Yog’da eruvchi vitaminlar - Пищевая технология - Рефераты

Yog’da eruvchi vitaminlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

23.6767578125 KB

Yog’da eruvchi vitaminlar Reja: 1. A vitamini (retinol) 2. D vitamini (kalsiferol) 3. E vitamini (tokoferol)

Yog‘da eruvchi vitaminlarga A, D, E va K vitaminlar kiradi A vitamini (retinol) A vitamini vujudning ko’pgina faoliyatlarida faol ishtirok qiladi. Masalan, ko’rish jarayonining me'yorda bo’lishi, qator kasalliklarga qarshi tegishli immunitetning hosil bo‘lishi, teri epiteliysining sog‘lom bo‘lishi tanamizda shu vitaminning yetarli ekanligidan darak beradi. A vitaminining taqchilligi tufayli odam badanining terisi tovuq yoki g‘oz terisi shaklini oladi, oyoq kafti, tovon, barmoqlar terisi quruqshab ko‘chib tusha boshlaydi (tanada terining me'yoriy faoliyati kishi salomatligining 25% kafolatlaydi). Qalqonsimon bezning faoliyati A vitamini va magniy elementining yetishmasligidan susayib ketishi aniqlangan. Bulardan tashqari A vitaminining yetishmasligidan jinsiy bezlar faoliyati yomonlashib, xotinqizlarda hayz maromi buziladi, erkaklarda esa jinsiy ojizlik kelib chiqadi. Bu vitaminga taqchillik saraton kasalligini ham yuzaga keltiradi. A vitaminining asosiy manbalari (100 g da mg hisobida) Oziq moddalar A vitamini β – karotin Qoramol jigari Tovuq tuxumi Sariyog’ Qaymoq Pishloq Sabzi Petrushka Ismaloq Otquloq (shavil) Ko‘k piyoz Qizil qalampir Pomidor Chakanda (oblepixa) Chetan (ryabina) Na'matak mevasi O‘rik Turshak Oshqovoq Tarvuz Qovun 8,2 0,25 0,52 0,16 0,26 - - - - - - - - - - - - - - - 1,0 0,30 0,07 0,16 9,0 5,7 4,5 2,5 2,0 2,0 1,2 7,9 9,0 4,9 1,6 3,5 1,50 0,10 1,40

Odam va hayvonlar tanasida retinol o’simlik tarkibida uchraydigan karotindan ham hosil bo’ladi. Karotel degan sabzi navida karotin ko’p bo’ladi. Odamning A vitaminiga bo‘lgan kunlik ehtiyoji keyingi hisob-kitolarga qaraganda o‘rtacha 1,2 – 2,5 mg bo‘lib, uning 1/3 qismi retinol, qolgan 2/3 qismi karotindan iborat bo‘lgani maqsadga muvofiq. Lekin kishi og‘ir jismoniy ish bajarganida, sport bilan shug‘ullanganida yoki boshqa kuchli stress omil (ruhiy, hissiy iztirobga tushish, kuchli og‘riq, yuqori yoki past atmosfera bosimi sharoitida ishlash va hokazo) ta'siriga uchraganida uning retinolga bo‘lgan talabi bir necha marta oshib ketar ekan. Bunday paytlar A vitaminiga boy mahsulotlarni kundalik iste'molda ko‘paytirish kerak. 12- jadvalda ko‘ringanidek, ushbu vitaminga eng boy mahsulotlar bu qoramol jigari, sabzi, chetan (ryabina), chakanda (oblepixa), petrushka va shu kabi ko‘katlar ekan. Sabzining nafaqat ildizmevasi, balki bargi ham karotinga boy bo‘ladi, shuning uchun uni bemalol salatlarga qo‘shib yoki quritib olinganini ovqatga sepib ishlatish A vitaminiga bo‘lgan ehtiyojni qondirishda muhim ahamiyat kasb etadi. A vitaminining yetishmasligidan yuzaga keladigan asosiy kasalliklarga biri shabko’rlikdir. Bunday olam qorong’u tushishi bilan tevarak atrofni ko’rmay qoladi. Shabko’rlik belgilari boryo‘qligini aniqlash uchun qorong‘ulashtirilgan xonaga kirish bilan ko‘rish holatining qanday bo‘lishini tekshirib ko’rish kerak. Agar 3-4 soniya o‘tishi bilan qorong‘ulashtirilgan xonadagi narsalarni ko‘ra boshlasangiz, vujudingizda bu vitamin yetarli ekan. 8-10 soniyadan keyin ko‘rish tiklansa oz, 15-20 soniyadan keyingina salpal ko‘ra boshlasangiz u ancha kamayib ketgan bo‘ladi. Qadimgi Xitoyda va O’rta Osiyoda shabko’rlikni chala pishirilgan mol jigarini iste'mol qilish bilan davolashgan chunki yuqoridagi jadvalda ko’ringanidek, 100 g jigarda 8,2 mg retinol bo’ladi. Ammo bugungi kunda bunday amaliyotni qo’llash tavsiya etilmaydi. Chala pishgan jigar orqali exonokokkoz bilan kasallanish mumkin. Shabko’rlik o‘z vaqtida bartaraf qilinmasa, yosh chiqaruvchi bezlarning va ko‘z shox qavatining qurib qolishi natijasida odam

