Yog`larning tarkibi va sifatini analiz qilish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

234.5 KB

Скачать

Yog`larning tarkibi va sifatini analiz qilish Reja: 1. Yog` va yog` kislotalari tarkibi va sifatining kimyoviy ko`rsatkichlari. 2. Yog` va yog` kislotalari tarkibi va sifatining fizik ko`rsatkichlari. 3. Yog`larning tarkibi va ularning komponentlarini aniqlash. 4. Yog`lar va ularning komponentlari tadqiqoti usullari. 5. Yog`lar tadqiqotining xromatografik usullari 6. Yog`larni analiz qilishning spektral usullari 7. Elektron paramagnit va yadro magnit rezonansi 8. Optik spektral analiz. 9. Optik spektral analiz. 10. Mass-spektroskopiya.

Tayanch so’z va iboralar: tarkib ko`rsatkichlari; sifat ko`rsatkichlari; komponentlar; kimyoviy ko`rsatkichlar; fizikaviy ko`rsatkichlar; xrom a tografiya; sorbent; elyuent; spektroskopiya; spektr; identifikatsiya. Yog`lar va yog` kislotalari o`z tarkib va sifat ko`rsatkichlariga ega bo`lib, bu ko`rsatkichlar yog`larning qanday atsilglitserinlardan hamda qanday yog` kislotalaridan tashkil topganligi, ularning sturkturasi, shuningdek yog`lar tarkibidagi asosiy yo`ldosh moddalar bilan bog`liqdir. Bu ko`rsatkichlarning ba`zilariga «sonlar» deb nom berilgan bo`lib, ular yog` kislotalari tarkibi va miqdori bilan bog`liqdir (masalan, sovunlanish soni, efir soni, iod soni, gidroksil soni, kislota soni, va h.k). Boshqa ba`zi ko`rsatkichlarning esa maxsus nomi yo`q (zichlik, qotish va suyuqlanish temperaturasi, optik xossalar va h.k.). Atsilglitserinlarga hamroh bo`luvchi bir qator yo`ldosh moddalar miqdori yog` massasiga nisbatan foizlarda beriladi, ba`zan esa - tegishli modda molekulasi tarkibidagi spetsifik atomlar funktsional guruhlariga nisbatan foizlar miqdori qayta hisoblanadi. Ushbu ko`rsatkichlarning ko`pchiligi standartlarga kiritilgan bo`lib, eksperimental tarzda aniqlangan ko`rsatkichlarni standart ko`rsatkichlar bilan solishtirish yog`lar sifatini taqqoslash va identifikatsiyalash imkonini beradi. Yog`lar va yog` kislotalari tarkibi va sifatining kimyoviy ko`rsatkichlari Rafinatsiya, sovunlashnish, yog`lar gidrolizi, sun`iy yog` kislotalari (sjk) ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirishda kislota soni (k.s.), neytrallanish soni (n.s.), sovunlanish soni (s.s.), efir soni (e.s.) kabi ko`rsatskichlarni aniqlash talab etiladi. Bu sonlarni aniqlashda ko`pincha kimyoviy usullardan foydalaniladi. Bu usullar kaliy gidroksidining atsilglitserinlar, yog` kislotalari yoki ularning murakkab efirlari bilan o`zaro ta`sirlashuviga asoslangan.

Kislota soni - yog`dagi erkin kislotalarni xarakterlaydi. Bu ko`rsatkichdan, masalan, rafinatsiyalashda qo`llash lozim bo`lgan ishqor miqdorini hisoblashda foydlaniladi. Neytrallanish soni – yog`lardan yoki sun`iy kislotalari (sjk)dan ajratib olingan yog` kislotaslarini xarakterlovchi ko`rsatkich. Sovunlanish soni – yog`larni identifikatsiyalashda qo`llaniladigan va sovunlashda zarur bo`lgan ishqor miqdorini hisoblash uchun kerakli ko`rsatkich. Efir soni - sovunlanish soni va kislota soni ayirmasi asosida hisoblanadi: EC=CC-KC Masalan, gidrogenizatsiya kabi texnologik jarayonlarni amalga oshirish uchun yog`lar va yog` kislotalarining to`yinmaganlik (to`yinganlik) darajasini bilish talab etiladi. Bu esa yod soni ko`rsatkichi orqali xarakterlanadi. Bu maqsadda rodan soni ko`rsatkichidan juda kam hollarda foydalaniladi. Yod sonini aniqlashda ko`pincha kimyoviy usullar qo`llaniladi. Bu usullar qo`shbog`lar hisobiga biriktiriladigan galogen miqdorini aniqlashga aoslangan bo`lib, bunda maxsus galogenreagentlardan foydalaniladi va shunday sharoitlar yaratiladiki, uglevodorod zanjiridagi metilen va metil guruhlarida o`rin olish reaktsiyalari ro`y berishining oldi olinadi. Asosan bu Gyubl, Ganus va Kaufman usullaridir. Atsillarida ketma-ket qo`shbog`lari bo`lgan yog`lar uchungina Voburn yoki Margoshes usullari qo`llaniladi. Ba`zan yod sonini tez va taxminiy (etarli darajadagi aniqlik bilan) aniqlash uchun refraktometrik usuldan foydalanish mumkin, chunki nur sindirish ko`rsatkichi va yod soni orasida quyidagi emp ir ik bog`liqlik borligi aniqlangan0118,0 100 ) 4595,1 ( .. 20    Dп s Y ; bunda Y.s. -yod soni n D - o`rtacha nur sindirish ko`rsatkichi ( 20 0 C da). Bu usulning aniqlik darajasi birmuncha past bo`lib, kislota soni 2,25dan yuqori bo`lmagan, tarkibida gidroksikislotalar, tsiklik kislotalari va ketma-ket

