. Мазкур мактаблар да 429500 дан ортиқ ўқитувчи 4 млн 766600 дан ортиқ ўқувчи ларга таълим-тарбия бермоқдалар . Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги таълим даги янгича мазмунни ривожлантиришни астойдил рағбатлан тирмоқда, янги педагогик технологияни барпо қилмоқ учун тинимсиз изланишлар олиб бормоқда. Республиканинг барча ви лоятларида тажриба-синов майдончалари барпо

этилган. Ҳозирда бундай майдонларнинг сони 100 дан ошиб кетди. Уларда янги-янги педагогик ғоялар амалиётга татбиқ этилмоқда. Умумий таълим мактаблари республикамиз халқ таълими тизимида муҳим ва салмоқли ўринни эгаллаган ўқув маскани дир. Мазкур маскан зиммасидаги вазифаларни ҳал этишда, уни ҳозирги куннинг талаблари даражасида, илмий асосда тўғри бошқариш ишларини амалга оширишда, олий маълумотли педа- гогларни тайёрлашда, узлуксиз таълим тизимининг етакчи бў ғини ҳисобланган олий ўқув юртлари муҳим аҳамият касб этади. Республикада олий таълим университетларда, институтларда ва бошқа олий таълимга дахлдор муассасаларда амалга оширилади. Олий ўқув юртларига қабул Ўзбекистон Олий ва ўрта мах сус таълим вазирлиги томонидан тасдиқланган қоидалар га мувофиқ, педагогика олий ўқув юртларига қабул эса Ўзбе кистон Халқ таълими вазирлиги томонидан тасдиқланган Қоида бўйича амалга оширилади. 1993 йилдан республиканинг барча олий ўқув юртларига тест синовлари орқали абитуриентлар қа бул қилинмоқда. Улар олий ўқув юртларида икки босқичли тахлил асосида «бакалавр» ва «магистр» даражаларини эгаллашлари мумкин. 1992-1993 ўқув йилида республика олий ўқув юртларига 44 минг абитуриент кабул этилган бўлса, 60 мингдан ортиқ му тахассис халқ хўжалигига тайёрлаб берилди. Узлуксиз педагогика таълимнинг ажралмас қисмларидан би ри - илмий, илмий-педагогик ходимларни тайёрлаш, аспиран турада ва докторантурада ўқитиш - таълимнинг юқори (олий ўкув юртидан сўнг) босқичлари ҳисобланади. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикасида амалга оширил ган узлуксиз педагогик таълимнинг устувор йўналишлари «Таълим тўғрисида»ги Қонунда белгиланган қоидалар асосида ҳаёт га татбиқ этилди ва амалиётга кенг жорий қилинди. Ўтказилган ислохотлар, самарали тажрибалар республикада таълимнинг давлат стандартларини ишлаб чиқиш ва татбиқ этиш давр талаби

эканлиги, бу ишни кечиктирмай амалга ошириш зарурлигини тақозо этади. Чунки таълим стандартлари шахс маълумотлилигининг давлат меъёрларини таъминлайди. Таълим стандартлари воситасида талабдаги маълумотлилик даражаси мувозанати сақланади, ривожлантирилади, жамият тараққиёти истиқболларига мувофиқлиги таъминланади. Давлат таълим стандартлари ўқув жараёнини қатъий чегараланган қолипга солиб қўймайди, балки, аксинча педагогиқ ижодкорликка, таълим мазмунининг ягона негизи атрофида турли-туман табақалаштирилган дастурлар, ўқув қўлланмалари, ўқитиш услубиятларига катта йўл очади. Республикамизда таълим тизими ҳозирги вақтда тикланиш, тако миллашув, мустақиллик шароитида шаклланиш жараёнини бош дан кечирмоқда. Бунда маданий-маърифий меросимиздан, хори жий давлатлар илғор иш тажрибаларидан самарали фойдала ниш давом эттирилиб, таълим сифатини ошириш, уни босқичма- босқич жаҳондаги ривожланган давлатлар даражасига етказиш; ўқувчилар қобилият, эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда т аб а қалаштирилган таълимни ривожлантириш; ёшларни истиклол ғоялари асосида тарбиялаш; таълим муассасаларини янги мақсад ҳамда вазифаларни амалга оширишга қодир педагог ходимлар билан таъминлаш каби долзарб масалаларни ҳал этиш кўзда тутилади. Республикамизда лотин ёзуви асосидаги алифбонинг жорий этилиши таълими муассасалари зиммасига катта масъулият юклайди. Ҳар қандай мамлакат ва халқ тақдири, унинг келажаги, тараққиётининг асоси элат ва миллатларнинг тили, ёзуви ва таълим-тарбия маскани бўлган мактаб билан боғлиқдир. Шу сабабли ўзбек миллий мактабини яратиш ва унинг асо сида ҳозирги кунда халқ таълими тизимида тўпланиб колган муаммоларни ижобий ҳал этиш бугунги куннинг кечиктириб бўлмайдиган вазифасидир. Умуман, мустақиллик туфайли «... биз умумбашарий қадриятларнинг энг биринчи асоси бўлган халқ инсонпарварлиги чашмаларидан қадамма-қадам баҳраманд бўлмоқдамиз» (И. А. Каримов). Шу баҳрамандлик туфайли ёш

