Ўсимлик мойларини қайта ишлаш.

Ўсимлик мойларини қайта ишлаш.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

Ўсимлик мойларини қайта ишлаш. Режа: 1. Хом мойларнинг хамрох моддалари. 2. Ёғ ва мойларни рафинациялаш кимёвий, адсорбцион ва термик усулларининг моҳияти. 3. Мойларни гидратлаб тозалаш. 4. Ишқорий рафинациялаш, ювиш ва қуритиш технологияларининг принципиал схемалари. 5. Мойларни нохуш таъм ва хид берувчи моддалардан тозалаш технологияларининг принципиал схемаси. 6. Рафинацияланган мойларнинг сифат кўрсаткичлари.

Саноат усулида олинган ўсимлик мойлари учглецирид лар аралашмаси ҳамда ёғ симон моддалардан ташкил топган. Ёғсимон моддалар ўсимликнинг ёғли тўқималарида йиғилиб боради ва ёғ бирга ажратиб олинади ва улар ҳамрох моддалар дейилади. Бу моддалар ёғ ва мойлар таркибида оз миқдорда бўлса хам унинг хусусиятларига сезларли таъсир кўрсатади. Буларга таркибида фосфор бўлган моддалар (фосфолипидлар), пигментлар (каротин, ксантофилл, госсипол, хлорфилл), мумлар (мумсимон моддалар), токофероллар ва ёғда эрувчи витаминлар,стероллар (стеридлар), эркин ёғ кислоталар, таъм ва хид берувчи бошқа органик моддалар, сульфолипидлар, гликолипидлар, гликопротеидлар, фосфопротеид бирикмалар. Ҳамрох моддаларнинг айримлари ёғнинг ранги, хиди ва таъмини бузиб, унинг озуқавий ва товар сифатига салбий таъсир қилса, айримлари кейинги қайта ишлаш жараёнларини қийинлаштиради. Рафинация деб ёғларни ҳамрох моддалардан тозалаш жараёнига айтилади. Рафинация турли физик ва кимёвий жараёнларнинг мураккаб комплекси бўлиб, уларни қўллаш ёғдан ҳамроҳ моддаларни ажратиб олишга имкон беради. Бу жараёнларнинг характери, ёғнинг табиати ва тозаланган ёғнинг қўлланиш мақсади билан аниқланади. Ёғ-мой саноатида мойларни рафинациялаш жараёнларини қуйидаги кетма-кетликда амалга оширилади: гидратация – ишқорий рафинация – оқлаш – дезодорация. Рафинация усулини шундай танлаш керакки, бунда ёғнинг триглицерид қисми ўзгаришсиз қолсин, ёғдан максимал миқдорда қимматли ҳамрох моддалар (фосфатидлар) ажралиб олиниб, заҳарли моддаларнинг тўлиқ йўқотилиши таъминлансин. Рафинацияланадиган мойларга, уларнинг қайси мақсадда қўлланилишига қараб бир нечта талаблар қуйилади. Озиқ-овқат учун ишлатиладиган ёғлар тўлиқ цикл билан рафинацияланиши керак: фосфатидлар ва мумсимон моддаларни ажратиш, эркин ёғ кислоталарини, пигмент

моддаларни йўқотиш керак. Техник мақсадлар учун ишлатиладиган ёғлар қисқа цикл билан рафинация қилинади. Масалан, гидрогенизацияга бериладиган мой дезодорация қилинмайди. Ҳ амма ҳамрох моддаларни битта усул ёрдамида йўқотиш мумкин эмас. Шунинг учун амалда битта технологик схемага бирлашувчи бир нечта усуллар қўлланилади. Мойларни гидратациялаш. Гидратациялаш фосфатидларни ажратиб олиш мақсадида амалга оширилади. Фосфатидлар миқдори мойнинг тури ва уни олиш усулига боғлиқ. Масалан форпресс соя мойида 1,0-1,5% бўлса, экстракция соя мойида 1,5-3,0%; форпресс кунгабоқар мойида 0,3-0,7%, экстракция мойида 0,9-1,2%; Фосфатидлар молекуласи дифил характерга эга: гидрофоб қисми - ёғ кислоталарининг радикали; гидрофиль қисми - актив группа (эфир, азотли асос, гидроқсил ва х.к.) Мойларда фосфатидлар миқдори кам ва ўзи захарсиз бўлишига қарамай, активлиги ҳисобига ёғнинг сифатига катта таъсир кўрсатади. Сақлаш вақтида чўкма ҳосил қилиб, мойни хирралаштиради. Улар эмульсияни баркарорлаштиради ва натижада фазалар ажралиш кийинлашади, оқлаш вақтида фосфатидлар сорбент юзасида адсорбцияланади, бу эса унинг сарфини кўпайтиради. Гидрогенизация жараёнида фосфатидлар катализатор активлигини пассайтиради. Бу эса фосфатидларни рафинация қилинмаган ёғдан ажратиб олиши зарурлигини кўрсатади. Гидратация жараёнининг асоси шуки, фосфатидлар сув билан таъсир қилиб, коагуляцияланади ва чўкмага тушади. Фосфатидлар қандолатчилик корхоналарида ишлатилади. Гидратацияловчи сув миқдори, фосфатиднинг миқдори, унинг таркиби, структурасига боғлиқ ва у 0,5 % дан 6 % гача ўзгаради. Сувнинг камлиги тугалланмаган гидротацияга олиб келса, сувнинг кўплиги эса эмульсия ҳосил қилади.

