Туркистонда жадидчилик харакати ва унинг маориф ривожланишидаги ўрни - Педагогиka - Рефераты

Туркистонда жадидчилик харакати ва унинг маориф ривожланишидаги ўрни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

478 KB

Туркистонда жадидчилик харакати ва унинг маориф ривожланишидаги ўрни Режа: 1.Туркистонда жадидчилик оқимининг вужудга келиши 2. Исмоилбек Гаспирали угли 3. МУНАВВАР ҚОРИ 4. А Б ДУРАУФ ФИТРАТ 5. Махмудхужа Бехбудий 6. Кори Ниёзий 7. Абдулла Авлоний 8. Хамза Хакимзода Ниёзий 9. Садриддин Айний

Маълумки, Туркистондаги жадидчилик оқими жамиятдаги ижтимоий- сиёсий эҳтиёж туфайли юзага келди. Жадидчилик дастлаб XIX асрнинг 80- йиллартда Кавказда пайдо бўлди ва унинг асосчиси машҳур маърифатпарвар Исмоилбек Ғаспирали ўғли эди. Жадидчилик оқимининг ижтимоий-сиёсий ва маърифий жиҳатларини чуқур ўрганган профессор Ш.Қосимов ўз тадқиқотида бу оқимнинг ғояларини, Туркистон ўлкасидаги илм-фаърифат пешволарининг шу ҳақдаги қарашларини атрофлича ёритди. “Туркистон вилоятининг газети”нинг 1908 йил 20 март сонида жадидчилик мақсади баён қилинган. Унда “Усули жадид надур?” – деган саволга жавобан “Усули жадид” (“янги усул”) деб ёзилган. Демак, жадид сўзи аслида “янги” дегани бўлиб, “янгилик тарафдори” деган маънони англатади. Туркистонда жадидчилик ҳаракати дастлаб мактабдан бошланган. XIX асрнинг 80-90- йилларидаги жадидчилик ҳаракатини кенг ёйишда Мунавварқори, Маҳмудхўжа Шеҳбудий, Саидаҳмад Сидди-қий, Абдулла Авлоний, Абдурауф Фитрат, Исҳоқхон Ибрат, Муҳаммадшариф Сўфизода ва бошқалар жонбозлик кўрсатган. Туркистондаги жадидчилик ҳаракатига чор ҳукумати маъмур-лари ҳамда маҳаллий бойлар қаршилик кўрсатдилар. 1882 йилнинг 30 августидан миссионер Н.Остроумов директорлик қилган Ўқитув-чилар семинариясида “Ғайри рус мусулмонлари маорифнинг асос-ларини қандай ақидалар ташкил этмоғи керак” деган мавзусидаги маърузада жадид мактабининг лойиҳаси тушунтирилди. Семинар ўқитувчиларидан А.К.Абрамов, М.А.Муроöиевлар Исмоилбек Ғаспирали ўғлининг мазкур лойиҳасини маъқулладилар. Сўнгра лойиҳа Туркистон генерал-губернатори Розенбахга танишиб чиқиш ва бу ҳақда муносабат билдириш учун топширилди. Лойиҳага салбий муносабатда бўлган губернатор унинг остига “Оқибатсиз қолдирилсин” деб ёзиб, имзо чекди. 1893 йилда Исмоилбек Ғас-пирали ўғли Тошкентга келди. Уни Туркистон ҳарбий маъмурияти ва маҳаллий бойлар ёқтирмадилар ва таклифларига хайрихоҳлик билдирмадилар. Исмоилбек Ғаспирали ўғлининг ғоясини ёқлаган ва ана шу ғоя бўйича Туркистонда мактаб очиш учун илтимоснома ёзган Мунавварқори ҳам рад жавобини олди. Туркистонда усули жадид мактаблари ХХ аср бошларида жуда кўп қийинчиликлар билан очилди. Шу мактабларда Саидрасул Азизийнинг рус-тузем болалари учун ёзилган “Устоди аввал” ва Асқарали ибн Шайрамали Калининнинг “Иккинчи

муаллим” дарсликларидан фойдаланилди. Шундай мактабларнинг ривожига тўсқинлик қилувчи муллалар уларнинг муаллим ва тарафдорларини “мунофиқ”, даҳрий (динсиз) деб ҳақоратлай бошладилар. Масалан, Сўфизодани янги мактаб очгани учун Чустдан бадарға қилдилар. Самарқандлик Саидаҳмад Сиддиқий 50-60 минг кишилик жамоа ўртасида Улуғбек мадрасаси жомеъида “кофир” деб эълон қилинди, тошкентлик Мирмуҳсин Шермуҳамедов Эскижўва бозорида халойиқ ўртасида сазойи этилди. Жадидчилик фақат маориф соҳасида кенг тус олиб қолмай, балки маданият, санъат ва инқилобий ҳаракатлар соҳасига ҳам ўз таъсирини кўрсатди. “Қизил Ўзбекистон” газетасининг 1927 йил 7 июнида Тошкент округ маданиятчилар қурултойида жадидлар масаласига ҳам алоҳида эътибор берилди. Қурултойда музокарага чиққан Зиё Саид шундай деган эди: “Жадидларнинг инқилобға қилғон “раҳ-барлик”лари миллатчилар билан бирга болüшевиклар фирқасига қарши туришдан иборат эди. Шизнинг мактабларимиздаги оталар қўмитаси ичида мафкураси бузуқ бойлар ҳам йўқ эмас. Шуларнинг мактаб ёнида бўлғон комсомоллар ячейкаси ва болалар ташкилоти-га таъсири бўлмай қолмайди. Оталар қўмитасининг мактаб очиб бериши бизни анча шубҳа-га қолдиради. Шундан мақсадлари болаларни миллий сармоя мафкураси билан тарбиялашдир. Мактабларда ижтимоий дарс берадурғон баъзи муаллимлар ўзларининг таржимаи ҳолларини айтиб берар эканлар, шундай муҳим дарсларни бундай муаллимларга топшириб қўйиш чакки иш” 1 . Шундан кейин музокарага чиққанлардан Мунаввар Қори Абду- рашидхонов маърузасининг бир неча моддалари устида тўхтаб, маълумот тариқасида қуйидагиларни гапирди: “ – Маърузачиларнинг таъбири бўйича бизнинг муаллимлари-миз ичида мактаб бошқаю, сиёсат бошқа, дейдурғон кишилар бор эмиш. Мактаб қайси синф қўлида бўлса, мактабларда шу синфнинг мафкураси тарқалади ва илгари сурилади. Шу гапга кўнмаганларни янглишған, ўжар кишилар, деб айтишға жасорат қиламиз. Жадид-чиликка қандай баҳо бериш тўғрисида қуйидаги асосларни келтира-ман: жадид мактаби қай вақтда ва кимлар қўли билан вужудга чиқди? Мана буни текшириш учун йигирма йил илгарига қараш, албатта, лозим. Хозирги пайтда ўрта маълумотга эга бўлган

киши-лар Масков ва бошқа жойларға бориб ўқишни ҳавас қилса, аввал-лари саводи чиққан бир киши Шухорога бориб ўқишни ўзи учун бир шараф деб билар эди. Чунки улар илмни фақат диндангина иборат деб билар эдилар. Муҳит шуни тақозо қилар эди. Ўша вақт-нинг ҳукумати ҳам шу фикрни қувватламаса, бўлмас эди. Жадид макатбини ташкил қилғонлар ҳам эски мактаб, мадраса ва қорихо-наларнинг етиштирган кишилари эди. Улар ёлғиз Шоғчасаройда чиқадурғон Исмоилбек Ғаспиралининг газетасини ўқирдилар ва шу орқали макатбни яхши тушуниб, китоблар олдирар эди. Жадидлар шундай шароит ичида жасорат билан чиқиб иш бошлағон эканлар, буларға бериладурғон баҳо ҳам шундан ортиқ бўлмаслиғи лозим эди. Жадидлар шу мактабга яхши назар билан қарағон кишиларни ўзига дўст кўриб қучоғига тортар эди. Шуларнинг бой, руҳоний, савдогар бўлишидан қатъи назар, секин-секин жадидларнинг дўсти кўпайиб, турли гуруюлардан иборат бир жадидлар тўдаси ташкил қилдик. Иномовни, жадидларни алоҳида синф қилиб кўрсатиши номаъқул гап. Жадидларнинг энг азоб тортғон даври Керенский вақтида бўлди. Керенский вақтида бошқариш ишлари уламолар қўлига ўтиб қолганди. Мактабга ёрдам бериш у ёқда турсин, чор ҳукумати даврида берилиб келган иш ҳақлари ҳам берилмади, тўхтади. Уламоларнинг ўша вақтдаги кучга молик бўлганларини жадидлар-дан думага 2 та, уламолардан 65 та вакил сайланиши билан исбот қиламан. Жадидлар ўз уламолари, бойларга қарши рус соöиалист-лари билан бирга қўлга-қўл бериб ишлади. Қўқон мухториятининг рус менüшевиклари тузди. Чўқоев унга жуда яқин эди. Убайдулла Хўжаев ва Ғизомиддинлар мухториятга қатнашди. Ўша вақтда жадидларнинг отаси бўлиб ҳисобланган мен ўзим лоақал миллат мажлисига аъзо бўлиб ҳам сайланмадим. Жадидлардан Қўқон мухториятига қисман аралашғон кишилар бўлса ҳам кўпчилиги четда турғон”. Гарчи Қўқон, Шухоро ва Хива мухториятлари жадидчилик ҳаракати ва унинг маърифий ғояларини бузиб ташласа-да, бир қатор маърифатпарвар шоир ва педагог бу ғояни Туркистонда амал-га оширишга киришдилар. Шулар Чўлпон, Абдулла Қодирий, Абду-рауф Фитрат, Мунаввар Қори, Маҳмудхўжа Шеҳбудий, Саидрасул Азизий, Исҳоқхон Ибратлар эдилар. Улар ташкил этган мактабла-рининг довруғи етмаган жой қолмади. Шундан илҳомланган Мунаввар Қори, Абдулла Авлоний ва бошқалар Туркистонда ҳам шундай мактаблар ташкил қилиш зарур деб билдилар. Жадидчи-ликни

ҳимоя қилувчи Муҳаммадхўжа Шеҳбудийнинг жуда кўп мақолалари, Фитрат, Чўлпон ва бошқаларнинг ҳикоя, қиссалари нашр этилди. ИСМОИЛШЕК ҒАСПИРАЛИ ЎҒЛИ Исмолибек Ғаспирали ўғли ўзининг дидактик ғояларини “Раҳ-бари муаллим ёки муаллимларга йўлдош” номли китобида (1898) ҳар томонлама асослаб берган. Унда, жумладан, қуйидагиларни ёзганди: “Замонамизда дунёда яшамоқ учун инсонлар зиёда билмая (билмоққа) ва зиёда чолишмая (курашмоққа) муҳтождирлар. Хар бир одам зарурати диниясини ўргандиқдан сўнг ҳар куни ишда ва муомалада лозим ўлан билук (билим), ҳунар, саноеъ ва камолоти соира (бошқа) билмаси (билмоғи) лозимдур. Шунлар (булар) ҳам таҳсил ва таълим ила майдона келуб. Бизим мусулмонлар ёлғиз бир миқдор каломи шариф ўқумоқ ва баъзан бир-икки сатр қоралмоқ таҳсили учун беш сана мактаба воруб келублар ва олажак бу таҳсил учун ёшлиғи ва замон таҳсили фавт (қурбон) эдарлар. Агар мактаблар гўзал бир усул кунлурса (ўтказилса), беш саналик таҳсил мукаммал ўлароқ икки санада тамом эди, қолан уч санада хийла маълумот ва илм қозанмоқ мумкин ўлажакдур. Бунга биноан 1884 санаси Боқчасаройда бир мактаби усули жадида қўймиш эдим. Самараси умидимдан зиёда ўлди. Бир коч (қанча) мактаблар доҳо усулими қабул ила ислоҳ ўлдилар. Соир вилоятлардан усул кўрмия келуб-кеданлар ўлуб, бу сояда ҳар тараф-дан икки юздан мутавожуз мактаблар усули қабул этдилар...” Исмоилбек Ғаспирали ўғли уни “усули жадид” мактаби деб атади. У “усули жадид”ни аввалгиларига – “усули қадим”га зид қўйиш йўлидан бормади, аксинча, бир-бирининг давоми, замонга мувофиқлаштирилгани, деб ҳисоблади: “Эски усул мактаб муаллимлари, ҳурматлу қариндошларимиза бу ёздикларимиз оғир келмасун. Хошо, биз кандимиз (ўзимиз) эски усул ила ўқудук... Ота-бобо кунларидин қолмиш миллий мактабла-ри ислоҳ этмак усули жадид демакдир, бошқа бир ўқув, бошқа бир мактаб демак дагил (эмас)дир”. У қандай мақсадда ва нима сабабдан юзага келди? Уни “усули қадим”дан ажратиб турувчи асосий хусусият нимада?

“Усули жадид оз вақтда зиёда ва доҳо мукаммал ўқутмоқ ва ўқумоқ йўлларини гўстирир (кўрсатади)”. Муаллиф мазкур китобида бундай мактабларнинг қурилиши режаси – лойиҳасидан тортиб, дарс хоналарининг ички жиҳоз ускуналаригача, муаллим курсисининг туриш жойидан ўтирғичлар – парталарнинг жойлашиш тартибигача, бўр-табоширдан ёзар-бузар – доскагача, қопу (эшик)дан панжара-деразаларгача ҳаммаси ҳақида батафсил тўхтайди. Даср жадвалини тузишда нималарга риоя қилиш, танаффус – таътиллар, имтиҳонлар, дам олиш кунлари ҳақида фикр юритади. Чунончи, мактабнинг 12 моддалик “Риоя”сида қуйидагиларни ўқиймиз: “Беш соатда беш турли фан-дан дарс боқмоқ (бермоқ) оғир дагилдир. Лекин беш соат ёлғиз бир дарс ила ўғрашмоқ зеҳнни бузар... Шогирдлари урмия, сўкмия ҳожат йўқдир...” Хар олти ой имтиҳон қилиб, синфдан-синфга ўтказиш, бил-маганларни қолдириш ва булар орқали шогирдларда ўқишга ҳавас уйғотиш хусусида сўзланади. Китобда асосий ўринни “усули жадид” мактабининг дарслик дастури ва “Дарс вермак усули қоида-лари” эгаллаган. Исмоилбек Ғаспирали ўғли ишни 3-5 ҳарфни ўқувчига танитиб, шулардан сўз ясаш билан бошлашни, бир дарсни ўзлаштиришга эринмасдан, навбатдагисини бошламасликни уқтиради. Харфларнинг сўздаги ўрнига қараб турли шакл олишига диққатни қаратади. Уларни 2 қисмга – олдидан келувчи ҳарфларга қўшилувчи (“хуруфи мунфасила”) ва ҳар икки томон билан қўшилувчи (“хуруфи муттасила”)га ажратади. Шу тариқа савол чиқаришда ҳар бир ҳарфнинг “садосини, савтини, махражини баён этиш”ни талаб қилувчи “усули савтия” (товуш методи) атрофлича асосланади. Исмоилбек Ғаспирали ўғли уни “усули савтия тадрижия” деб атайди. 1881 йилда Симферополда Ғаспирали ўғлининг “Русия мусул-монлари” деган китоби босилиб чиқди. Унда мадрасаларни ислоҳ қилиш, дунёвий фанларни ўқитиш, рус тилини ўргатиш масалалари кўтарилди. Жумладан, диний фанлар ва араб тили билан бирга тиббиёт, ҳикмат, кимё, наботот, нужум, ҳандаса фанлари, рус ва форс тилларини (жами 17 та фанни) ўрганиш зарурлиги ҳақида сўз юритилди. Айни пайтда, Русиядаги мусулмонларнинг маърифати ўз тилларида, анъанавий воситалар билан олиб борилиши кераклиги қайд қилинди. Сўнг 1884 йилда – усули жадид мактаби очилган пайтда Исмоилбек Ғаспирали ўғли махсус “Хўжа сибён” (“Болалар муаллими”) ўқув дарслигини ёзиб чоп эттирди. Бошқача айтганда, ўқитишнинг оврупоча ҳарф-товуш усулини биринчи маротаба русия

мусулмонлари маорифига олиб кирди. Шу ҳақда у шундай ёзади: “Мелодий 1881 санасида жидиғим маълумотига кўра, Русияда 16 миллион мусулмон ўлуб, бунларнинг чернеслардан турк ўғли (Турк) эдилар... Ушба туркларнинг 16 минг миқдоринда маҳалла мактабла-ри (ибтидоиялар) ва 614 та арабия мадрасалари бор эди. Ўрта ҳисоб ила ҳар мактабда 30 бола ўқимиш эса ибтидоиялар ва мадрасаларда ярим миллион бола ўқимоқла ўлдиғи англашилур эди”. “Зоҳирий кўринишда бин умидли ўлан ушбу ҳисоб, ҳақиқат ҳолда бир алданишдан иборат эди. Зеро, 16 минг мактабда ўқимоқ-да ўлан турк болалари бешар сана таҳсил қилдиқлари ҳолда туркига беш-ўн сатр қадар ўлсун ўқурға ва ёзарға ўргана олмазлар эди. Ушбу сабабдан ҳар сана болаларининг умрлари исроф бўлинур эди” (“Турк оти” журналида 1912 йилда босилган “Русия Туркларинда усули савтия мактабларнинг тарихи” мақоласидан). Қиёс учун яна бир насиба: Ойда 15 тийин хаҳ веруб, болалар-ни ўқутурға одам қилмиш ота-оналарнинг ойда 1 сўм 15 тийин веруға ризолиқлари баним умидимни даҳи бир қат ортдирди”. “Янги усулнинг мўътабар ўлмоқи эски фикрлилар учун матлуб ўлмади, мактабни ва усулни халқ кўзиндан туширмоқ учун чораҳа-ларга кирдилар ва ҳар тарафдан ҳужум қилдилар. “Тез ўрганилмиш илм тез унутилур”, - дедилар, “диний мактаблар битар ва русча ўқилажак ишкўллар ўлурлар”, - дея сўйладилар”. “Илм-маърифат ўчоқлари ҳар ерад ўчарға бошлади... ёки “Ушбу жиҳатдан бир-бириндан ўгранмак тариқи ила муаллимлар етиштирмак чораси тобулди” 1 . “Мактабда имтиҳон кунида қирқ бола ёзилди” (ортиқча мумкин эмас – группа бўлди!) Имтиҳонгача!” ... Дарслар мажона ўқулиб, ҳатто, китобу қоғоз мактаб ҳисоби-дан вериладаги ҳолда, мактабга ишонмадиялариндан ёлғиз 12 бола шогирд ўлароқ ёзилди ва шулар ила дафтар ёзилуб дарс бошланди, кунда дўрд соат шуғулланиб қирқ беш кун давом этилди. Қирқ кунлик дарсларнинг натижаси ўлароқ салбий болалар-нинг туркча ўқир ёздиқларини, Қуръони шарифнинг очилиши, бу ериндан аҳрин- аҳрин (аста-аста) ўқурға кучлари етадиган кўрдилар. Бунинг асари (таъсири) ила ҳозир ўланлардан кўплари кўз ёшлари ила оғладиқдарида кўрилди.