butunlay ko’rmay qolishi, kseroftalmiya kabi og’ir xastalikka mubtalo bo’lishi mumkin. Biz yuqorida A vitamini yetishmasligidan terining quruqlashishi haqida gapirdik. Bu holat teridagi ter bezlarining kichrayib, tananing shu qismida ter ajralishiga salbiy ta'sir qiladi, nafas olish yo‘llari shilimshiqligi kamayib, tegishli xastaliklar yuz beradi (og‘iz, tomoq, burun bo‘shliqlarining qurishi va b). Shu sababdan ham nafas va o‘pka yo‘llari kasalliklari, agar tanada A vitamini yetishmasa, tez tuzalmay, qaytalab turadi. A vitamini tanada to‘qima va hujayralarning yangilanishi, yangidan hosil bo‘lishida ham faol qatnashadi. Shu sababli yosh bolalarning me'yorida o’sishi uchun uning yetarli bo‘lishi muhimdir. Bu vitamin yetishmasligidan kelib chiqadigan kasalliklarni oldini olishda yuqoridagi jadvalda ko‘rsatilgan hayvon va o‘simlik mahsulotlaridan foydalanish ma'qul. Chunki avval aytib o‘tkanimizdek, tabiiy mahsulotlarda bir nechta vitamin va ma'danli moddalar uyg‘unlashgan holda bo‘lib, bunday holat yetishmagan vitaminning vujud tomonidan o‘zlashtirib olinishini yaxshilaydi. Bu borada sabzi sharbatini alohida ta'kidlash lozim, undan har kuni 100 g, ichib turilsa ko’pgina vitaminlar, jumladan A vitaminiga bo‘lgan ehtiyoj qonadi. Dorixonalardagi mavjud vitamin preparatlaridan boshqa iloji bo‘lmaganida, masalan, kasallik avjiga chiqqanida, tegishli mahsulotlar muxayyo bo‘lmaganida va boshqa holatlarda foydalanish tavsiya qilinadi. Tayyor vitamin preparatlarini me'yoridan oshiqcha qabul qilishning xavfli tomoni ham bor. Bu A gipervitaminozi deyiladi. Agar tanaga undan 15 mg yuborilsa zaharlanish sodir bo‘lib, bosh og‘rishi, qayt qilish, soch tushib ketishi kabi holatlar ro‘y beradi. Lekin bu vitaminni uning tabiiy manbalari hisobiga me'yoridan ko‘p qabul qilgan bilan yuqoridagi zaharlanish holati ro‘y bermaydi. Chunki, birinchidan, yegulik mahsulotlaridan shuncha birlikdagi vitamin bor ovqat yeyilmaydi, va ikkinchidan qayd qilinganidek, hyech qanday tabiiy manbada faqat sof A vitamini mavjud bo‘lmaydi. A vitamini haroratga ancha chidamli bo‘lib, oziqovqatlar pishirilganidan keyin, bu vitaminning ko‘pi bilan 30% yo‘qoladi. Bir vaqtning o‘zida u