Гидратация жараёнида ёғнинг кислота сони 0.4-0.5 мг КОН (нордон фосфатидларнинг ажралиш хисобига) камаяди, фосфатидлар билан бир каторда оксиллар ва шилимшик моддалар ҳам ажралади. Гидратация жараёнидан сўнг ёғда 0.1-0.2 % фосфатидлар қолади. Гидратацияланмаган фосфатидларни йўқотиш учун гидратацияланган ёғни концентрланган фосфор кислотаси билан ишланади. Гидратация усули: турли схемаларда сув ва ёғни аралаштириш учун реактор - турбўлизатор ишлатилади, ёғ-фосфатид эмульсияларни фазаларга ажратиш учун эса ажратгичлар ёки тарелкали чўктиргичлар қўлланилади. хом мой аралашма гидратацияланган қури- илиқ мой тилган мой сув фосфатид қуритилган фосфатид Гидратация жараёнининг принципиал схемаси. Гидратация технологияси қуйидаги операциялардан иборат: 1.ёғнинг гидратацияловчи агент билан аралашуви; 2.фосфатидларнинг коагуляция жараёнини ҳосил қилиш учун ёғ-сув аралашмасини тиндириш; 3.мой ва фосфатид эмульсия фазаларини ажратиш; 4.мойни қуритиш; 5.фосфатид эмульсиясини қуритиш ва фосфатид концентратини олиш. Мойларни ишқорли рафинациялаш. Ўсимлик ёғларда маълум миқдорда эркин ёғ кислоталари бўлади, бўлар ёғнинг сифатига боғлиқ. Эркин ёғ кислота-ларининг бўлиши ёғ сифатини ёмонлаштиради озуқавий 1 2 4 3 5

қимматини камайтиради. Озиқ-овқат учун ишлатиладиган ёғнинг кислота сони 0,2-0,3 мг КОН дан ошмаслиги керак. Саноатда асосан эркин ёғ кислоталарини ишқор билан нейтраллаш усули ишлатилади. Ишқорли рафинация кенг таркалгандир. Бу усулда ёғ кислоталарини ёғда эримайдиган тузи яъни совун ҳосил бўлади. Унинг сувли эритмаси катта зичлик хисобига ёғдан чўкмага тушиб ажралади. Ажралган совунли масса соапсток дейилади. Совун, узининг юқори адсорбцион хусусиятига кўра ёғдан қуйидаги аралашмаларни ажратиб олади: фосфатидлар, оксиллар, шилимшик моддалар, бўёвчи моддалар ва буни ҳисобига рафинақияланаётган мой қисман оқаради ҳам. Ёғнинг қисман оқариши ишқорнинг айрим ранг берувчи йўлдош моддалар (госсипол) билан реакцияга киришиши ҳисобига ҳам бўлади. Шунинг учун ҳам ишқор ортиқча миқдорда олинади. Ишқорнинг ортиқча миқдори рафинацияланадиган ёғнинг табиати ва сифатига боғлиқ. Оч рангли ёғлар учун ишқорнинг ортиқча миқдори 5-50 % бўлса, тўк рангли ва қийин рафинацияланадиган ёғлар учун эса 200-300 % ни ташқил қилади. Ишқор концентрацияси эса ёғнинг тури ва сифатига боғлиқ холда 10 дан 300 г/л гача олинади. Керакли концентрациядаги ишчи эритмани тайёрлаш учун концентрланган ишқор эритмасига сув қўшилади. Шундай қилиб, рафинация жараёнининг чиқиндиси бўлган соапсток таркибида: совун, нейтрал ёғ, аралашмалар, маълум миқдорда ишқор, сув, хамрох моддалар бор. Соапсток таркибида ёғли моддалар бўлгани учун, ундан ёғ кислоталар ишлаб чиқаришда хомашё сифатида фойдаланилади. Рафинация жараёнининг бориши ва соапсток структурасининг тузулиши ёғнинг температурасига, ишқор эритмаси, концентрациясига ва жараён шароитига боғлиқ. Жараённинг харорати ишқор эритмаси концентрациясига боғлиқ. Ишқор концентрацияси қанча юқори бўлса, жараён харорати шунча паст бўлиши керак. Одатда харорат 20-25 0 С (пахта ёғи учун) ва 80-85 0 С (кунгабоқар ёғи учун) оралиғида бўлади.