qo`shbog`li kislotalari bo`lmagan ochiq rangdagi tabiiy moylar uchun qo`llashga yaraydi. Yog`larni tekshirishda gidroksil va karboksil sonlari juda kam hollarda aniqlanadi, chunki odatda tabiiy efirlar atsilglitserinlarining uglevodorod zanjirida bu funktsional guruhlar uchramaydi (kastor moyi, oytisik moyi bundan mustasno). Ammo oksidlangan yog`lar va sun`iy yog` kislotalari tarkibida gidroksi – va karbonil birikmalar uchraydi. Sun`iy yuvish moddalari ishlab chiqarishda qo`llaniladigan yuqori molekulyar spirtlarni xarakterlashda gidroksil soni ko`rsatkichidan foydalaniladi. Gidroksil sonini aniqlashning turli kimyoviy usullari piridin ishtirokida gidroksil guruhlarining eterifikatsiyalanish reaktsiyasiga asoslangan. Yuqori molekulyar spirtlar ni infraqizil spektroskopiya yordamida CCl 4 eritmasidagi optik zichlikni v=3630-3640sm -1 uzunlikdagi to`lqinda o`lchash yo`li bilan aniqlash mumkin. Karbonil birikmalar ni ham spektrofotometrik usulda v=1730sm -1 uzunlikdagi to`lqinda CCl 4 eritmasidagi optik zichlikni o`lchash yo`li bilan aniqlash mumkin. Oksidlangan yog`larda ko`pincha yodometrik usulda peroksid soni aniqlanadi. Bu usul peroksid va gidroperoksidlar kislorodining ma`lum sharoitlarda kaliy yodid nordon eritmasidan (suvli sirka kislotasidagi eritmasi) yodni ajratib chiqarishiga asoslangan. Yog`lar va yog` kislotalari tarkibi va sifatining fizikaviy ko`rsatkichlari Fizikaviy ko`rsatkichlardan asosan (ko`pincha) zichlik, refraktsiya, suyuqlanish va qotish haroratlari, qovushoqlik aniqlanadi. Zichlik solishtirma og`irlik orqali aniqlanadi. Solishtirma og`irlik suvning 4 0 C dagi og`irligiga nisbatan olinadi. Bu holdagi zichlik solishtirma og`irlikka teng bo`ladi.

Yog`lar va yog` kislotalari aralashmalarininng suyuqlanish haroratini aniqlashda ularning polimorfizmi ma`lum qiyinchiliklar tug`diradi. Shu sababli suyuqlanish haroratini aniqlash ko`pchilik hollarda usul va aniqlash sharoitlariga bog`liq bo`ladi. Odatda suyuqlanish haroratini 2 usulda aniqlaydilar: ochiq va yopiq. Ochiq kappilyarlarda aniqlash usuli (1-usul) keng tarqalgan. Qattiq yog`lar va yog` kislotalarining qotish haroratini aniqlash uchun Jukov moslamasidan foydalaniladi. Yog`dan ajratib olingan yog` kislotalari aralashmalarining qotish haroratiga yog`ning titri deyiladi va yog`larni xarakterlash uchun keng qo`llaniladi. Yog`lar va yog` kislotalarini identifikatsiyalashda qo`llaniladigan muhim fizikaviy ko`rsatkichlardan biri sinish ko`rsatkichi orqali refraktsiyani aniqlashdir. Qovushoqlik viskozimetrlar deb ataladigan moslamalar orqali aniqlanadi. Dinamik qovushoqlik Geppler viskozimetri yordamida yog` bilan to`ldirilgan shisha trubka ichidagi sharning tushish vaqtiga qarab aniqlanadi. Nisbiy qovushoqlik engler vizkozometrida aniqlanadi va engler gruduslarida belgilanadi ( 0 E ). Ba`zi yog`larning tarkibiy va sifat ko`rsatkichlari (TsK)ni bilish . Ularni identifikatsiyalash katta ahamiyatga ega. Odatda noma`lum yog` mahsulotini identifikatsiyalash uchun ularning organoleptik ko`rsatkichlari, zichligi, refraktsiyasi, sovunlanish soni va yod sonlari aniqlanib, so`ngra T.S.K. jadvallari yoki ma`lumotnomalardan T.S.K.si tekshirilayotgan yog`ga o`xshash bo`lgan yog`lar topiladi. Yog`lar tarkibi va ularning komponentlarini aniqlash Yog`larning komponentlari deganda atsilglitserinlar gidrolizida hosil bo`ladigan yog` kislotalari va glitserin, erkin yog` kislotalari, shuningdek sovuqda, oddiy sharoitda yoki qizlirilganda ishqoriy metallarning gidroksidlari bilan ta`sirlashmaydigan birikmalar (sovunlanmaydigan moddalar) tushuniladi.

Yog`larning miqdoriy tarkibini, jumladan yog` kislotalari, glitserin chiqishining foizlardagi miqdorini bilish qator texnologik jarayonlar, masalan sovunlanish, yog` kislotalari va glitserin olish jarayonini amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari ushbu analizlar tadqiqotlar uchun ham katta ahamiyatga ega. Yog`larning tarkibini va ulardagi asosiy komponentlarni xarakterlash uchun sovunlanmaydigan moddalar, yog` kislotalarining umumiy miqdori, erkin yog` kislotalari miqdori, atsilglitserinlar, glitserin miqdorini aniqlash usullari qo`llaniladi. Odatda analiz sovunlanmaydigan moddalar va yog` kislotalarining umumiy miqdorini aniqlashdan boshlanadi. Yog`lar NaOH yoki KOH spirtli eritmalari yordamida sovunlantiriladi va sovunlanmaydigan moddalar 50% li spirtli eritmadan petrol efiri yordamida ekstraktsiyalanib ajaratiladi. Sovunli eritmadan spirt haydalgandan keyin mineral kislotalar yordamida yog` kislotalari ajratib olinadi, so`ngra petrol yoki dietil efiri yordamida ekstraktsiyalanadi. Bunda yog`dagi yog` kislotalari umumiy miqdori, ya`ni ham erkin, ham bog`langan yog` kislotalari aniqlanadi. Erkin yog` kislotalarini aniqlashda yog` sovunlantirilmaydi balki gidroksidning spirtli eritmasi yordamida neytrallantiriladi. Yog` kislotalari miqdorini kislota soniga qarab va tekshirilayotgan yog`ning taxminiy yog` kislotalari tarkibini bilib turib, quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin: 100 %   ÍŃ ĘŃ YoK , bunda Kc – yog`ning kislota soni; Hc – yog`dan ajratib olingan yog` kislotalarining neytrallanish soni. Yog`dagi atsilglitserinlar miqdori (ATsG) quyidagi ayirmaga asosan hisoblanadi: ATsG=(100-e.yo.k.-s.m.), % mas.; bunda e.yo.k.- erkin yog` kislotalari miqdori, % mas.; s.m. – sovunlanmaydigan moddalar miqdori, % mas. (massaviy foiz hisobida).