Хайрли кўз ёшлари бу ёшлар эди? Дарсларни, мактаб ва мадрасаларни ислоҳ этмак мумкин ўлажағини далилида ушбу ёшлар эди”. Исмоилбек Ғаспирали ўғлининг мероси Туркистонда жуда ҳам эъзозланар эди. Айниқса Садриддин Айний, Хамза Хакимзода, Абдурауф Музаффар ва бошқалар устознинг меҳнатига қойил қолган эдилар. Масалан, Абдурауф Музаффар қуйидагиларни ёзган: “Исмоилбек қрим-турк ўғли бўлғони сабабли ададий (кўп) даражада мунтазам таҳсил кўрмиш мақсади ила Парижга бормиш-дир. У туркча ўқиди. Туркия, Миср, Жазори ва Тунис каби диёри исломни саёҳат қилиб, аҳволини яқиндан танишди. Исмоилбек-нинг бош фикри Русиядаги мусулмон туркларини бир-бирлари билан таништирмоқ ва улуғ бир турк миллати ташкил этуб, аларни тараққий қилдирмоқ эди. Лекин бунинг учун энг лозим бўлган нарса – турк қавмларининг ҳар бири англай оладурғон умумий бир шева ихтиро қилмоқ эди. Бунинг учун ул “Таржимон”ни нашр қила бошлади. “Таржимон” бошида ниҳоятда оз тарқалуб, ёрдам бўлмагани сабабли Зуҳро зоним ила Исмоилбек, ҳатто, ўзларининг қимматли кийимларини, зийнатларини ва уй асбобларини сотмоққа мажбур бўлдилар. Ўн йилдан сўнг “Таржимон”нинг кичик бир юбилейи бўлди. Шу вақтда бор муштарийлари бир ярим мингга етган эканлар. Татаримиз сартимизни, сартимиз қозоғимизни кўрдик ва танидик. Улуғ отамиз “Таржимон” бизларға васийлик қилди, насиҳат берди. Қўлларимизни бир-бирлариға қўшди... Таълим-тарбияға эътибор бериб Боқчасаройда курслар очди ва дарс китоблари ҳозирлади. Бу курсларға Русиянинг узоқ шаҳарларидан талабалар келиб, усули савтия ўрганиб кетак ва ўзларининг шаҳарлариға қайтуб, мактаблар очар эдилар. Боқчасарой шаҳридан чиққан бу янги усул мактаблар тезда Русиянинг ҳар тарафиға тарқаб, бутун Русия мусулмонлари мактабли бўлдилар. Русия мусулмонларида тил, адабиёт ва матбуот-нинг майдонға чиқуб, бу даражада такомили, ҳар турли жамиятлар ва ҳунар мактабларининг кундан-кунга кўпаймоғи, миллий театр, миллий музикаға аҳамият этилмоғи ҳаммаси Исмоилбекнинг 32 санадан (йилдан) бери кўрсатган ғайратлари соясида эканлиги ҳар биримизга кун каби ошкорадир 1 ”. Хамза Хакимзода Ниёзий Исмоилбек Ғаспирали ўлишини Туркистон халқи учун унутилмас жудолик эканини қуйидагича ифодалаганди: Явмул вафот

Бори ер юзинда тоторларгагина хос эмас, балки бутун аҳли исломга баробар таъсир қилган фурқат важҳидалиғдан мотамлик бир кун ети десак- да, марҳум ва мағфур Исмоилбек отомизнинг явмул вафоти кунидур. Ўзини инсон эканлиғин ҳақиқий кўз била қўрғондан бери бутун Русия мусулмонлари орасига маориф денгизин оқузмоқ ва тошзорларни сабзазор этмоқ муродида қоршудаги “садд” бўлғон нифоқ ғафлат ва жаҳолат каби ҳисобсиз тизилғон энг зўр катта тоғларни ёлғуз ўзи Фарҳод каби ижтиҳод ва ғайрат тешаси била бузуб текиз қилғон зотда бу Исмоилбек ҳазратлари эди. Бу хусуларда ҳар бир тарафдан келодурғон тийри таън ва санги маломатлар учунда: ҳамма диндош ва миллатдошлари ўлғон аҳли Исмоилнинг ёшлариға қалқон бўлуб, ўзининг ҳаёти учун энг биринчи даражада фарз ва лозим ўлғон тубандаги уйқу ва роҳати-дан, тандаги тарбия ва фароғатидан воз кечиб, узоқ йўлларимизни яқин ва кечаларимизни кундуз қилғон зотда бу марҳум ва мағфур Исмоилбек ҳазратлари эди”. МУНАВВАР ҚОРИ /1878-1931/ Мунаввар Қори Абдурашидхонов 1878 йилда Шайхонтоҳур даҳасининг Дарҳон маҳалласида туғилди. Кўп ўтмай, падари буз-руквори бандаликни бажо келтиради ва онаси Хосиятхон маҳаллада отинлик қила бошлайди. У ўқимишли фозила аёллардан бўлиб, ўз фарзандларига дастлаки саводва бошланғич илмдан сабоқ берган. Мунаввар ҳам илмга чанқоқ бўлиб, дастлаб Тошкентдаги Юнусхон мадрасасида, сўнг Бухородаги мадрасалардан бирида таълим олади. Ўқиш билан бирга Ватан тақдири, халқ бахти, унинг ижтимоий-иқтисодий турмуши, “оқ пошшо”нинг ўлкадаги ҳарбий зўравонлик тузуми, ўрнатган тартиботи ҳақида ҳам ўйлаган. Мунаввар қори Ватаннинг озод бўлиб, мусулмонларга дунёвий билимлар бериш-нинг бирдан-бир йўли энг аввало мавжуд диний мактаб ва мадраса-ларни ислоҳ қилиш, янги маориф тармоқларини яратишни зарур деб ҳисоблади. У 1901 йили биринчи жадид мактабини очиб, болаларни ўқитади. Бу мактабда 5 йиллик билимни 3 йилда беришга муяссар бўлади. Мунаввар Қори жадид мактаблари учун янги товуш усулида дарсликлари “Адиби аввал” (“Биринчи адиб”, 1907), “Адиби сони” (“Иккинчи адиб” ўқиш китоблари) чоп этилди. Мунаввар қори номининг фақатгина Туркистондагина машҳур бўлмай, балки Марказий Осиё, Россия мусулмонлари учун табаррук эди. У 1906 йили Исмоил Обид

муҳаррирлигида “Тараққий” рўзномасини ташкил қилди. Унинг саҳифаларида ислом, шариатга оид масалалар, иқтисодий-сиёсий муаммоларга алоҳида тўхталиб ўтган эди. 1908 йили “Сабзавор” (бадиий асарлар тўплами) “Ер юзи” (географияга оид, “Тажвид” (Қурғони Карим)ни босиб жадид мактабларида тарқатди. 1910 йили Тошкентда 10 та жадид мактаби бор эди. Жадид мактабига асос солган Мунаввар Қори жадидчилик ҳаракатини фақатгина маърифатчилик деб чегаралаб қўйганларга қарши курашиб сиёсий ва иқтисодий масала эканлигини алоҳида таъкидлаган эди: “Чор ҳукуматини йўқотиш жадидларни тилагида бор эди. Сиёсий вазифамиз ва мақсадимиз ҳам шундан иборат бўлишини яшириш эмас. Наинки, биз жадид мактаб очиш билан савдо хизматчилари, бошқа таъбир билан айтганда, дўконда ўлтириб насия ёзадурғон ходимларга етказсак. Бу ишга ақлли одам шу баҳони беришдан олдин у ёқни мулоҳаза қилсин” 1 . Инқилобдан сўнг Мунаввар Қори ўрта махсус ва олий таълим асосчиси сифатида 1918 йил 9 апрелида Мунаввар Қори уйида тўп-ланган жадидчилар Туркистон Халқ дорилфунунининг мусулмон бўлимини ташкил этиш юзасидан комиссия тузилди. Мунаввар Қори раис, Бурҳон Хабиб, Исо Тўхтабоев, Содиқ Абдусатторов, Мухтор Бакир, Абдусамад Қори Зиябоевлар аъзо қилиб сайланади. 22 кун ичида Халқ дорилфунунини Мусулмон бўлими дастурини туздилар. У уч босқичдан иборат эди. Туркистон Халқ дорлифунуни Мусулмон бўлимининг тузилиши Юқори босқич Ўрта босқич Қуйи босқич Ўқитувчилар курси, кейинроқ олий илмгоҳ Ўрта ҳунар мактаблари Бошланғич мактабида режада 9 та, амалда 24 та очилди 13 май 1918 йил якшанба куни Дорилфунун (ҳозирги ўзбек ёш томошабинлар биносида) тантанали равишда очилди. Институтга Мунаввар Қори раис (ректор), Исо Тўхтабоев биринчи, Бурҳон Хабиб иккинчи муовинлар қилиб тайинландилар. Дорлифунунни бошқаришда 15 та демократик ташкилотдан вакил сайланди. Ўқитувчиларнинг сони 190 га етди.

Улар орасида Фитрат, Камол Бамс, Хайдар Шавқий, Абдураҳмон Исмоилов ва бошқа кўзга кўринган мутахассислар бор эди. Мунаввар Қори оврупоча усулдаги дорилфунун ташкил этиш билан бирга қатор мадрасаларни ислоҳ қилишни ва уларда асосан дунёвий билимларни ўқитиб, миллий зиёлилар етказишни таклиф этди. Бу сабабдан 1923 йилда янги усул бўйича 30та мадрасада талабалар ўқитилганлиги маълум бўлди. Қатағон йиллари Мунаввар Қори қилган ҳақ йўлидаги ишлари қораланди, “халқ душмани”, “миллатчи”ликда айбланиб қамалди, 53 ёшида отиб ўлдирилди. Мустақил Ўзбекистон шарофати туфайли бу сиймо бамисоли булут ортида қолган қуёшдек хираликдан ёруғ-ликка чиқиб умумбашар ёғдуси билан ёшлар тарбиясига хизмат қилмоқда. Мунаввар Қорининг Мунаввар Қори ижодий фаолиятида дидактик қарашлари мактаб ташкил қилиш билан бирга қандай ўқитиш ва нимани ўқитиш назариясини ишлаб чиқди. 1907 йили нашр этилган “Адиби аввал”, “Адиби сони” дарсликларини проф.Й.Абдуллаев таҳлил қилган. “Адиби аввал” дарслиги 10 марта нашр этилган. Дарсликнинг қиммати шундаки, ўқувчиларга ҳарф ўргатиш дастлаб ҳарфлар шаклларини ўргатиш учун китобнинг 25 бетида муаллимлар учун қуйидагича кўрсатма берилган: “Хурматли муаллим афандилар. Сабоқ шу ерга етганда болаларга алифбои арабиядин ҳам ҳар куни бир сабоқдан ўқутуб, алифбои арабия томом бўлғондан сўнг китобига баробар Қуръондан ҳам охирги сураларни яхшилаб ўқитиб хафз айтурмоқда диққат этмоғингиз лозим”. Сўнгра Мунаввар Қори қандай ўқитиш қоидалари ҳақида тўхтаб ўтади: - ҳар ҳарфни таълим берганда кафага мойилроқ қисқа овоз ила таълим бермоқ ҳам ҳар қайси ҳарфни ўз маҳрижидин чиқариб айттирмоққа диққат қилмак; - ҳар сабоқни қора тахтага оқ бўр ила ёзиб бермак, болаларга шу тахтага қараб баробар овоз ила бир соат такрор қилмоқни буюрмоқ; - бир соатдан сўнг болаларнинг ҳолига қараб шул 10 ё 15 мар-та китобдан кўчириб ёзмоқға буюрмак, эртасига сабоқ бермасдан аввал буюрилган миқдорда ёзган-ёзмаганларни дафтардан кўриб, камроқ ёзганлар бўлса мактабда болалардан кейин қолдирмоқ жазоси ила тарбия қилмоқ;

- сабоқ берурдан олдин кечаги сабоқларни ёддан ёздириб, ёзганларини бирин-кетин кўриб, ғалатлари бўлса, ўзларига кўрсатиб тасҳиҳ этмак...; - болаларга хушхулқлик, ширин сўзлик ила муомала қилмоқ, ҳар кун озод қўяр вақтида муомалат ахлоқ-адобларини ва изза тариқа ила ўргатмоқдир. Мунваар Қори болаларни саводхон қилишга қўйилган талаб-лари билан уларни ўқитиш орқали тарбиявий таъсирчанликни “Адиби сони” дарслигида танлаган мавзулар орқали амалга оширишни назарда тутди. Фикримизнинг далили сифатида китоб муқовасида ёзилган хадисни келтирамиз: “Шараф ул инсонни бил илми ва адаби ила бил моли ва насаб” (Инсон шарафи унинг моли ва насаби билан эмас, илми ва одоби билан белгиланади). Дарсликнинг “Ота-она”, “Оила аъзолари” каби бўлимларида ота-онани ҳурматлаш, ака-ука қариндош-уруғни эъзозлаш каби ғоялар алоҳида ўрин эгаллайди: Кишининг бор эрса ота-онаси Ғаниматдур анга оларнинг ризоси, Худони қошида қабул экандур Ота ва онанинг болага дуоси. “Адиби сони” дарслигида ахлоқ, жўғрофия, табииёт каби фан-лардан ҳам болаларга маълумот берилар эди. Мунаввар Қори фақатгина раҳбар, ташкилотчи ва китоблар муаллифигина бўлиб қолмай, маҳоратли ўқитувчи ҳам эди. Республикада хизмат кўрсатган ўқитувчи Раҳмат ака Азизхўжаев ўз устози ҳақида қуйидагича ҳикоя қилади: ... – Наримонов, собиқ Алишер Навоий номли Таълим-тарбия техникумида сабоқ берганлари ҳақида, қисқача бўлса-да, ёзиш учун қўлимга қалам олдим. Мен 1926-27- ўқув йилининг иккинчи ярмида, кечикиб бўлса-да, ўқишга кирганимда, Мунаввар Қори она тилидан сабоқ берган-лар. У киши сабоқхонамиздан мендан имтиҳон олгани, биринчиси-дан яхши ўтганим ҳали-ҳали ёдимда. Дарс ўтганларида, баъзи муаллимлар каби китоб-дафтарга қарамас, ортиқча бир оғиз сўз айтмас, қунт билан дарс тинглар, китоблардан кўра сабоқларидан кўпроқ баҳраманд бўлар эдик. Пухта билим олиш учун кўпроқ иншо ёздириб, уларни текширишдан зерикмас эдилар. Устоз бир

сабоқда Қўқон хонлиги даврида Али ота исмли бир темирчининг адолатсизлик қурбони бўлгани ҳақида иншо ёзишни топширдилар. Дарс охиригача барча талабалар ёзиб топширди. Мен янги ўқувчи бўлганим сабабли устоздан ийманибгина сўрадим: “Қори ака, туга-толмадим, кейин топширсам майлими?” У киши, майли, мумкин, дедилар-у дафтарга бир назар ташлаб, бош ирғаб қўйдилар. Кейинги иншода ҳам мен янги мавзуни эмас, балки аввалгисини давом эттирдим. Устоз дафтарларни йиғиштириб олаётиб, менинг иншомга кўз югуртириб чиқиб яхши, кўп ёзибсиз, уйда ўқуб берол-майсизми, дедилар. Майли, Қори ака, дея жавоб қилдим ва бордим. Тошканди азимнинг Шайхонтоҳур даҳаси ила ўтиб, кўп ҳам юрмай, устознинг уйларига кириб бордим. Каттагина ҳовли, кунгай томонидаги ойнабанд айвонда суҳбатлашдик. Бўйдоргина, басавлат аёл, келин ойимиз бўлсалар керак, дастурхон ёздилар, чой сўнг овқат ҳам бўлди. Мен “Адолатсизлик қурбони” номли иншо-ҳикоямни ўқиб бердим. Қори ака хурсанд бўлиб, келажагим, яхши асарлар ёзишим мумкинлиги ҳақида, бунинг учун алоҳида китоблар ўқишим зарур-лигини таъкидладилар. Мен устозга “Ўтган кунлар” романини ўқиганлигим ва ундаги ўзим тушунмаган баъзи араб-форс сўзлари-ни ёзувчимиз Абдулла Қодирийга учрашиб, аниқлаб, яхши масла-ҳатлар олиб келганимгача айтар эканман, у киши хурсанд бўлиб, бош ирғаб, маъқулладилар. Сўнг жиддий тус олиб, дедилар: “Халқимиз ўқирмикин, кўзлари очилиб, мактаб-маърифат йўлига астойдил бел боғлармикан?” Китоб, газеталарни орқалаган, турли таъқиблар остида қолган кунларни эсладилар. Сўнг чеҳралари ёришиб: “Мана сизлар, эндиликда халқимиз болаларига таълим беришда зиё тарқатувчилар бўлурсизлар”, дедилар. Устоз талабалар ёзган иншолар ҳақида тўхтаб, менинг ёзган иншоимни намуна сифатида баҳоладилар. Қувонар эдим, қувончимиз узоққа чўзилмади 1 . АБДУРАУФ ФИТРАТ / 1886-1931/ Абдурауф Фитрат шоир, ёзувчи, драматург, педагог олим – замон ва ижтимоий муҳит билан юзма-юз туриб ҳақиқатни, миллат тақдирини ифодалашга қодир, шижоатли инсон, ёлғон, алдов, ноҳақлик иллатларини ҳис этган ҳақ сўз толиби, имон фарзанди эди. У курашчан эътиқод кишиси бўлиб ғам-алам бўёқларини тасвирда асло соддалаштирмади. Элимизни номус ва обрўйини ардоқлашда ўз жонини ҳам аямади. 1956 йилгача

Фитратни тилга олиш ва ижодини ўрганиш ман этилган эди. Мустақил Ўзбекистон-да миллий мафкура истиқлолини шакллантириш, унутилган Фитрат, Чўлпон, Элбек, Беҳбудий, Мунаввар Қори, Файзулла Хўжаев, Акмал Икромовларни эслаш, уларни руҳи олдида таъзим қилиш, ижодини ўрганиб: “Бир ўчиб сўнган чироқлар”ни ёқиш – улар меросини ўрганиш вақти келди. Фитрат 1886 йили Бухорода туғилган бўлиб, 1909-1914 йиллар-да Истамбулда таълим олади ва Туркия маорифининг ривожлани-шига ҳисса қўшган. Фитрат Истамбулда ҳам “Бухоро маорифи” жамияти номи билан расмий ва бир очиқ жамият тузган эди. Бу жамият ўзининг номига мувофиқ Бухоро ва Туркистон маорифини ривожланишига доир муҳим ишларни амалга оширди. Бу жамият орқали олға сурилган ғояси ва иш режасида қуйидагилар мавжуд эди: 1. Бухоро амирлиги идорасида маълум ислоҳот - ўзгариш киритиш ғояси. 2. Бухоро амирлиги ўрнига янги конституöион давлатни танқид қилиш ғояси. 3. Мактабларда дунёвий билимлар бериш билан биргаликда эски адабиёт ва дин дарсларини ўз ичига олган “Усули жадид” деб аталган маориф тизимини ташкил этиш” ғояси эди. Фитрат амалиёти кўп қиррали бўлиб, унинг асоси жадид ҳаракати билан боғлиқдир. XIX аср охирларига келиб Туркистон ўлкаларида ҳам буржуа мустамлакалари аста-секин пайдо бўла бошлайди. Натижада эски-ликни янчиб ташлаб, рус фан ва техникасини ўрганиб, замон билан олға бориш ёки феодализм тузумида қола бериш керакми? муаммо-си туғилади. Янгилик тарафдорларини, Абдулла Авлоний сўзи билан айтганда “Газета ўқуғувчиларни” муллалар жадидчи деб атаганлар. Тошкентда Мунаввар Қори, Бухорода Фитрат бу ҳаракатни тўғри йўналишига раҳбарлик қилдилар. Бу оқимнинг асосчиси мактаб ва маориф Йўриқномасини яратган Исмоилбек Ғаспирали эди. Унинг ғояси Марказий Осиё, Кавказ, Туркистон, Ўрта Сибир халқлари орасида тарқалди. Туркистонда эса жадидчилик ҳаракатининг йирик вакили Фитрат эди. У “Эл кўзини олғон қоронғи пардаларни йиртайлик” шиори остида ижод қилди. “Ўқитувчилар юртига” шеърида:

Хайданг, ўртоқ, қутқарайлик жаҳлдан Туронларни ¡рутайлик маърифат нури-да Туркистонларни. Каби мисралар ёки қуйидаги мисралар фикримизнинг исботидар: Элларни ҳам маҳвдан қутқарғувчи илм эрур. Бизларни ҳам бу кундан унинг ўзи қутқарур. Бу мисралар Ғарбий Туркистон, Қрим, Қозон, Эронда кенг тарқалган эди. Фитратнинг ижодиётига бир назар ташласак шоир, файласуф, маорифчи, педагог, тилшунос, адабиётчи, мусиқашунос олим, шоир, маърифатпарвар сифатида гавдаланади. Унинг асар-лари: “Мунозара”, “Хинд сайёҳи қиссаси”, “Хинд сайёҳи баёноти”, “Бекжон”, “Аҳволи ҳозира”, “Мактаб керак”, “Маориф ишлари”, “Дин истиқлолчилари”, “Чин севиш”, “Абдулфайзхон”, “Ўзбек адабиётидан намуналар”, “Ўзбек мумтоз мусиқаси”, “Раҳбари нажот”, “Заҳронинг имони”, “Қиёмат” кабилардир. У ҳаётни, жамиятни янгилашга киришди. Илмий ва бадиий ижод соҳасидага дастлабки қадамларини маърифат излашдан ва ҳаммани маърифатга даъват этишдан бошлади. Фитрат Истамбулда “Бухоро маорифи” номи билан расмий жамият тузди. Фитрат 1916 йилда “Оила” номли фалсафий асарини ёзган. Унда оилавий ҳаётни ислоҳотидан баҳс юритилган ва адиб нажот йўлларини ахтариб, халқларнинг умуминсоний қардошлик ғоясини тарғиб этган. Фитрат маърифатпарвар ёзувчилар, ўзбек ва тожик зиёлилари Васлий, Беҳбудий, Ализода, Хожи Муин ва бошқалар билан ҳам-корликда Самарқандда “Хуррият” газетаси таҳририятида фаолият кўрсатган, газетага муҳаррирлик қилган. Дастлабки, ўрта мактаб-ларда, сўнгра олий ўқув юртларида таълим берган, миллий мактаблар очган. Фитратнинг ижтимоий- Фитратнинг ижтимоий-фалсафий фалсафий дунёқараши дунёқараши асарларида ўз аксини топган. 1915 йилда ёзган “Раҳбари нажот” асари фалсафий руҳда ёзилган бўлиб, у ўзбек халқининг истиқлолини асослаб берган. Бу асарни у Бухоро хони Амир Олимхонга бағишлаб ундан маърифат йўлини очишга нажот истаган эди. Китобнинг кириш қисмида, ўтмишда подшоҳлар раҳбарлигида илм- маърифат яшнагани ҳақида гапириб, Амир Сайид Муҳаммад Олимхонга

умидворлик билдиради. Барча камтару фақир кишилар сингари ушбу ахлоқий мажмуага “Раҳбари нажот” деб ном берганлигини ёзади. Фитрат диндорлар таъсирида қолган жамиятни тараққий эттириш йўлларини излади ва ўзига шундай савол берди: “Нима қилмоқ керак? Хар не қилса худодан деб ўтирайликми? Фитрат бунга жавобни Қурғони Каримдан топди: “Худо мардумларга зулм қилмайди, лекин улар ўзлари ўз халқларига зулм этадилар. “Фитрат анъанавий фалсафага суянган ҳолда жамиятнинг маънавий-ахлоқий донишмандона ақидаларинидан узоқлашиб кетганлигидандир”, - деган эди. Фитрат ҳаёт ҳақидаги фалсафий қарашида ўз замонаси-даги шахсларга қуйидагича муносабат билдирган эди. “Коинотни ҳаёт ташкил этади. Хаёт бўлмаган жойда, моддий-лик йўқдир”. Фитрат фикрича, ҳаёт мазмуни икки дунё бахтига етишмоқдан иборат. Дин толиблари саодати дорайн. Икки дунёга элтувчи илоҳий аҳкомлардир. Хаёт мазмуни шу бахтга интилувдан иборатдир. Бас, шундай экан, ҳақиқий мусулмон бу дунё, ҳам охират дунё юахтига муяссар бўлишига ғайрат қилмоғи керак. Бу ғайрат, виждоний мажбуриятларни адо этмоғига қаратил-ган, яъни ахлоқий покланиш камолоти йўлида тинимсиз интилиш. Бундан келиб чиқиб ахлоқий мажбуриятни 3 га бўлган эди. 1. Маънавий. 2. Инсоний. 3. Оилавий. Маънавий мажбурият – инсон ўзи ва барчани ўйлаши. Кимни қалби яхши фазилатларга тўла бўлса, у одам хушахлоқ ҳисобланади. Фитрат инсон маънавий руҳиятида 3 хил қувват борлигини кўрсатган эди. 1. Ақл қуввати – инсоният ақл раҳбарлигисиз саодатга мушарраф бўла олмайди. 2. Хирс қуввати - бойлик, молу дунёга имонни алмаштириш. Бу ғояларнинг инсон учун зарарини у “Қиёмат” асаридаги Хорут ва Морут, “Заҳронинг имони” ҳикоясидаги Заҳро тимсолида ифодалайди. 3. Ғазаб қуввати – шайтоний ҳирс бўлиб, Фитрат инсонларни ёмонликдан қайтариш йўлларини кўрсатишга интилиб, ўзининг ахлоқий тарбияга доир ғояларини ҳар бир асарида ифодалаган эди. Фитрат таълим- “Баёноти сайёҳ ҳақида” асарида Фитрат тарбия ҳақида маърифат ва таълим-тарбия ҳақидаги ғоя- ларини илгари сурган. Асарда унинг юрт тақдири учун, Бухоронинг маданияти, табобати, саноати, барча бойликларидан халқ

манфаати йўлида фойдаланиш учун қайғуриши акс этган. Мазкур асарда Фитрат Бухоро аҳолисини уч тоифага: уламо, умаро ва фуқарога ажратган. Фитрат қандай оғир шароит бўлмасин иносн ақли билан уни енгиши керак, деб Ақл баркамоллигига алоҳида эътибор берди. У инсон ақлини 2 турга бўлган эди: Касбий ёки нисбий ақл – илм таъсирида ҳосил бўладиган ақл. Фитратнинг фикрича, “Инсон ҳаётининг мазмуни икки дунё саодати ва саодат раҳбари. Ақлнинг қолиплигига эришиш. Ислом дини ҳеч қачон илм- фанга қарши бўлмаган, у фикрини исбоит мақсадида Қуръони Каримдан ҳамда Хадиси шарифдан мисоллар келтиради: “Туғилгандан қабргача илм изла...” Фитратни маърифий-дидактик қарашларида илмни тавсифлаб чиқиши диққатга сазовордир: 1. Нақли илм. Ақлий илм – диний ва дунёвий илм. Диний фанлар – тавсиф, ҳадис. Илм ривояти ҳадис, илми усули ҳадис, фиқҳ ва усули фиқҳ, илми калом, улуми лисонин (араб тили, сарфи ва нақли). 2. Дунёвий илмлар: тарих, жўғрофия, муқаддас тарихи (дин тарихи, авлиёи-анбиёлар тарихи), öивилизаöия тарихи. Тамаддун тарихи. Буни иккига бўлган эди – адабиёт тарихи, табиатшунослик тарихи. Сиёсий тарихни ҳам иккига бўлади: умумий ва хусусий тарих. Фитрат ақлий фанларни бутун башарият кашфиёти натижаси-дир дейди. У яна фикрни мукаммаллаштириб, ҳар бир одам жинси, дини, мазҳабидан қатъи назар илм-фандан фойдаланиши керак. У ақлий фанларни 3 га бўлади: 1. Табиий фанлар. 2. Аниқ фанлар . 3. Фалсафий фанлар . Табиий фанлар қаторига: табобат (химия, физика), набобат (ботаника), ҳайвонот (зоология), маъданлар илми (геология); аниқ фанлар таркибига: ҳисоб, жабр (алгебра), ҳандаса (геометрия), ҳайъат (фалакиёт); фалсафий фанларга эса: руҳ аҳволи илми (психология), ахлоқ илми (этика), мантиқ (логика) ва илоҳиёт (тасаввуф) фанлари киришни таъкидлаб ўтди. Фитрат гарчи мактаб ва маориф тараққиёти учун ўз жонини фидо қилган бўлса-да, унинг қадрига ҳеч ким етмади. Бу борада у шундай деб ёзган эди: “Билмайман, не бадбахтликманки, бу кунгача менинг сўзларимни эшитадиган киши кўрмадим, бас баъзи ҳақиқатшунослар кофир дедилар. Булар бемаъни бўҳтондир. Менинг вазифам эса мусулмонликни адо этишдир”, деб фарёд чеккан экан.

У ватанни ривожлантиришнинг бирдан-бир чораси маорифни ислоҳлаш, янги конституöия жорий қилиш ва маорифнинг янги тизимини яратиш деб билди. Етук саводхонлар тайёрлаш учун курашувчи жадид гуруҳи Тошкентда Мунаввар Қори, Сайидрасул Азизий, Самарқандда Шакурий, Саидаҳмад Сиддиқий, Фарғона водийсида Хамза, Бухорода Фитрат томонидан ташкил қилинган эди. Амир Олимхон болаларини жадид мактабига берган ота-оналар ва болаларни қатл этишга фармон берди. Жадид мактаблари ёпиб қўйилгач, Фитрат бошлиқ жадидлар тарафдорлари маънавий ташвиқотни кучайтирдилар. У драматургия билан шуғулланди. Унинг қаламига мансуб Фирдавсийнинг “Шоҳнома” асари асосида ёзган “Закохи марон” фожиаси, “Бекжон” , “Чин севиш” пüесалари , “Хинд истилочилари” драмаси, “Темур сағанаси”, “Абулфайзхон”, “Арслон”, “Бедил”, “Бир мажлисда” асарлари Масковда нашр этилди. Фитрат 1921-28 йилларда Самарқанд Педагогика институ-тида ўзбек тили ва адабиётидан дарс берган вақтида тил тарихи ва мумтоз адабиётни ўрганишга катта эътибор берган. Бедил, Яссавий, Турди, Машраб, Умар Хайёмлар асарларини ўрганиб, уни барча қирраларини аниқлаб адабиётшуносгина эмас, балки мусиқашунос сифатида ҳам ўрганди ва “Ўзбек адабиётидан намуналар”, “Ўзбек мумтоз мусиқаси ва унинг тарихи” дарсликларини яратди. Фитрат инсонларни бир-бирин англатувчи восита имо-ишора деб ҳам таъкидлади. Сўнгра, Мисрда пайдо бўлган “Хибаруғлуф” ёзуви фикрнинг расмлар орқали баёни эканлигини изоҳлаб беради. Олимларнинг фикрига кўра, Хибаруғлуф ёзувини 3 усул билан ўрганганликларини кўрсатади: 1. ¡зиш учун суратлар: уруш учун қилич, бир қўл - ўрмон, бир ёғоч дарахт. 2. Хар сўз бўғини сурат усулидир. Сўзларни Хижоларга ажра-тиб ҳар бир бўғин нимани билдирса, шунинг расмини чизишган. Масалан: Таш- қарига сўзига. Бир тош ва бир қари одам суратини чизишган. 3. Хар ҳарф учун бир расм. Масалан: ҳўкизни Обис деганлар. О ҳарфи ўрнига ҳўкиз расмини чизганлар. Бундай ёзув усуллари қийин бўлганлиги сабабли, олимлар савдо учун зарур бўлган ёзувларни соддалаштириб 22 ҳарфни танлаб олиш ҳақида фикр юритганлар. Араб алифбоси келиб чиқиши, соддалаштирилгани ҳамда берилиши таъкидланади. Бундан сўнг асарда араб алифбосидаги

ўхшашликлар кўрсатилган. Фитрат араб алифбосидаги зеру забарлар қийинлигини кўрсатади. Бу асарида мусулмонларни куфи, насҳ ёзувлари ҳақида ҳам фикр баён этади. Қуръони карим дастлаб шу ёзувда бўлганлиги сабабли ўқиш қийин эди. Биринчи бўлиб ҳарфларни ислоҳ қилиш Абдумалик Мардон замонида бошланиб, у ҳарфларга нуқталар қўйган эди. Сўнгра уни Имом Хамид қайтадан ишлаганлиги асарда эътироф этилган. Бу билан Фитрат, шубҳа йўқки, одамлар нега дин, мазҳаб, қавм ва миллатга бўлинмасинлар, бир отанинг фарзандидирлар, бошқача айтганда, бир-бирларига биродардирлар, деган эди. У ҳадисларга мурожаат этиб Худо (одамларга) ўз хеш-ақрабо-ларини, яқинларини эҳсон ва яхшилик ила зийнатланмоққа амр қилган. Шу сабабдан тарбиясида одоб, ахлоқ тарбиялашга алоҳида эътибор беради, фикр ва ахлоқ тарбияси зарур, деб ҳисоблайди. Ахлоқни бош она ва Ватан сўзидан бошламоқ зарур, чунки онани севган инсон Ватанни севади, деган эди. Фитрат ижодида маънавий- Фитрат ижодида Ватан тушун- ахлоқий тарбия часи алоҳида ўрин эгаллайди. “Сайха” асарида “Ватаним менинг саждагоҳим” деб Ватан мадҳини куйлайди: Ватанимни зиёрат қилмоққа эрта тонгда кел, Хай-ҳай қандай Ватан бу, у менинг саждагоҳим. У менинг осмондаги ойим, осойишим, шарафим, Хам каъбам, ҳам қиблам, ҳам чаманимдир. Фитрат соҳибқирон Темурнинг ҳайратомуз фаолиятига катта баҳо бериб, Темур салтанатидан сўнг Туркия аҳволини ўзининг “Темур сағонаси” драмасида: “Хоқоним, эзилиб таланган, таланиб йиқилган, йиқилиб яра-ланган турк элининг бир боласи сендан кўмак истарга келди. Боғ-лари бузилган, гуллари сўлиган, булбуллари учирилган Туроннинг бир қоровули сенга арз этарга келди”, - деб Темур руҳига мурожаат қилди. 70 йилдирки Темурни қонхўр хон, саркарда деб келдик. Мустақиллик Фитратнинг оҳу нолаларини юзага чиқарди. У Ватан фироғида юрган кезларини шундай таърифлайди: ¡тсам тушимда, уйғонсам ёнимда. Кўз юмсам миямда, кўз очсам қаршимда,

Бир мунгли хаёл келиб туради... Оҳ... Англадим менинг Ватанимсан. Фитрат Ватан истиқболини куйлади. ¡шларни Ватанига содиқликка чорлади. Имонли инсон Ватанли инсон. Имонга эътиқод Ватандан бошланади, деган эди. Имон руҳий ҳаётнинг асосидир. Бундай ҳаёт эса кишиларни фақат яхшиликка ундайди. Фитрат инсон учун хос бўлган ижобий, салбий ва ахлоқий фазилатларни асослаб беради. Иффат, карам, ҳаё яхшиликка етаклайди; бухл (бахиллик), исроф, нифоқ эса ёмонликдир. Бу фазилатлар мазмунини очишда ислом шароитида амалий анъана бўлиб келган қарашларга суянади. Фитрат ўзининг “Қиёмат” асарида ахлоқсизлик ҳолатлари нималарга олиб келишини Хорут ва Морут тимсоли орқали яратди. Морут: Худоё-худовандо! – “бандаларни яратмоқдан мақсадим ўзимга ибодат қилдирмоқдир”, деб ўзинг айтган эдинг! - Албатта, деган эдим. Букун ҳам шуни айтаман. - Эй худоё мақсадинг бўлган ибодатнинг ҳаммасини биз қилиб турган ҳолда ер юзидаги ноз-неъматларнинг ҳаммасини одамларга бериб қўйганинг нечундир? Биласанки, улар сенга биз каби кўп ибодат қилмайдилар. Бунинг устига ўғрилик, хотинбозлик, қон тўкиш, шароб ичиш каби гуноҳларни ҳам қилиб қўядилар. Бу савол худога оғирлик қилди, бирдан қичқирди: - Бу нима гап? Одамни яратганимдан бери сиз, малаклар, шундай эътирозлар қила-қила қулоқ-миямни единглар. Менинг ишимга эътироз қилишга кимнинг ҳаққи бор?! Хорут ва Морут қўрқдилар, титрадилар, қаёққа қочиш ҳисоби-ни тополмай қолдилар. Хеч нарса демасдан қочиб кетиш ўринсиз бўлар эди. Хорут ботирлик қилди: - Тасаддуғинг бўлай, эй подшоҳи банданавоз! Бизнинг мақсадимиз эътироз эмас эди. Бу масала тўғрисида кўнглимизда шубҳа пайдо бўлди. Бу шубҳанинг давоми ибодатларимизга ҳалал берар эди. Сенинг даргоҳингга келиб, шубҳамизни йўқотиб, хотир-жамлик билан ибодатларимизни давом қилмоқчи бўлган эдик. Худо бир оз юмшади: - Хай, майли, энди сизнинг жавобингиз шу: рухсат бераман, иккалангиз ер юзига бориб, одамлар орасида яшангиз. Агар бир ой шулар орасида гуноҳ

қилмасдан яшаб, қайтиб қола олсангиз, ҳамма айтганларингизни қиламан. Бўлмаса, бундан кейин дамингизни чиқармай юришга мажбурсиз. Малаклар рози бўлдилар. Жаброил чақирилди. Лозим бўлган буйруқлар берилди. Расмий ишлар кўрилди. Жаброил Хорут билан Морутни олиб чиқди. Бутун кўкларнинг дарбонларига буйруқ бўлди: кўк эшиклари очилди. Хорут билан Морут бир ой қолмоқ учун ер юзида, бу кунги Бағдод вилоятида бўлган Бобил шаҳрига қўндилар. Бир неча кун одамлар билан яшагач, бир хотинни севдилар, шароб ичдилар, бир узукни ўғирладилар, ҳалиги хотин-нинг эрини ўлдирдилар. Гуноҳлари туфайли қанотлари, парлари тўкилди. Малоикликдан чиқиб қолдилар. Биргина кечада бу қадар гуноҳ ишлаганларидан пушаймон бўлдилар, худога ялиндилар.Худр енгган эди. - Мана, кўрдингизми, иш қандай бўлди? – деди. Жаброилни юборди. Жаброил Бобил ёнида қуруқ бир қудуқ топди. Хорут билан Морутни шу қудуққа киргизиб, оёқларидан осиб қўйди. - Қиёматга довур шу қудуқда, мана шу вазиятда худога зикир айтиб қоларсиз. Қиёмат-қойим бўлгач, тавбангиз қабул қилинар, қанотларингиз қайтарилар, яна кўкларга учиб чиқарсиз! – деб кетди. Фитратнинг “Раҳбари нажот” асарининг юир қисми оила тар-биясига бағишланган бўлиб, бутун олам ривожланиш қонуниятла-рига бўйсунишдир. Бу фикр авлодлар давомлилиги, яъни қонуний равишда туғилиш, яшаш, умуман ривожланишни назарда тутган эди. Фитрат оилани ижтимоий вазифалари деб: " Авлод тарбияси”, “Фикрий тарбия”, “Ахлоқий тарбия” каби қисмларга бўлади. Авлод тарбияси. Бунда ота-она фахри, бурчи, авлод-аждодга бўлган муносабат ҳақида фикр юритади. Хамма одам ҳам бир, чунки яратилиш бир гавҳардан олинган. Одам бировнинг ғамига бефарқ бўлмаса, тарбияли бўлади. Хуллас, келажак авлод Фитратдан нимани ўрганиш керак? 1. Фитратнинг кўп қиррали ижодиёти меҳнатсеварлик замири-да бунёдга келганлигини. 2. Ўз халқи Ватанини нечоғлик она саждагоҳ, Каъба, Мадина-га тенглаштириб, уни севди ва севишга халқни чорлади. 3. Фитрат ислом динининг муқаддас китоби Қуръони Карим-ни ўрганиб, унга амал қилди. 4. Ўтмиш тарихи ва тарихий шахсларга тўғри баюо бера олди.