ultrabinafsha nurlar, havodagi kislorod va yog‘ kislotalarining oksidlanish mahsulotlari ta'sirida tez parchalanib ketadi. O‘simlik mahsulotlaridagi karotin ichak va jigarda kimyoviy o‘zgarishga uchrab retinolga aylanadi. Qizil sabzi tarkibida karotin sariq sabziga qaraganda 9 marta ko‘p bo‘ladi. D vitamini (kalsiferol) Bu vitamin tanada ma'danli moddalardan kalsiy, fosfor almashinuvida ishtirok etib, uning yetarli bo‘lishi iste'mol taomlari tarkibidagi aynan shu unsurlarning ingichka ichak orqali qonga so‘rilishini yaxshilaydi va buyraklarda birlamchi siydikdan fosforning qayta qonga o‘tishini rag‘batlantiradi. Shu bois 40 – 50 yoshlardan keyin kalsiferolning taqchilligi skelet suyaklari mustahkamligini kamaytiradi, ular g‘ovak bo‘lib, suyaklarda og‘riq paydo bo‘ladi. Bu xastalik odatda quyosh nuridan kam bahramand bo‘ladiganlarda teztez uchraydi. Bunday paytlarda tez – tez quyoshda toblanish va kalsiferol preparatidan qabul qilish yaxshi naf beradi. Lekin uni me'yoridan oshiq qabul qilish bilan tanani zaharlab qo‘yish ham mumkin. Shuning uchun D vitaminini qabul qilishda albatta vrach bilan maslahatlashish kerak. Gap shundaki, suyak to‘qimalari ham tanadagi boshqa to‘qimalar kabi yangilanib turadi. D vitamini yetishmasligidan qonda kalsiy miqdorining kamayishi yangi suyak hujayralari shakllanishida kalsiy ulushini kamaytiradi va g‘ovak bo‘lib qoladi. Yosh bolalarda D vitamininig yetishmasligi ular suyagining bo‘shashib ketishiga – raxit kasalligiga olib keladi. Ushbu holat bola oyoq suyaklarining tana og‘irligiga bardosh bera olmasdan qiyshayib qolishi bilan harakterlanadi. Suyaklarning bo‘shashidan ko‘krak qafasi, uning shakli tovuq ko‘krak qafasiga o‘xshash bo‘lib qoladi. Bunday bolalar yuqumli kasalliklarga chidamsiz, lanj bo‘lib, ularda mushaklar tonusi ancha pasayadi. D vitamini yetishmasligining o‘z vaqtida oldi olinmasa, ulg‘aygan sari ushbu holat bola asab tizimi takomillashib borishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi va parishonxotirlik yuzaga keladi. Bola yomon uxlaydi, injiqlashib, ko‘p terlaydi, qo‘zg‘aluvchanligi oshadi.

Kalsiferol haroratga chidamli bo‘lib, oziqovqatlarni pishirishda parchalanib ketmaydi. Bu vitaminning qolganlaridan farqi shundaki, u boshqa vitaminlar ko‘p bo‘ladigan o‘simlik mahsulotlari, sabzavotlar va mevalarda juda kam uchraydi. Asosiy manbai baliq yog‘i, o‘simlik moylari, sariyog‘, tuxum sarig‘i hamda dengizdan olinadigan ozuqa mahsulotlari hisoblanadi. Lekin ushbu mahsulotlar bilan bu vitaminni salomatlik uchun yetarli darajada qabul qilish qiyin. Eng yaxshisi, ta'kidlaganimizdek quyosh nuridan foydalanib vujudda uning tegishli miqdorda sintezlanishiga erishish kerak. Shuni ham esdan chiqarmaslik kerakki, quyoshda uzoq muddatli badanni qoraytirish kalsiferol hosil bo‘lishini kamaytirib yuboradi va tanada unga nisbatan taqchillik paydo bo‘ladi. Badanni uqalash kalsiferol hosil bo‘lishini yengillashtiradi. D vitamini teri ajralmasi tarkibida bo‘lganligi uchun tanani me'yoridan ortiq darajada sovunlab yuvish uni kamaytirib yuboradi. Albatta bu o‘rinda teri gigienasi shartlarini buzmaslik kerak. D vitamini nuqtai nazaridan quyosh nuriga “to‘ymaslik” havosi tutun va chang bilan ifloslangan katta shaharlarda ayniqsa ko‘p uchraydi. Lekin bolalarning, ba'zan katta yoshdagi kishilarning ham quyoshga toblanishi lozim bo‘lib qolsa, ushbu muolajani ertalab soat 10 00 gacha va kunning ikkinchi yarmida 17 00 dan keyin o‘tkazishni esdan chiqarmaslik kerak. Chunki soat 10 00 dan 17 00 gacha bo‘lgan vaqt ichida quyoshda qorayish zararli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yosh bolalarda taqchillik bo‘lmaslik uchun ularda qishda maxsus ultrabinafsha nurli vannalar, kerak bo‘lganda baliq yog‘i tavsiya qilinadi. E vitamini (tokoferol) Bu vitamin ko‘payish vitamini deb ham yuritiladi, chunki uning tanada yetarli bo‘lishi erkaklar va ayollar jinsiy bezlarining faoliyat ko‘rsatishida ijobiy ahamiyat kasb etadi. Tokofero so‘zi (“tokos” – avlod, urug‘, “ferro” – qornida olib yurmoq) bola, avlod paydo bo‘lishi, tug‘ulishi ma'nosini anglatadi. E vitamini faqat o‘simliklarda uchraydi, hayvon tanasida u sintezlanmaydi. Hayvonlarni sintetik yo‘li bilan tayyorlangan oziq moddalar bilan boqish natijasida ular o‘sib rivojlansada, nasl qoldirish xususiyatini yo‘qotadi. Ulardagi bu nuqsonni yo‘qotish uchun ishlatiladigan yashil yaproqlar, ayniqsa don murtagi hamda yong‘oqlardan