Yog`dagi glitserin miqdori (G) efir soniga asosan quyidagi formula bo`yicha hisoblanishi mumkin: %G=0,547 EC. Lekin yog`da mono- va diatsilglitserinlarning ma`lum miqdorda mavjudligi ushbu hisoblashdagi xatoliklarga sabab bo`lishi mumkin. Shuning uchun birmuncha aniq natijalarga glitserinni bevosita aniqlash yo`li bilan erishiladi. Bu maqsadda qo`llaniladigan bir qator usullardan glitserinning nordon (kislotali) muhitda yodat kislotasi ta`sirida oksidlanishiga asoslangan usul keng tarqalgan: C 3 H 8 O 3 +2NJO 4  2HCHO+HCOOH+2HJO 3 +H 2 O Oksidlanishga sarflangan yodat kislotasi miqdoriga asosan glitserin miqdori hisoblanadi. Yog’lar va ularning komponentlari tadqiqoti usullari Yog`lar va ularning komponentlari tadqiqoti yog`larning tarkibi va sifati ko`rsatkichlarini aniqlashga nisbatan murakkabroq masalalarni echishga – atsilglitserinlar, yog` kislotalari, yog`larning yo`ldosh (hamroh) moddalari tarkibi va strukturasini o`rganishga, shuningdek, bu moddalarning (mahsulotlarning) har xil fizikaviy va kimyoviy agentlari ta`siridagi turli o`zgarishlarini o`rganishga qaratilgandir. Bu tadqiqotlar odatda ko`p bosqichli bo`lib, ko`pincha dastlab murakkab aralashmalarni alohida komponentlar yoki fraktsiyalarga ajratish hamda ularning turli hosilalarini hosil qilib olish bilan bog`liqdir. Bunday tadqiqotlar organik kimyo va yog`lar kimyosida qabul qilingan bir qator usullar, shu jumladan, spektro skopik , rentgenostruktura, xromatografik, termik va boshqa usullar yordamida amalga oshiriladi. Bu usullarning to`la tavsifi maxsus qo`llanma va adabiyotlarda keltirilgan. Biz faqat ushbu fizikaviy usullarning yog`lar tadqiqotlarida qo`llanilishi imkoniyatlariga to`xtalib o`tamiz. Yog`lar tadqiqotining xromatografik usullari. Xromatografik tadqiqot usuli birinchi marta rus olimi M.S.Tsvet tomonidan 1903 yilda taklif etilgan edi.

Shundan so`ng bu usul nihoyatda rivojlanib, bugungi kunda juda ko`p variantlarda qo`llaniladigan va juda keng tarqalgan, hamda effektiv tadqiqot usullaridan biri hisoblanadi. Xromatografik usul bu- gazlar, bug`lar, suyuqliklar yoki eritmalar (eritilgan moddalar) murakkab aralashmalari komponentlarini ajratishning fizik-kimyoviy usulidir. Xromatografiya dinamik sharoitlarda sorbtsion jarayonlardan foydalanishga asoslangan. Uning fizikaviy mohiyati shundaki, komponentlarga ajratilishi lozim bo`lgan aralashma (gazlar, bug`lar, eritma) sorbent qatlami bo`ylab harakatlanadi, bunda aralashma komponentlarining turli sorbtsiyalanish xususiyatlariga ega ekanligi tufayli sorbent qatlami bo`ylab ular ajrala boshlaydi (albatta elementar sorbtsiya va desorbtsiya jarayonlarining ko`p martalab qaytarilishi natijasida). Xromatografik usulning oddiyligi, effektivligi va universalligi uning keng tarqalishiga sabab bo`ldi. Ko`pincha bu usul quyidagi masalalarni (muammolarni) echish uchun qo`llaniladi: -yog`li murakkab aralashmalarni alohida komponentlarga (shu jumladan yog` tabiatiga ega bo`lganlariga ham) ajratish hamda ularning sifat va miqdoriy tarikibini aniqlash; -moddalarni aralashmalardan tozalash; -suyultirilgan eritmalardan moddalarni kontsentrlab olish. Xromatografik usul tadqiqotlari turli variantlarda amalga oshirilishi mumkin. Etarli darajada oddiy, qimmatbaho jihoz va moslamalarni talab etmaydigan usullardan biri bu tekislik yuzasidagi xromotografiya bo`lib, uning yupqa qatlamda va qog`ozda amalga oshiriladigan variantlari mavjud. Yupqa qatlam xromatografiyasi usuli yordamida lipidlarning yog` kislotali tarkibini o`rganish mumkin (albatta dastlabki sovunlantirishdan keyin). Bu usulda atsilglitserinlar va fosfolipidlarning fraktsion tarkibi ham aniqlanishi mumkin. Qog`oz xromatografiyasi usulida moyli urug`lar va ularni qayta ishlash mahsulotlari tarkibidagi uglevodlarni (shakar moddalarini) hamda oqcillarning aminokislota tarkibini aniqlashda foydalaniladi. Tekislik yuzasidagi