5. Айниқса, тилшунослик соҳасида фонетика ва фенология, ўзбек тилида сўз ясаш усуллари ҳамда лексикологиясини кенг ёритди. 6. Фитрат инсоншунос олим сифатида ҳам педагогика фанидаги дидактика ва тарбия назарияси қисмларининг ривожига улкан ҳисса қўшди. 7. Фитрат имон-эътиқодли, яқин дўст, маслаҳатгўй ва меҳрибон мураббий сиймо сифатида асарлари янглиғ умрбоқийдир. МАХМУДХЎЖА БЕХБУДИЙ /1874-1919/ Маҳмудхўжа Беҳбудий 1874 йилда Самарқанд шаҳрида муфти оиласида дунёга келди. Зиёлилар оиласидаги муҳит ўзидаги илмга, адабиётга, сиёсатга бўлган қизиқиш уни янги-янги китоблар мутолаа қилишга ундар, ўз даврининг илғор фикрли кишилари билан учрашувлар эса дунёқарашини кенгайтириб, бойитиб борар эди. У дастлабки билимни ўз отасидан ва тоғаси Муҳаммад Содиқ-дан олади. Отаси ислом ҳуқуқшунослиги бўйича йирик мутахассис ҳисобланиб, ўзининг бир қанча китоблари, рисолалари билан машҳур бўлган. Бу эса Маҳмудга ҳам ўз таъсирини ўтказган эди. Кейинчалик, у ўз мақоласида отаси таҳсил берган “Хидоя”, ислом ҳуқуқига шарҳлар унинг ўлка давлат тузумини ўрганишда катта ролü ўйнаганлигини таъкидлайди. Беҳбудий адабиёт, тарих билан бирга сиёсатшунослик билан ҳам шуғулланар, турли рўзномалардан жаҳонда рўй бераётган сиёсий ўзгаришлар билан танишиб борарди. У Маккага бориш учун бир неча йил жиддий тайёргарлик кўради, араб тилини ўрганади, ислом назариялари билан танишади, Хажни етуклик имтиҳони деб билади ва ниҳоят 27 ёшида Маккада бўлиб, муқаддас жойдан ҳожи ва муфти унвонлари билан қайтади. 1899 йилдан эътиборан Беҳбудий кўплаб саёҳатларга чиқади. Миср, Истамбул, Қрим, Қозон, Кавказнинг ўнлаб шаҳарларида бўлади. Туркистон халқларига маърифатни, жаҳон маданиятини тарғиб этиш ва аҳён-аҳёнда содир бўлаётган сиёсий чиқишларнинг сабабини билиш ниятида Қозон ва Уфа шаҳарларига йўл олади. Дунёвий тараққиётни англаб етган Беҳбудий Туркистонда ҳам янгиликларни кенг жорий этиш, янги мактаблар ташкил этиш, халқнинг ўзлигини англаши ҳамда иқтисоди яхшиланиши учун нималар қилиш

кераклиги ҳақида матбуотда чиқишлар қила бошла-ди. Унинг “Туркистон вилоятининг газети”, “Тараққий”, “Осиё”, “Хуршид”, “Шуҳрат”, “Тужжор”, “Турон”, “Хуррият”, “Нажот”, “Ойина”, “Самарқанд”, “Меҳнаткашлар товуши”, “Улуғ Туркистон” каби матбуот саҳифаларидаги юзлаб мақолаларида янги маориф, дунёвий фанларнинг фойдаси, комил инсоннинг тарбияси, Туркитсон фарзандларининг ёрқин истиқболи, унинг келажаги ва иқтисодий муаммолари ётади. Беҳбудийнинг Туркистон мактаб маорифчилигидаги хизматла-ри ғоят катта. У ўлкадаги “усули жадид” мактабининг энг биринчи назариётчи ва амалиётчиларидан, умуман, жадидчилик ҳаракати-нинг эса тан олинган карвонбошисидир. 1908 йилда Ражабамин қишлоғида очилган янги усулдаги Абдулқодир Шакурий мактабини Самарқандга, ўз ҳовлисига кўчи-риб келди, унга моддий ва маънавий ёрдам кўрсатди. У ўзбек ва тожик тилларида “Китобул-афтол”–“Болалар учун китоб”: “Мухтасари тарихи ислом”-“Исломнинг қисқача тарихи”, “Амалиёти ислом”, “Мадҳали жўғрофияи умроний”-“Аҳоли геогра-фиясига кириш”, “Мухтасари жўғрофияи Руссий”-“Россиянинг қисқача географияси” каби асарларни яратган. “Беҳбудий нашриёти” ташкил этиб, унда ўбек тилида дарслик-лар, “Туркистон, Бухоро ва Хива харитаси”ни босиб чиқарди. Булар илк ўзбек мактаблари учун тузилган дарслик ва қўлланмалар сифатидагина эмас, тил- ёзув маданиятимиз тараққиёти нуқтаи назаридан ҳам муҳим аҳамиятга эга эди. Самарқандда маҳаллий аҳоли учун кутубхона ва қироатхона очишга бошчилик қилди. Драматургия соҳасида ҳам муваффақиятли ижод қилган Беҳбу-дийнинг 1913 йилда босилган “Падаркуш” драмаси унга жуда катта шуҳрат келтирди. Шу драма қисқа вақт мобайнида Бухоро, Самар-қанд, Тошкент, Андижон, Наманган, Каттақўрғон ва бошқа шаҳар-ларда илк театр труппаларида оммавий суръатда саҳналаштирилди. Бу соҳада ҳам Беҳбудий карвонбоши сифатида тарихга кирди. Беҳбудий 1913 йилда “Самарқанд” газетаси ва “Ойина” жур-налини чиқаради. Газета дастлаб 2, сўнг 4 бетлик бўлиб, ҳафтада 2 марта чиққани ва моддий танглик туфайли 45 сонидан кейин тўхтагани маълум. “Ойина”

ўлкадаги ўзбек тилида чиққан биринчи журналдир. У халқ орасида анча машҳур бўлган. Шошида ҳафтада бир, 1914 йилдан эса ҳар 15 кунда чиққан. 1916 йилда Тошкентга келган шарқшунос академик А.И.Самойлович драматургия соҳасидаги ютуқларни кўриб шундай ёзади: “Туркистондаги янги адабиётнинг маркази Самарқандда бўлса керак, ёш адибларнинг бош илҳомчиси сифатида эса на тожик, на турк, асли “хўжа” самарқандлик муфти Маҳмуд Беҳбудийни эътироф этиш керак бўлади”. У жадидизм ғояларини тарғиб қилиб чиққан бўлиб “Туркис-тон вилоятининг газети”, “Тужжор”, “Тараққий”, “Хуршид”, “Самарқанд” газеталари, “Шўро” ва “Ойина” журналларида босил-ган мақолалари, дарслик ва бошқа асарларида халқни илм-маъри-фатни эгаллашга чақирди, аёлларнинг илм олиш ҳуқуқини ҳимоя қилди, янги усулдаги мактаблар очишга, дунёвий фанларни ўрга-нишга ундади, табиат ҳодисаларини, Ернинг юмалоқлиги, ўз ўқи атрофида айланиши ва муаллақ туриши, ой ва кун тутилишини илмий нуқтаи назардан тушунтиришга ҳаракат қилди. Бунинг учун реакöион руҳонийлар уни “даҳрий” деб эълон қилиб, 1919 йили қатл этди. Беҳбудий таълим- Беҳбудий Туркистон болаларига таълим- Тарбия ҳақида тарбия бериш зарурлигини ўз дўстларига бундай баён этган эди: “Ўртоқларим Сид-диқий, Айний, Фитрат, Қурбий ва Акобир махзум ва ўғлонларим – Вадуд махзум ва Абдулқодир Шакурий! Сизларга ваият қиламан... Туркистон болаларини илмсиз қўйманглар! Хар иш қилсангиз жам бўлиб қилингизлар! Хаммага озодлик йўлини кўрсатинглар! Унинг фикрича, ҳар бир инсон “Арабий билмасак дин, русча билмасак дунё қўлдан кетар”, “Икки эмас тўрт тил лозим” деб илмнинг боши – тилни чуқур ўрганишга даъват этди. “Биз мусул-монларга алахусус бу замонда икки синф уламо керакдур: бири олимий диний; дигари олимий замоний; олимий диний: имом, хотиб, мударрис, қози, муфти бўлиб халойиқни диний ва ахлоқий, руҳоний ишларини бошқарар, бу синфга киратурғон талабалар аввало Туркистонда ва Бухорода илмий, диний ва арабий ва бир оз русча ўқуб, сўнгра Макка, Мадина, Миср ва Истамбулга бориб, умумий динияни хатм қилсалар керак ёки комил мулло бўлсунлар. Олимий замони бўлмоқ учун болаларни аввало мусулмони хат ва саводни чиқарув, зарурияти диния ва ўз миллатимиз тилини биладурғондан

сўнгра ҳукуматимизни низомли мактабларинга бер-моқ керакдур, яъни гимназия ва шаҳар мактабларини ўқиб тамом қилғонлардан сўнг, Петербург, Москов дорилфунунларига юбориб, докторлик, қонунчилик, инженерли, судüялик, илми саноат, илми иқтисод, илми ҳикмат, муаллимлик ва бошқа илмларни ўқитмоқ лозимдир. Доимо илм билан шуғулланадиган инсон жоҳил бўлмайди. Бас, шундай экан, янги усул мактабларини кўпайтириш ва ҳақиқий илмли инсонларни етказиш зарур” деб ҳисоблади Беҳбудий. Ва у ўз замонасининг қарама-қаршиликларига қарамай усули жадидия мактабини моҳияти қандай ва уни кимда эканлиги-ни қуйидагича баён этди: “Усули жадид деган қаердан чиқди: Бу нечук. Масалан, ота-боболаримиз усули қадим ила ўқув мулла бўлганлар Ва биз усули қадим ила ўқув бир нима билиб эдик. Усули жадид деган бир тариқ бидъатдирки, яқин фурсатда чиқмишдур... Усули жадид мактаблар дурус бўлса ривож берсунлар, нодуруст бўлса далил ила исбот қилсунлар: Шундан кейин ҳам кўп мактаблар очажакмиз” 1 , деб жамоат аҳлига мурожаат қилди. Беҳбудий ташкил этган мактаби учун ўқув режа ва дастурлар ишлаб чиқди. Ўқув режасини амалга ошириш учун таҳсилни икки босқичга ажратди: Хар бир ўқув босқичи 4 йилдан иборат эди. Биринчи йил (1-синф). 1-босқич мактабининг мазмуни: Форсча, арабча алифбени ёзиш ва ўқишни ўргатиш. Хисоб дарсидан қўшиш ва айиришни. Болаларни зеҳни ва нутқини ўстириш учун оғзаки ҳисоб, суҳбат усулидан фойдаланган. Қуръон сураларидан ёд олиш ҳамда намоз ўқиш ўргатилар эди. Иккини йил (2-синф). “Хафтияк дарси”, “Имон ва эътиқод дарси” (бу дарснинг мақсади ота-она ва Ватанига маҳрли ва содиқ қилиб тарбиялашдир). Учинчи йил (3-синф). Калому Шариф китоб – ислом ибодати дарси, тажвид қоидалари, адабиёти форсий ва туркий. Саъдийнинг “Насиҳатнома” асари асосида форсий ва туркий тили ўтилгани ҳисобидан тақсимлашни ўрганар эдилар. Тўртинчи йили (4-синф). Калому Шариф китобининг давоми – ислом ибодати дарсининг давоми, форсий ва туркий адабиёт (назма ва наср

ўргатилар эди). Форсий ва туркий тил, ахлоқ ҳисоб (тўрт амални бажарган), тарих, ислом тарихи, жўғрофия каби дарслар ўтилар эди. Мактабнинг бу босқичини битирган ўқувчилар форсий ва тур-кий тилда саводлари чиқиб, араб тилидан ҳам билимга эга бўлиб, Қуръони Каримни тажвид асосида ўқир эдилар. Беҳбудийнинг фикрича, тўрт синфли “усули жадид”да ўқиган толиб, ўн сана эски мактабда ўқиган толибдан пухта билимга эгадур. I босқич мактабнинг 4-синфини битирган болалар II босқич мактабга қабул қилинар эди. Мактабнинг бу босқичи ўрта ҳисобла-нар эди. II босқич мактаби: Биринчи йили араб тили, жўғрофия, шафақия (фалакиёт), форс тилидан туркийга таржима, тарих, ислом тархи, Саъдийнинг “Гулистон”и, форс ва туркий тиллар ўқитилар эди. Иккинчи йили араб тили, шифоҳия (медиöина), тарих, ислом тарихи, ахлоқ дарси, форс, туркий тиллари, ҳисоб каби дарслар ўтилар эди. Учинчи йил – араб тили, ҳисоб, ислом муҳокамасига оид дарс, умумий тарих, рус тили (хат ва турли ҳужжатларни ёзишни машқ қилганлар). Туркий тилда иш юритиш қоғозлари ҳам ўргатилган. Тўртинчи йили – араб тили, рус тилида иш юритиш, таълим (педагогика), адабиёт, мактаб ва ҳаёт, табиат дарсларидан сабоқ олар эди. Саккиз йиллик мактабни битирган саводли, ҳатто адабий мақолалар ёзиш қобилиятига эга бўлган исломшунос, юксак ахло-қий шогирдлар эдилар. Бу шогирдлар хоҳласа тижорат, мирзолик, муҳаррирлик ва усули жадид мактабида муаллимлик қилишга қодир эдилар. Беҳбудий ўзбеква тожик тилларида ўз мактаби толиблари учун дарсликлар яратди. Дунёга танилган халқ илм воситаси ила тараққий қилади. Илмнинг зарурлигини у ўзининг “Болалар учун китоб” дарслигида асослаб берди. Шу дарслик форс ва ўзбек тилларида ёзилган. Дарс-ликнинг асосий мазмуни иш юритиш тартиб-қоидаларига қаратил-ган. Беҳбудийнинг фикрича: “...Оврупо ила савдо қилатурғон киши аввало ун сани замона илми ўқимоғи лозим. Шу йўлда бойларга ҳам мурожаатим шулким, бошқа миллатларнинг бойлари, фақир ва етимлар учун мактаб ва дорилфунунлар солдурурлар, уларнинг ўқимоғи учун пул тайин қилурлар”. Беҳбудий келажак авлод – Оврупа, Туркия ва бошқа хорижий давлатлар билан алоқа

қилиш, улар ҳаётини ўрганиш, тижорат ишларида иш юритиш қонун- қоидаларини ўрганиши, зарур деб ҳисоблайди. Дарсликда (5 бет) хат ёзмоқ шартлари берилади. - Хатни камсўз, сермазмун ёзмоқ; - Мактабда ҳақорат, таъна, ҳазил, гуноҳга тааллуқ сўзлар асло ёзилмаслиги; - Хат бориб тегадурғон одамни мулоҳаза қилиб, они фаҳм ва билишига мувофиқ бўлмоғ лозим; - Котиб ҳар муддаони ёзмоқчи бўлганда ўшал муддаони ўзи яхши тушуниб ёзиши керак; - Ғазаб, хиралик ва ё ниҳоят хурсанд ва беҳушлик вақтларда хат ёзмаслик, ўзини олдинги ҳолатига келганда ёзмоғи керак. Шу дарсликда яна хусусий хатлар, расмий хатлар ҳақида ҳам маълумот берилади. Айниқса, ёзган хатларда ва ҳужжатларда тиниш белгиларидан тўғри фойдаланиш зарурлигини кўрсатади. Беҳбудий ўз замонасидаги мадрасалар аҳволини ўзининг 1907 йилда ёзган “Фарёди Туркистон” мақоласида шундай таърифлаган эди: “Бир мадрасага 20 талаб гапи ила бир ноақл мударрис сайла-нур, бир волостда 40 нафар эл бошлариндан 21 нафарни садоси ила бир жоҳил қози сайланур”. Беҳбудий фикрини давом эттириб, бу мударрис, муфти ва қозиларни саксон фоизи қариялардир. Улар ёшларга қандай билим ва тарбия бера оладилар, дейди. Беҳбудий “Падаркуш” драмасида бойнинг уйдирма гапларига ишонган ўғли отасини ўлдирганини илмсизлик ва тарбиясизлик оқибатидан деб кўрсатади. Отаси ўлади, ўғли қамалади, уйда ёлғиз қолган онага домла тасалли бериб айтади: “Онажон, сизга сабрдан бошқа чора йўқ. Шу бадбахтлик ва мусибатга сабаб, жаҳолат ва нодонликдир, беъманилик ва тарбия-сизликдир. Уйингизни нодонлик бузди. Сизни беилмлик хонавай-рон қилди. Ўғлингизни беилмлик Сибирга юборди. Жонингиздан азиз фарзандингизни тарбиясизлик балоси сиздан умри айритадур. Болангизнинг отаси тарбия этмади, ўқитмади. Охири балога учради, ёмон одамлар йўлдан чиқардиларки, қурбони жаҳолат бўлдингиз. Номақул ўғли ота-онанинг эркалатишларидан талтайиб, бе- корчиликдан ёмон кишиларга қўшилиб, ёмон йўлларга юриб, охир-оқибатда ўзининг ва қолган оила-аъзолари умрини хазон қилади.

Зиёли: “илм ва тарбиясиз болаларнинг оқибати шундадир. Агарда буларни отаси ўқитса-да эди, бу жиноят ва падаркушлик алардан содир бўлмас эди. Умри борича Сибирга бормас ва қиёмат-га, жаҳаннамга қолмас эди. Агарда булар ичкилик ичмаса эди, дунё ва охиратда ила ал-адаб азоб ва меҳнатда қолмас эди. Оҳ, ҳақиқатда бойни ўлдирган ва бу йигитларни азоби азобийга гирифтор қилган беилмликдир. Бизларни хонавайрон, бачагирён ва беватан ва банди қилғон тарбиясизлик ва жаҳолатдир; беватанлик, дарбадарлик, асорат, фақир ва зарурат ва хорликлар ҳаммаси илмсизлик ва бетарбияликни меваси ва натижасидир.” Беҳбудий ижодий фаолиятидаги бош масала Туркистонда маориф тараққиётидир. У “-дунёда турмоқ учун дунёвий фан ва илм лозидур!” – деган шиорга содиқ ҳаракат қилди. Мустамлакалик Туркистонни илмсизлик жаҳолатидан қутқа-риш учун эски мактабни ислоҳ қилишни зарурлигини исботлаб, яъни усули жадидия мактабларини ташкил қилди. У бу мактаблари учун режа, дастур ва дарсликлар яратган олим эди. Олим ва педагоглар уни ижодини ўрганиб ниҳоятда улуғлаган эдилар: “Илғор фикрлар ва илмларнинг ёйилишида, усули жадид мак- табларининг очилишига, халқнинг уйғонишида илк ташаббуслар билан чиққан сиймолардан бири Маҳмудхўжа Беҳбудийдир”– деган эди Иброҳим ¡рқин (Турк адиби). ИСХОҚХОН ИБРАТ /1862-1937/ Ўзбек педагогикаси тарихида сезиларли из қолдирган забар-даст педагог олимлардан бири Исҳоқхон Ибрат 1862 йилда Наман-ган яқинидаги Тўрақўрғон қишлоғида туғилган. Отаси Жунайдулла-хўжа билимли, миришкор боғбон бўлиб, адабиётга, хусусан, шеъриятга ихлосмандлиги сабабли “Ходим” тахаллуси билан шеър-лар ҳам ёзган. Онаси - Хурибиби ўз даврининг ўқимишли, оқила аёлларидан бири бўлган, қишлоқ қизларини саводини чиқарган ва ўзи ҳам шеърлар машқ қилган. Лутфий, Навоий, Жомий, Бедил, Машраб ва бошқа шоирларнинг асарларини ўқиган. Ана шу оила-даги адабий муҳит Исҳоқхонда адабиётга қизиқиш уйғотган.