Мойларни рафинациялашнинг технологик усули асосан мойнинг рангига қараб танланади. Тўқ рангли (пахта, зиғир) хом мойлар асосан даврий усулда рафинацияланса, оч рангли ( соя, кунгабоқар) хом мойлар узлуксиз усулда рафинацияланади. Даврий усул рафинациялаш хажми 5, 10 ва 20т бўлган нейтрализаторларда бажарилади. Рафинация қуйидагича олиб борилади: хом мой аралашма рафинацияланган ювилган, қури- ишқор мой тилган, раф. мой эритмаси соапсток Даврий усулда рафинациялашнинг принципиал схемаси. Хом мой ва ишқор эритмаси аралаштирилади ( 1 ) ва нейтрализаторда харорати кўтариб, (60-65 0 С) соапсток парчалари ҳосил бўлгунча аралаш- тирилади ва сунгра тиндирилади ( 2 ). Рафинацияланган мой шарнирли труба орқали ювиш ва қуритиш вакуум аппаратига тортиб олинди ( 3 ). Соапсток ажратиб олингандан сўнг мойда 0,05-0,3% миқдорда совун қолади, бу эса ёғнинг таъмини бузади, оксидланади ва гидрогенизация жараёнида катализатор активлигини пасайтиради. Қолган совунни йўқотиш учун мой ювилади. Совун миқдори 0,05% дан кўп бўлмаслиги керак. Қуритиш 90-95 0 С температура ва вакуум остида (қолдиқ босим 20-40мм.см.ус.) олиб борилади. Ювиб қуритилган мой тайёр рафинацияланган мой ҳисобланади. Соапсток эса махсус банка туширилади. 1 2 3

Даврий усулнинг камчилиги, тиндиришнинг узоқлиги, соапстокда нейтрал ёғ миқдорининг кўплиги ва бу жараён узоқ бўлгани учун нейтрал ёғни совунлайди. Соапсток ёғлигини 30-50 % бўлади. Узлуксиз рафинация усулида нейтрализация аралаштиргичларда, фазаларга ажратиш эса ажратгичларда амалга олширилади. Узлуксиз усул билан ишловчи А1-ЖРН (қуввати 80-120т/с), “Альфа-Лаваль” фирмаси (қуввати 80-180 т/с), “Вестфал” (қуввати 300т/с) технологик линиялари мавжуд. Рафинацияланган ёғ қуйидаги кўрсаткичларга эга бўлиши керак: 710 Юқори сорт 1 сорт Кислота сони, мг КОНРанги, қизил бирликда. 0.2 0.3 Намлик ва учувчи моддалар, % 0.1 0.2 Чақнаш харорати, 0 С. 232 232 Мойларни оқлаш. Йўлдош моддалардан катариноидлар ишқорга чидамли бўлади, шунинг учун улар ишқорли рафинацияда ажраб чиқмайди. Ишқор эритмасини концентрацияси юқори бўлса нейтрализация вақтида каротиноидлар соапстокга сорбцияланади ва мой қисман оқланади (тиниқлашади). Каротиноидлар қаттиқ сорбент юзасида актив сорбцияланади. Хлорофиллар каротиноидлардан фарқ қилиб ишқор билан реакцияга киришиб, бирикма ҳосил қилади. Бироқ ишқорли рафинацияда тўлиқ ажраб чиқмайди. Кунгабоқар мойида каротиноид ва хлорофиллар бўлса, пахта мойида улар билан бир каторда госсипол ҳам мавжуд. Мойдан бўёвчи моддаларни йукотиш учун адсорбцияли тозалаш усули - оқлаш қўлланилади. Адсорбцияни яхши бориши адсорбцияланадиган моддаларни табиати ва тузилишига боғлиқ бўлади. Масалан: қутбланмаган (кам қутбланган)