xromatografiya usuli yog`larning sovunlanmaydigan qismi – uglevodorodlar, spirtlar, vitaminlarni tadqiqot etishda muvaffaqiyatli qo`llanilmoqda. Xromatografiyaning yanada kengroq tarqalgan usullaridan biri - bu gazoxromatgrafik usuldir. Bu usulning bunday nomlanishiga sabab shuki, tadqiqot etilayotgan aralashmaning komponentlarga ajratilishi gaz yoki bug` fazasida amalga oshiriladi, elyuent bo`lib esa gaz («tashuvchi gaz») xizmat qiladi. Sorbentli kolonka termostat ichida joylashtirilgan bo`ladi. Sorbent tabiati va xossalariga muvofiq ravishda bu usul ham gazoadsorbtsion va gaz-suyuqlik xromatografiyasi usullariga bo`linadi. Usulning bu ikkala varianti ham yog`-moy sanoatida keng qo`llaniladi. Bu ushbu usul imkoniyatlari uni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan moslamalar - gazoxromatograflarning keng tarqalganligi bilan bog`liqdir. Yog`- kislotali tarkibni (sifat va miqdoriy jihatdan) aniqlash uchun ko`pincha aynan shu usuldan foydalaniladi. Bu usulda sun`iy yog` kislotalari fraktsion tarkibi, aralashmalar va organik tabiatli yo`ldosh moddalar miqdori ham aniqlanadi. Yog` kislotalari analizi bevosita va dastlab metil efirlari tayyorlash yo`li bilan amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, bu usuldan atsilglitserinlar analizida va sovunlanmaydigan moddalar tarkibini o`rganishda hamda tahlil qilishda foydalaniladi. Ushbu usulda tahlil qilishdan foydalanishdagi asosiy qiyinchilik bu tadqiqot etilayotgan mahsulotlarni gazsimon holatga o`tkazishdir, chunki yog`lar va ularning ko`pgina komponentlari qiyin uchuvchan moddalardir (uchuvchan emas). Yog`lar tadqiqotida ko`p qo`llaniladigan xromatografik usullardan yana bir varianti bu kolonkalarda amalga oshiriladigan suyuqlik xromatografiyasidir. Bajarilishi uslubiyotiga qarab bu usul frontal’, siqib chiqaruvchi va elyuent usullarga bo`linadi. Ko`pincha oxirgi usuldan foydalaniladi. Bu usul yordamida atsilglitserinlar, fosfolipidlar, sovunlanmaydigan moddalar analizi ham amalga oshirilishi mumkin. Sorbent zarrachalarining mayinligi tadqiqot etilayotgan aralashmaning komponentlarga ajratilishiga ijobiy ta`sir etib, usul imkoniyatlarini yanada oshiradi. Ammo bu elyuentni yuqori bosim (25 MPa gacha) ostida yuborib turishni talab etadi. Bunday variantda usul faqatgina maxsus asboblar – suyuqlik

xromatograflari yordamidagina amalga oshirilishi mumkin. Bu usulni yog`-moy sanoatida va yog`lar tadqiqotida qo`llash iqboli juda katta, chunki ushbu moslamalar (suyuqlik xromatograflari) yordamida yuqorida aytib o`tilgan barcha tadqiqotlarni (analizlarni) va shu bilan birga boshqa usullarda bajarib bo`lmaydiganlarini ham bajarish mumkin. Usulning keng qo`llanilmayotganligi faqat shu maxsus moslamalar – suyuqlik xromatograflarining kam ishlab chiqarilishi bilan bog`liq. Yog`larni analiz qilishning spektral usullari. Spektroskopiyaning moddalar tomonidan elektromagnit nurlanish energiyasining nurlatish yoki yutilish spektrlari haqidagi fan sifatida paydo bo`lishi va buning asosida 1814-1859 yillarda spektral analiz tamoyillari (printsiplari) ishlab chiqilishi I.Fraungofer, R.Bunzen va R.Kirxgof kabi nemis olimlarining nomlari bilan bog`liqdir. Ular quyosh spektridagi qora liniyalar (Fraungofer liniyalari) paydo bo`lishini har qaysi modda atomlari tomonidan nurlantiriladigan ma`lum to`lqin uzunligidagi nurning yutilishi bilan tushuntirib, yutilgan nur miqdori va nur yutuvchi atomlar kontsentratsiyasi orasidagi bog`liqlikni aniqlashdi. Hozirgi paytda spektral analiz astrofizik tadqiqotlarning birdan-bir usuli hisoblanib, organik va noorganik tabiatli kimyoviy birikmalar tarkibi va tuzilishi tadqiqotlarining eng informativ usullariga aylandi. Spektral analiz usullari aniqlanilayotgan moddalar atomlari yoki molekulalari tomonidan elektromagnit nurlanishni o`tkazish (ko`pincha nurlanishni yutish) xususiyatiga asoslangan. Har qanday moddaga o`xshab, yog`lar, yog` kislotalari va ularning hosilalari ham tebranishlari ma`lum bir aniq chastotalarga ega bo`lgan elektromagnit nurlanishni yutadi. Ushbu ta`sirlashuvni chastotalarning keng intervalida – radioto`lqinlardan ( >1m) boshlab  - nurlargacha (  <0,1 nm) o`rganib turib, modda tuzilishi haqida juda ko`p axborotga ega bo`lish mumkin. To`lqinlar uzunligining kamayishi va demak, ta`sirlashuv energiyasining oshishi quyidagi ketma-ketlikda tavsiflanadi (xarakterlanadi):