1870 йилда отаси вафот этиб, оиланинг ташвиши ёш Исҳоқхон билан онасининг зиммасига тушган. У беш йил маҳалла мактабига қатнаб саводини чиқара олмаган. Бу ҳақда Исҳоқхон “Мезонул замон” номли асарида қуйдигиларни ёзган: “Аввалги вақтдаги маҳалла мактабида 5 йилда 3 адад муаллимда ўқуб, охирги саводим чиқмай, кейин қизлар мактаби, ўз уйимизда волидаи марҳумамда ўқиб савод чиқардим. Икки сана ҳуснихат машқ этдим”. Исҳоқхон ёшлигидан ҳуснихатдан хабардор бўлиб, бўш вақт-ларини ана шу санъатни ўрганишга бағишлаган. Кейинчалик, Исҳоқхон Қўқондаги мадрасада ўқиган, Муқимий билан дўстона муносабатда бўлган. Мадрасада араб, форс тиллари билан бирга рус тилини ҳам ўрганган. Исҳоқхон 1886 йилда мадрасани битириб, ўз қишлоғида мактаб очган ва унда, нисбатан илғор ҳисобланмиш усули савтиядан фойдаланган. Табиийки, мактаб қора гуруҳлар томонидан ёпилган ва Исҳоқхон асар ёзиш билан шуғулланган. У “Луғати ситта ал сина”, “Жамоъул хутут”, “Девони Ибрат”, “Тарихий маданият”, “Тошкент мусулмон мактаблари ҳақида” каби асарларини яратган. Исҳоқхон истеъдодли билимдон шахс эди. У жуда кўп тилларни мукаммал билар эди. Бу борада Иброҳим Даврон қуйидагиларни ёзган: “Қози Тўра жаноблари арабча, туркча, форсча, ҳиндча лисонни билиб, яна русча, франöузча, арманча ва бошқа хатлар ёзмоққа моҳирдурлар” (117-бет0. У 1886 ва 1907 йилда янги усулдаги мактаб ташкил этди. 1914 йили Тўрақўрғонда янги мактаб очади, уни “Ўқитувчи” номи билан атади. 1916 йили бу мактаб ёпилди. 1918 йили яна мактаб очиб барчани маърифатда бўлишга хизмат қилди. Сермаҳсул шоир, ёзувчи, мусиқашунос педагог Исҳоқхон Ибрат 1937 йили 75 ёшида вафот этди. Исҳоқхон Ибрат таълим- XIX асрнинг охирлари ва ХХ аср тарбия ҳақида бошларига келиб реакöион гуруҳ- лар қаршилигига қарамай янги усул, рус-тузем мактаблари ва рус тилини ўрганишга қизиқувчилар чони бирмунча ортди. Бу мактабларда дунёвия фанлар ва она тили билан бир қаторда рус тили ҳам ўқитилар эди. Исҳоқхон Ибрат рус тили билан бирга ўнга яқин шарқ ва ғарб тилларини анча мукам-мал билган. У олти тилдаги арабча, форсча, ҳиндча, сартча (ўзбек-ча) ва русча сўзларни ўз ичига олган “Луғати ситта ал-сина” номли мукаммал луғат китобини яратди.

Исҳоқхон Ибратнинг мазкур асари “Луғати ситта ал-сина” (луғатли китоб) бир неча йиллик саргузаштлардан сўнг 1901 йили Тошкендаги В.И.Илüин босмахонасида нашрдан чиқди. Исҳоқхон бу асарини яратишда анча вақт илмий иш олиб борди, чет эллардан материал тўплади. Асар кичкина муқаддима билан бошланади. Асар икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисмида феъллар-нинг ноаниқ ва келаси замон шакллари берилган. Асарнинг иккинчи қисми 37 босқичдан иборат бўлиб, унда феълларнинг бошқа шакллари, отлар, кишилик олмошлари, кун, ой номлари, одам аъзолари, ҳайвонлар, паррандалар, озиқ-овқат ва бошқа буюмларнинг номлари берилган. Мингдан ортиқ кўп қўлланиладиган сўзларни ўз ичига олган Исҳоқхон Ибратнинг бу асари кўп мактабларда фойдаланиб келин-ди. Исҳоқхон Ибрат инсон камолотида илм ўрнини алоҳида таъкидлади: “Мадрасалар гарчи илм- маърифат макони бўлса-да, унинг мазмуни бечораларни билим олишга қаратмаган эди”. Ибрат халқ фарзандларини ҳам дунёвий билимлардан баҳраманд қилишга чорлайди: Ўқингиз илми ҳикмат сизга бу иш катта ибратдир. Агар илм ўрганурсиз барча ишда сизга нусратдир. Агар илм ўлмаса, нодон умри барча кулфатдадир. ... Маданиятни топадурғон ва юргузадурғон асбоби илм экан, илм бўлса мактаб бирла бўлур. Мактаб бўлмаса оламни ваҳшият тутиб. ҳамма хароб бўлуб иш қўлдан кетар. Энди лозим бўлдики, маданият илм билан, илм эса мактаб билан бўлур... Мактаб бўлмаса бу оламда маданият жорий бўлмайдур. Исҳоқхон Ибрат илм, маърифат маскани бўлган “Мадраса” ҳақида ва мактаб ҳақидаги фикрларини Мулло Хусанхўжа домланинг ўз мактабини ислоҳ қилиш ҳақидаги мақоласида қуйидагича баён этган эди: “Мулло Хусанхўжа эшон ўғли ушбу 1907 йилнинг 1 сентябри-дан бошлаб биз сартия болаларига уқтирадиган усули қадимиямиз-ни усули тариқа мактабида мактаб болаларининг тез фурсатда саводлари чиқиб, кўп фодйлар ҳосил бўлур экан, сабаб шулки, бешинчи жамоа бирла тамом бўлур экан. Биринчи жамоа “Хафтияки шариф”, иккинчи жамоа “Каломи шариф”, учинчи жамоа “Чор китоб” билан “Фузулий ёки Навоий”. Тўртинчи жамоа “Илми фаройиз” ўқуб тамом қилиб, муддати икки ёйинки уч йил миёнасида мадрасаларда ўқимоқни хоҳлаганлари мадрасаларга чиқиб ўқимоқга қодир бўлур эканлар.

...Муаллим бечора азиз фарзандаримизни калтак, қачи йўқ баҳонасида беш ўн саналар осмонга қаратиб, “алиф, базавар, бе бебазор” деб шовқин қилдириб-қилдириб бир ҳарф ҳам уқу-ёзув билдирмайинга... умрларини барбод қилиб ётмоқга тақвиятгина биладур 1 .” Исҳоқхон Ибрат 1886 ва 1907 йили қишлоқ болалари учун мактаб очади. Мактаб бепул, янги товуш усулига асосланган эди. Мактаб дарслик ва қўлланмалар билан таъминланган эди. Бу мак-табда Исҳоқхон Ибрат дарслик ва қўлланма сифатида ўзининг “Луғоти ситта ал-сина”, “Санъати Ибрат қалами”, “Мирражаб Бандий” асарларида ҳамда С.М.Грамениöкийнинг уч қисмдан иборат “Книга для чтения” (ўқиш китоби), Саидрасул Азизийнинг “Устоди аввал”, Али Асқар ибн Байрамли Калининнинг “Таълимус соний” каби дарсликларидан фойдаланадилар. Чор ҳукумати Марказий Осиёда рус-тузем мактаби толиблари-ни кенгайтиришга катта эътибор берди. 1902 йилда Тўрақўрғон қишлоғида ҳам мактаб очилди. Маҳаллий халқ кофирлар мактаби деб фарзандларини бу мактабга юбормадилар. Исҳоқхон ўзининг педагоглик фаолиятида хат-савод чиқариш жараёнида ҳуснихатга алоҳида эътибор берди. У буни ўзининг “Санъати Ибрат, қалами Ибрат” номли шеърларида асослаб берган эди. Ўзининг “Бўлубдур” радифли ùеърида баъзи мадрасалардаги ҳолатни шундай ифодалаган эди: Мадрасалар ичинда куб фитна бирла шўриш (фитна0 Хар кунда ўн хил уруш, оқ салла нон бўлибдур. Қассобу қўйфурушлар, жангу жадал урушлар ... Элликбоши деганлар, уй бошидан еганлар. Ўз мансабига мағрур гўёки хон бўлубдир. Бу билан у тенгсизлик ва адолатсизликни қоралайди. Ибрат маърифат ва маданият нурини сочувчи муаллимлик касбига катта аҳамият берди. Муаллимлик касбини улуғлаб унда қуйидаги фази-латлар мужассам бўлиши зарур деб ҳисоблади: илм-маърифат сир-ларини ўргатувчи билимдон, болаларнинг меҳрибон нажоткори, зиё тарқатувчи, юсак ахлоқли бўлиши. У муаллим – устозга аталган шеърида қуйидагиларни ёзади:

... Жоҳилни (нг) кўзларини очди илм йўлида. Қўлига берди илм чироғин, йўл кўрсатди муаллим... Исҳоқхон Ибратнинг ижоди фан, маданият ва маориф тарақ-қиёти тарихида улкан аҳамият касб этмоқда. Маърифатпарвар шоир-педагогнинг ижодини ҳисобга олиб Тўрақўрғондаги 44- ўрта мактабни унинг номи билан аташга қарор қилинди. Исҳоқхон Ибрат асарлари қайтадан нашр этилмоқда. ҚОРИ НИ¡ЗИЙ /1897-1979/ Академик Қори-Ниёзий 1897 йил 2 сентябрда Хўжанд шаҳри-да дунёга келган. Болалак йиллари 1909 йилгача шу шаҳарда, сўнг-ра Фарғонада ўтган. Унинг отаси ўқимишли киши бўлиб мадрасада қориликка ўқиган. У ўғлининг тарбиясига алоҳида эътибор берган ва доимо: “Кеккайма ўғлим! Одоб ва камтарликни унутма!” деб уқтирган. Қори-Ниёзий эски мактабда таълим олган. У ўз устида тинимсиз, мустақил ишлар, ижодий фаолиятини тобора кенгайти-рарди. Ўз сўзи билан айтганда “мустақил ишлаш изланишдан иборат эди. Шунингт учун ҳам баъзи масалалар устида гоҳо ҳар тарафлама ўйлаб юришга тўғри келади”. У ўрта мактаб дастурини мустақил ўрганишга киришган ва бунга муяссар бўлган. Қори-Ниёзий 1920 йилда ёш авлод учун “Табиатдан бир парча” дарслигини ёзди, уни ўзи таҳрир қилди, харажатларни ҳам тўлади ва тарқатди. Ўша пайтда Қўқонда “Дорилмуаллим” деб аталган таълим-тарбия курси ва бир интернат ҳам бор эди. Қори-Ниёзий уларнинг ҳаммасини қўшиб “Фарғона мудофаат билим юрти”ни ташкил қилди. 1924 йили унда биринчи битириш маросими ўтказилди. Қори-Ниёзийдан таълим-тарбия олган машҳур 13 нафар қалдирғоч учирма қилинди. Қори-Ниёзий уларга аниқ фанлардан чуқур билим берган. Қўқон таълим-тарбия билим юрти Ўзбекистон Маориф халқ комиссарлигининг 1925 йил 14 мартидаги қарори билан “Намунали техникум” деб аталди.

Қори-Ниёзий 32 ёшида икки дорилфунунни битирди, улар-нинг бири “Хаёт”, иккинчиси “Илм” дорилфунуни эди. Унинг ижодий фаолияти мутахассислар тайёрлашга қаратилган эди. Ўзи-нинг серқирра ижоди билан жаҳон фани ва маданиятини ривож-лантиришга салмоқли ҳисса қўшган машҳур олим, мутафаккир Қори-Ниёзий ўзбек мактабини ташкил этиш ва ундаги таълим-тарбияни яхшилашда, ўқитувчи кадрлар етиштиришжа жонбозлик кўрсатди. Ўзбекистон мактабларининг ташкилотчиларидан бири сифатида хизмат қилди, республикажа халқ маорифининг ривожла-ниши тарихида ажойиб илмий тадқиқот ишларини амалга оширди, муҳим тарихий аҳамиятга молик дарсликлар ёзди. Мазкур асарлари-да Марказий Осиёда, шу жумладан, Ўзбекистон Республикасида маданиятнинг ривожланишини ҳамда унинг таркибий қисми бўлмиш халқ маорифи тарихини илмий ва назарий жиҳатдан чуқур таҳлил қилиб берди. Мадрасалар ҳам эски мактаблар сингари ўқув режаси ва дас-турларига эга бўлмагани учун уларда аниқ белгиланган таълим муддати бўлмас, натижада талабалар вақтдан ютқазар эди. Лекин, Қори-Ниёзий мадрасалардаги таълимнинг мазмуни нималардан иборат бўлганини, уларда ўқитилган китобларнинг турларини ҳам таърифлаган. Масалан, “Ақоид” дарслигида борлиқ, худо ва охират масалалари, “Хикматулайн” (метафизика)да Мулла Жалолиддин ақидалари, “Мухтасари виқоя”да шариат қонунлари, “Фиқғи Кан-доний”да савоб, фарз, суннат, макруҳ ва гуноҳ ишлар ифодаланга-нини баён қилган. Қори-Ниёзий 1917 йилги тўнтаришга қадар Туркистон ўлкаси-даги халқ маорифи тарихини ўша даврдаги ижтимоий тузумнинг самараси ва маданиятининг ажралмас таркибий қисми сифатида талқин этган. Ўзбекистон Республикаси мактаблари ривожланиши-нинг тарихий ролини кенг ва чуқур маънода ёритган. Ўзбекистонда умумий мажбурий бошланғич таълимни амалга оширишда республикадаги барча жамоатчилик ҳамда умумий таълим қўмиталари иштирок этган. “Умумий таълимни жорий қилиш соҳасидаги жуда катта вазифалар яна шунинг учун юам тез фурсатда бажарилдики, - деб ёзган эди Ниёзий, - республикадаги бутун жамоатчиликнинг диққат-эътибори ва кучи бу вазифани бажаришга қаратилди, умумий таълимга ёрдам комитети тузилди, бу комитетларнинг иши натижасида мактаблар сони кесик даражада кўпайди”.

Ўқитувчи кадрлар тайёрлаш иши ўз самарасини бера бошлади: 1928-29 ва 1930-31 ўқув йилларида қисқа муддатли курсларни (катта ёшдагиларни билим савияларини янада ошириш) 23 минг киши тугатди. “Саводсизликни битириш” мактаблардаги ўқитувчилар-нинг тахминан 40 фоизини ана шу курсларда тайёрланган ўқитув-чилар ташкил қилган. Олий, махсус ўқув юртларининг ўқувчилари ва ўқитувчилари ҳам маърифий ишларга жалб этилди, улардан унумли фойдаланил-ди. Қори- Ниёзий янги очилган мактабларга методик ёрдам кўрсатиш ишига ҳам муносиб ҳисса қўшган. Қори-Ниёзий 1979 йили вафот этди. Қори-Ниёзийнинг таълим-тарбия масалаларига доир таълимо-ти дастлаб унинг “Хаёт мактаби” номли асарида баён қилинган эди. Бу асардан айрим парчалар келтирамиз: “ XIX асрнинг 80-йилларида Туркистонда чор ҳукуматининг фармонига кўра, рус-тузем мактаблари очилди. Бу мактабларнинг, айниқса улардаги ўқитувчиларнинг моддий аҳволи жуда оғир эди... Ўш шаҳридаги рус-тузем мактабининг ўқитувчиси В.Орлов (1906) ёзган мақоласи-да бундай деган эди: “Заррача инсофи бўлган ҳар бир хўжайин ҳам шуни яхши биладики, ҳатто, ҳайвонни ҳам тўқ бўлгандагина ишла-тиш мумкин. Лекин фақат сизлар, жаноб амалдорлар бу ҳақиқатни эътиборга олишни хоҳламайсизлар ёки била олмайсизлар қандай уят ва шармандаликни, сизларнинг минглаб оладиган маошларин-гиз, хўрланган, ғариб ва оч ўқитувчи ҳисобидадур”. “Бу мактаблар-нинг вазифаси таржимонлар тайёрлаш бўлган... Бу сабабли бўлса керак, бойларни болалари жуда кам бўлар эди, чунки улар болала-рининг таржимон бўлиб ишлашини ўзларига муносиб кўрмас эди-лар. Хатто, булардан айримлари эса кўпинча мактабни битирмай чиқиб кетар эдилар, чунки бойлар одатда болаларга “конвертга адрес ёзишни ўргансанг, бўлади” деб уларни мактабдан олиб савдо ишларига қўяр эдилар” (77-бет0. Табиий, рус-тузем мактабларидаги ўқитиш иши турли жойлар-да турлича бўлиб, унинг сифати асосан ўқитувчиларнинг савия ва малакасига боғлиқ бўлса керак. Бу мактабда рус тили, бутун сонлар билан тўрт амал доирасида арифметикадан, тарихдан, географиядан (асосан Россия географиясидан) ва табииётдан бошланғич маълу-мот берилар эди, шу билан бирга “маҳаллий (ўзбекча) савод” ва ислом динининг асослари ҳам ўқитилар эди.