ajratib olingan maxsus omil ye vitamini nomini olgan. Bu vitamin haroratga (170 0 C qizdirilsa ham yo‘qolmaydi), kislota ta'siriga ancha chidamli, lekin ultrabinafsha nurlari ta'sirida tez parchalanib ketadi va oson oksidlanadi. E vitamini pushtsizlik yoki farzandsizlikni davolashda ancha foydali darmondori, shuning uchun ham uzoq vaqtlar u faqat insonning ko‘payishi bilan bog‘liq xastaliklarni davolashda qo‘llaniladi degan fikr ham bo‘lgan. Hozirgi kunda ham xalq orasida ye vitamini jinsiy imkoniyatlarni kuchaytiruvchi vosita degan tushuncha keng tarqalgan. Bu fikrning asosi bor albatta, lekin tokoferol yuqoridagi vazifadan tashqari vujudning yana boshqa faoliyatlarida ham ishtirok etadi. Masalan, bu vitamin qon tomirlarini ivigan qon quyqalaridan tozalaydi, yurak mushaklari faoliyatini yaxshilaydi, nafas qisish va qandli diabet kasalligiga yordam qiladi, hujayra qobig‘i turg‘unligini ta'minlaydi, jigar va o‘t yo‘llari kasalliklarining oldini oladi va hokoza. E vitaminining yurak qon tomirlari kasalliklarida naf berishini kanadalik olim Vilfred Shute o‘z ustida olib borgan tajribalarida isbotladi. Kundalik ovqatida tokoferolli mahsulotlardan ko‘p ishlatgani uchun 80 yoshida ham u 50 yoshlik odamdek ko‘rinishga va hattixarakatga ega bo‘lgan. ye vitaminining eng muhim xususiyatlaridan biri shundaki, ular o‘simlik yog‘larida mavjud bo‘lgan va vaqt o‘tishi bilan oksidlanib hosil bo‘ladigan salomatlik uchun zararli erkin radikallarni zararsinlantirishga xizmat qiladi. Erkin radikallar hujayra qobig‘i orqali uning ichiga kirib biokimyoviy jarayonlarning buzilishiga olib keladi. Bu holat vujud uchun bir qator xavfli kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. E vitaminning manbalari haqidagi ma’lumot 13-jadvalda berilgan.

E vitaminining manbalari (100 g da mg hisobida) Mahsulot nomi Tokoferol miqdori 2nav bug‘doy unidan qilingan non Grechka yormasi Qaymoq Pishloq Mayonez Sabzi Qalampir Ismaloq O‘rik Shaftoli Olma Chakanda (oblepixa) Na'matak Yong‘oq Mol jigari Tovuq tuxumi 3,30 6,65 0,16 0,34 32,0 0,63 0,67 2,50 0,95 1,50 0,63 10,30 1,71 23,0 1,38 2,0 Tokoferolning yetarli bo‘lishi ana shu radikallarning hujayra qobig‘i orqali ichkariga o‘tishiga yo‘l qo‘ymaydi. Tokoferol tarkibida ko‘p bo‘lgan mahsulotlar mayonez, yong‘oq hamda chakanda (oblepixa) dir. Lekin bu mahsulotlar hamma yerda va hammaga ham yetarli bo‘lavermaydi. Vujudni E vitamini bilan yetarli darajada ta'minlab turishning eng oson, arzon yo‘li bug‘doy donini undirib, uning oq maysasini iste'mol qilishdir. Bug‘doy o‘rnida boshqa donlar yoki donlar aralashmasidan ham foydalansa ham bo‘ladi. Donlar una boshlaganida ularning oziq modda sifatidagi to‘yimlilik va foydalilik darajasi oshadi, ularda inson uchun zarur bo‘lgan aminokislotalar hosil bo‘lib, eng muhimi, ularning bir-biriga nisbati salomatlik uchun eng maqbul holatda bo‘ladi. Aynan shu aminokislotalardan tanada to‘la qiymatli oqsillar sintezlanadi. Shu boisdan bunday taomni doimiy suratda iste'mol qilib turish koni foyda. Ayniqsa, tanada umumiy darmonsizlik paydo bo‘lganida xomilador va emizikli onalar uchun u bebadal oziq modda hisoblanadi. Endi unib chiqayotgan turli xil o‘simliklar, masalan, kartoshka, piyoz, sholg‘om va boshqalarning tarkibida ko‘pgina vitaminlar (E, A, B, va C) va