radioto`lqinlar > mikroto`lqinlar > infraqizil nurlar > ko`rinadigan nurlar > ul’trafiolet nurlar > rentgen nurlari > gamma nurlar. Bu nurlanish turlaridan yadro magnit rezonansi ( YaMR ), elektron paramagnit rezonansi ( EPR ), infraqizil, ko`zga ko`rinadigan, ul’trafiolet nurlar to`lqinlaridagi spektroskopiya, rentgenostruktura analizi kabi moddalar tadqiqotining maxsus usullarini qo`llashda foydalaniladi. Elektron paramagnit va yadro magnit rezonansi . Yadro magnit rezonansi spektroskopiyasining eng keng tarqalgan turlaridan biri proton magnit rezonansi ( P M R ) spektroskopiyasi hisoblanadi. Magnit rezonansining mohiyati zarrachaning o`z (xususiy) magnit maydoni energiyasining tashqi yuqori chastotali elektromagnit maydon energiyasi bilan ta`sirlashuvidadir. PMR spektrlari etalonga nisbatan yoziladi (chiziladi), etalon sifatida ko`pincha tetrametilsi likon – Ci(CH 3 ) 4 qo`llaniladi. Shunday qilib atsilglitserinlar va ularning hosilalari identifikatsiyalanadi (taqqoslanadi), molekulalararo va ichki molekulyar o`zaro ta`sirlashuvlar tekshiriladi. P M R – spektroskopiya yog`lar kimyosi va texnologiyasida qo`llaniladi, masalan, yog`lardagi suyuq va qattiq fazalarni aniqlashda, yog` kislotalari molekulalari tuzilishini o`rganishda va h.k. Umuman tog’ sonli proton va neytronlar dan iborat ( 13 C, 15 H, 12 O va h.k.) har qanday yadro rezonansini qayd etish (fiksatsiyalash) mumkin. PMR spektrlari odatda asosan 5-10% kontsentratsiyali moddalar e ritmalarida 60 -300 MGts chastotalar intervalida 10 kersted doimiy maydon kuchlanishi ostida kuzatiladi. Elektron paramagnit rezonansi ( EPR ) ham xuddi yadro magnit rezonansi ( YaMR ) kabi hosil bo`ladi. E PR elektronlar magnit maydoni energiyasining o`zgarishi bilan bog`liqdir. EPR - spektrlar 10 4 MGts chastotada 3 kersted ga teng kuchlanish ostida kuzatiladi. Bunday spektrlar elektronlari juftlanmagan atomli molekulalarda paydo bo`ladi. Bunday elektronlar kompensatsiyalanmagan magnit momenti bilan xarakterlanadi.

EPR – spektrlarni har qanday agregat holatlardagi moddalarda kuzatish mumkin. Yog`lar kimyosida bu usul yog`lar oksidlanishini o`rganishda qo`llaniladi, chunki juda qisqa muddat ichida (100 mks .dan ham kam) kontsentratsiyasi 10 -13 mol’ gacha bo`lgan radikallarni ham qayd etish (regi s tratsiyalash) imkoniyatini beradi. Yog`lar, oqsillar va boshqa moddalar radiatsion nurlantirilganda hayot muddati bir necha yilga teng bo`lgan radikallar hosil bo`ldi, ular ham ushbu usul yordamida qayd etilishi (fiksatsiyalanishi) mumkin. Optik spektral analiz. Optik spektral analiz modda nurlanishini va uning ul’trafioletdan (  =10 -6 sm) infraqizilgacha (  =10 -2 sm) to`lqinlar uzunligidagi optik diapazon elektromagnit nurlanishlari bilan o`zaro ta`sirlashuvini o`rganishga asoslangan. Bajarilishining oddiyligi, tezligi va juda yuqori informativligi optik spektral analiz usullarining lipidlar kimyosida, yog`-moy sanoatidagi jarayonlarni, sun`iy yog` kislotalari, spirtlar, sirt-aktiv moddalari ishlab chiqarishlarni analitik nazorat etishda keng qo`llan i lishiga sabab bo`ladi. Optik spektroskopiya ni yog`lar kimyosida va yog`-moy sanoatida qo`llashning asosiy yo`nalishlari quyidagilardir:  yog` kislotalari va ularning hosilalari (efirlar, triatsilglitserinlar, oqsillar, uglevodlar, aminlar bilan hosil bo`lgan birikmalari, yog` kislotalari asosidagi sirt-aktiv moddalari va h.k.) tarkibi va strukturasini o`rganish;  yog`larning yo`ldosh moddalari (fosfatidlar, uglevodlar, oqsillar, vitaminlar, mikroelementlar, pigmentlar, antioksidantlar va h.k.) miqdorini aniqlash, ularning tuzilishi va xossalarini o`rganish;  yog`-moy sanoatida ishlab chiqarish jarayonlarini analitik texnokimyoviy nazorat etish. Molekulyar spektral analiz. Elektron spektrlari va ularning lipidlar kimyosi tadqiqotlarida qo`llanilishi. Molekulyar spektral analizda elektron analitik signallar (spektr l a r ) ul’trofiolet nurlari, ko`zga ko`rinadigan nurlar va infraqizil nurlar spektrlarida (100-800nm) kuzatiladi va tadqiqot etiladi.