авлодда меҳнатсеварлик, инсонпарварлик, ватанпарварлик, иймон-эътиқодлик, ҳалоллик, ахлоқий поклик, одиллик, билимлилик, онглилик, дўстлик, бай- налмилаллик каби инсоний фазилатлар шаклланиб, ривож топмоқда, ўз она тили, миллий урф-одатлари, диёримизнинг табиат бойликлари билан фахрланиш туй ғуси камол топмоқда.

Хулоса Ушбу бобда Шарқ Уйғониш даври ҳақида маълумот берилади. Шарқда илм—фан, маданият ва педагогик қарашларнинг ривожланиши, "Маъмун" академиясининг ташкил этилиши, бу академияда илм —фан ривожига, маънавий ҳаётнинг яхшиланишига олиб келиш учун хизмат қилган олимлар ижодиёти ҳақида маърузада тылиқ маълумотлар берилган. Бундан ташқари Ал-Хоразмий, ал-Фарғонийларнинг илмий фаолияти, Ибн Сино асарларида таълим- тарбия масалалари ва уларнинг тарбиявий аҳамияти, Беруний ва Форобийларнинг педагогик қарашлари быйича маълумотлар берилган ва мутафаккирларнинг ёзган асарларидан ириш ҳақида маълумотлар берилган. Бундан ташқари Амир Темурнинг таълим — тарбияга қышган ҳиссаси, Темурийлар даврида илм намуналар келтирилган. Темур давлатининг барпо этилиши, Мовароуннаҳрда илм, фан, маданият ва маърифатни ривожлант-фан, маданият, санъатнинг ривожланиши, Амир Темурнинг Ўрта Осиё тарихида тутган ырни ва роли, унинг маърифий қарашлари, ёзган асарлари, ыгитлари ҳам тылиқ ёритилган. Бундан ташқари Мирзо Улуғбекнинг илм-фанни ривожлантиришдаги ырни, у бошчилик қилган астрономларнинг муваффақиятли равишда олиб борган илмий ишлари, мадраса ва расадхонадаги фаолияти, “Зижи” асари, илм аҳлига раҳномалиги кабиларга алоҳида эътибор қаратилган. Шунингдек, чексиз ақл-идроки, одилона сиёсати билан Улуғбек қарийб қирқ йил мобайнида Мовароуннаҳр диёрининг донишманд ҳукмдори бўлиб келганлиги, халқларнинг тинчлик, тотувлик ва ҳар томонлама тараққиётни қарор топтириш йўлида мислсиз шижоат, матонат кўрсатганлиги бўйича қатор маълумотлар келтирилган.

Адабиётлар 1. Азизхужаева Н.Н. Педагог мутахассислигига тайёрлаш технологияси. – Т.: ТДПУ, 2000. 2. Азизхужаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик махорат. – Т.:ТДПУ, 2003. 3. Ишмухамедов Р.Ж. “ Инновацион технологиялар ёрдамида таълим самарадорлигини ошириш йуллари ” . – Т.: ТДПУ, 2004. 4. Очилова Г. “Педагогик махорат” Тошкент,, 2005 йил. 5. Фарберман Б.Л., Мусина Р.Т., Жумабоева Ф.А. “Олий укув юртларида укитишнинг замонавий усуллари”. – Т.: 2002. 6. Хужаев Н.Х., Ходиев Б.Ю., “ Янги педагогик технологиялар. Укув кулланма. – Т.: «Фан», 2002. 7. Психология и педагогика. Под.ред. А.А.Радугина. Москва 2003. 8 . Педагогика профессионального образования. Под. ред. В.А.Сластенина. Москва «Академiа». 2004

Похожие

Мустақил Ўзбекистонда таълим ва педагогик фикр тараққиёти

Туркистон ўлкасида диний-исломий тарбиявий муассасалар ва педагогик фикр тараққиёти

Педагогик фикр ва мактаб амалиётида укитувчи махорати масалалари

Турли тарихий даврларда тарбия ва педагогик фикр тараккиёти

XIV-XVI асрларда тарбия, мактаб ва педагогик фикр тараққиёт