бирикмалар қутбланмаган адсорбентларда яхши сорцияланади (кўмирда) ва полярланган бирикмалар қутбланган сорбентларда яхши сорцияланади. Ёғ ва мойлардаги ҳамма бўёвчи моддаларни табиати ва структураси (тузилиши) ҳар хил. Лекин улар ҳар бири ўзига хос қутблиликка эга. Шунинг учун ҳам мойларни адсорбцияли рафинациялашда танлаш қобилияти ва активликка эга бўлган қутбли адсорбентлар: табиий бентонит тупроқлар – алюмосиликатлардан олинади. Кўпроқ активланган, мой сиғими – 75 % бўлган, тупроқ-асканит ишлатилмоқда. Адсорбентлар юқори адсорбцион актив, дисперс, мой сиғими катта бўлмаган ва ёғ билан химиявий реакцияга киришмайдиган ва мойданосон ажралиши керак. Оқлаш жараёнининг самарадорлиги окланган ёғни ранги, ишлатилган сорбент миқдори, йукотиш ва чиқиндилар меъёрига ва окланган ёғни чиқкан миқдорига қараб аниқланади. Оқлаш жараёнида активланган тупроқ ишлатилганда бир оз изомеризация ва бир мунча глицеридлар ҳосил бўлиши кузатилади. Бу эса окланган ёғ ва мойларни сақлашда уларни сифати ва сақланиш муддатини пасайишига олиб келади. Оқлаш вақти 20-30 минутни ташқил қилади. Адсорбент билан мойни узоқ муддат ушлаб туриш, унинг оксидланишига олиб келади ва мой ер таъмини олади. Шунинг учун оқлаш учун ишлатилади активланган тупроқ миқдорини ва мой билан тупроқ контакти вақтини имкони борича камайтириш талаб қилинади. Оқлаш учун гидратация қилинган, нейтрализация қилинган, ювилган ва қуритилган ёғлар тавсия этилиб, оқлаш даврида оксидланишни камайтириш мақсадида жараён вакуум остида олиб борилади. Охирги йилларда дунёда ҳар хил конструкцияга эга бўлган чўкмани механик усулда туширадиган герметик фильтрлар ўрнатилган, узлуксиз оқлаш усуллари йўлга қуйилган. Ҳамма усуллар учун оқлаш жараёни қуйидагича принципда амалга оширилади: раф. мой ишлатилган оқловчи тупроқ

раф. мой суспензия оқланган филтрланган оқловчи суспензияли мой оқланган мой тупроқ 1. адсорбентнинг ёғли суспензиясини тайёрлаш; 2. деаэрация, оқлаш жараёни; Оқлаш жараёни 75-80 0 С ҳарорат ва қолдиқ босим 4 кПа (40 мм. сим. уст. атирофида) шароитида 20-30 минут давомида олиб борилади. 3. адсорбенти фильтр ёрдамида ажратиб олиш. Фильтрациядаги босим 2,5-3 атмосфера, температура эса 85-90 0 С дан ошмаслиги керак. Ёғларни дезодорациялаш. Рафинация жараёнининг охирги босқичи дезодорациядир (хидсизлантириш), унинг мақсади - ёғдаги нохуш таъм ва хидни йукотиш. Бу таъм ва хидни ёғдаги мураккаб моддалар аралашмаси ҳосил қилади. Бу моддаларга қуйи молекулали ёғ кислоталар (каприн, каприл ва х.к.), алифатик углеводородлар, табиий эфир мойлари, альдегидлар, кетонлар, окси кислоталар ва х.к. киради. Хидсизлантириш вақтида заҳарли бўлган бошқа органик бирикмалар ҳам йукотилади. Хидсизлантириш жараёни мохияти - суюқлик қатламидаги ароматик моддаларни буғлатиб йукотишдир. Хидсизлантириш самарадорлиги ароматик моддалар таркиби, учувчанлигига ва жараён температурасига боғлиқ. Температуранинг кўтарилиши билан ароматик моддалар нинг учувчанлиги ошади. Бироқ температура жуда юқори бўлса, ёғларнинг полимеризацияси ва оксидланишига олиб келади. Температура 250 0 С дан ошса, ёғлар термик парчаланади. Шунинг учун ароматик моддаларни хайдашда температурани пасайтириш учун хидсизлантириш жараёни вакуум остида ўткир буғ таъсирида олиб борилади. 1 2 3