Elektron yutish spektrlarini odatda molekulada o`ziga xos xromofor guruhlar yoki boshqacha qilib aytganda, xromoforlar borligi bilan bog`liq deb hisoblaydilar. Organik molekulalarda oddiy xromof or lar jumlasiga oddiy kimyoviy bog`lar, qo`shbog`lar, uchbog`lar, shuningdek, elektron juftlari taqsimlanmagan geter o atomlari ( O, N, C, gal l oidlar) bo`lgan atomlar guruhi kiradi. Ko`rsatib o`tilgan xromofor guruhlardan tashqari ko`rinadigan nurlar spektrida o`zining yutish spektri bo`lmagan, ammo xromoforlar rangi intensivligi ni oshiradigan atomlar guruhi ham mavjuddir ( OH, NH 2 va ularning hosilalari). Bunday atomlar guruhi auksoxromlar deb ataladi. Ularning ta`siri o`z elektronlarini xromoforlar sistemasiga berishi bilan bog`liqdir, bu yutish spektrini katta uzun to`lqinlar tomoniga siljishiga olib keladi. Auksoxrom effektidan yog` tarkibidagi nikel’ va temirni rangsiz organik reaktivlar-dimetilglioksim va 1, 10 – fenantrolin ishtirokida rangli kompleks birikmalar sifatida fotometrik usulda aniqlashda foydalaniladi. Oddiy xromoforlar nurlanishining yutish spektrlari intensivligi odatda past bo`ladi (yutishning molyar koeffitsienti  =100 ). Erituvchilar dielektrik ko`rsatkichlarining oshishi bilan xromoforlar spektrlari sohasi odatda kichik to`lqinli nurlanishlar tomoniga qarab siljiydi (gipsoxrom siljish). Ko`pchilik hollarda yog` kislotalari, triatsilglitserinlar va ularning hosilalari kabi murakkab organik birikmalar molekulasida birtadan ko`p xromofor guruhlar bo`ladi. Bu xromoforlarning o`zaro ta`sirlashuvi darajasi ularning molekuladagi holati va ularni ajratib turuvchi guruhlar tabiatiga bog`liq. Masalan, bir yoki bir necha Ch 2 - guruhlar i orqali ajra l ib turgan xromotoforlar bir-biriga kam ta`sir etadi. Bunday molekula spektri xromofor guruhlar yig`indisini xarakterlaydi xolos. Ammo ko`pchilik hollarda nurlanishning yutilishi a dditivlik qoidasiga mos kelmaydi. Xromofor guruhlar i ning o`zaro ta`sir lashuvi ular xossalarining sezilarli darajada o`zgarishiga olib keladi va yutish spektrlarining katta uzunlikdagi to`lqinlar zonasiga siljish i ga olib keladi. Bunday ta`sirlashuvni yog` kislotalari ning ul’trafiolet ( UF ) – spektrlari misolida ko`rsatish mumkin. Masalan, ketondagi

ketogruppaning yutish spektri  C=0 =270,6 nm . Karboksil guruhi takibida ketogruppaning gidroksil guruhi bilan ta`sirlashuvi yutish spektri zonasini  210 nm . gacha siljitadi (gipsoxrom siljish). Monoto`yinmagan karbon kislotalarinining yutish spektrlari 200 nm. gacha zonada juda katta intensivlikka ega, 230 nm da esa bu intensivlik juda ham past. Qo`shbog`lari yaqin joylashmagan o`ta to`yinmagan yog` kislotalarining spektrlari monoto`yinmagan kislotalarnikiday, chunki bu erda spektr hosil qiluvchi asosiy xromofor bo`lib izolyatsiyalangan etilen bog`lanishi xizmat qiladi. Qo`shbog`lari yaqin joylashgan kislotalar ning yutish spektri  220 nm .ni tashkil etadi. Masalan, 9,11-oktadekadien kislotasi ning yutish spektri  =231 nm (  =33500 ) ni tashkil etadi; 9,11,13-oktadekatrien (  -eleostearin) kislotasini ki  =270 nm (  =52600 ) ni tashkil etadi, 9,11,13,15-oktadekatetr a en kislotasiniki (  - parinar kislotasi) esa  =306 nm (  =78660 ) ni tashkil etadi. Qo`shbog`lari yaqin joylashmagan o`ta to`yinmagan yog` kislotalari miqdorini fotometrik aniqlash asosini ishqor ishtirokida qizdirilganda o`ta to`yinmagan yog` kislotalarining pozitsion izomerizatsiyasi natijasida hosil bo`ladigan bir-biriga yaqin joylashgan qo`shbog`lar uchun xarakterli bo`lgan  220 nm UF -spektrlarini aniqlash tashkil etadi. Etilen bog`lar yutish spektrining uzun to`lqinli nurlanishlar zonasiga siljishi va nurlanishni yutishning molyar koeffitsienti (  ) kamayishiga qarab to`yinmagan yog` kislotalari tsis-izomerlarini trans-izomerlardan ajratish mumkin. Yog` kislotalari uglevodorod radikali tuzilishini, yog` kislotalarining to`yinmaganlik darajasini, tsis-trans izomeriyani, o`rin almashuvchilarni va h.k . larni xarakterlaydigan yog` kislotalari UF -spektrlari bilan yog` kislotalari efirlarining hamda triatsilglitserinlar va yog`lar (tarkibida nurlanishni intensiv yutadigan yo`ldosh moddalari bo`lmagan) efirlarining UF -spektlari orasida ma`lum bir mutanosiblik bor. Bundan kelib chiqadiki, yog`larni kimyoviy qayta ishlash jarayonlari kinetikasini o`rganish, ularni nazorat qilish va boshqarishda,

sun`iy yog` kislotalari va sirt-aktiv moddalari ishlab chiqarishda molekulyar UF - spektroskopiyadan foydalanishning imkoniyatlari juda ham kattadir. Bundan ham katta imkoniyatlarni yog` kislotalari, yog`lar va ularning yo`ldosh moddalarini identifikatsiyalash uchun, polimorf o`zgarishlarni o`rganish, tekshiriladigan birikmalar strukturasi va konfiguratsiyasini aniqlash uchun infraqizil spektrlar ochib beradi. Infraqizil spektrlar, ulardan lipidlar analizida foydalanish. Barcha organik moddalar infraqizil (IQ) spektrlar nurlanishlarini yutadi. Bunda molekulalar yadrolarining tebranma va aylanma harakatlari qo`zg`atiladi. Har qanday molekula uchun klassik mexanika usullari yordamida hisoblasa bo`ladigan ma`lum bir tebranma harakatlar energiyalari mavjud. Ikki xil birikmaning IQ- spektrlari aniq mos kelishi ularning bir xil (identik) ekanligini ng shubhasiz isboti bula oladi. Murakkab organik molekulaning juda ko`p turli tebranishlaridan shundaylarini ajratish mumkinki, ular ma`lum atomlar va atomlar guruhi bilan bog`liq hamda molekulaning boshqa atomlariga bog`liq emas (yoki juda kam bog`liq). Bunday normal tebranishlar chastotasi ko`rsatilgan atomlar guruhining molekulada borligini bildiradi. Bunday chastotalar xarakteristik chastotalar deb ataladi. Moddaning IQ-spektrida xarakteristik chastotalarning b o rligi tadqiqot etilayotgan molekulada o`sha chastotalarga mos funktsional guruhlar borligini isbotlaydi. To`yinmagan kimyoviy bog`lar tebranish chastotasiga va unga mos yutish spektri intensivligiga o`rin oluvchi moddalar hamda pozitsion izomerizatsiya katta ta`sir ko`rsatadi, chunki bu hol bog`lanish dipol momentining o`zgarishi bilan bog`liqdir. Bog`lanish polyarligi oshishi bilan unga mos yutish spektri intensivligi ham oshadi. Masalan, olein kislotasi C=0 guruhining tebranish chastotasi 1712sm - 1 , 2-oktadetsen kislotasiniki esa 1708sm -1 . Bunday farq C=C guruhiga nisbatan olib qaralganda, uning yanada kattaligini kuzatish mumkin. Bu C=C bog`lanishning elektron buluti kislorod atomiga tomon siljishi natijasida polyarlanishi bilan bog`liq. 2-oktadetsen kislotasi C=C guruhining tebranish