“Рус-тузем мактаблари учун махсус тузилган дарсликларда”, “Ўқиш китоблари”да табиат, одамлар, ҳайвонлар ва қушлар ҳаётидан энг оддий бошланғич маълумотлар келтирилар ҳамда рус адабиёти намояндалари – Пушкин, Лермонтов, Крилов ва бошқа-ларнинг шеър ва ҳикояларидан намуналар киритилган бўларди. С.Грамениöкий тузган ва 1898-1899 йилларда нашр этилган бирин-чи, иккинчи ва учинчи “Ўқиш китобилари” методика ва мундарижа жиҳатидан энг тузук дарсликлар деб ҳисобланар эди. Масалан, “Учинчи ўқиш китоби” тўрт бўлимдан иборат бўлиб, биринчи бўлимида: Ушинскийнинг “Болалар дунёси”дан олинган “Бамол билан қуёш”, Л.Толстойнинг “Зийрак деҳқон” ҳақидаги ҳикояси, Криловнинг “Меҳнатсевар айиқ”, Демüяннинг “Балиқ шўрваси”, “Эшак ва булбул”, “Қарға билан тулки”, “Гришканинг камзули” масаллари, Пушкиннинг “Балиқ ва балиқчи эртаги” ва бошқалар бор эди. Иккинчи бўлимда Россия тарихига бағишланган маълумотлар.. Учинчи бўлимда Россия ва Оврупа қисми, Сибир ва Туркистон ҳақида географик маълумотлар. Тўртинчи бўлими “табиатдан одддий маълумотлар”... бор . Қори-Ниёзий ўқитувчилик фаолияти ҳақида, жумладан, қуйи- дагиларни ёзган: “¡ш авлодни тарбиялаш фахрли ва олижаноб вазифа бўлиши билан бирга, ғоят даражада мураккаб ва масъулият-лидир. Шу вазифани муваффақиятли бажариш учун ўқитувчи аввало ўз ишининг шайдоси, ташаббускори бўлиши керак. Бунинг учун ўқитувчиликнинг “сабаби овқат” учун расман §касб” қилиб олиш – жуда хавфли бўлиб, ҳатто, ёш авлоднинг тарбиясига зарарлидир. Айниқса, ўқитувчи қандай маълумотга, қандай заковатга эга бўлмасин, у ўзининг савиясини, педагогик санъатини ривожланти-риш учун тинмай ишлаши керак. Қори-Ниёзий ахлоқий, жисмоний тарбияга, меҳнат тарбиясига доир ғоялари, ўткир фикр-мулоҳазалари ва чиқарган аниқ хулоса-лари унинг рисолаларида баён қилинган. У, масалан, “Ақл-идрокка суяниб”, “Орзу ва савия”, “Хар бир ёмонликда бир яхшилик бор”, “Табиатдан бир парча”, “Хам юрак, ҳам ақл-идрок амрича”, “Хушомад ва ҳурмат”, “Фан ва онг”, “Бахт ва меҳнат”, “Ғаразсиз содиқ дўст” ва бошқа асарларида баркамол инснларни вояга етка-зиш масалаларини таҳлил қилган. Олим фаннинг афзалликларини ва инсон ҳаёти учун зарурлигини қуйидагича таърифлайди: “Фан минглаб, ўн минглаб, ҳатто юз минглаб йиллар мобайнида заррама-зарра, томчилаб

вужудга келган ва хлқ хизматига қаратилгандир. Фанни эгаллаган инсоннинг онги ва виждони поклиги, тили ва ди-лининг бирлиги унинг маънавий шахс эканлигидан далолат беради. Хақиқий фаннинг ўзи ёрқин ахлоқнинг намунасидир. Фан борасидаги таълимотни билатуриб унга хиёнат қилиш ахлоқсизлик-дир. Шунинг учун аввало адолатсиз бўлиш лозимдир. Адолатлилик – ахлоқий фазилат ва юксак онг талаб этади. Баркамол инсоннинг энг муҳим белгиси ахлоқийликдир”. Олимнинг фикрича, ахлоқийлик онг ва виждон замирида шаклланади. Юксак ахлоққа эга бўлиш инсонга бахт келтиради. Бахт ва унинг моҳиятини тушуниш кишининг онгига, виждонига ва маънавий савиясига боғлиқдир. Умуман, Ўзбекистонда мактаб ва маориф ишларини йўлга қўйишда фаол қатнашган ва бунга ўзининг жуда катта ҳиссасини қўшган, академиклик даражасигача эришган файласуф, фалакиёт-шунос, математик ва ахлоқшунос олим Қори-Ниёзийнинг мероси республикамизда илм-фан, таълим-тарбияни янада ривожланти-ришда муҳим аҳамият касб этади. ХАМЗА ХАКИМЗОДА НИ¡ЗИЙ /1889-1929/ Хамза Хакимзода Ниёзий 1889 йили Қўқонда туғилди. У 7 ёшидан мактабда хат-савод ўргана бошлади. Мактабни битиргач, мадрасага ва И.В.Орловнинг кечки рус-тузем мактабига ўқишга кирди. Хамза мадрасада ўқиган чоғларидаёқ Фирдавсий, Хайём, Саъдий, Низомий, Хоқоний, Жомий, Фузулий, Бедил ва бошлар-нинг улкан шеърияти билан танишди, шунингдек, Шарқ олимлари-нинг асарларини ўқиди. 1908 йилда Хамза ота-онасининг норозилигига қарамай, мадрасани ташлаб кетди. Унинг ўзи ёзганидек, ота-онасининг ўжарлиги, маъмурларнинг зулми, камбағаллик туфайли дунёвий билимларни эгаллаш тўғрисидаги орзусини амалга оширолмади. Китобни жон-дилидан севган Хамза мадрасадан кетса ҳам, мустақил билим олиш билан муттасил шуғулланди. У Ватанга хизмат қилиш, маърифат соҳасида жамиятга фойда келтириш бурчини яхши англагани ва меҳнатсеварлиги туфайли кенг ва чуқур билимлар орттирди. Хамза 1910 йилда Қўқондаги маҳаллий рус-тузем мактабида муаллим бўлиб ишлади ва 1911 йилда янги мактаб очди, таълим-тарбия ишларига баъзи ўзгартиришлар киритди. Ўқувчиларни ўрга-наётган материалларини

қуруқ ёд олиши нафсиз эканлигини айтди, синфдан ташқари машғулотларга алоҳида эътибор берди, она тили дарсини кўпайтирди, янги дарсликлар жорий этди. Ўқитган фанини жуда яхши билганлиги, ёшларга меҳр билан қарашни ва мулойим педагог бўлгани туфайли, ўқувчиларнинг зўр ҳурмати ва муҳаббатини қозонди. Болаларнинг ўқув қўлланмалари, овқат ва кийим-кечак билан тўлиқ таъминланмагани бу хилдаги мактабларнинг ишлашида катта қийинчиликлар туғдирарди. Аммо Хамза бўш келмади, у “Жамияти хайрия” ташкил қилди ва ўз мактабини сақлаб қолиш учун курашди. Унинг ишлари ҳақидаги шов-шув Қўқон шаҳридан ташқарига ҳам тарқала бошлади. Маҳаллий маъмурлар бундай “хавфли таълим-тарбия манбаи”га тоқат қилмадилар ва 1913 йилда мактабни ёптиришга муваффақ бўлдилар. Хамза ўз она юртини ташлаб чет элга кетишга мажбур бўлди. У 1914 йилда Қўқонга қайтиб келди ва камбағал етим болалар учун мактаб очишга ҳаракат қилди. Ниҳоят, “Дорил ятим”, яҳни “етимлар мактаб”ини очди. Мактаб Қўқонда 1914 йил сентябридан ишга тушди. Унга Қўқоннинг ҳар тарафидан келган фақир ва етим болалар пулсиз қабул қилинб, ҳатто баъзи бечораҳолларга дафтар ҳам берилган. Хамзанинг “Дорил ятим” мактаби учун ўзбек тилида тузган дарслиги табиатга, ё хлақлар тарихига оид ҳикоялардан иборат бўлган. Шунга кўра, руҳонийлар уни оллога ва подшога қарши чиқишда айбладилар. Кўп ўтмай “Дорил ятим мактаби ёпиб қўйилди, Хамзани эса сиёсий жиҳатдан ишончсиз ва миллий озодлик ҳаракатининг иштирокчиси деган мулоҳаза билан миршабнинг махфий назорати остига олинди. Хамза 1915 йилда Марғилонга келди. У ошкора равишда янги мактаб очишга, лекин эҳтиёт билан иш кўришга ҳаракат қилди. Шу тариқа, Марғилоннинг тинч ва хилват кўчасида янги мактаб пайдо бўлди. Унинг биноси Қўқондаги мактаб биносидан ҳам ёмонроқ эди. Хамзанинг педагогик фаолияти анча мураккабдир. Яъни у чор Россияси амалдорлари ва маҳаллий руҳонийлар янги мактабларни ва ижобий ғояларни янчиб ташлаётган даврда ишлади. Хамзанинг маърифатпарварлик ғоялари эса халқни оғир аҳволдан қутқаришга, унинг илм-маърифатини юксалтиришга қаратилган эди. З.Миртурсуновнинг тадқиқотида қуйидагилар аниқланган. 1914 йилда Туркистонда 106 та бошланғич рус мактаби бўлиб, улар-да 14 мингдан ортиқ рус болалари ўқиган. 50 дан ортиқ рус-тузем мактабларида 10 мингдан зиёд

маҳаллий халқ болалари таълим олган. Шунингдек, Туркистон ўлкасида рус болалари учун махсус гимназия ва прогимназиялар хизмат қилган. Булардан ташқари, товуш методи билан хат-савод ўргатиладиган ўзбек “савтия” мак- таблари ҳам ташкил қилинган. Эски мактаблар “усули қадимия” деб юритила бошланган. Янги ташкил қилинган “жадид” мактаб-ларига болалар насл- насабига қараб қабул қилинган. Камбағаллар-нинг фарзандларини “ақлий меҳнатга ожиз, ўқишга қобилиятсиз” деб ҳисобланган. Мана шу ҳолнинг шоҳиди бўлган Хамзанинг таълим-тарбия ва маърифатга доир ғоялари буржуа миллатчиларига қарши қаратилган эди. У ўзининг “Фақирлик қайдан ҳосил бўлур” сарлавҳали мақола-сида, “Миллий роман ёхуд саодат” номли қиссасида халқ фарзанд-ларини ўқитишга чорлаган ва бойларга мурожаат қилиб, шундай деган: Мактаб очинг боёнлар, бўлинг ҳимматли! Бўлсин ўқиб сибёнлар олий ғайратли! Хамзанинг бутун фикру хаёли халқ оммасини ўқитиш ва илм- маърифатли қилиш эди. У халқ орасига илм-маърифатни кенг ёйиш зарурлигини исботлар экан, ҳукмрон синфлар бу масалага лоқайд қарашини ифодалайди: Йўқ экан ҳисси миллият калонларда, Хаммасин эркан даъвоси забонларда... Уламо, шайх, эшон, бой, имом, қози, мингбошилар, Хаммаси бир дому камон ичра... Хамзанинг маърифий Хамза халқ маорифи тўғрисида фикр- қарашлари лар экан, “илм-маърифат шундай бир воситаки, унинг ёрдамида бутун иж-тимоий тузумни яхши томонга ўзгартириш мумкин, лекин бунинг учун маърифат ишларида ҳамманинг манфаатларини бирга қўшиш керак”, деб хулоса чиқарган. Халқ орасида илм-маърифатни кенг ёйишни, ижтимоий парокандаликни бартараф этишнинг энг сама-рали воситаларидан бири деб билди. Хамза очган мактабларда ақлий, жисмоний, эстетик, ахлоқий ва меҳнат тарбияси уйғунлаштирилиб олиб борилар, бу тадбир ўз замонаси учун илғор бир воқеа бўлиб, мазкур мактабларда ўқитиш ишлари болаларни инсонпарварлик руҳида тарбиялаш ақидаларига асосланган эди. Хамза эстетик тарбияга катта эътибор берди. Ўқитишда бола-ларга санъатдаги, инсоний муносабатлардаги гўзалликка муҳаббат билан қараш

ҳиссини сингдирди. Уларга мусиқа, рақс, ашула, халқ қўшиқларини зўр муҳаббат билан ўргатди. XIX асрнинг охиридан бошлаб, Ўзбекистон Россия империя-сининг капиталистик хўжалиги доирасига тортилиши сабабали унинг турмушдаги ижтимоий-иқтисодий негизлари жадал емирила бошланди. Натижада Туркистонда миллий-озодлик ҳаракати кучайди. Хамза Завқий бошчилигидаги зиёлилар гуруҳига қўшилиб, Ўзбекистондаги мазкур ҳаракатда фаол иштирок этди. У ўзининг педагогика соҳасидаги тажрибасини ўзбек халқининг муҳим ишига, она тилида бошланғич мактаблар очиш, дарсликлар тузиш ва кам-бағалларнинг болаларига хат-савод ўргатиш ишларига бағишланди. Хамза ўз халқининг билимсизлигига қарши она тилидаги мак-таблар ҳамда, яхши дарсликлар ёрдамида курашиш мумкин деб билган. Хамза ўқувчилар оладиган қуруқ китобий, жонсиз, схоластик, пассив билимларни жуда ёмон кўриш билан бирга, китобни билим ва фикрнинг энг бой манбаи сифатида, инсоният ақлий самарала-рининг буюк хазинаси ва ҳаётнинг кўзгуси сифатида қадрлаган. Лекин ҳамма гап китобга тўғри муносабатда бўлишда эканини, фақат хотирани эмас, балки кўпроқ тафаккурни ҳам ишга солиши кераклигини уқтирган: Хар кўнгилнинг орзуси шул эрур обиҳаёт, Қадрини билган кишига, шубҳасиз, жондир китоб. Хар муроднинг бошидур, ҳар муддаонинг гавҳари, Хар маразларнинг шифоси, яъни Луқмонидир китоб. Кўзни нури, дил ҳузури, дилларнинг дармонидур Хар қоронғу дилга гўё моҳи тобондир китоб, Хар балодан асрагувчи энг муҳим қиймат яроғ, Тири ваҳшат, ханжари зиллатга қалқондур китоб. Хамза таълим ва мустақил ўқиш билан ҳосил қилинадиган билимлар турли-туман ва мукаммал бўлишини истаган. Ўсмир ақлининг ўсиб бориши учун хилма-хил маънавий озиқ олиши, турли соҳалардан хабардор бўлиши зарур, бу эса уни маҳдудликдан сақлайди, унда дунёқарашнинг таркиб топишига кўмаклашади, деб билган. Ўз замонидаги дарсликлар болаларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олмай тузилагани, улар учун тушуниш қийинлиги, кўп дарсликлар болаларга ёт тилда ёзлиганини қоралаган. Хамза дарс-ликлар ва ўқув қўлланмалари юксак савияда бўлиши, болаларда ўқишга қизиқиш ва китобга муҳаббат уйғотиш лозим, деб таъкидла-ган. Унинг ўзи “Енгил адабиёт”, “Ўқиш

китоби”, “Қироат китоби” ва бошқа дарсликларни яратган. Уларни тузишда ўзининг педаго-гик тажрибасидан ва илғор мактаблар тажрибасидан фойдаланган. Бу дарсликларнинг ҳаммаси педагогика ва болалар психологияси талабларига мувофиқ ёзилган. Муаллиф дарсликларида бевосита билим беришга хизмат қиладиган материаллардан ташқари, ахлоқий тарбияга оид матнларга ҳам катта ўрин берган. Масалан, ўқувчиларни ҳалоллик, ростгўйлик, ёлғончилик ва адолатсизликка нафрат руҳида, сахийлик, ожизларни қўллаб-қувватлаш, ярамас эҳтирослардан тийилиш, очкўзлик ва шуҳратпарастликка муроса-сизлик, мулойимлик, фан ва маорифга садоқат, Ватанни севиш ва катталарга ҳурмат, ота-онани иззат қилиш, ҳаётдаги машаққат ва қийинчиликларга бардош бериш, мардлик, инсонни гўзаллашти-рувчи меҳнатга муҳаббат руҳида тарбиялаш масалалари Хамзанинг ахлоқ-одоб тўғрисидаги таълимотининг асосий мавзулари бўлиб, унинг дарсликларида жуда кенг ва ёрқин ифодаланган. Хамза дарсликларни ёзар экан, таълим-тарбия мақсадини кўз-лаб халқ оғзаки ижоди намуналаридан моҳирона фойдаланган. Ўқиш китобида ибратли масалларни келтирган. Хамзанинг болалар учун ёзган шеърлари ажойиб хусусиятлар-га эга бўлиб, улар ғайрат-шижоат тўлиб-тошган, завқ ва илиқ туйғулар билан суғорилган, оддий, эркин, енгил тилда ёзилган, ўзи-нинг равонлиги билан яшнаб турган асарлар эди. Мазкур шеърлар халқ тилининг талаффузи ва оҳангини сақлаб қолган жонли ва шўх тил билан ёзилиб, улардаги сатрлар қисқа-қисқа, ҳар бир байт аниқ, равшан ифодаланган, тарбиявий таъсир кўрсатиш учун танланган энг муҳим сўзлар бир-бирига қофиядошдир. Хамза таълим-тарбия масаласини назарий жиҳатдан ишлаб чиқиш билан бирга Туркистонда мактабларни қайта қуришнинг амалий масалаларини ҳал қилишда фаол қатнашди. У 1916 йилда Завқий, Аҳмадали Алиев ва бошқа жамоат арбоблари билан бирга-ликда “Фарғона водийсидаги мусулмон аҳоли орасига хат-савод ёйиш жамияти” тузди. Жамият пул тўплаб, бошланғич мактаблар очди, уларда дарслар ўзбек тилида олиб борилди. Хамза илм-маърифатнинг кучига жуда катта аҳамият берди. Унинг фикрича, билимларни халқ оммаси орасига ёйиш омманинг онгини уйғотишга ёрдам бериши мумкин. Хамза инсоннинг маънавий ва ақлий хислатларини, асосан, унинг олган тарбияси, яшаган муҳити белгилайди, деб ҳисоблаган. Агар яхши тарбия инсоннинг энг қимматли бойлиги бўлса, нотўғри тарбия унинг учун чинакам

бахтсизликка, ҳатто, ҳалокатга айлани-шини уқтирган. Бунинг учун мактаб тарбияси билан бир қаторда оила тарбиясига ҳам жуда катта аҳамият берган. Болалар ижобий ва салбий таъсирга айниқса гўдаклик чоғларида жуда берилувчан бўла-дилар. Буни яхши билган Хамза уларга ёшликдан тўғри тарбия бериб бориш лозим, оилада тўғри йўлга қўйилган тарбия мактаб учун катта мададдир ва, аксинча, оилада тегишли тарбия ишлари олиб борилмаса, бу ҳол мактабнинг таълим-тарбия ишини жуда қийинлаштириб қўяди, деб ёзган. Айрим ота-оналар ўз болалари-нинг фаровон яшашини таъминлаш тўғрисида жон куйдирса ҳам, уларни тарбиялаш билан мутлақо қизиқмаслигини қоралаб, тарбия бўлмаса, моддий жиҳатдан таъминланганлик яхши оқибатга олиб бормаслигини, моддий жиҳатдан таъминланган, лекин тарбия кўрмаган болалар яхши одам бўлиб етишмаслигини уқтирган. Хамзанинг педгоглик фаолияти умуман ўқувчиларда тўғрилик, ростлик, ҳалоллик каби юксак фазилатларни тарбиялашга қаратил-ган. У ана шу ахлоқий идеалларни ўзининг бадиий асарларида умр бўйи тарғиб қилди. АБДУЛЛА АВЛОНИЙ / 1878-1943/ Абдулла Авлоний 1878 йили Тошкентда ҳунарманд оиласида туғилган. Авлоний бошланғич таълимни Ўқчидаги мактабда олгач, Шайхонтоҳурдаги Абдумаликбой мадрасасида таҳсил кўрган. Авлоний бўш вақтларида Навоий, Фузулий, Саъди Шерозийлар-нинг асарларини севиб ўқиган. Шеърлар ҳам ёзган. 1904 йилдан бошлаб Авлонийнинг ижодий фаолиятида кескин ўзгаришлар содир бўлган. У Миробод маҳалласида янги усул мактаби очган. Унда ўқиган талабалар товуш методидан фойдаланишар ва 6 ойдан сўнг, саводлари чиқиб, имтиҳон топширар эдилар. Авлоний ижодининг бош масаласи баркамол инсонни тарбия-лашдан иборат бўлган. Ана шундай инсон ҳақидаги ғоялар унинг фақат дарсликларида эмас, балки бутун ижодида, айниқса, “Садоий Туркистон” газетасида эълон қилинган “Иззатли инсонлар”, “Ғалат”, “Диққатман”, “Ўз маишатимиздан”, “Истиқболдан орзу-ларим”, “Жаҳолат”, “Сафоҳат балоси” каби мақолаларида яққол акс этган.