Истеъмол қилишга мўлжалланган ёғларни сифати дезодорация жараёнининг тўлиқ ва камчиликсиз олиб борилишига ҳам боғлиқдир. Шунинг учун дезодорация мойларни тозалашдаги асосий жараёнлардан биридир. Юқори сифатли дезодорация қилинган мой олиш учун умумий талаблардан ташқари қуйидаги талабларга риоя қилиш керак: 1.Дезодорация вақтида юқори ҳароратда мойни иложи борича узоқ вақт ушламаслик керак. 2.Мойларни дезодорациялашдан олдин деаэрация яъни хавосиз- лантирилиши шарт. 3.Мойларни дезодорация ва совутиш вақтида нам ҳаво билан контактда бўлишдан сақлаш керак. 4.Дезодорация тамом бўлгандан кейин ускуналар тухтатилса улардан ёғ бушатилиши ва барча қисмлари ювиб тозаланиши керак. Ёғларни дезодорация қилиш учун турли дезодораторлар ишлатилади: Даврий (узлукли) дезодораторлар, Узлуксиз ишлайдитган дезодораторлар (Де-Смет, Пинч-Бамаг, Олье). Даврий хидсизлантириш жараёнида ҳарорат 170-210 0 С бўлса, узлуксиз жараёнда эса 230 0 С гача бўлади. Аппаратлардаги қолдиқ босим 5 мм. симоб устунига тенг бўлади. Вакуум ҳосил қилиш учун кўпбосқичли буғлиэжекторлар (буғэжектор вакуум насослар) ишлатилади. Дезодорация қилишдан олдин ёғлар ва мойлар яхшилаб рафинация қилиниши керак. Дезодорацияга берилаётган ёғ ва мойлар таркибида совун ва оқловчи тупроқ қолдиқлари умуман бўлмаслиги керак. Дезодорацияга берилаётган мойда агар совун ёки оқловчи тупроқ қолдиқлари бўлса, улар қайта фильтрлашга юборилади. Дезодорация қилинган мойни сифатини сақлаб қолиш учун унга дезодорация жараёнида лимон кислотаси эритмаси (20%-ли) 1т мойга 0,6л миқдорда қўшилади. Дезодорация қилиш учун берилаётган буғ таркибида туз, кислород ва бошқа газлар, бўлмаслиги керак ва буғ қуруқ ва нейтрал бўлиши керак.

Даврий усулда дезодорация қилиш принципиал схемасининг баёни қуйидагича: Рафинацияланган мой бакдан вакуум ёрдамида дезодораторга сўриб олинади ва дезодоратор мой билан ярмигача тулдирилади. Мой 100 0 С хароратгача қиздирилади ва дезодораторга пастки қисмидаги барбатёрдан очиқ буғ берилади. Ҳарорат 180 0 С га етгач буғ миқдори оширилади. Дезодоратордаги вакуум буғлиэжекторлар блоки ёрдамида ҳосил қилинади. Аппаратдаги қолдиқ босим 5мм. сим. устунидан ошиб кетмаслиги керак. Дезодоратордан чиқаётган буғ-ҳаво аралашмаси томчи ушлагичдан ўтиб вакуум системасига сўриб олинади ва томчи ушлагичда ушланади. Дезодорациянинг ҳарорати кокос ёғи учун 180 0 С, саломас ва қолган ўсимлик мойлари учун 210-230 0 С атрофида бўлади. Дезодорация вақти 1,5-3соат атирофида бўлади. Дезодорация қилинган мой совитилади ва қадоқлаш бўлимига берилади.

абиётлар 1.Н.И.Назаров и др. Общая технология пищевых производств.-М.: Легкая и пищевая промышленность, 1981.-360 с. 2.У.Х.Халимова. Ўсимлик ёғлари ишлаб чиқариш технологияси. –Т.: Ўқитувчи, 1982. -246 б. 3.М.Г.Васиев, М.А.Васиева. Нон, макарон ва қандолат махсулотлари ишлаб чиқариш технологияси. –Т.: 2002. 4.П.М.Мальцев. Технология бродильных производств. –М.: Пищевая промышленность, 1980. -360 с. 5.П.Я.Бачурин, В.А.Смирнов Технология ликеро-водочного производства. –М: Пищевая промышленносить, 1975.-256 с.

Похожие

Ўсимлик мойларини қайта ишлаш

Сутни қайта ишлаш ва консервалаш махсулотлари.

Узумни қайта ишлаш корхоналари ва ускуналари

Молларни гўштга сўйиш ва қайта ишлаш жараёнлари

Гўштни қайта ишлаш жараёнида олинадиган маҳсулотлардан фойдаланиш