$chastotasi olein kislotasinikidan 30 sm -1 ga past, uning spektri intensivligi esa deyarli 2 marta ortiq. Molekuladagi bir xil guruhlar (izolyatsiyalangan to`yinmagan bog`lanishlar, CN 2 -guruhlari va h.k.) miqdorini aniqlash bu guruhlarning molekuladagi miqdori oshishi bilan ular spektri intensivligining ham oshishiga asoslangan. Masalan, n - alkanlar qatorida pentandan boshlab CN 2 deformatsion tebranishlarining ( =1468sm -1 ) yutilishi molyar koeffitsienti har bir keyingi CN 2 -guruhi qo`shilishi bilan 8 birlikka oshadi. Shunday qilib, nafaqat tebranishlar chastotasi, balki nurlarning yutilishi intensivligi ham molekulalarning tuzilishi va xossalari bilan uzviy bog`langandir. Yog` kislotalaridagi karbok s ilning ON -guruhi valentlik tebranishlari chastotalari kislotaning assotsiatsiyalanish darajasiga bog`liq. Assotsiatsiyalangan ON -guruhi keng yutish zonasiga ega (  =3000-2500sm -1 ). Bug`larda va judayam suyultirilgan eritmalarda assotsiatsiyalanmagan ON -guruhi judayam kuchsiz spektrga ega (  =3600 sm - 1 ). IQ -spektrlarni tahlil etishda yana shuni ham nazarda tutish kerakki, spektrlar intensivligi o`zgarishlariga tadqiqot etilayotgan molekulalardagi ichki molekulyar va molekulalararo o`zaro ta`sirlashuvlardan tashqari aniqlash (o`lchash) sharoitlarining ta`siri ham (harorat, agregat holat, erituvchi tabiati) sabab bo`ladi. Bu xususan yog` kislotalari uchun xarakterlidir. To`yinmagan yog` kislotalari strukturasini aniqlash uchun \ / / \ С С  - guruhlari xarakteristik spektrlarini tahlil etish imkoniyatlari juda katta qiziqish uyg`otadi. Zanjir ichida COOH- guruhidan uzoqda joylashganida u past intensivli k dagi spek t rlarni beradi (  =1670 va 1650sm -1 ). Spektrlar radikalning uglerod atomlari soniga bog`liq emas. Lekin tsis-trans-izomeriya spektrga ta`sir etadi. Tsis-izomer kislotalar (ole i n, petrozelin, eruk) spektrlari  =3003 sm -1 da paydo bo`ladi. Trans-izomer kislotalarda (elaidin, petro zo elaidin, brassidin)  =3003 sm -1 da nurlanish yutilishi kuzatiladi.  =700-1000sm -1 da trans-izomerlar C-H guruhi  =968sm -1 nurlanish spektrini beradi. Bu nurlanish spektri intensivligi trans - bog`lanishlar miqdoriga$ $proportsional. Tsis - izomerlar  =700sm -1 dagi yutish spektrlari bilan xarakterlanadi. Shunday qilib, fazoviy (geometrik) izomerlar spektrlarining o`ziga xosligidan yog` kislotalari fazoviy konfiguratsiyalari o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan hodisalarni o`rganish va struktura analizlarini o`tkazishda foydalanish mumkin. Yog` kislotasi agregat holatini n g suyuqlikdan qattiq ga keskin o`zgar ishi d a О С  \/ - guruhi xarakteristik spektri 1705-1725 sm -1 dan kichik chastotalar tomon ( 1350-700 sm -1 ) ga siljiydi. Bunda ko`rsatib o`tilgan chastotalar intervalida bir- biridan teng orqada qoluvchi past intensivlikdagi spektrlar paydo bo`ladi, bu spektrlar soni uglerod zanjiri uzunligi n haqida ma`lumotga ega bo`lish imkoniyatini beradi. C p >C 12 bo`lganda ushbu seriyadagi spektrlar soni p/2 ( p -juft bo`lganida) va 2 1п ( p - tog’ soni bo`lganida)ga teng. C p >C 12 bo`lganda spektrlar soni va ularning tartibi buziladi (o`zgaradi). Uglerod zanjirining tarmoqlanishi ham spektrlar tartibini buzadi, bu esa izokislotalarni n - kislotalardan ajratish imkonini beradi. Qattiq holatdagi trans- monoto`yinmagan kislotalarda polyarizatsiyalanish darajasi bir xil bo`lgan spektrlar soniga qarab etilen bog`lanishi va karboksil guruhi orasidagi C p fragmenti uzunligini aniqlash mumkin. Bunda spektrlar soni p ga bog`liq bo`lib, juft n uchun n/2 ga, tog’ n uchun esa n+1/2 ga teng bo`ladi. Qattiq holatdagi tsis- izomerlar uchun bunday bog`liqlik kuzatilmaydi. IQ - spektrlarda yog` kislotalari kristallik panjaralari tuzilishidagi o`zgarishlar (polimorfizm) ham o`z aksini topadi. Turg`un (stabil) formadagi kislotalar uchun 1200-1300 sm -1 intervalidagi spektrlar xarakterlidir.  (ON) uchun  =935-950 sm -1 , CN 2 - guruhi deformatsion tebranishlari uchun esa du p let 738 va 724 sm -1 xosdir. Metastabil formalar uchun 1200-1300 sm -1 dagi spektrlar yo`qolishi,  (ON) uchun 870-880 sm -1 tomonga siljishi,  (CN 2 ) uchun esa birta  =724 sm -1 bo`lgan spektr borligi xarakterlidir. Yog` kislotalari hosilalarini (efirlarini) tahlil qilishda uglerod zanjiri tuzilishi (qo`shbog`larning joylashuv holati, tsis-trans-izomeriya, tarmoqlanish,$