1908 йилда Авлонийнинг мактаби ёпиб қўйилди. Бунинг саба-биги Авлоний қуйидагича изоҳлайди: “Мактабимда ер, одамлар, тоғ-тошлар, дарё, осмон ҳақида суҳбатлар ўтказмоққа ҳаракат қилганимни Миробод маҳалласининг айрим жоҳид кишилари билишиб, мени кофир бўлдинг, деб мактабни ёпдилар”. Авлоний 1909 йилди Дегрез маҳалласида яна мактаб отган. Бу мактабнинг ўқувчиларини янгича таълим мазмуни асосида ўқитиш-ни зарур деб ҳисоблаган. Авлоний ўз мактабидаги ўқувчилар учун товуш методикасига асосланган дарсликлар ёзди. Унинг 1912 йилди “Биринчи муаллим” (алифбо), “Иккинчи муаллим” (Алифбодан сўнг ўқимак учун) 1913 йили “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” (юқори синф ўқувчилари учун дарслик), “Мактаб гулистони дарслиги” асарлари Туркистон мак-таблари учун зарурий қўлланма бўлиб хизмат қилди. Бу борада: “Муаллим афандилар ва адабиёт муҳиблари баним бу асари ночизоналарими илтифотсиз қолдурмадилар. Туркистон-нинг энг машҳур муаллимлари дарс жадвалига киритуб, майдони таълима қўйдилар. Булардан бошқа, ўз қаламим ила майдони мат-буотда жилвагар уран “Биринчи муаллим”, “Иккинчи муаллим”, “Адабиёт Туркий гулистони” номли асарларим мактабларда ўқил-моқда. Миллат болалари баним бу асарларимдан истифода қилмоқ-да экан, баним бу хусудаги ғайрат ва жасоратим дақо зиёда улмоға бошладим” 1 . Абдулла Авлонийнинг “Мактаб жуғрофияси”, “Хисоб масала-лари”, “Учинчи муаллим” каби босилмай қолган дарсликлари ўзи ва янги усул мактабларида кенг фойдаланилди. 1933 йили 7-синф ўқувчилари учун адабиёт мажмуаси тузиб нашр эттирди. Абдулла Авлоний 1921 йилдан бошлаб маориф соҳасига ўтди: дастлаб ўлка билим юртида, 1923 йилда хотин-қизлар билим юрти-да мудир, 1924 йилда ҳарбий мактабда ўқитувчи, 1925-30 йилларда Марказий Осиё давлат университетида дарс беради. Абдулла Авлоний шоир сифатида ҳам танилган эди. Авлоний-нинг “Иштирокиюн” газетасида эълон қилинган асарлари: “Гўзал баҳор”, “Ишчиларга тортиқ”, “Жамиятларга аралашмаган дангаса тилидан”, “Мактаб марши” кабилар саналарди. Авлоний 1913 йилдан бошлаб театрчилик ишлари билан шуғулланган ва биринчи “Туркистон” театр труппасини тузган. Труппа 1914-1915

йилларда Туркистон ўлкасининг турли жойларида Авлонийнинг “Икки севги”, “Биз ва сиз”, “Португалия инқилоби”, “Бадбахт келин” сингари пъесаларини намойиш қилган. Авлоний 1943 йилда вафот этган. У халқимиз учун қилган беқиёс хизматлари билан, яратган асарлари билан ўзининг номини абадийлаштирган. Абдулла Авлоний Абдулла Авлоний ижодий фаолияти таълим-тарбия ҳақида кўп қиррали бўлиб, унинг фалсафий- ижтимоий дунёқарашида миллат истиқлоли, халқ ғами, келажакдаги маънавий ҳаёт алоҳида ўрин эгаллайди. Абдулла Авлоний ўзининг “Мактаб марши” шеърида янги усул мактаблари афзаллигини куйлайди: 1 Б.Қосимов . Абдулла Авлоний, 10-бет. Яшасун мактаб, биз ҳам яшайлук, Биз ҳам яшайлук, яшасун мактаб! Абдулла Авлоний ташкил этган мактаб ўзбек миллатига хос янги усул эди. Туркистонда бир қатор маърифатпарвар, жадид ҳара-катининг фаоллари: Саидрасул Азизий, Мунаввар Қори, Абдуқодир Шакурий, Саидаҳмад Сиддиқий, Исҳоқхон Ибрат, Хожи Муин Шукрулло, Хамза,? (... ва ...) Раҳматуллаевлар янги усул мактабла-рини Туркистон бўйлаб очдилар. Бу мактаблара эркин ва инсон-парварлик асосида тузилганлиги, дунёвий илмарни болаларга ўрга-тиш, таълим мазмунини миллийлаштириб, товуш методидан кенг фойдаланилганлиги билан эски мактаблардан ажралиб турарди. Мактабларда таълим-тарбия бирлигига алоҳида эътибор берилди. Янги мактаблар учун жуда кўплаб алифбо дарсликлари ёзилди. Хожи Муин Шукрулло ўзининг “Туркистонда алифбо тарихи” рисоласида булар сонини 25 та деб таҳлил қилган эди. У алифболар рўйхатини тузганда биринчи ўринга Саидрасул Азизийнинг “Устоди аввал” дарслигини, сўнг Абдулла Авлонийнинг “Биринчи муаллим” алифбосини қўйган эди. Абдулла Авлоний ўз дарсликларида, алқ оғзаки ижодидан кенг фойдаланган, ҳамда бошқа ҳалқлар ижодидан намуна олиб, уни таржима қилиб дарсликларига киритган. Авлоний “Муаллими аввал” алифбосини талабларга мослаштирган эди: “оддийдан мураккабга муаллиф сўзи билан айтганда, “тадрижий суръатда тартиб этилди”, яъни ҳарфлар алфавит

тартибида берилди, кейин қайси ўринда қандай ёзилишига қараб кичик- кичик мисоллар кел-тирилган. Шош ва охирги ҳарфларнинг ёзилиши ва талаффузи ҳақида маълумот берилиб кейин ўқишга ўтилади. “Биринчи муаллим” алифбосидаги “Мактаб”, “Ямонлаш – жазоми?”, “Бахтли ва бахтсиз бола”, “Қаноат”, “Зар қадрини заргар билур”, “Яхшилик ерда қолмас”, “Тўғрилик”, “Иттифоқ” каби ҳикоя ва шеърлар охирида тарбиявий хулосаси берилган. Масалан, “Яхшилик ерда қолмас” ҳикоясини қуйидагича якунлайди: Яхшилик қилсанг бўлур жонинг омон, Яхшиликдан ҳеч киши қилмас зиён, Яхши сўз билан илон индан чиқар, Сўз ёмон бўлса, пичоқ қиндан чиқар. Авлоний бошланғич таълим мазмунини миллатнинг истиқбо-лига қараб белгилаган. Унда инсонни миллий ғурурини ифодалай-диган, халқ яратган сўз санъатидаги дурдоналар ўз аксини топган, инсон қалбига зиё бағишлайдиган аждодларимизнинг мероси асосий ўрин олган. Шунингдек, у буюк сиймоларнинг ва ўзининг асарларидан кенг фойдаланган. Унинг бошланғич мактаб учун ёзилган дарсликларида мазмун нозик нафосат пардаси билан ўрал-ган. Масалан, Сайидрасул Азизийнинг “Устоди аввал” дарслигида-ги “¡лғончи” ҳикоясининг асосий ғояси Авлонийнинг “Биринчи муаллим” дарслигида ёлғон гапиришнинг ёмонлигини қуйидагича қизиқарли қилиб берилган: - Дунёда энг хор киши кимдур? - ¡лғончи кишидур. - Хар кимга нима лозим? - Рост сўзлик ва хушфеъллик. Авлонийнинг “¡лғончи чўпон” шеъридаги “Тўғри сўз қутқа-рар балолардин, доғи ҳижрон ва можаролардин” мисраси ҳам Азизийнинг ғоясига ҳамоҳангдир. Бундай ўхшашликлар Авлоний-нинг “Биринчи муаллим” дарслигида кўп учрайди. Умуман, унинг дарсликларига халқ оғзаки ижодида мавжуд бўлган, буюк халқ педагогикасига асосланган ва замон руҳига, бошланғич синф ўқув-чиларига маослаштирилган “Тақсим”, “Икки девона”, “Очўзлик”, “Ақлли боғбон” каби ҳикоялар, эртаклар, шеърий ривоят ва бошқа-лар киритилган. У яратган иккинчи дарслиги “Алифбодан сўнг ўқитмак учун ёзилган” ахлоқий ҳикоялар, адабий шеърлар ила зийнатланган эди. Хикоялар танлаш ва баёнида Абдулла Авлоний қуйидаги усуллардан фойдаланган: ҳикояларнинг ҳаётийлиги, қизи-қарлилиги,

соддалиги, унинг ўз сўзи билан айтганда, “Энг осон усул ила”, “Очуқ ти ва осон таркиб ила” яратилган. Шу дарсликни ёзишда халқ оғзаки ижодидан, Шарқ шеъриятидан мутафаккир ва маъирфатпарвар шоирларнинг асарларидан фойдаланилди. Дарс-ликда “Ғайрат қилиб ўқинг, ўғлон”, “Сахийлик”, “Бахиллик”, “Нафси бузуқ ҳайитда ўлар”, “Ақлли қарға”, “Хасад балоси”, “Ақлли бола”, “¡лғон дўст” каби ҳикоя, шеърлар берилган. Абулла Авлоний ижодий ва педагоглик фаолиятида тарбиянинг етакчи ўрнига алоҳида эътибор берди: “Тарбия “педагўгия”, яъни бола тарбиясининг фани демакдур. Илми ахлоқнинг асоси тарбия ўлдуғиндин шул хусусда бир оз сўз сўйлаймиз. Боланинг саломати ва саодати учун яхши тарбия қилмак, танини пок тутмак, ёш вақтидан маслакни тузатмоқ, яхши хулқларни ўргатмак, ёмон хулқлардан сақлаб ўсмакдур. Тарбия қилгувчилар табиб кабидурки, табиб хастанинг бада-нидаги касалига даво қилғони каби тарбияни боланинг вужудидаги жаҳл марказига “яхши хулқ” деган давони ичидан “поклик” деган давони устидан беруб, катта қилмоқ лозимдур. ...”Бешикдан то қабргача илм изла” деймушлар. Бу Хадиси Шарифнинг маъноси бизларга далилдур. Хакимлардан бири: “Хар бир миллатнинг саодати, давлатларнинг тинч ва роҳати ёшларнинг яхши тарбиясига боғлиқдур, демиш. Ўз болаларини яхшилаб тарбия қилмак оталарга фарзи айн, ўз миллатининг етим қолган болалари-ни тарбия қилмоқ фарзи кифоядир” (25-бет). Авлоний тарбияни қуйидаги қисмларга бўлган эди: фикр тарбияси, бадан тарбияси, ахлоқ тарбияси ва интизом тарбияси. Абдулла Авлоний ўзининг “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” асарида баркамол инсоннинг ахлоқий тарбиясига алоҳида эътибор берди. Ахлоқ “Инсонни яхшиликка чақирувчи, ёмонликдан қайта-рувчи бир илмдир. Яхши хулқларнинг яхшилигини, ёмон хулқлар-нинг ёмонлигини далил ва мисоллар билан баён қиладурган китоб-ни ахлоқ дейдилар. Ахлоқ илмини ўқуб, ер юзида нима иш қилмоқ учун юрганини билур. Киши ўзидан хабардор бўлмаса, илмни, яхши кишиларни, яхши нарсаларни, яхши ишларнинг қадрини, қимматини билмас” (23-бет0. Абдулла Авлоний ахлоқий фазилатларни икки турга бўлган эди: яхши хулқлар: меҳр-шафқат, муҳаббат, садоқат, хайрихоҳлик, олижаноблик, иффат, ҳаё, дўстлик, меҳрибонлик, сабрли, қаноатли, сахийлик. ¡мон

хулқлар: ғазаб, бузуқлик, сафоҳат, ялқовлик, хасислик, таъмагирлик кабилардир. Абдулла Авлонийнинг Абдулла Авлоний ахлоқий тарбияниг ахлоқий қарашлари бош масаласи инсоннинг Ватанга муҳаббатидир деб ҳисоблади ва ҳар бир ёш қалбни Ватанида яшашга, унинг бахтидан қувонишга, шод-лигига шерик бўлишга ўргатмоқ ва уни эътиқодига айлантирмоқ лозимлигини таъкидлади. Ватанни севган халқ тилини ардоқлайди, чунки “Хар бир миллатнинг дунёда борлиғини кўрсатадурғон ҳаёт кўзгуси – тил ва адабиётдир”, деб миллий тил ва адабиётни ўрганишга алоҳида эътибор берди. “Сўз инсоннинг даража ва камолини, илм ва фазлини ўлчаб кўрсатадурғон тарозудур” деб ёзади. Абдулла Авлоний чақимчиклик, ғийбат, ҳасад, мунофиўлик, ёлғончилик, иккиюзламачилик ҳақида тўхталиб изоҳ берган эди. У ғийбатчи ва чақимчикликнинг бузоқбошига ўхшатади. Бузоқбоши дарахт илдизини кемириб қуритгани каби чақимчи ва ғийбатчилар ҳам кишилар ўртасида меҳр-муҳаббат дарахтини емирадилар. Абдулла Авлоний “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” асарининг “Тарбиянинг замони” бўлимида тарбияни дастлаб уйда, сўнгра мактба-мадрасада олишни мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблайди. А.Авлонийнинг ижодида оила, никоҳ, фарзанд тарбияси, ота-онанинг бурчи ва вазифалари алоҳида ўрин эгаллайди. “Оила мунозараси” шеърида ота-она баҳси берилади. Бунда қиз болаларни ҳам илм, маърифат билан баҳраманд қилиш ғояси илгари сурилади. Абдулла Авлоний болаларнинг ақлий таълимига ҳам алоҳида эътибор беради: фикрлаш иқтидорини эгаллаш олижаноб ғоялар томон интилишдир, деган эди. Абдулла Авлоний болалар фикри-нинг “қуввати, зийнати, кенглиги” йўқ жиҳатдан муаллимларни “диққатларига суянган, виждонларига юкланган” вазифадир, дейди. Абдулла Авлоний ақлий тарбиянинг моҳияти ва мазмуни кенглиги-ни ҳисобга олиб унинг қирраларини қуйидагича тасвирлаган эди: “Ақл ила иш тутиш – матонат, саъи ғайрат, ризоят: Покизалик – назокат , сабр-қаноат , интизом, виждонли бўлиш. Тўплаган билимларини бировларга ўргатиш, хайрихоҳлик, са- хийликдир . Ақл – илм ва тарбияга суянади. Халқимиз айтганидек: ҳар нарса

кўпайса арзон бўлур, ақл эса илм соҳасида қанча кўпайса, шунча қимматбаҳо бўлур. Абудлла Авлоний айтганидек, илм олиш соғламликни талаб этади. “Баданнинг саломат ва қувватли бўлмоғи инсонга энг керак-ли нарсадур, чунки ўқимоқ, ўрганмоқ ва ўргатмоқ учун инсонга кучлик, соғлом вужуд лозимдур”. А.Авлонийнинг мероси- Биз А.Авлонийни меросини қандай нинг аҳамияти ўрганишимиз керак? Аввало, ҳар бир миллат вакили ўзи мустақил равиш-да А.Авлоний ижодини ўрганиши лозим. Дарсликларда берилган материаллар мазмунини бойитиш мақсадида Авлонийнинг шеър, ҳикояларидан ижодий фойдаланиш керак. “Аждодларимиз меросига ихлос” туркумидаги “Чўлпон” наш-риёти чиқараётган “Боболардан болаларга” китобчаларини ўрганиб болаларни ўқиш ва ёд олишга руҳлантириш.. А.Авлоний ижодига бағишлаб суҳбат, ўткир зеҳнлилар мушоираси, шеърхонлик кўриги ташкил қилиш талабга мувофиқдир. А.Авлонийнинг “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” асари ҳар бир хонадонга қут-барака келтирувчи, инсонларни яхши йўлга бошлов-чи асар бўлганлиги сабабли, биз зиёлилар уни тартибли равишда ташвиқот қилишимиз зарур (мактаб ота-оналар мажлисида, маҳалла-кўйда, радио, телевидение орқали). А.Авлоний шуҳрат ва юксакликка машаққатли меҳнати, эътиқоди орқали эришди. Оқибатда аждодларга жуда катта меросини барҳаёт қолдирди. “ТУРКИЙ ГУЛИСТОН ¡ХУД АХЛОҚ” (Парчалар) Инсонларни яхшиликка чақиргувчи, ёмонликдан қайтарувчи бир илмдир. Яхши хулқларнинг яхшилигини, ёмон хулқларнинг ёмонлигини далил ва мисоллар билан баён қиладурган китобни ахлоқ дейилур. Ахлоқ илмини ўқуб, ер юзида нима иш қилмоқ учун юрганини билур. Бир киши ўзидан хабардор бўлмаса, илмни, яхши кишиларни, яхши нарсаларни, яхши ишларнинг қадрини, қимма-тини билмас, ўз айбини билиб иқрор қилиб тузатмакка саъй ва қўшиш қилган киши чин баҳодир ва паҳлавон кишидир.

Хулқ Инсон икки нарсадан мураккабдур. Бири жасад, иккинчиси нафсдур. Жасад кўз илабор нарсаларни кўрур. Аммо нафс идрок ила яхшини ямондан, оқни қорадан айирур... Аммл нафснинг сурати кўзга кўринмайдиган, ақл билан ўрганудурган бир нарсадур-ки буни хулқ деб аталур... Яхши хулқ, ёмон хулқ Ахлоқ уламоси инсонларнинг хулқларини иккига бўлмишлар: агар нафс тарбият топиб, яхши ишларни қилурга одат қилса, яхшиликға тавсиф бўлур “яхши хулқ”, агар тарбиясиз ўсиб, ёмон ишлайдурган бўлуб кетса, ёмонликға тавсиф бўлур”, ёмон хулқ деб аталур... Худонинг раҳмати, файзи ҳамма инсонга яксардур, Ва лекин тарбият бирла етушмак шарти акбардур. Туғиб ташлов била бўлмас бола, бўлғай бало, сизга. Вужуди тарбият топса, бўлур ул раҳнома сизга... Тарбия Тарбия “Педагогия”, яъни бола тарбиясининг фани демакдур. Илми ахлоқнинг асоси тарбия ўлдуғиндан шул хусусида бир оз сўз сўйлаймиз. Боланинг саломати ва саодати учун яхши тарбия қилмак, танини пок тутмак, ёш вақтидин маслакини тузатмак, яхши хулқларни ўргатмак, ёмон хулқлардан сақлаб ўстурмакдур. Тарбия қилгувчилар табиб кабидурки, табиб хастанинг бада-нидаги касалги даво қилғони каби тарбияни боланинг вужудидаги жаҳл маразига “яхши хулқ” деган давони ичидан, “поклик” деган давони устидан беруб, катта қилмоғи лозимдур. “... Бешикдан то мозорга боргунча илм ўрган” демишлар. Бу ҳадиси шарифнинг маъноси бизларга далилдур. Хакимлардан бири: “ҳар бир миллатнинг саодати, давлатларнинг тинч ва роҳати ёшлар-нинг яхши тарбиясига боғлидур, демиш. Ўз болаларини яхшилаб тарбия қилмак оталарга фарзи аъйн, ўз миллатининг етим қолган болаларини тарбия қилмак фарзи кифоядир.