boshqa biologik faol moddalar mavjud bo‘lib, ular salomatlik uchun ko‘p foydalidir. ye vitamini yana bug‘doy va boshqa donlarning kepagida ham ko‘p bo‘ladi. Kepagi to‘liq ajratib olingan, oliy nav unlarda bu vitamin bo‘lmaydi. Tokoferol tanada zahira holida unga boy mahsulotlarni iste'mol qilib turish yog‘ to‘qimalarida to‘planadi. K vitamini (filloxinon) Bu vitamin uni birinchi bo‘lib kashf qilgan amerikalik olim Kuiki nomi bilan K vitamini deb ataladi. U antigemmoragik vitamin ham deyiladi, buning sababi uning qon ketishini to‘xtatish xususiyatiga ega ekanligidadir. Ma'lumki biron bir jarohat tufayli badandan qon oqa boshlasa, u bir oz vaqtdan keyin to‘xtaydi, buning uchun qon tomirlarining shikastlangan devori fibrin oqsili bilan to‘rsimon holda o‘rab olinib yopilishi kerak. Fibrin qon plazmasida doimo mavjud bo‘ladigan fibrinogendan sintezlanadi. Bunday sintezlanish trombin oqsili ta'siridagina yuzaga keladi, trombin esa o‘z navbatida qon zardobi oqsili– protrombindan hosil bo‘ladi. Bu jarayon uchun maxsus ferment–trombikinaza kerak. K vitamini mana shu fermentning faol guruhi hisoblanadi. Bu vitamin odatda sog‘lom odam yo‘g‘on ichagida mavjud bo‘ladigan maxsus mikroblar tomonidan sintez qilib turiladi. Agar shu jarayon tegishli sabablarga ko‘ra kuchsizlansa yoki to‘xtab qolsa, kishida o‘zo‘zidan burun qonashi, ichki a'zolardan qon ketishi, qon qusish holatlari kuzatilishi mumkin. Mana shunday paytlari bemorga K vitamini preparati berish yoki jigar, karam, ismaloq, oshqovoq, pomidor kabi filloxinonga boy mahsulotlardan ko‘proq qo‘shilgan ovqat yedirish lozim. Odamda uchraydigan K vitamini taqchilligida ingichka ichakda aynan shu vitaminning qonga yomon so‘rilishi ham sabab bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha bunday holat, enterit, enterokolit kabi ichak kasalliklari tufayli, sirroz, o‘t yo‘lining qiyshayib o‘n ikki barmoq ichakka o‘t suyuqligi kam chiqishi xastaliklari oqibatida yuzaga keladi.

Adabiyotlar: 1. Битти А.Д. Диагностические тесты в гастроэнтерологии: Пер с англ.- М.:Медицина, 1995.-224 с. 2. Бузник И.М. Энергетический обмен и питание. М., 1978. 3. Витебский Я.Д. Питайтесь рационально. Курган, 1991. 4. Габи Хаубер-Швенк, Михаэль Швенк Питани e . Atlas . Москва 2004. 183 с. 5. Гистология: учебник: Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др., под ред Афанасьева Ю.И.- М.: Медицина, 1989. 6. Гогулан М. Законы здоровья. М., 1998.

Похожие

Suvda eruvchi vitaminlar

Vitaminlar va ma’danli moddalar

Vitaminlar, mineral moddalar va suvning odam organizmi uchun ahamiyati

Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish kimyosi tarkibi va jarayonlar taom tayyorlashning kimyoviy asoslari

Margarinlar texnologiyasi