o`rin oluvchi agentlar mavjudligi, polimorfizm) bilan bog`liq bo`lgan IQ -spektrlar xususiyatlari ushbu yog` kislotalarining IQ - spektrlari xususiyatlariga mos keladi (anologik). Ma`lum atsilglitserinlar IQ - spektrini bilib turib yog` va moylar IQ - spektrini aniqlash orqali ularning ekspress-analizini amalga oshirish mumkin, masalan, ularni to`yinmaganlik darajasiga qarab quriydigan, chala (yarim) quriydigan va qurimaydigan moylar guruhiga kiritish mumkin. Differentsial spektroskopiya usulidan foydalanish, ya`ni teng sharoitlarda ikkita moy namunasining (kontrol’ va tadqiqot etilayotgan namunalar) spektrlarini ikki nurlanishli spektrometrda qayd etib borish spektrlardagi farqni aniq o`rganish imkonini beradi. Bunda masalan, 900-1200 sm -1 intervalidagi differentsial spektrlarga qarab zaytun moyining 20-60% gacha bo`lgan aralashmalarining deyarli barchasini (choy moyidan tashqari) aniqlash mumkin. Kimyoviy ko`rsatkichlarni aniqlash orqali bu ishni bajarish juda ham qiyin. Tekshirilayotgan mahsulot uchun erituvchini tanlashda uning IQ -nurlarni yutish xususiy diapazonini, namuna moddasi va kyuveta materiali bilan o`zaro ta`sirlashuv qobiliyatini o`rganish va bilish kerak. Moddaning to`la IQ - spektrini hosil qilish uchun bir necha xil erituvchilardan foydalanishga to`g`ri keladi. Kombinatsiyali sochilgan nurlar spektroskopiyasi. Moddani monoxromatik nurlanish (moddaning yutish spektrlaridan tashqaridagi nurlar) bilan nurlantirilganda uning molekulalari qo`zg`alib noturg`un (nostabil) tebranish holatiga o`tadi. Molekula avvalgi holatiga qaytishi yoki asosiy holatining boshqa ma`lum bir tebranishlariga o`tishi mumkin ( r =  0  `) . Bunday tebranishla rga kombinatsiyali sochilgan nurlar ( KR ) tebranishlari deb ataladi. IQ -va KR - spektrlar paydo bo`lishiga olib keladigan jarayonlar tabiati bir- biridan farq qiladi, shuning uchun ularda bu tebranishlar har xil intensivlikda namoyon bo`ladi. IQ - spektrlarda dipol momenti o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan tebranishlar juda faol bo`lsa, KR - spektrlarida polyarlanish o`zgarishi bilan bog`liq

$bo`lgan tebranishlar juda faol bo`ladi. Shu sababli IQ - spektrlar va KR - spektrlar bir-birini to`ldiruvchi spektrlar sifatida ko`rib chiqi lishi mumkin. Yog` kislotalarining IQ - spektrlarida \ / / \ С С  bog`lanishning valentlik tebranishlari spektri juda past intensivlikka ega, ammo KR -spektrida bu intensivlik juda yuqori. Shuning uchun KR -spektrlariga asosan qo`shbog`larni identifikatsiyalash (taqqoslash) kafolatliroqdir. KR -spektrlarida to`yinmagan yog` kislotalari fazoviy izomeriyasi ham o`z aksini topadi. Trans-izomerlardagi etilen bog`lari chastotalari tsis-izomerlar nikiga nisbatan 10-15sm -1 yuqoriroqdir. Misol uchun, KR -spektroskopiya usuli bilan kungaboqar, paxta va soya moylarini to`yintirishda hosil bo`lgan trans- konfiguratsiyali izoolein kislotalari aniqlangan. Rentgenostruktura analizi. Rentgenostruktura analizi asosida kristallar panjarasi tekisliklariaro masofani aniqlash imkonini beradigan rentgen nurlari difraktsiyasi yotadi. Radioaktiv izotoplarning  - nurlari bilan bir qatorda rentgen nurlari elektromagnit to`lqinlar shkalasining eng qisqa to`lqinlari sifatida namoyon bo`ladi. Amalda uzunligi 0,05-0,2 nm bo`lgan nur to`lqinlaridan foydalaniladi. Kristal l panjarasining fazoviy tuzilishini xarakterlash uchun uning qiya parallelepiped shaklidagi elementar yacheykasi tanlanadi. Kristall panjarasining alohida atomlar guruhi shunday shartli tekisliklar hosil qiladiki, ular bu tekisliklararo masofa o`lchami bilan xarakterlanadi. Rentgen nurlari difraktsiyalanib ushbu tekisliklardan aks etishi sharti ularga tushayotgan nur bilan ular orasidagi burchak quyidagi tenglikni qoniqtirganida bajariladi: n  = 2d sinV bunda n – nur aks etish tartibi, butun son;  – tushayotgan nurlarning to`lqin uzunligi; d – tekisliklararo masofa; V – tushayotgan nur va aks etayotgan nurlar sistemasi orasida hosil bo`lgan burchak. Bu usul yordamida alifatik qatorning uzun zanjirli yog` kislotalarida uglerod atomlari tekis zigzag cho`qqilarida 116 0 ga teng tetraed r ik burchak hosil qilib$

Yog`larning tarkibi va sifatini analiz qilish

20.09.2019

0

234.5 KB

Похожие