Эмди очиқ маълум бўлдики, тарбияни туғулган кундан бошла-мак, вужудимизни қувватлантирмак, фикримизни нурландурмак, ахлоқимизни гўзалландурмак, зеҳнимизи равшанландурмак лозим экан. ... Бадан тарбиясининг фикр тарбиясига ҳам ёрдами бордур. Жисм ила руҳ иккиси бир чопоннинг ўнг ила терси кабидур. Агар жисм тозалик ила зийнатланмаса, ёмон хулқлардан сақланмаса, чопонни устини қўйиб астарини ювуб овора бўлмоқ кабидурки, ҳар вақт устидаги кири ичига урадур. Фикр тарбияси учун маҳкам ва соғлом бир вужуд керакдур. Фикр тарбияси энг керакли, кўп замонлардан бери тақдир қилинуб келган, муаллимларнинг диққатларига суянган, виждонла-рига юкланган муқаддас бир вазифадур. Фикр инсоннинг шарофат-лик, ғайратлик бўлишига сабаб бўладур... Фикр агар яхши тарбият топса, Ханжар олмасдан бўлур ўткур. Фикринг ойнаси олурса занг, Руҳи равшан замир, ўлур бенур. ... Фатонат ақл эгаси бўлув демакдир. Ақл инсонларнинг пири комили, муршиди ягонасидур. Руҳ ишловчи, ақл бошловчидир. Инсон ақли ила... эътиқодини маҳкам қилур... Жаноби ҳақ инсонни ҳайвонлардан сўз ва ақл айирмишдур... ... Илм инсонларнинг мадори ҳаёти, раҳбари нажотидир. Илм ўрганмак, олим бўлмак учун мактабга кирмак, муаллимдан таълим олмак лозим, ақлсиз кишилар на мактабга кирар, ва на муаллимни билар... Илм деб ўқимак, ёзмакни, яхши билмак, ҳар бир керакли нарсаларни ўрганмакни айтилур. Илм дунёнинг иззат... Илм инсон учун ғоят олий ва муқаддас бир фазилатдур. Зероки илм бизга ўз аҳволимизни, ҳаракатимизни ойина каби кўрсатур. Зеҳнимизни, фикримизни қилич каби ўткур қилур. Савобни гуноҳдан, ҳалолни ҳаромдан, тозани мурдордан айуруб берур... Бутун ҳаётимиз, сало-матлигимиз, саодатимиз, сарватимиз, маишатимиз, ҳимматимиз, ғайратимиз, дунё ва охиратимиз илма боғлидур... Интизом деб қиладурган ибодатларимизни, ишларимизни ҳар бирини ўз вақтида тартиби ила қилмакни айтилур. Агар ер юзида интизом бўлмаса эди, инсонлар бир дақиқа яшай олмас эдилар...

Ватан: ҳар бир кишининг туғулуб ўсган шаҳар ва мамлакатини шул кишининг ватани дейилур. Хар ким туғилган, ўсган жойини жонидан ортиқ суяр... ... Боболаримиз “киши юртида султон бўлгунча ўз юртингда чўпон бўл”, демишлар. ... Иффат деб нафсимизни гуноҳ ва бузуқ ишлардан сақламоқ-ни айтилур... Хаё, иффат ўйлаб чиқарилган тушунчалар эмас. У асрлар бўйи инсон тушунчаси билан биргаликда шаклланган. “Хаё дилни равшан қиладурғон бир нурдирки, инсон ҳар вақт шул маънавий нурнинг зиёсига муҳтождир”. Ахлоқ соҳиби, иффат эгаси қалбини, виждонини поклаб, тилини ёлғон, ғийбат, бўҳтон... каби сўзлардан сақлар. Чунки инсонга иффатидан кўпроқ тил иффати лозимдир... “¡МОН ХУЛҚЛАР” “Хасадчи киши бир он ва бир замон роҳат ва фароғат юзини кўрмас. Дунёда қанча меҳнат ва мусибат бўлса, барчаси ул бечорани ўраб олмишдур”. * * * Дангасалик, ялқовлик – кишилар бахтини шикастловчи катта офат. Ғазаб инсондаги табиий туйғу, “махсус бир қуввати мудофаа”. * * * Жоҳилнинг яхши нияти фозилнинг хусуматидан зарарлироқ-дур. Иносн энг юқишлик бир касалдан сақлангани каби жоҳилдан ҳазар қилмаги лозимдур. * * * Жаҳолат деб ўқумаган, билимсиз ҳеч нарсага тушунмайдурган нодонлиғни айтилур. Жаҳолат инсониятнинг энг зўр душмани ва ёмон хулқларни бошлиғидур. * * * Адоват деб бировга хусумат ва душманлик қилмакни айтилур. Адоват виждонни беҳузур қиладурган энг ёмон хулқлардан ўлдиғини инсон яхши билса эди, ҳеч вақт азиз жонини аламлик азобга гирифтор қилмас эди.

“ИККИНЧИ МУАЛЛИМ” (Парчалар) Мактаб уйи – доруломон, Мактаб ҳаёти жовидон, Мактаб саройи, қалби жон Ғайрат қилуб ўзинг, ўғлон... Мактаб сизни инсон қилур, Мактаб ҳаёт эҳсон қилур, Мактаб ғами вайрон қилур, Ғайрат қилуб ўқинг, ўғлон!.. Матабдадур илму камол, Мактабдадур ҳусну жамол, Мактабдадур миллий хаёл, Ғайрат қилуб ўқинг, ўғлон!.. “Сахийлик ва бахиллик” Саид исмли боланинг отаси ҳар куни ўғли мактабга кетиши олдидан унга 10 тийин овқатга берар эди. У фақир кишини учрата-ди... “Ўғлим, икки кундан бери очман, таом олиб ей десам устим-даги йиртиқ чопондан бошқа ҳеч нарсам йўқ”, - дейди у. Саид қўлидаги 10 тийинни беради ва ўша кунни овқатланмасдан ўтказади. Отаси ўғлининг олижаноблигидан мамнун бўлади, “сахий Саидим!”, деб олқишлайди. Эртасига 20 тийин бериб юборади... Бор эди бир киши, хат билмак эди бечора Бўлди бетоб, юрак-бағрига чиқди ёра. Эртаси ўғлина айдики, аё тифли адиб, Бор, кетур боқмоқ учун қошим, бир яхши табиб. Ўғли келтирди табибни атосин қошиға, Ўлтуруб боқди табиб, ул дам оёғу бошиға. Икки хил дори ёзиб берид ўшал бемора, Бирини ичмак учун, бирисини суртора, ... Ўқииоқдин йўқэди хастани (нг) ҳеч маърифаси: Шишалардин бирини у ушлади аввал қўлина, Ичди шарбат дебон оғуни – сурарди дилина. Ул замон бағри ёнуб, айлади фарёд фиғон, Бўлди бир неча нафас, сўнг танидан жони равон, Отаси ўлди, ўғли йиғлади фарёд айлаб, Илмсизликдан отанг жондан айрилди бу кун, Ўқумоқ ёзмоқ (н)и билсайди отанг, эй ўғлон. Балки бошиға қазо келмас эди ушбу замон.

Ибрат ол ўғлим отангдек бў (л) мағил сармаст; Қилмағил умрингни зоеъ, дема қиш - ёз ўқу ёз! ... “ БОЛАРИ ИЛА ПАШША” “Бир пашша қир тарафдин учуб келаётган арини кўруб: - Дўстим, қайдан келурсан? – деди. Ари: - Қирдан келурман. Бир оз бол йиғдим. Уя ясамоқ учун мум ҳам ҳозирлаб келдим”, - деди. Пашша “-Оҳ биродар! Бир бошинг учун мунча ҳаракат қилурсан! Нима бўлурки, сан ҳам ман каби роҳатда яшасанг. Чунки манинг яшамоғимда ҳеч бир машаққат йўдур. Инсон-лар тарафидан ҳозирланғон дастурхонлардан ҳар хил таомларни еб-ичуб умр ўтказурман. Баъзи вақтларда сани ясағон болингдан ҳам тўйганимча ерман. Мана! Яшамоқ мана! Умр кечурмак учун оламда мундан яхши турмуш бўларми? На манда бол ҳозирламак машаққати ва на уя солман кулфати” деди. Ари бу сўзларга жавобан деди: - “Оҳ дўстим! Бу сани турмушинг ўз бошингдан бери келма-сун. Машаққатсиз таомда лаззат бўлурми?! Инсонлар сани суфрадан қуварлар, урарлар, ўлдурурлар. Сан оламда ўғрилар каби умр ўтказурсан. Охирида бир Ўргумчак луқма-си бўлмакдан бошқа нарсага ярамассан. Аммо манинг тайёрлаган мумим ҳамма ерида мақбулдур. Инсонларнинг оғизларини тотли қилур. Бул сабабли инсонлар мани ўзлари тарбия қилурлар ва ҳар ерда мани мақтарлар, - деди-да, - қўй биродар, мани ишим кўб, сан ила беҳуда сўзларни сўзлашув турарға вақтим йўқ” – деб учиб кетди. Хисса: Меҳнат охири роҳат, ялқовлик охири хорликдур. “ИККИ ДЕВОНА” Ўткан замонда бир девона бир шаҳарша боруб, ҳар ким уруб-сўкуб нима учун одамлар ҳаммаси бир тарафга қараб юрмас (лар). Бири бу тарафга кетса, бири у тарафга кетар, деди. Одамлар жавоб бердиларки, ҳар ким ўз иши бор тарафга борур. Бири бозорга борса, бири уйига қайтур, дедилар. Девона буларнинг сўзини қабул қилмади. Охирида ароларидан бири туруб, бу девонадур, девонанинг сўзига шояд девона жавоб берса, деб бир девонани олиб келди.

Биринчи девона сўрадики, “Ер юзидаги одамлар ничун бир тарафга қараб юрмаслар?” Иккинчи девона: “Ер кемага ўхшаш сув устинда турадур. Агар одамлар ҳаммаси бир тарафга қараб юрсалар, барчамиз сувга оғдарилиб кетурмиз” – жавоб берди. Биринчи девона: ... “Балли дўстим! Хаммадан сан яхши жавоб бердинг!” деб жўнаб кетди. Хисса: Хар кишига ўз маслакдошининг сўзи мақбулдур. САДРИДДИН АЙНИЙНИНГ ПЕДАГОГИК ҚАРАШЛАРИ Буюк адиб, файласуф-шоир ва педагог Садриддин Айний 1878 йил 15 апрелда Бухоро вилоятининг Ғиждувон туманидаги Соктаре қишлоғида камбағал деҳқон оиласида туғилди. Отаси Саидмурод-хўжа меҳнатсевар ва инсонпарвар, фан ва адабиётга ҳавас қўйган киши бўлган. У иқтисодий қийинчиликларга қарамай ўз болалари-ни мактаб ва мадрасада ўқитиб, уларнинг маърифатли кишилар бўлиб улғайиши учун ҳаракат қилган. Садриддин мактабда тўрт йил ўқиган, лекин таълимнинг эски усули унинг саводли бўлишига имкон бермаган. Шунга қарамай, отаси унда шеъриятга муҳаббат уйғотган. Ота-онасининг вафотидан кейин моддий ва маънавий қийин- чиликларга қарамай, С.Айний Бухоро мадрасасига ўқишга киради. Муҳтожлик ва турмушнинг оғирлиги сабабли, мадрасадаги муллава-ча ва бошқаларнинг хизматини қилиб кун кечирди ва ўқиди. У ўзининг “Эсдаликлар” китобида: “... қор-ёмғирли кунларда кўчага чиқсам, ковушимнинг ичи сув билан тўлиб, оёғимнинг ёрилган жойларидан пичоқ билан тилинган каби қон сизилиб чиқар ва ёриқларга кирган муздай сувнинг таъсири билан яра қиздирилган бигиз санчилгандай чидаб бўлмас даражада оғрирди”, - деб ёзганди. Мадрасада моддий аҳвол ёмонлиги сабабли Айний қози Шарифжон Маҳмуд (адабиётда Садри Зиё тахаллуси билан машҳур) ҳовлисида хизмат қилган. У ерда Абдулмажид Зуфунун, Яҳёхўжа, Содиқхўжа Гулшаний каби шоирларнинг ҳафтада 3-4 марта бўлиб турадиган илмий ва адабий мажлисларида қатнашиб турди. У мажлисларда, бир томондан, амир амалдорларининг ёмонлиги, уларнинг ножўя ҳаракатлари тўғрисида

гапирилса, иккинчи томон-дан, машҳур олимлар ва ёзувчилар тўғрисида гап кетар эди. Шу суҳбатлар Айний қарашларига таъсир этмай қолмасди. С.Айний Аҳмад Донишнинг “Номус ал аъзам”, “Наводир ул-вақое” каби асарларини ўқиб чиқади ва қаттиқ таъсирланади. 1905 йил “Бухорои шариф биродарлиги” жамиятининг топши-риғи билан С.Айний Самарқандга бориб, Абдулқодир Шакурий ташкил этган янги миллий мактабнинг таълим-тарбия ишлари билан танишади. Ана шу маълумотлар ва тажрибалар асосида дўсти Мирзо Абдулвоҳид Мунзим билан унинг ҳовлисида янги типдаги мактаб очган. Улар мактабни моддий жиҳатдан таъминлаш учун ўзига тўқроқ оилалардан уч сўмдан ўқиш ҳақи олиб, камбағаллар-нинг болаларини пулсиз ўқитишган. “Бухорои шариф биродарлиги” жамиятининг таклифи билан С.Айний янги миллий мактаблар учун “Таҳзиб ус-сибён” (“Пок бола”) ўқиш китобини тузади. Ўзи мазкур китоб ҳақида шундай деганди: “Таҳзиб ус-сибён” китоби адабий хусусиятга эга бўлиб, унинг материали болалар учун қизиқарли эди. Тўғри, ўша замон шароитига мувофиқ китобда диний нарсалар ҳам бор эди. Лекин, нима бўлса ҳам янги бир билим берар эди”. С.Айний урушдан кейинги йилларда тўрт жилддан иборат йирик асари – “Эсдаликлар”ни ёзди. У С.Айнийнинг ёзувчилик маҳорати камолотига етганлигидан далолат берувчи ва таълим-тарбиявий фикрларни акс эттирувчи асар бўлди. С.Айний Самарқанд давлат дорилфунунида ҳам жуда катта хизмат қилди. 1946 йилдан 1950 йилгача ўзбек адабиёти кафедраси-га мудирлик қилди ва бир гуруҳ олимларнинг етишиб чиқишига мадад берди. С.Айний Тожикистон фанлар академиясининг биринчи президенти бўлиб, умрининг охиригача шу вазифада ишлади. У 1954 йил 15 июлда вафот этди. С.Айнийнинг ҳаёти ва фаолияти ёшлар учун намунадир. У ёшларни меҳнат қилишга, меҳнат аҳлини севишга, кучли ирода эгаси бўлишга, қийинчиликлардан қўрқмасликка ўргатди. Шунинг учун ҳам ёш авлод С.Айнийни ўзининг устози ва мураббийси деб севади ва ҳурмат қилади. С.Айний ёш авлодни тарбиялашга алоҳида эътибор берди. У ўзини, “Тазҳиб ус*сибён” асарида тарбия ва илм маскани ҳисоб-ланган мактаб ҳақида шундай ёзган: ... Мактаб ... Юзинг ўгирма мактаб эшигидан: Одам боласи нега илмдан қочадур?

Хай, сен узоқлашма мактаб эшигидан Кимёю фан, саноат омили ила Ечилгандир ҳамма ишнинг тугуни мактаб эшигидан. С.Айний дарсликларида танланган матнлар таълим-тарбия мақсадига қаратилган бўлиб С.Айний ижодининг ҳар бир йўнали-шида Ваган ва инсонга муҳаббат алоҳида ўрин олган. Унинг ўшлар-га қарата доимий шиори “Ўқишга ғайрат ўил, одам бўл. Кейин кучинг етгунча ўз Ватанингга хизмат қиласан...”. С.Айний ватан-парварликнинг бош йўли она тилига муҳаббат деб ҳисоблаган. Шу сабабли мактаб очиб болаларни ўз она тилида ўқитган. Шунингдек, С.Айний ўзининг “Қиз бола ёки Холида” номли ўқиш китобининг “Одобли қиз бола”, “Яхши қиз бола”, “Қўй билан қўзи”, “Қўй ўз қўзиси учун жонини фидо қилди” каби бобларида инсонпарварлик ғояларини олға суради. У таълим-тарбия жараёнида меҳнат тарбия-сига катта эътибор бериб, бунинг асосини халққа хизмат қилиш деб тушунган. Масалан, “Тазҳиб ус-сибён” дарслигида меҳнат кишига бахт келтиради, унинг ҳаётини безайди, деб ёзган. Дарсликдаги Йўлдош тимсоли орқали бу ғояни ифодалаб, Йўлдошнинг ёмн ўқиши, дангасалиги унинг доимо муҳтожликда яшашининг сабаби эканини кўрсатган. С.Айний меҳнат тарбиясининг мақсади меҳнатсеварликни, ўқишга ва жисмоний меҳнатга онгли муносабатни, меҳнат аҳлига ҳурматни шакллантиришдан иборатлигини айтади ва “Ятим” номли асарида меҳнат тарбиясини оиладан бошлаш кераклигини таъкид-лайди. С.Айний оиладаги меҳнат тарбиясида ота-оналарнинг шахсий намуна бўлишлари, ўз болаларига меҳнат ва меҳнат талаблари ҳақи-да ҳикоя қилишлари, шеърлар ўқиб беришлари каби меҳнат тар-биясига доир методлар юзасидан фикр юритган, ялқовлик, ишёқмасликни қоралаган, меҳнат болаларининг ёшига мос бўлиши зарурлигини қайд этган. Меҳнат тарбиясида бажариладиган ишнинг натижаларини болалар олдиндан билиш кераклигини, бу эса улар-ни меҳнатга рағбатлантиришини уқтирган. С.Айний мактабдаги меҳнат тарбияси масаласига ҳам алоҳида эътибор берган. “Қиз бола ёки Холида” номли асарида қўл меҳнати дарсларининг мазмунини ифодалаган. Унинг ўзи Самарқанд шаҳридаги 1-мактабда ишлаган вақтида меҳнатга доир қизиқарли амалий машғулотларни мунтазам равишда ўтказган. Баъзи манба-ларда кўрсатилишича, С.Айний соат 12 гача

мактабда, соат 12 дан кейин мактабнинг тажриба участкасида машғулотлар олиб борган. Бу вақтда болалар мевали боғларни парвариш қилишган, гуллар ўстиришган. Бу жараёнда устознинг суҳбатини ҳам тинглашган. Умуман айтганда, атоқли адиб, заковатли олим ва донишманд устод С.Айний маданиятимиз тарихида ўчмас из қолдирди. Унинг ёрқин қиёфаси ва ёзган ажойиб асарлари кишиларни меҳнатга, ижод зафарларига даъват этди, ёш авлоднинг таълими ва тарбияси-га ижобий таъсир кўрсатди ҳамда кўсатмоқда.

Похожие

Туркистонда жадидчилик ҳаракати ва таълим-тарбия

Туркистон жадидчилик ҳаракатида таълим ва тарбия (биология ўқитиш методикаси)

Туркистон ўлкаси таълим тарбия ва педагогик фикрлар (XIX асрнинг иккинчи ярими ва XX аср боши)

«Таълим тўғрисида» ги қонун ва кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг педагогика назарияси ва амалиёти ривожланишидаги ўрни

XIX 19 асрнинг иккинчи ярими ва XX 20 аср бошларида туркистон улкасида таълим-тарбия ва педагогик фикрлар